Tyø khöu Shravasti Dhammika
Phaïm Kim Khaùnh & Bình Anson dòch

 Nguyeân taùc: Good Question, Good Answer

Tyø-khöu Shravasti Dhammika laø moät nhaø sö ngöôøi UÙc. Ngaøi laø giaûng sö loãi laïc veà moân Phaät Giaùo vaø caùc Toân Giaùo AÙ Chaâu taïi caùc tröôøng ñaïi hoïc, treân caùc ñaøi truyeàn hình vaø truyeàn thanh taïi UÙc vaø khaép nôi trong vuøng Ñoâng Nam AÙ.

Trong quyeån saùch naøy, Ngaøi Dhammika giaûi ñaùp nhöõng thaéc maéc veà giaùo huaán cuûa Ñöùc Phaät maø ngöôøi ta thöôøng neâu leân ñeå hoûi Ngaøi. Loái traû lôøi cuûa Ngaøi thaät laø chính xaùc, roõ raøng vaø minh baïch. Quyù vò naøo chöa töøng quen thuoäc vôùi Phaät Giaùo seõ thaáy nôi ñaây nhöõng tia saùng bao truøm toaøn dieän vaán ñeà. Quyù vò naøo ñaõ ñi saâu vaøo Ñaïo seõ hoan hyû tieáp nhaän theâm nhöõng boå tuùc thích thuù cho söï hieåu bieát cuûa mình.

Vôùi söï ñoàng yù cuûa Baùc Phaïm Kim Khaùnh, chuùng toâi ñaõ hieäu ñính laïi baûn dòch cuõ. Ngoaøi ra, baûn dòch 2004 naøy coù boå sung theâm caùc chöông môùi, döïa theo aán baûn ñieän töû Anh ngöõ 2003 phoå bieán treân trang web Phaät giaùo BuddhaNet ( http://www.buddhanet.net ).

VAÁN: Phaät Giaùo laø gì?

ÑAÙP: Danh töø Phaät Giaùo (Buddhism) xuaát nguyeân töø chöõ "buddhi", coù nghóa "giaùc ngoä", "thöùc tænh", vaø nhö vaäy, Phaät Giaùo laø toân giaùo ñöa ñeán giaùc ngoä. Giaùo thuyeát naøy phaùt xuaát töø kinh nghieäm cuûa moät ngöôøi, Ngaøi Siddhattha Gotama (Só-ñaït-ta Coà-ñaøm), töï mình giaùc ngoä vaøo luùc 35 tuoåi vaø ñöôïc toân laø Phaät. Ñeán nay, Phaät Giaùo toàn taïi hôn 2.500 naêm vaø coù khoaûng 300 trieäu tín ñoà treân khaép theá giôùi. Cho ñeán caùch ñaây ñoä moät traêm naêm, Phaät Giaùo chaùnh yeáu laø moät trieát hoïc cuûa ngöôøi AÙ Ñoâng, nhöng roài daàn daàn coù theâm nhieàu ngöôøi AÂu, UÙc vaø Myõ löu taâm ñeán.

VAÁN: Nhö vaäy, Phaät Giaùo chæ laø moät trieát hoïc (philosophy)?

ÑAÙP: Danh töø "philosophy", trieát hoïc, coù hai phaàn: "philo" coù nghóa öa thích, yeâu chuoäng, vaø "sophia" coù nghóa trí tueä. Nhö vaäy, trieát hoïc (philosophy) laø söï yeâu chuoäng trí tueä, hoaëc tình thöông vaø trí tueä. Caû hai yù nghóa naøy moâ taû Phaät Giaùo moät caùch toaøn haûo. Phaät Giaùo daïy ta neân coá gaéng phaùt trieån troïn veïn khaû naêng trí thöùc ñeå coù theå thoâng suoát roõ raøng. Phaät Giaùo cuõng daïy ta phaùt trieån loøng töø bi ñeå coù theå laø ngöôøi baïn thaät söï cuûa taát caû moïi chuùng sanh. Nhö vaäy, Phaät Giaùo laø moät trieát hoïc, nhöng khoâng phaûi chæ laø moät trieát hoïc. Phaät Giaùo laø trieát hoïc toái thöôïng.

VAÁN: Phaät laø ai?

ÑAÙP: Vaøo naêm 563 tröôùc Taây Lòch, moät caäu beù ñöôïc sanh ra trong moät hoaøng toäc taïi mieàn Baéc xöù AÁn Ñoä. Vò hoaøng töû tröôûng thaønh trong nhung luïa, trong caûnh giaøu sang phong phuù, nhöng roài sôùm nhaän thöùc raèng tieän nghi vaät chaát vaø an ninh trong theá gian khoâng baûo ñaûm haïnh phuùc. Ngaøi ñoäng loøng traéc aån saâu xa tröôùc hoaøn caûnh khoå ñau cuûa nhöõng ngöôøi soáng chung quanh vaø nhaát ñònh tìm cho ra bí quyeát cuûa haïnh phuùc nhaân loaïi. Vaøo naêm 29 tuoåi, Ngaøi rôøi vôï vaø con, caát böôùc leân ñöôøng, roài ngoài laïi döôùi chaân nhöõng vò ñaïo sö tröù danh thôøi baáy giôø ñeå hoïc. Nhöõng vò naøy daïy Ngaøi nhieàu ñieàu, nhöng khoâng vò naøo thaät söï hieåu bieát nguoàn coäi khoå ñau cuûa nhaân loaïi vaø laøm theá naøo ñeå vöôït thoaùt ra khoûi nguoàn coäi khoå ñau ñoù. Cuoái cuøng, sau saùu naêm tu hoïc vaø haønh thieàn, Ngaøi thaâu hoaïch ñuû kinh nghieäm ñeå töï phaù vôõ maøn voâ minh vaø thaønh ñaït giaùc ngoä. 

Keå töø ñoù Ngaøi ñöôïc toân laø Phaät, baäc Chaùnh Ñaúng Chaùnh Giaùc. Trong boán möôi laêm naêm tröôøng, Ngaøi chaâu du cuøng khaép mieàn Baéc xöù AÁn Ñoä ñeå daïy ngöôøi khaùc nhöõng gì chính Ngaøi ñaõ chöùng ngoä. Ñöùc töø bi vaø haïnh nhaãn nhuïc cuûa Ngaøi quaû thaät laø kyø dieäu, vaø haèng ngaøn ngöôøi ñaõ theo Ngaøi, trôû thaønh tín ñoà Phaät Giaùo. Ñeán naêm ñöôïc taùm möôi tuoåi thoï, giaø yeáu vaø beänh hoaïn, nhöng luùc naøo cuõng haïnh phuùc vaø an bình, cuoái cuøng Ngaøi nhaäp dieät.

VAÁN: Ñöùc Phaät ra ñi, lìa boû vôï con, nhö vaäy coù phaûi laø laån traùnh nhieäm vuï khoâng?

ÑAÙP: Ñoái vôùi Ñöùc Phaät, döùt lìa gia ñình ñeå ra ñi coù theå khoâng phaûi laø chuyeän deã. Chaéc chaén laø Ngaøi ñaõ ñaén ño thaéc maéc vaø do döï laâu ngaøy tröôùc khi quyeát ñònh. Tröôùc maët Ngaøi coù hai con ñöôøng: hieán thaân cho gia ñình, vaø töï hieán mình cho toaøn theå theá gian. Sau cuøng, vì loøng töø bi voâ löôïng, Ngaøi quyeát ñònh töï coáng hieán cho theá gian. Vaø ñeán nay, toaøn theå theá gian vaãn coøn thoï höôûng nhöõng lôïi ích töø loøng hy sinh cao caû cuûa Ngaøi. Ñaây khoâng phaûi laø söï laån traùnh traùch nieäm. Ñaây coù leõ laø cuoäc hy sinh coù nhieàu yù nghóa cao caû nhaát, töø xöa ñeán nay.

VAÁN: Ñöùc Phaät ñaõ nhaäp dieät, laøm theá naøo Ngaøi coù theå giuùp ta?

ÑAÙP: OÂng Faraday laø ngöôøi khaùm phaù ra ñieän, oâng nay ñaõ qua ñôøi, nhöng nhöõng gì oâng saùng cheá vaãn coøn giuùp ích cho chuùng ta. OÂng Luis Pasteur ñaõ tìm ra phöông thöùc trò lieäu cho nhieàu chöùng beänh. OÂng ta ñaõ cheát, nhöng ñeán nay nhöõng khaùm phaù y khoa aáy vaãn coøn cöùu maïng nhieàu ngöôøi. Leonardo da Vinci, ngöôøi saùng taïo nhieàu taùc phaåm myõ thuaät, nay ñaõ cheát. Nhöng, nhöõng gì oâng saùng taùc vaãn coøn laøm phaán khôûi tinh thaàn vaø giuùp cho nhieàu ngöôøi hoan hyû thöôûng thöùc. Nhöõng baäc cao nhaân vaø anh huøng haøo kieät ñaõ ra ngöôøi thieân coå töø caû maáy theá kyû, nhöng khi ñoïc laïi lòch söû oai huøng veà nhöõng gì caùc vò aáy ñaõ laøm vaø thaønh töïu, chuùng ta vaãn coøn tìm ñöôïc nguoàn gôïi caûm vaø muoán laøm nhö caùc Ngaøi. Ñuùng vaäy, Ñöùc Phaät ñaõ nhaäp dieät, nhöng 2.500 naêm sau, giaùo huaán cuûa Ngaøi vaãn coøn teá ñoä chuùng sanh, göông laønh cuûa Ngaøi vaãn coøn laø nguoàn gôïi caûm cho nhieàu ngöôøi, nhöõng lôøi daïy cuûa Ngaøi vaãn coøn laøm thay ñoåi nhieàu cuoäc soáng. Chæ coù Ñöùc Phaät môùi coù theå coù oai löïc huøng maïnh nhö theá aáy, trong nhieàu theá kyû sau khi cheát.

VAÁN: Ñöùc Phaät coù phaûi laø moät thaàn linh khoâng?

ÑAÙP: Khoâng, Ngaøi khoâng phaûi thaàn linh. Ngaøi khoâng bao giôø töï xöng laø thaàn linh, laø con cuûa moät thaàn linh hay laø söù giaû cuûa moät thaàn linh. Ngaøi laø moät con ngöôøi ñaõ töï caûi thieän ñeå trôû neân toaøn haûo, vaø daïy raèng neáu ta noi theo göông laønh aáy, chính ta cuõng coù theå trôû neân toaøn haûo nhö Ngaøi.

VAÁN: Neáu Ñöùc Phaät khoâng phaûi laø thaàn linh, taïi sao ngöôøi ta suøng kính leã baùi Ngaøi?

ÑAÙP: Coù nhieàu caùch leã baùi khaùc nhau. Khi leã baùi thaàn linh, ngöôøi ta taùn thaùn coâng ñöùc vaø toân vinh, daâng cuùng leã vaät vaø van xin aân hueä, tin töôûng raèng vò thaàn linh seõ laéng tai nghe lôøi mình taùn thaùn coâng ñöùc, seõ nhaän laõnh leã vaät, vaø seõ thoaû maõn lôøi caàu nguyeän cuûa mình. Ngöôøi Phaät töû khoâng töï nuoâng chieàu trong loaïi leã baùi aáy.

Coøn phöông caùch leã baùi khaùc laø ñeå toû loøng toân kính ngöôøi hay vaät maø mình khaâm phuïc. Khi vò thaày giaùo böôùc vaøo phoøng, ta ñöùng daäy. Khi gaëp ngöôøi ñaùng toân kính, ta xaù chaøo. Khi nghe quoác thieàu troåi leân, ta nghieâm chænh ñöùng chaøo. Ñoù laø nhöõng cöû chæ toân kính vaø leã baùi ñeå toû loøng caûm phuïc vaø kính moä cuûa ta ñoái vôùi moät ngöôøi hay moät vaät naøo. Ñoù laø loaïi leã baùi cuûa ngöôøi Phaät töû. Moät pho töôïng Phaät ngoài trong tö theá vôùi hai tay dòu daøng ñaët treân veá, vôùi nuï cöôøi töï taïi, töø aùi vaø bi maãn, nhaéc nhôû chuùng ta noã löïc phaùt trieån tình thöông vaø an ñònh noäi taâm. Höông traàm nhaéc ta muøi höông thaâm dieäu cuûa giôùi ñöùc, ngoïn ñeøn töôïng tröng aùnh saùng cuûa trí tueä, vaø nhöõng caønh hoa sôùm nôû toái taøn khôi daäy nôi ta yù nieäm veà ñaëc töôùng voâ thöôøng cuûa vaïn phaùp. Khi leã laïy, ta baøy toû loøng tri aân ñoái vôùi Ñöùc Phaät, vì Ngaøi ñaõ ban truyeàn cho ta nhöõng lôøi daïy voâ cuøng höõu ích. Ñoù laø yù nghóa cuûa leã laïy trong Phaät Giaùo.

VAÁN: Nhöng toâi coù nghe noùi raèng ngöôøi Phaät töû leã baùi thaàn töôïng.

ÑAÙP: Nhöõng lôøi phaùt bieåu töông töï chæ bieåu loä tình traïng keùm hieåu bieát cuûa ngöôøi noùi. Töï ñieån ñònh nghóa thaàn töôïng laø "moät hình aûnh hay moät pho töôïng ñöôïc toân suøng nhö thaàn linh". Nhö chuùng ta ñaõ thaáy, ngöôøi Phaät töû khoâng tin raèng Ñöùc Phaät laø moät thaàn linh, thì laøm caùch naøo hoï coù theå tin raèng moät khuùc goã hay moät khoái kim khí laø moät thaàn linh? Taát caû caùc toân giaùo ñeàu duøng bieåu töôïng ñeå dieãn ñaït nhöõng khaùi nieäm khaùc nhau. Ñaïo Laõo duøng aâm döông ñeå töôïng tröng traïng thaùi hoøa dieäu cuûa hai caùi ñoái nghòch. Ñaïo Sikh duøng löôõi kieám ñeå töôïng tröng söï chieán ñaáu tinh thaàn. Trong Ky-Toâ Giaùo, con caù ñöôïc duøng ñeå töôïng tröng cho söï hy sinh cuûa Ngaøi. Trong Phaät Giaùo, pho töôïng Phaät töôïng tröng tính nhaân baûn cuûa giaùo lyù nhaø Phaät, raèng Phaät Giaùo laáy con ngöôøi laøm noàng coát, khoâng phaûi thaàn linh, raèng chuùng ta phaûi quay nhìn vaøo beân trong, khoâng phaûi höôùng ra ngoaøi, ñeå tìm traïng thaùi toaøn haûo vaø trí tueä. Nhö vaäy, noùi raèng ngöôøi Phaät töû suøng baùi thaàn töôïng laø khoâng ñuùng.

VAÁN: Taïi sao ngöôøi ta ñoát giaáy tieàn vaøng baïc vaø laøm ñuû ñieàu kyø dò trong chuøa?

ÑAÙP: Ñoái vôùi ta, coù nhieàu chuyeän hình nhö kyø laï khi ta chöa thaáu hieåu. Thay vì baùc boû nhöõng laï kyø töông töï, ta neân coá gaéng tìm hieåu yù nghóa cuûa noù. Ñuùng raèng loái haønh leã cuûa ngöôøi Phaät töû ñoâi khi baét nguoàn töø nhöõng tín ngöôõng dò ñoan vaø nhöõng hieåu bieát laàm laïc trong daân gian, hôn laø töø nhöõng lôøi daïy cuûa Ñöùc Phaät. Nhöõng hieåu bieát laàm laïc naøy khoâng phaûi chæ coù trong Phaät Giaùo. Chính Ñöùc Phaät ñaõ daïy raát raønh reõ vaø vôùi nhieàu chi tieát, ta khoâng theå ñoå loãi cho Ngaøi neáu vaøi ngöôøi khoâng hieåu bieát ñaày ñuû. Coù caâu chaâm ngoân: "Neáu ngöôøi kia laâm beänh maø khoâng tìm caùch chöõa trò, maëc daàu coù löông y ôû saün beân caïnh, loãi khoâng phaûi taïi vò löông y aáy. Cuøng theá aáy, neáu ngöôøi kia bò chöùng beänh oâ nhieãm laøm böùt röùt daøy voø, maø khoâng nhôø ñeán söï giuùp ñôõ cuûa Ñöùc Phaät, thì loãi aáy khoâng phaûi taïi Ñöùc Phaät" (JN 28-9).

Ta cuõng khoâng neân xeùt ñoaùn Phaät Giaùo hay baát luaän toân giaùo naøo khaùc vì coù ngöôøi tín ñoà thöïc haønh sai laïc. Neáu baïn muoán hieåu bieát giaùo lyù thaät söï cuûa Ñöùc Phaät, haõy ñoïc nhöõng lôøi Phaät daïy, hoaëc noùi chuyeän vôùi nhöõng ai thoâng hieåu Phaät phaùp ñuùng ñaén.

VAÁN: Neáu Phaät Giaùo laø toát, taïi sao caùc quoác gia Phaät Giaùo laïi ngheøo nhö vaäy?

ÑAÙP: Ngheøo, neáu baïn muoán noùi raèng vaøi quoác gia Phaät Giaùo ngheøo naøn veà maët kinh teá, thì thaät söï laø ñuùng. Nhöng, veà "phaåm chaát cuûa ñôøi soáng", thì coù leõ vaøi quoác gia Phaät Giaùo roõ thaät laø khaù giaøu. Myõ quoác chaúng haïn, laø moät quoác gia phong phuù cöôøng thaïnh, nhöng tyû leä soá ngöôøi phaïm troïng toäi cuõng cao nhaát treân theá giôùi, haèng trieäu ngöôøi giaø yeáu bò con chaùu laõng queân vaø cheát coâ ñôn trong caùc traïi döôõng laõo, tình traïng baïo ñoäng trong gia ñình vaø treû con bò ngöôïc ñaõi laø nhöõng vaán ñeà quan troïng. Trong ba gia ñình coù moät caëp vôï choàng ly dò, baùo chí vaø phim aûnh khieâu daâm laø moät kyõ ngheä lôùn. Giaøu coù veà maët tieàn cuûa, nhöng phaåm chaát cuûa ñôøi soáng thì coù leõ laø ngheøo naøn. 

Baây giôø haõy thöû nhìn xem caùc quoác gia coù truyeàn thoáng Phaät giaùo, ta seõ thaáy raát khaùc bieät. Taïi caùc xöù ñoù, cha meï ñöôïc con caùi troïng ñaõi vaø toân kính, tyû leä toäi phaïm töông ñoái thaáp, tröôøng hôïp ly dò vaø töï saùt töông ñoái ít xaûy ra, vaø caùc giaù trò truyeàn thoáng nhö hoøa nhaõ, roäng löôïng boá thí, hieáu khaùch, bao dung vaø kính troïng ngöôøi khaùc vaãn coøn vöõng maïnh. Veà maët kinh teá thì haäu tieán, nhöng veà phaåm chaát cuûa ñôøi soáng thì coù leõ cao hôn nhöõng quoác gia giaøu coù phoàn thaïnh nhö Myõ quoác. Nhöng neáu ta chæ xeùt veà maët kinh teá maø thoâi, ta cuõng neân bieát raèng moät trong nhöõng quoác gia coù neàn kinh teá vöõng maïnh nhaát treân theá giôùi ngaøy nay laø Nhaät Baûn, vaø 93% ngöôøi Nhaät töï xem mình laø Phaät töû.

VAÁN: Taïi sao ít khi nghe noùi ñeán ngöôøi Phaät töû laøm nhöõng coâng taùc töø thieän?

ÑAÙP: Coù leõ bôûi vì ngöôøi Phaät töû khoâng caûm thaáy caàn phaûi khoe khoang nhöõng haønh ñoäng töø thieän cuûa hoï. Nhieàu naêm tröôùc, moät nhaø laõnh ñaïo Phaät Giaùo Nhaät Baûn teân laø Nikkho Nirwano nhaän laõnh giaûi thöôûng Templeton Prize vì oâng coù nhöõng coâng taùc ñem laïi söï hoøa hôïp vaø khuyeán khích tình thaân höõu giöõa caùc toân giaùo. Cuøng theá aáy, môùi ñaây, moät nhaø sö ngöôøi Thaùi Lan vöøa nhaän laõnh giaûi thöôûng tröù danh Magsaysay Prize, vì sö coù nhöõng coâng taùc thöôïng thaëng trong vieäc baøi tröø ma tuùy. Vaøo naêm 1987, moät nhaø sö Thaùi khaùc, Ñaïi Ñöùc Kantaya-piwat, ñöôïc thöôûng giaûi Norwegian Children’s Peace Prize vì trong nhieàu naêm, sö ñaõ gia coâng giuùp ñôõ treû con voâ gia cö trong nhöõng vuøng thoân daõ. Coøn nhöõng coâng taùc xaõ hoäi roäng lôùn cuûa Hoäi Western Buddhist Order nhaèm giuùp ngöôøi ngheøo ôû AÁn Ñoä thì sao? Hoï xaây caát nhöõng tröôøng hoïc, thaønh laäp nhöõng trung taâm nhaèm trôï giuùp treû con, nhöõng beänh vieän, vaø nhöõng cô sôû kyõ ngheä ôû taàm möùc nhoû ñeå töï tuùc.

Cuõng nhö nhöõng ngöôøi ôû caùc toân giaùo khaùc, ngöôøi Phaät töû cuõng xem caùc vieäc maø hoï thöïc hieän ñeå giuùp ngöôøi khaùc laø moät trong nhöõng phöông caùch thöïc haønh Giaùo Phaùp, nhöng hoï tin raèng nhöõng vieäc aáy phaûi ñöôïc laøm moät caùch aâm thaàm laëng leõ vaø khoâng laáy ñoù laøm haõnh dieän, xem mình laø troïng. Do ñoù, baïn khoâng ñöôïc nghe nhieàu veà nhöõng coâng taùc xaõ hoäi cuûa hoï.

VAÁN: Taïi sao Phaät Giaùo coù nhieàu toâng phaùi nhö vaäy?

ÑAÙP: Coù nhieàu loaïi ñöôøng: ñöôøng naâu, ñöôøng pheøn, ñöôøng caùt, ñöôøng theû, ñöôøng taùng, ñöôøng phoåi v.v. nhöng taát caû caùc loaïi ñöôøng aáy ñeàu coù chung moät vò, vò ngoït. Ngöôøi ta laøm ñöôøng döôùi nhieàu hình thöùc ñeå tieän söû duïng trong nhöõng coâng vieäc khaùc nhau. Phaät Giaùo cuõng vaäy. Coù Phaät Giaùo Nguyeân Thuûy, Phaät Giaùo Thieàn Toâng, Phaät Giaùo Tònh Ñoä, Phaät Giaùo Du Giaø vaø Phaät Giaùo Maät Toâng, nhöng taát caû nhöõng toâng phaùi Phaät Giaùo aáy ñeàu coù chung moät vò -- vò giaûi thoaùt. Phaät Giaùo phaùt trieån döôùi nhieàu hình thöùc ñeå coù theå thích öùng vôùi nhöõng vaên hoùa khaùc nhau. Xuyeân qua nhieàu theá kyû, nhöõng hình thöùc Phaät Giaùo ñöôïc dieãn giaûi khaùc nhau ñeå thích öùng vôùi theá heä môùi. Nhìn beà ngoaøi, caùc hình thöùc Phaät Giaùo coù theå xem hình nhö raát khaùc bieät, nhöng phaàn noàng coát cuûa taát caû vaãn laø Töù Dieäu Ñeá, Baùt Chaùnh Ñaïo.

Taát caû nhöõng toân giaùo lôùn, keå caû Phaät Giaùo, ñeàu ñöôïc chia cheû thaønh nhieàu heä phaùi vaø toâng phaùi. Tuy nhieân, nhöõng toâng phaùi khaùc nhau cuûa Phaät Giaùo khoâng bao giôø gaây chieán tranh choáng ñoái laãn nhau, khoâng bao giôø toû ra thuø hieàm laãn nhau, vaø ñeán nay, ngöôøi Phaät töû ñi leã chuøa, cuùng döôøng vaø leã Phaät maø khoâng phaân bieät chuøa aáy thuoäc toâng phaùi naøo. Söï hieåu bieát vaø ñöùc taùnh khoan dung, khoâng phaân bieät aáy chaéc chaén laø hieám coù.

VAÁN: Phaät Giaùo baét ñaàu ôû AÁn Ñoä nhöng cuoái cuøng thì taøn dieät ôû ñoù. Taïi sao?

ÑAÙP: Giaùo phaùp cuûa Ñöùc Phaät ñaõ phaùt trieån thaønh moät trong nhöõng toân giaùo chính ôû AÁn Ñoä, nhöng daàn daàn, suy taøn vaø bieán maát, cuõng nhö Ky-Toâ Giaùo baét ñaàu ôû Palestine nhöng roài cuõng bieán maát ôû ñoù. Khoâng ai thaät söï bieát roõ nguyeân do. Coù leõ ñoù laø do caùc bieán ñoåi xaõ hoäi vaø chính trò coäng theâm vôùi caùc cuoäc chieán tranh vaø xaâm chieám ñaõ laøm cho moät toân giaùo dòu daøng vaø hieáu hoaø khoâng theå toàn taïi. Tuy nhieân, tröôùc khi taøn dieät ôû AÁn Ñoä, Phaät Giaùo ñaõ ñöôïc truyeàn baù sang caùc vuøng khaùc, xa xoâi nhaát cuûa chaâu AÙ.

VAÁN: Chaéc chaén laø Sö raát toân troïng Phaät Giaùo. Toâi nghó raèng, coù leõ Sö thaáy toân giaùo cuûa Sö laø ñuùng, vaø taát caû toân giaùo khaùc laø sai?

ÑAÙP: Khoâng coù ngöôøi Phaät töû naøo hieåu bieát giaùo huaán cuûa Ñöùc Phaät maø laïi tin raèng nhöõng toân giaùo khaùc laø sai. Cuõng khoâng ai ñaõ thaät söï coá gaéng khaûo saùt nhöõng toân giaùo khaùc cuûa mình vôùi tinh thaàn côûi môû maø laïi nghó nhö theá.

Vieäc ñaàu tieân maø ta löu taâm ñeán khi nghieân cöùu caùc toân giaùo khaùc nhau laø nhöõng toân giaùo aáy coù nhöõng ñieåm gioáng nhau nhieàu ít theá naøo. Taát caû moïi toân giaùo ñeàu xaùc nhaän raèng tình traïng hieän höõu cuûa con ngöôøi laø baát toaïi nguyeän. Taát caû ñeàu tin raèng con ngöôøi caàn phaûi thay ñoåi thaùi ñoä vaø taùc phong cuûa mình, neáu muoán caûi thieän hoaøn caûnh. Taát caû ñeàu daïy moät neàn taûng ñaïo ñöùc, bao goàm tình thöông, ñöùc taùnh dòu hieàn, haïnh nhaãn nhuïc, loøng quaûng ñaïi khoan hoàng vaø tinh thaàn traùch nhieäm xaõ hoäi, vaø taát caû ñeàu chaáp nhaän moät hình thöùc Tuyeät Ñoái naøo ñoù.

Ngöôøi ta duøng nhöõng ngoân ngöõ khaùc nhau, nhöõng danh töø vaø nhöõng bieåu töôïng khaùc nhau, ñeå moâ taû vaø giaûi thích nhöõng ñieàu aáy, vaø chæ coù nhöõng taâm hoàn haïn heïp môùi dính maéc, keït vaøo loái nhìn söï vaät theo moät chieàu, phaùt sanh do taùnh coá chaáp, thieáu khoan dung, haõnh dieän töï cho raèng chæ coù mình laø ñuùng.

Ta thöû töôûng töôïng moät ngöôøi Anh, moät ngöôøi Phaùp, moät ngöôøi Trung Hoa vaø moät ngöôøi Nam Döông, taát caû ñeàu nhìn moät caùi taùch. 

Ngöôøi Anh noùi: "Ñaây laø moät caùi Cup". Ngöôøi Phaùp traû lôøi: "Khoâng phaûi vaäy, ñoù laø moät caùi Tasse". Ngöôøi Trung Hoa caõi laïi: "Taát caû hai oâng ñeàu noùi sai. Ñoù laø caùi Pei". Vaø ngöôøi Nam Döông baät cöôøi: "Caùc oâng quaû thaät laø ñieân roà. Ñoù laø moät caùi Cawan". 

Roài ngöôøi Anh laáy ra moät quyeån töï ñieån ñeå chæ cho moïi ngöôøi vaø noùi: "Toâi coù theå chöùng minh raèng ñaây laø moät caùi Cup. Töï ñieån cuûa toâi noùi vaäy". "Vaäy thì töï ñieån cuûa oâng noùi sai", ngöôøi Phaùp noùi tieáp, "vì töï ñieån cuûa toâi roõ raøng noùi raèng ñaây laø moät caùi Tasse". Ngöôøi Trung Hoa cheá gieãu: "Töï ñieån cuûa toâi coù tröôùc töï ñieån cuûa quyù oâng hôn caû ngaøn naêm, nhö vaäy cuûa toâi laø ñuùng. Vaû laïi, treân theá giôùi ngöôøi ta noùi tieáng Trung Hoa nhieàu hôn baát luaän tieáng naøo, nhö vaäy ñaây phaûi laø caùi Pei". 

Trong khi hoï caõi laãy vaø tranh luaän vôùi nhau, moät ngöôøi Phaät töû ñeán, roùt nöôùc vaøo caùi taùch, roài uoáng. Khi uoáng xong ngöôøi aáy noùi: "Daàu quyù oâng goïi ñaây laø caùi Cup, caùi Tasse, caùi Pei hoaëc caùi Cawan, caùi naøy ñöôïc laøm ra ñeå duøng. Xin quyù oâng ngöng caõi vaõ vaø haõy uoáng nöôùc, ngöng cheá gieãu nhau vaø haõy giaûi khaùt". Ñoù laø thaùi ñoä cuûa ngöôøi Phaät töû ñoái vôùi caùc toân giaùo khaùc.

VAÁN: Phaät Giaùo coù hôïp vôùi khoa hoïc khoâng?

ÑAÙP: Tröôùc khi giaûi ñaùp caâu hoûi, toát hôn ta neân ñònh nghóa danh töø "khoa hoïc" (science). Theo töï ñieån, khoa hoïc laø "kieán thöùc maø coù theå hôïp chung laïi thaønh heä thoáng, kieán thöùc thuaän theo nhöõng gì ta thaáy, nhöõng söï kieän ñöôïc traéc nghieäm vaø neâu leân nhöõng ñònh luaät thieân nhieân toång quaùt, laø moät ngaønh cuûa kieán thöùc aáy, baát luaän gì coù theå khaûo saùt laø ñuùng vaäy".

Coù nhöõng saéc thaùi cuûa Phaät Giaùo khoâng hôïp ñuùng vôùi ñònh nghóa naøy, nhöng giaùo lyù noàng coát cuûa Phaät Giaùo, Töù Dieäu Ñeá, hay boán chaân lyù thaâm dieäu, chaéc chaén laø thích öùng. Ñeá ñaàu tieân, Khoå Ñeá, laø moät kinh nghieäm coù theå moâ taû, chöùng nghieäm vaø ño löôøng. Ñeá thöù nhì, Taäp Ñeá, noùi raèng ñau khoå phaùt sanh do moät nguyeân nhaân thieân nhieân, aùi duïc, cuõng coù theå moâ taû, chöùng nghieäm vaø ño löôøng. Khoâng coù söï coá gaéng naøo ñeå giaûi thích ñau khoå nhö moät khaùi nieäm hay nhöõng caâu chuyeän thaàn thoaïi coù tính caùch sieâu hình. Ñau khoå chaám döùt, theo Dieät Ñeá, ñeá thöù ba, khoâng phaûi baèng caùch yû laïi nôi moät nhaân vaät toái cao, baèng ñöùc tin, hay baèng caùch van vaùi nguyeän caàu, maø chæ giaûn dò baèng caùch dieät tröø nguyeân nhaân cuûa noù. Ñoù laø ñònh lyù roõ raøng vaø hieån nhieân. Ñeá thöù tö, Ñaïo Ñeá, laø con ñöôøng, phöông caùch ñeå chaám döùt ñau khoå, moät laàn nöõa, khoâng coù gì lieân quan ñeán sieâu hình, maø chæ tuøy thuoäc nôi cuoäc soáng theo nhöõng ñöôøng loái ñaëc thuø. Vaø moät laàn nöõa, loái soáng naøy coù theå ñöôïc traéc nghieäm. 

Phaät Giaùo, cuõng nhö khoa hoïc, khoâng döïa treân khaùi nieäm veà moät nhaân vaät toái thöôïng, maø giaûi thích nhöõng nguyeân nhaân vaø nhöõng sinh hoaït cuûa vuõ truï, theo nhöõng ñònh luaät thieân nhieân. Taát caû nhöõng ñieåm naøy chaéc chaén cho thaáy roõ tinh thaàn khoa hoïc. Moät laàn nöõa, Ñöùc Phaät luoân luoân khuyeân daïy khoâng neân coù ñöùc tin muø quaùng, maø phaûi nghieân cöùu, hoïc hoûi, khaûo saùt taän töôøng tröôùc khi chaáp nhaän ñieàu gì laø chaân lyù. Ngaøi noùi:

"Ñöøng tin vì nghe noùi laïi, ñöøng tin vì theo phong tuïc, ñöøng tin vì nghe tin ñoàn, ñöøng tin vì kinh ñieån truyeàn tuïng, ñöøng tin vì lyù luaän, ñöøng tin vì coâng thöùc, ñöøng tin vì coù suy tö ñaày ñuû veà nhöõng döõ kieän, ñöøng tin vì coù thaåm saùt vaø chaáp nhaän lyù thuyeát, ñöøng tin vì thaáy thích hôïp, ñöøng tin vì ngöôøi ñoù laø thaày mình. Nhöng khi naøo quyù vò töï bieát roõ caùc phaùp naøy laø thieän, caùc phaùp naøy laø khoâng ñaùng cheâ, caùc phaùp naøy ñöôïc ngöôøi trí khen ngôïi, caùc phaùp naøy neáu thöïc hieän vaø chaáp nhaän thì daãn ñeán haïnh phuùc an vui, thôøi quyù vò haõy tuaân theo caùc phaùp aáy." 

Do ñoù, chuùng ta coù theå noùi raèng maëc duø Phaät Giaùo khoâng hoaøn toaøn laø khoa hoïc, nhöng toân giaùo naày coù maøu saéc khoa hoïc raát saâu ñaäm, vaø chaéc chaéc coù nhieàu tính khoa hoïc hôn caùc toân giaùo khaùc. Ñaây laø moät söï kieän coù yù nghóa khi oâng Albert Einstein, moät nhaø khoa hoïc loãi laïc nhaát cuûa theá kyû 20 ñaõ noùi veà Ñaïo Phaät:

"Toân giaùo cuûa töông lai seõ laø moät toân giaùo vuõ truï. Toân giaùo ñoù caàn phaûi sieâu hoùa vò Thöôïng Ñeá caù theå, khoâng coù caùc giaùo ñieàu vaø thaàn hoïc. Bao goàm tính thieân nhieân vaø taâm linh, noù phaûi döïa treân moät yù nghóa toân giaùo sinh khôûi töø theå nghieäm cuûa moïi söï vieäc, thieân nhieân laãn taâm linh, vaø treân moät söï hôïp nhaát coù yù nghóa. Phaät Giaùo phuø hôïp vôùi söï dieãn taû naøy. Neáu coù moät toân giaùo naøo coù theå thoûa maõn caùc nhu caàu khoa hoïc hieän ñaïi thì toân giaùo ñoù phaûi laø Phaät giaùo." 

VAÁN: Ñieåm chaùnh yeáu trong Phaät Giaùo laø gì?

ÑAÙP: Taát caû caùc lôøi daïy cuûa Ñöùc Phaät ñeàu taäp trung vaøo Töù Dieäu Ñeá -- Boán Chaân Lyù Cao Thöôïng, cuõng nhö trong baùnh xe, taát caû nhöõng caây caêm ñeàu hôïp laïi nôi caùi ñuøm cuûa truïc xe. Goïi laø "Töù", vì taát caû coù boán. Goïi laø "Dieäu" vì noù laøm cho ngöôøi ta hieåu bieát noù trôû thaønh cao thaâm vi dieäu. Vaø goïi laø "Ñeá", hay chaân lyù, vì noù phuø hôïp vôùi thöïc teá, noù laø ñaïo lyù chaân thaät, laø chaân lyù.

VAÁN: Ñeá thöù nhaát laø gì?

ÑAÙP: Khoå Ñeá, hay chaân lyù ñaàu tieân, noùi raèng ñôøi soáng laø ñau khoå. Soáng laø phaûi khoå. Khoâng theå soáng maø khoâng chöùng nghieäm moät loaïi ñau khoå naøo. Ta phaûi chòu ñau khoå veà vaät chaát nhö beänh hoaïn, thöông tích, meät moûi, giaø nua, roài cheát. Vaø ta phaûi chòu ñau khoå veà maët taâm linh nhö coâ ñôn, phieàn giaän, böïc boäi, sôï haõi, boái roái, thaát voïng, saân haän v.v. 

VAÁN: Noùi nhö theá coù phaûi chaêng laø coù hôi bi quan yeám theá khoâng?

ÑAÙP: Töï ñieån ñònh nghóa "bi quan" laø "coù thoùi quen nghó raèng baát luaän gì seõ xaûy ñeán cuõng laø xaáu", hoaëc "tin raèng ñieàu xaáu maïnh theá hôn ñieàu toát". Phaät Giaùo khoâng daïy gì gioáng nhö hai ñieàu naøy, Phaät Giaùo cuõng khoâng phuû nhaän raèng coù haïnh phuùc trong ñôøi soáng. Phaät Giaùo chæ noùi raèng soáng laø chöùng nghieäm ñau khoå, theå chaát vaø tinh thaàn. Ñoù laø moät lôøi noùi raát ñuùng, vaø roõ raøng, hieån nhieân, khoâng theå choái caõi. Trung taâm ñieåm cuûa phaàn ñoâng caùc toân giaùo laø moät thaàn thoaïi, moät thaùnh truyeän hay moät loøng tin raát khoù hoaëc khoâng theå kieåm nhaän. Phaät Giaùo khôûi ñaàu vôùi moät kinh nghieäm, moät söï kieän khoâng theå choái caõi, moät ñieàu maø taát caû ai ai cuõng ñeàu bieát, taát caû moïi ngöôøi ñeàu coù chöùng nghieäm, vaø moïi ngöôøi ñeàu taän löïc coá vöôït qua khoûi. Nhö vaäy, Phaät Giaùo laø toân giaùo duy nhaát thaät söï phoå quaùt, vì ñi ngay vaøo coát loõi cuûa noãi nieàm lo aâu cuûa moãi caù nhaân -- ñau khoå, vaø laøm theá naøo traùnh khoûi ñau khoå.

VAÁN: Ñeá thöù nhì laø gì?

ÑAÙP: Taäp Ñeá, chaân lyù thöù nhì, daïy raèng taát caû moïi ñau khoå ñeàu do aùi duïc laøm nguyeân nhaân. Nhìn vaøo noãi khoå cuûa phaàn taâm lyù, ta deã thaáy raèng noù baét nguoàn töø aùi duïc. Khi muoán ñieàu gì maø khoâng ñöôïc toaïi nguyeän, ta caûm thaáy buoàn phieàn. Khi mong chôø moät ngöôøi naøo soáng laâu, maïnh khoûe maø khoâng ñöôïc, ta caûm thaáy bò boû rôi vaø thaát voïng. Khi muoán ñöôïc ngöôøi khaùc öa thích, thöông yeâu, maø khoâng ñöôïc, ta caûm thaáy bò xuùc phaïm. Chí ñeán khi ta muoán vaø ñöôïc, ñieàu naøy laém luùc cuõng khoâng ñöa ñeán haïnh phuùc, bôûi vì khoâng bao laâu sau ñoù, ta caûm thaáy buoàn chaùn, khoâng coøn thích thuù, quan taâm ñeán, vaø baét ñaàu öôùc muoán ñieàu khaùc. Moät caùch ñôn giaûn, Taäp Ñeá daïy raèng coù ñöôïc nhöõng gì mong moûi cuõng khoâng chaéc laø haïnh phuùc. Thay vì kieân trì chieán ñaáu ñeå thaønh ñaït ñieàu mong muoán, haõy coá gaéng söûa ñoåi chính caùi loøng öôùc muoán cuûa mình. Taâm khaùt khao ham muoán cöôùp ñoaït cuûa ta nieàm vui ñöôïc vöøa loøng vaø haïnh phuùc.

VAÁN: Nhöng baèng caùch naøo ham muoán vaø aùi duïc daãn ñeán ñau khoå veà maët theå chaát?

ÑAÙP: Troïn ñôøi, öôùc muoán vaø khaùt khao ñieàu naøy hay ñieàu kia vaø ñaëc bieät, loøng khaùt khao muoán soáng, muoán ñöôïc tieáp tuïc hieän höõu, taïo moät naêng löïc huøng maïnh ñöa caù nhaân ñi taùi sinh. Khi taùi sinh, ta coù moät xaùc thaân vaø, nhö ñaõ ñeà caäp ôû phaàn treân, coù thaân laø coù beänh hoaïn, thöông tích, moûi meät kieät queä, giaø yeáu, suy nhöôïc, roài cheát. Do ñoù, aùi duïc ñöa ñeán ñau khoå theå chaát, vì noù ñöa ñeán taùi sinh.

VAÁN: Vaäy thì raát toát ñeïp. Nhöng neáu chuùng ta ngöng haún, khoâng muoán gì heát, aét chuùng ta khoâng ñöôïc gì hoaëc khoâng thaønh ñaït gì caû?

ÑAÙP: Ñuùng vaäy. Nhöng ñieàu Ñöùc Phaät daïy laø khi loøng ham muoán, aùi duïc cuûa ta, noãi nieàm maõi maõi baát maõn cuûa ta ñoái vôùi nhöõng gì mình ñang coù, vaø khaùt voïng khoâng ngöøng muoán coù theâm vaø coù theâm, chaéc chaén seõ taïo ñau khoå; nhö vaäy, ta neân döøng laïi. Ngaøi daïy chuùng ta neân phaân bieät ñieàu gì ta caàn vaø ñieàu ta ham muoán, neân coá gaéng thaønh ñaït ñieàu caàn vaø söûa ñoåi loøng ham muoán. Ngaøi noùi raèng nhöõng gì ta caàn, coù theå ñöôïc thoaû maõn. Nhöng ñieàu chuùng ta ham muoán thì voâ cuøng taän -- moät hoá saâu khoâng ñaùy. Coù nhöõng ñieàu caàn thieát chaùnh yeáu, cô baûn, vaø coù theå thaønh töïu, ta neân gia coâng thaønh töïu. Coøn nhöõng ham muoán vöôït qua khoûi söï caàn thieát, ta neân giaûm thieåu daàn daàn. Daàu sao, muïc tieâu cuûa ñôøi soáng laø gì? Ñeå ñöôïc coù, hay ñeå ñöôïc vöøa loøng vaø haïnh phuùc?

VAÁN: Sö nhaéc ñeán taùi sinh, nhöng coù gì chöùng minh raèng coù taùi sinh?

ÑAÙP: Coù raát nhieàu baèng chöùng, nhöng ta seõ thaûo luaän veà ñieåm naøy vôùi nhieàu chi tieát ôû phaàn sau.

VAÁN: Ñeá thöù ba laø gì?

ÑAÙP: Dieät Ñeá, hay chaân lyù thaâm dieäu thöù ba, laø coù theå chaám döùt ñau khoå vaø thaønh ñaït haïnh phuùc. Ñaây coù leõ laø ñieåm quan troïng nhaát trong Boán Chaân Lyù Thaâm Dieäu, Töù Dieäu Ñeá, bôûi vì nôi ñaây Ñöùc Phaät xaùc nhaän raèng coù theå tieán ñeán haïnh phuùc thaät söï vaø traïng thaùi maõn nguyeän. 

Khi ta döùt boû aùi duïc, voán laø voâ ích, vaø taäp soáng töøng ngaøy, moãi ngaøy, nhaän laõnh nhöõng kinh nghieäm maø ñôøi soáng daønh cho maø khoâng lo aâu boàn choàn vì loøng maõi ham muoán ñieàu naøy ñieàu noï, nhaãn naïi chòu ñöïng nhöõng khoù khaên cuûa cuoäc soáng maø khoâng kinh sôï, khoâng thuø haèn vaø saân haän, chöøng ñoù chuùng ta baét ñaàu soáng ñaày ñuû, troïn veïn. 

Vì khoâng coøn bò loøng muoán nuoâng chieàu nhöõng khaùt voïng ích kyû cuûa mình aùm aûnh, chuùng ta seõ coù nhieàu thì giôø hôn ñeå giuùp ñôõ ngöôøi khaùc, giuùp ngöôøi khaùc thoaû maõn nhöõng gì caàn thieát cho hoï. Traïng thaùi aáy ñöôïc goïi laø Nieát Baøn. Chuùng ta ñaõ giaûi thoaùt, vöôït khoûi moïi ñau khoå tinh thaàn. 

VAÁN: Nieát Baøn laø gì? Nieát Baøn ôû ñaâu?

ÑAÙP: Ñoù laø taàm möùc vöôït ra ngoaøi thôøi gian vaø khoâng gian, vaø nhö vaäy, khoù noùi hay nghe baøn ñeán. Ngoân ngöõ vaø tö töôûng chæ coù theå moâ taû nhöõng gì trong taàm möùc thôøi gian - khoâng gian. Nhöng bôûi vì Nieát Baøn vöôït ra ngoaøi thôøi gian neân khoâng coù söï chuyeån ñoäng, do ñoù khoâng coù giaø, khoâng coù cheát. Nieát Baøn laø vónh cöûu. Bôûi vì Nieát Baøn vöôït ra ngoaøi khoâng gian neân khoâng coù nhaân quaû töông quan, khoâng ranh giôùi, khoâng coù khaùi nieäm veà töï ngaõ vaø khoâng töï ngaõ, vaø nhö vaäy, Nieát Baøn voâ cuøng taän. Ñöùc Phaät cuõng daïy raèng Nieát Baøn laø kinh nghieäm haïnh phuùc lôùn lao. Ngaøi daïy: "Nieát Baøn laø haïnh phuùc toái thöôïng" (Kinh Phaùp Cuù, caâu 204).

VAÁN: Nhöng coù gì chöùng minh raèng coù taàm möùc nhö vaäy khoâng?

ÑAÙP: Khoâng. Khoâng coù. Nhöng do suy luaän, ta coù theå hieåu bieát. Neáu coù moät taàm möùc trong ñoù thôøi gian vaø khoâng gian vaän haønh, vaø coù moät taàm möùc nhö vaäy -- theá gian maø ta ñang kinh nghieäm, ñang soáng trong ñoù -- aét ta coù theå suy raèng coù moät taàm möùc maø khoâng coù thôøi gian vaø khoâng gian vaän haønh -- Nieát Baøn. Moät laàn nöõa, maëc daàu ta khoâng theå chöùng minh raèng Nieát Baøn coù hieän höõu, ta coù lôøi Phaät daïy raèng Nieát Baøn hieän höõu. Ngaøi noùi:

"Coù caùi khoâng sanh (ajaøta, phaùt sanh maø khoâng tuøy thuoäc nguyeân nhaân hay ñieàu kieän, khoâng tuøy thuoäc nôi nhaân duyeân ñeå hieän höõu), caùi khoâng trôû thaønh (abhÅ«ta, khoâng khôûi phaùt töø nhaân duyeân), khoâng ñöôïc taïo neân (akata, khoâng phaùt sanh töø moät nhaân nguyeân vaø khoâng trôû thaønh, töùc nhieân khoâng ñöôïc caáu taïo), vaø khoâng ñöôïc caáu hôïp (asamkhata, khoâng tuøy theá, töùc khoâng tuøy thuoäc nguyeân nhaân naøo taïo duyeân ñeå hieän höõu, khoâng do duyeân sanh, voâ laäu). Neáu khoâng coù caùi khoâng sanh, caùi khoâng trôû thaønh , caùi khoâng ñöôïc taïo, caùi khoâng ñöôïc caáu hôïp, aét khoâng coù loái thoaùt cho caùi coù sanh, coù trôû thaønh, coù ñöôïc taïo, coù caáu hôïp. Nhöng bôûi vì coù caùi khoâng sanh, khoâng trôû thaønh, khoâng ñöôïc taïo, khoâng ñöôïc caáu hôïp, neân môùi coù loái thoaùt cho caùi coù sanh, coù trôû thaønh, coù taïo, coù caáu hôïp" (Kinh Phaät Töï Thuyeát, 80).

Nieát Baøn laø theá naøo, chuùng ta seõ bieát khi chöùng ñaéc Nieát Baøn. Trong khi thôøi giôø chöa ñeán, ta vaãn coù theå tu taäp.

VAÁN: Ñeá thöù tö laø gì?

ÑAÙP: Ñaïo Ñeá, hay chaân lyù thaâm dieäu thöù tö, laø con ñöôøng ñöa ñeán chaám döùt ñau khoå. Con ñöôøng naøy goïi laø Baùt Chaùnh Ñaïo, bao goàm: Chaùnh Kieán, Chaùnh Tö Duy, Chaùnh Ngöõ, Chaùnh Nghieäp, Chaùnh Maïng, Chaùnh Tinh Taán, Chaùnh Nieäm, vaø Chaùnh Ñònh. Haønh trì theo ñaïo Phaät laø thöïc haønh theo taùm phaùp naøy cho ñeán khi thaønh töïu vieân maõn. Baïn seõ thaáy caùc böôùc trong Baùt Chaùnh Ñaïo bao truøm moïi phöông dieän trong cuoäc soáng: trí thöùc, ñaïo ñöùc, xaõ hoäi, kinh teá vaø taâm lyù; vaø do ñoù, bao goàm moïi ñieàu maø con ngöôøi caàn ñeán, ñeå coù moät ñôøi soáng toát ñeïp vaø phaùt trieån taâm linh.

VAÁN: Ngöôøi Phaät töû coù tin nôi moät thaàn linh khoâng?

ÑAÙP: Khoâng. Chuùng ta khoâng tin. Vaø nhö vaäy, vì nhieàu lyù do, Ñöùc Phaät, cuõng nhö nhöõng nhaø xaõ hoäi hoïc vaø taâm lyù hoïc hieän ñaïi, tin raèng nhöõng yù nieäm veà toân giaùo vaø ñaëc bieät yù nieäm veà thaàn linh baét nguoàn töø loøng kinh sôï. Ngaøi daïy: 

"Vì kinh sôï, con ngöôøi tìm nöông töïa nôi röøng nuùi linh thieâng, vöôøn raäm, caây coái vaø ñeàn mieãu thieâng lieâng" (Kinh Phaùp Cuù, caâu 188).

Vaøo thôøi thöôïng coå, con ngöôøi töï thaáy mình soáng trong moät theá gian ñaày thuø nghòch vaø hieåm hoïa. Hoï lo sôï caùc thuù röøng hung tôïn, lo sôï khoâng tìm ñuû thöùc aên, lo sôï beänh hoaïn, thöông tích vaø nhöõng hieän töôïng thieân nhieân nhö saám seùt, trôøi chôùp vaø nuùi löûa. Nhöõng moái lo aâu vaø sôï seät töông töï luùc naøo cuõng phaûng phaát quaây quaàn theo hoï. Caûm thaáy khoâng chaâu toaøn, hoï töï taïo yù nieäm thaàn linh nhaèm giuùp cho mình ñöôïc thoaûi maùi, tieän nghi, khi söï vieäc troâi chaûy thuaän lôïi, ñöôïc coù ñuû can ñaûm khi laâm nguy, ñöôïc an uûi khi baát haïnh. Cho ñeán ngaøy nay, ta vaãn coøn ghi nhaän raèng con ngöôøi trôû neân thuaàn thaønh ngoan ñaïo hôn trong nhöõng côn xaùo troän. Ta nghe hoï noùi raèng ñöùc tin nôi moät hay nhieàu thaàn linh seõ giuùp hoï theâm naêng löïc caàn thieát ñeå ñoái phoù vôùi ñôøi. Ta seõ nghe hoï giaûi thích raèng hoï tin nôi moät vò thaàn linh ñaëc bieät naøo ñoù, bôûi vì lôøi thænh nguyeän cuûa hoï trong côn nguy khoán ñaõ ñöôïc ñaùp öùng. Taát caû nhöõng ñieàu naøy hình nhö chöùng minh lôøi daïy cuûa Ñöùc Phaät, raèng yù nieäm veà thaàn linh laø moät giaûi ñaùp cho noãi lo sôï vaø öu phieàn. Ñöùc Phaät daïy ta neân coá gaéng tìm hieåu söï kinh sôï cuûa ta, neân giaûm thieåu loøng ham muoán cuûa ta vaø traàm tónh, can ñaûm chaáp nhaän nhöõng gì maø ta khoâng theå söûa ñoåi. Ngaøi thay theá noãi lo sôï, khoâng phaûi baèng ñöùc tin voán khoâng thuaän lyù, maø baèng söï hieåu bieát hôïp vôùi lyù trí.

Lyù do thöù nhì vì sao Ñöùc Phaät khoâng tin nôi moät thaàn linh laø hình nhö khoâng coù gì hieån nhieân laøm neàn taûng cho moät yù nieäm töông töï. Coù raát nhieàu toân giaùo, nhö haàu nhö taát caû ñeàu chuû tröông raèng chæ duy nhaát coù toân giaùo mình môùi coù ñuùng lôøi cuûa thaàn linh, ñöôïc toân trí gìn giöõ trong thaùnh kinh cuûa mình, raèng chæ coù mình môùi hieåu bieát ñuùng baûn chaát thieân nhieân cuûa vò thaàn linh, raèng chæ coù vò thaàn linh cuûa mình laø hieän höõu, thaàn linh cuûa caùc toân giaùo khaùc khoâng coù thaät söï hieän höõu. Vaøi ngöôøi noùi vò thaàn linh laø ngöôøi nam, vaøi ngöôøi cho raèng Ngaøi laø ngöôøi nöõ; ñoái vôùi caùc ngöôøi khaùc, Ngaøi ñaõ vöôït ra khoûi nam tính hay nöõ tính. Taát caû ñeàu maõn nguyeän, tin chaéc raèng thaàn linh cuûa mình hieån nhieân hieän höõu, nhöng cheá gieãu, chæ trích nhöõng lyù do cuûa caùc toân giaùo khaùc ñeå chöùng minh vò thaàn linh cuûa hoï, cho laø khoâng ñuùng. Thaät raát ñaùng ngaïc nhieân! Bao nhieâu toân giaùo, traûi qua bao nhieâu theá kyû, ñaõ coá gaéng chöùng minh söï hieän höõu cuûa vò thaàn linh mình nhöng khoâng tìm ra ñöôïc lyù do thaät söï hieån nhieân, vöõng chaéc, thöïc teá, cuï theå vaø khoâng coøn coù theå nghó baøn.

Lyù do thöù ba vì sao Ñöùc Phaät khoâng tin coù thaàn linh laø vì söï tin töôûng nhö vaäy laø khoâng caàn thieát. Vaøi ngöôøi chuû tröông raèng caàn phaûi tin nôi moät thaàn linh ñeå giaûi thích vaán ñeà nguoàn goác cuûa vuõ truï. Nhöng khoâng phaûi vaäy. Khoa hoïc ñaõ giaûi thích vuõ truï ñöôïc caáu thaønh nhö theá naøo moät caùch roõ raøng vaø minh baïch, maø khoâng caàn döïa treân yù nieäm veà thaàn linh. Vaøi ngöôøi cho raèng caàn phaûi tin töôûng nôi moät thaàn linh, ñeå cho cuoäc soáng ñöôïc haïnh phuùc vaø coù yù nghóa. Moät laàn nöõa, ta coù theå thaáy raèng khoâng phaûi vaäy. Coù nhieàu trieäu ngöôøi voâ thaàn vaø bao nhieâu tö töôûng gia töï do, khoâng keå nhöõng ngöôøi Phaät töû, ñaõ soáng cuoäc ñôøi höõu ích, haïnh phuùc vaø ñaày yù nghóa maø khoâng tin nôi thaàn linh. Vaøi ngöôøi noùi raèng con ngöôøi voán dó yeáu ñuoái, caàn phaûi tin töôûng nôi moät thaàn quyeàn, ñeå coù ñuû naêng löïc ñoái phoù vôùi nhöõng vaán ñeà cuûa kieáp nhaân sinh. Moät laàn nöõa, tình traïng hieån nhieân chöùng toû laø ngöôïc laïi. Ta thöôøng nghe noùi ñeán nhieàu ngöôøi suy nhöôïc vaø taøn taät ñaõ khaéc phuïc noãi nieàm baát haïnh lôùn lao cuûa mình vaø nhöõng khoù khaên cuûa ñôøi soáng, baèng nhöõng naêng löïc saün coù beân trong mình, baèng caùch taän löïc coá gaéng vaø khoâng caàn phaûi tin töôûng nôi moät thaàn linh.

Vaøi ngöôøi chuû tröông raèng phaûi coù thaàn linh ñeå cöùu roãi linh hoàn. Nhöng luaän ñieäu naøy chæ coù theå ñöùng vöõng neáu ta chaáp nhaän khaùi nieäm thaàn linh cöùu roãi. Ngöôøi Phaät töû khoâng chaáp nhaän moät khaùi nieäm töông töï. Caên cöù treân kinh nghieäm baûn thaân, Ñöùc Phaät thaáy raèng moãi ngöôøi ñeàu coù khaû naêng töï thanh loïc taâm, phaùt trieån taâm töø, taâm bi vaø môû mang trí tueä ñeán möùc toaøn haûo. Ngaøi di chuyeån söï chuù taâm töø nhöõng caûnh trôøi höôùng veà noäi taâm, vaø khuyeán khích chuùng ta tìm giaûi ñaùp cho nhöõng vaán ñeà khoù khaên, baèng phöông caùch töï hieåu bieát chính mình.

VAÁN: Nhöng neáu khoâng coù thaàn linh, laøm theá naøo coù vuõ truï?

ÑAÙP: Taát caû caùc toân giaùo ñeàu coù nhöõng thaàn thoaïi vaø nhöõng tích truyeän nhaèm giaûi thích vaán ñeà naøy. Vaøo nhöõng ngaøy xa xöa, khi ngöôøi ta chöa bieát gì, nhöõng caâu chuyeän thaàn thoaïi nhö theá aáy laø thích hôïp, nhöng ôû theá kyû naøy, vaøo thôøi ñaïi vaät lyù, thieân vaên vaø ñòa chaát, nhöõng döõ kieän khoa hoïc ñaõ thay theá caùc chuyeän thaàn thoaïi. Khoa hoïc ñaõ giaûi thích nguoàn goác cuûa vuõ truï maø khoâng nhôø ñeán yù nieäm thaàn linh.

VAÁN: Ñöùc Phaät noùi gì veà nguoàn goác vuõ truï?

ÑAÙP: Ñieàu ñaùng chuù yù laø loái giaûi thích cuûa Ñöùc Phaät raát gaàn vôùi quan ñieåm cuûa khoa hoïc. Trong baøi kinh Aganna (Khôûi Theá Nhaân Boån, Tröôøng Boä 27), Ñöùc Phaät moâ taû vuõ truï bò tieâu dieät roài tieán hoùa, bieán chuyeån trong thôøi gian voâ soá trieäu naêm, caáu hôïp trôû laïi thaønh ra hình thöùc hieän taïi. Nhöõng hình thöùc sinh toàn baét ñaàu treân maët nöôùc vaø moät laàn nöõa, xuyeân qua voâ soá trieäu naêm, bieán chuyeån töø thoâ sô giaûn dò ñeán nhöõng cô theå phöùc taïp. Nhöõng tieán trình bieán ñoåi aáy voâ thuûy voâ chung, vaø ñöôïc vaän chuyeån do nhöõng nguyeân nhaân thieân nhieân.

VAÁN: Sö noùi khoâng coù gì cho thaáy hieån nhieân söï hieän höõu cuûa moät thaàn linh. Vaäy nhöõng pheùp laï thì sao?

ÑAÙP: Coù nhieàu ngöôøi tin raèng chæ coù quyeàn naêng cuûa thaàn linh môùi coù theå laøm pheùp laï, nhö vaäy nhöõng pheùp laï ñaõ ñöôïc thöïc hieän chöùng minh söï hieän höõu cuûa thaàn linh. Chuùng ta nghe lôøi ñoàn raèng ñaâu ñaây coù nhöõng chöùng beänh ñöôïc cöùu chöõa nhôø pheùp laï, nhöng chöa bao giôø coù moät chuyeân vieân y teá hay baùc só naøo xaùc nhaän. Chuùng ta chæ nghe thuaät laïi raèng ai ñoù nhôø pheùp laï chöõa ñöôïc moät chöùng beänh ngaët ngheøo, nhöng khoâng bao giôø taän maét chöùng kieán. Chuùng ta nghe ñoàn raèng baèng caùch van vaùi nguyeän caàu, moät con beänh traàm troïng, moät caùi chaân hay moät caùi tay bò baïi xuïi ñöôïc phuïc hoài, nhöng khoâng bao giôø thaáy hình quang tuyeán X hay nghe baùc só, hay nghe ñieàu döôõng vieân töôøng thuaät. Nhöõng tin töùc ñoàn ñaõi, nhöõng lôøi töôøng thuaät, nhöõng gì nghe ngöôøi naøy chuyeàn tai ngöôøi kia, haún khoâng phaûi laø chöùng minh hieån nhieân xaùc thöïc, vaø raát hieám khi coù baèng chöùng cuï theå hieån nhieân veà pheùp laï. 

Tuy nhieân, ñoâi khi coù nhöõng ñieàu xaûy ra maø khoâng theå giaûi thích, nhöõng dieãn bieán baát ngôø coù theå xaûy ra. Nhöng söï kieän ta khoâng theå giaûi thích khoâng chöùng minh laø coù thaàn linh. Noù chæ chöùng minh laø hieåu bieát cuûa ta coøn chöa hoaøn haûo. Tröôùc khi ngaønh y teá hieän ñaïi ñöôïc môû mang, khi coøn chöa hieåu bieát nguyeân nhaân cuûa beänh, ngöôøi ta tin raèng moät hay nhieàu vò thaàn linh ñem beänh ñeán ñeå haønh phaït con ngöôøi. Ngaøy nay, khi kieán thöùc veà theá gian cuûa ta phaùt trieån ñaày ñuû, ta coù theå hieåu bieát nhöõng gì laø nguyeân nhaân cuûa nhöõng hieän töôïng maø hieän nay chöa ñöôïc giaûi thích, cuõng nhö giôø ñaây ta hieåu bieát nguyeân nhaân taïo neân chöùng beänh.

VAÁN: Nhöng coù nhieàu ngöôøi tin moät vaøi hình thöùc thaàn linh, nhö vaäy chaéc phaûi laø söï thaät?

ÑAÙP: Khoâng phaûi vaäy. Vaøo moät thôøi tröôùc, moïi ngöôøi ñeàu tin raèng traùi ñaát laø baèng phaúng, nhöng taát caû ñeàu sai. Con soá ngöôøi tin vaøo moät yù nieäm khoâng phaûi laø ñôn vò ño löôøng ñeå ño möùc ñoä ñuùng hay sai cuûa moät yù nieäm. Phöông caùch duy nhaát ñeå coù theå noùi raèng moät yù nieäm laø ñuùng hay sai laø nhìn vaøo thöïc taïi, vaø xem xeùt ñieàu aáy coù hieån nhieân ñuùng hay khoâng.

VAÁN: Ngöôøi Phaät töû khoâng tin thaàn linh, vaäy chôù hoï tin gì?

ÑAÙP: Phaät töû khoâng tin thaàn linh maø chæ tin nôi con ngöôøi. Moãi ngöôøi ñeàu quyù baùu vaø quan troïng, raèng moãi ngöôøi ñeàu coù tieàm naêng ñeå trôû thaønh moät vò Phaät -- moät chuùng sanh tuyeät haûo. Con ngöôøi coù theå töï mình phaùt trieån ñeå vöôït leân khoûi voâ minh vaø tình traïng keùm lyù trí vaø nhaän thöùc söï vaät ñuùng thaät nhö söï vaät laø vaäy. Thuø haèn, saân haän, aùc caûm vaø ganh tî coù theå ñöôïc thay theá baèng tình thöông, haïnh nhaãn nhuïc, loøng quaûng ñaïi vaø thieän yù, haûo taâm. Taát caû nhöõng ñöùc taùnh aáy naèm trong taàm tay cuûa moïi ngöôøi, neáu chuyeân caàn tinh taán, neáu ñöôïc caùc thieän höõu höôùng daãn vaø hoã trôï, vaø neáu bieát noi theo göông laønh cuûa Ñöùc Phaät. Nhö lôøi Phaät daïy: 

VAÁN: Caùc toân giaùo khaùc coù nhöõng ñieàu raên caám do vò thaàn linh hay chö vò thaàn linh cuûa hoï ban haønh, ñeå nhaän ñònh ñieàu phaûi leõ traùi. Quyù vò, nhöõng ngöôøi Phaät töû, khoâng tin nôi thaàn linh, nhö vaäy laøm sao quyù vò coù theå phaân bieät ñieàu naøo laø phaûi vaø ñieàu naøo laø traùi?

ÑAÙP: Baát luaän tö töôûng, lôøi noùi hay haønh ñoäng naøo baét nguoàn töø tham, saân, si vaø daãn daét ta xa daàn Nieát Baøn ñeàu laø sai quaáy. Vaø baát luaän tö töôûng, lôøi noùi hay haønh ñoäng naøo baét nguoàn töø taâm quaûng ñaïi boá thí, töø bi vaø trí tueä vaø giuùp ta maïnh tieán treân con ñöôøng höôùng veà Nieát Baøn ñeàu laø toát laønh.

Trong caùc toân giaùo laáy thaàn linh laøm truï coát, ñieàu troïng yeáu laø coá gaéng laøm nhöõng ñieàu ta ñöôïc daïy baûo phaûi laøm. Nhöng trong toân giaùo laáy con ngöôøi laøm trung taâm ñieåm nhö Phaät Giaùo, ta phaûi khai trieån tình traïng töï hay bieát vaø töï hieåu bieát saâu xa chính mình. Vaø taâm traïng luaân lyù ñaïo ñöùc caên cöù treân hieåu bieát luùc naøo cuõng duõng maõnh hôn laø söï tuaân haønh theo moät meänh leänh.

Nhö vaäy, hieåu bieát ñieàu chaùnh leõ taø, ñieàu naøo laø ñuùng vaø ñieàu naøo laø sai quaáy, ngöôøi Phaät töû nhìn vaøo ba khía caïnh -- yù ñònh, haäu quaû maø haønh ñoäng seõ taïo neân cho mình, vaø haäu quaû maø haønh ñoäng seõ taïo neân cho ngöôøi khaùc. Neáu yù ñònh laø toát (töùc baét nguoàn töø loøng quaûng ñaïi boá thí, taâm töø bi, vaø trí tueä), neáu khi thöïc haønh yù ñònh, haønh ñoäng aáy seõ taïo lôïi ích cho mình (töùc giuùp mình ngaøy caøng taêng tröôûng loøng quaûng ñaïi boá thí, taâm töø bi, vaø trí tueä), vaø taïo lôïi ích cho keû khaùc (töùc giuùp hoï taêng tröôûng loøng quaûng ñaïi boá thí, taâm töø bi, vaø trí tueä), neáu vaäy thì haønh ñoäng cuûa ta laø thieän, trong saïch, toát vaø ñaïo ñöùc. Leõ dó nhieân, coù raát nhieàu möùc ñoä toát hay xaáu. Ñoâi khi ta laøm vieäc gì vôùi yù ñònh toát voâ cuøng, nhöng coù theå vieäc laøm aáy khoâng mang laïi haäu quaû toát ñeïp cho ta hay cho ngöôøi khaùc. Ñoâi khi ta laøm vôùi yù ñònh khoâng maáy toát, nhöng roài haønh ñoäng aáy laïi giuùp ích cho ngöôøi khaùc. Ñoâi khi ta haønh ñoäng vôùi yù ñònh khoâng toát vaø haønh ñoäng aáy taïo lôïi ích cho ta, nhöng coù theå gaây tai haïi cho ngöôøi khaùc. Trong nhöõng tröôøng hôïp töông töï, haønh ñoäng cuûa ta laãn loän -- toát vaø khoâng maáy toát. Khi yù ñònh laø xaáu, khoâng taïo lôïi ích cho ta hay cho ngöôøi khaùc, thì ñoù laø baát thieän. Khi laøm ñieàu gì vôùi yù ñònh toát vaø haønh ñoäng aáy neáu ñöôïc thöïc hieän seõ taïo lôïi ích cho ta vaø cho ngöôøi khaùc, thì haønh ñoäng aáy hoaøn toaøn laø thieän.

VAÁN: Nhö vaäy, Phaät Giaùo coù moät heä thoáng luaân lyù?

ÑAÙP: Ñuùng. Ñuùng vaäy. Nguõ giôùi laø neàn taûng cuûa luaân lyù Phaät Giaùo. Trong naêm giôùi, giôùi ñaàu tieân laø traùnh xa söï saùt sanh, hay laøm toån haïi chuùng sanh. Giôùi thöù nhì laø traùnh khoâng troäm caép, thöù ba laø traùnh taø daâm, thöù tö laø traùnh voïng ngöõ vaø thöù naêm laø traùnh duøng röôïu maïnh vaø caùc chaát say.

VAÁN: Nhöng saùt sanh ñoâi khi laø toát. Thí duï nhö gieát nhöõng loaïi coân truøng nhö ruoài, muoãi, vì noù coù theå truyeàn beänh lan traøn, hay gieát moät ngöôøi muoán saùt haïi mình?

ÑAÙP: Noù coù theå toát cho ta. Nhöng coøn nhöõng sinh vaät hay ngöôøi kia thì sao? Hoï cuõng muoán soáng nhö ta. Khi ta quyeát ñònh xòt thuoác ñeå gieát coân truøng, yù ñònh cuûa ta coù leõ bao goàm laãn loän nhöõng tö töôûng lo laéng cho mình (toát, vì noù tröø nguyeân nhaân taïo phieàn toaùi cho mình) vaø muoán tröø haäu hoaïn (xaáu, vì phaûi saùt sanh). Haønh ñoäng naøy seõ coù lôïi cho ta (toát) nhöng roõ raøng seõ khoâng coù lôïi cho chuùng sanh khaùc (xaáu). Nhö vaäy, ñoâi khi coù theå caàn phaûi saùt sanh, nhöng khoâng bao giôø hoaøn toaøn laø toát.

VAÁN: Quyù vò, nhöõng ngöôøi Phaät töû, quaù lo laéng cho caùc loaøi kieán vaø saâu boï?

ÑAÙP: Ngöôøi Phaät töû coá gaéng trau gioài loøng töø bi voâ löôïng, bao truøm taát caû maø khoâng coù söï phaân bieät naøo. Hoï nhìn theá gian nhö moät toaøn theå hôïp nhaát trong ñoù moãi vaät, moãi sinh vaät ñeàu coù choã ñöùng vaø coù boån phaän hay chöùc naêng cuûa noù. Hoï tin raèng ta phaûi heát söùc thaän troïng tröôùc khi tieâu dieät hay laøm xaùo troän theá quaân bình teá nhò cuûa thieân nhieân. Haõy thöû nhìn nhöõng vaên hoùa maø chæ chuù troïng ñeán vieäc khai thaùc thieân nhieân, khai thaùc ñeán möùc taän cuøng, vaét eùp ñeán gioït cuoái cuøng, maø khoâng traû laïi gì, chæ xaâm laêng vaø chinh phuïc. Thieân nhieân ñaõ noåi loaïn. Chính caùi khoâng khí maø ta ñang thôû bò ñaàu ñoäc, soâng ngoøi bò oâ nhieãm, nhieàu loaïi thuù bò tuyeät gioáng, söôøn ñoài troïc loùc trô troïi vaø bò soi moøn. Chí ñeán khí haäu cuõng ñoåi thay. Neáu con ngöôøi bôùt noùng loøng caø nghieán, tieâu dieät vaø saùt haïi, tình traïng khuûng khieáp naøy coù theå ñaõ khoâng xaûy ra. Taát caû chuùng ta neân taän löïc trau gioài loøng toân kính sinh maïng. Vaø ñoù laø giôùi thöù nhaát.

VAÁN: Giôùi thöù ba noùi chuùng ta neân traùnh vieäc taø daâm. Vaäy, taø daâm laø gì?

ÑAÙP: Neáu chuùng ta duøng thuû ñoaïn löøa gaït, ñe doïa, hay eùp buoäc ngöôøi khaùc ñeå coù quan heä tình duïc vôùi mình, haønh vi aáy goïi laø taø daâm. Ngoaïi tình cuõng laø moät hình thöùc taø daâm, vì khi chuùng ta keát hoân, ta coù höùa seõ chung thuûy vôùi ngöôøi phoái ngaãu. Khi ta ngoaïi tình thì ta ñaõ phaù boû lôøi cam keát, cuõng nhö phaûn boäi laïi loøng tin cuûa ngöôøi kia. Tình duïc neân ñöôïc xem nhö laø moät bieåu loä cuûa tình yeâu vaø quan heä maät thieát giöõa hai ngöôøi, vaø neáu ñöôïc nhö theá, noù seõ goùp phaàn duy trì tinh thaàn vaø tình caûm trong ñôøi soáng löùa ñoâi.

VAÁN: Quan heä tình duïc tröôùc hoân nhaân coù phaûi laø taø daâm khoâng?

ÑAÙP: Khoâng haún nhö theá, neáu caû hai ngöôøi ñeàu ñoàng yù vaø yeâu thöông nhau. Tuy nhieân, khoâng neân queân raèng chöùc naêng sinh hoïc cuûa tình duïc laø ñeå taïo sinh saûn, vaø neáu moät phuï nöõ chöa laäp gia ñình maø laïi mang thai thì coù theå seõ taïo ra nhieàu vaán ñeà raéc roái. Nhieàu ngöôøi bieát suy nghó vaø chöõng chaïc cho raèng toát hôn heát, neân hoaõn vieäc aáy cho ñeán sau khi laøm leã cöôùi.

VAÁN: Coøn giôùi noùi doái thì sao? Coù theå naøo soáng maø khoâng noùi doái?

ÑAÙP: Neáu thaät söï khoâng theå traùnh noùi doái, trong xaõ hoäi hay trong coâng cuoäc laøm aên sinh soáng, thì neân thay ñoåi tình traïng phieàn phöùc vaø hö hoûng kia. Phaät töû laø ngöôøi quyeát taâm laøm vieäc gì thöïc duïng nhaèm giaûi quyeát vaán ñeà baèng caùch coá gaéng thaønh thaät vaø ngay thaúng hôn.

VAÁN: Roài coøn vaán ñeà uoáng röôïu thì sao? Uoáng moät ít röôïu chaéc khoâng haïi gì?

ÑAÙP: Thoâng thöôøng ngöôøi ta khoâng uoáng röôïu ñeå thöôûng thöùc muøi vò. Khi ngoài uoáng moät mình, thì ñoù laø ñeå laøm dòu bôùt tinh thaàn caêng thaúng. Vaø uoáng chung vôùi ñoâng ngöôøi, laø ñeå laøm nhö moïi ngöôøi. Daàu moät ít röôïu cuõng laøm hö hoaïi taâm trí vaø trôû ngaïi söï hay bieát chính mình. Duøng nhieàu, aûnh höôûng cuûa noù coù theå tai haïi naëng neà.

VAÁN: Nhöng uoáng moät chuùt röôïu khoâng phaûi thaät söï laø phaïm giôùi phaûi khoâng? Chæ laø moät chuyeän nhoû?

ÑAÙP: Ñuùng, chæ laø moät chuyeän nhoû. Neáu ta khoâng theå thöïc haønh moät chuyeän nhoû nhen nhö vaäy thì yù chí cuûa ta quaû thaät khoâng duõng maõnh, coù phaûi vaäy khoâng?

VAÁN: Naêm giôùi laø tieâu cöïc, daïy ta nhöõng gì khoâng neân laøm, maø khoâng daïy nhöõng gì neân laøm?

ÑAÙP: Naêm giôùi laø neàn taûng luaân lyù cuûa Phaät Giaùo, khoâng phaûi laø toaøn theå giaùo lyù. Ta baét ñaàu nhaän ra nhöõng gì xaáu vaø coá gaéng ngöng noù laïi. Ñoù laø taùc duïng cuûa naêm giôùi. Sau khi ngöng laøm ñieàu xaáu xa toäi loãi, ta baét ñaàu laøm ñieàu toát. Nhö giôùi voïng ngöõ chaúng haïn. Ñöùc Phaät daïy ta ngöng noùi doái. Sau ñoù ta phaûi noùi thaät, noùi dòu hieàn vaø leã ñoä vaø noùi ñuùng luùc. Ngaøi daïy:

"Töø boû lôøi noùi doái, ngöôøi aáy trôû neân chaân thaät, ñaùng tín nhieäm, ngay thaúng, chaéc chaén, khoâng löøa phænh theá gian. Töø boû lôøi noùi ñaâm thoïc, ngöôøi aáy khoâng ñem chuyeän ñaàu naøy laäp laïi ñaàu kia, cuõng khoâng ñem chuyeän ñaàu kia laäp laïi ñaàu naøy, nhaèm gaây chia reõ. Ngöôøi aáy hoøa giaûi nhöõng ngöôøi baát ñoàng yù kieán vaø giuùp nhöõng ngöôøi baïn thaân ngaøy caøng thaân thieát hôn. Ñem laïi tình traïng haøi hoøa, laø nieàm hoan hyû, thích thuù, laø tình thöông, laø ñoäng cô thuùc ñaåy, ñöa ñeán lôøi noùi cuûa ngöôøi aáy. Töø boû lôøi thoâ loã coäc caèn, ngöôøi aáy aên noùi thanh tao nhaõ nhaën, khoâng ñaùng bò khieån traùch, dòu ngoït eâm tai, deã meán, ñi thaúng vaøo taâm, lòch söï, ñöôïc caûm tình noàng haäu cuûa nhieàu ngöôøi. Töø boû thoùi ngoài leâ ñoâi maùch noùi lôøi nhaûm nhí voâ ích, ngöôøi aáy aên noùi ñuùng luùc, noùi lôøi chaân chaùnh, coù lôïi ích, noùi veà Giaùo Phaùp vaø Giôùi Luaät. Ngöôøi aáy noùi nhöõng lôøi quyù baùu ñaùng ñöôïc kính caån taøng tröõ nhö moät baûo vaät, hôïp thôøi, hôïp lyù, chính xaùc roõ raøng vaø ñuùng choã" (Trung Boä I. 179).

VAÁN: Coù ngöôøi cho raèng ta chæ coù caùch nöông töïa nôi quyeàn löïc cuûa moät hay nhieàu vò thaàn linh môùi coù theå toát?

ÑAÙP: Ñieàu naøy hieån nhieân laø sai söï thaät. Coù haèng trieäu tö töôûng gia töï do vaø Phaät töû - khoâng nöông töïc vaøo uy löïc thaàn linh - maø taùc phong ñaïo ñöùc vaãn cao quyù vaø toát ñeïp, khoâng phaûi töøng côn töøng luùc maø ñeàu ñaën beàn bó, cuõng nhö nhöõng ngöôøi tin töôûng nôi moät thaàn linh toái thöôïng.

Vôùi kieân trì coá gaéng, ta coù theå laøm trong saïch taùc phong cuûa mình. Neáu khoâng theå thanh loïc hoaøn toaøn taùc phong cuûa mình, chaéc chaén ta cuõng coù theå coá gaéng ñeå noù trôû neân toát hôn.

VAÁN: Con ngöôøi töø ñaâu ñeán vaø roài seõ ñi veà ñaâu?

ÑAÙP: Coù theå coù ba loái giaûi ñaùp cho caâu hoûi naøy. Nhöõng ngöôøi tin töôûng nôi moät hay nhieàu thaàn linh thöôøng chuû tröông raèng tröôùc khi laø ngöôøi, con ngöôøi khoâng coù hieän höõu, roài ñöôïc taïo neân, con ngöôøi ñöôïc sanh vaøo ñôøi do yù chí cuûa moät thaàn linh. Ngöôøi aáy soáng cuoäc ñôøi cuûa mình roài, tuøy theo nhöõng gì mình tin töôûng hay nhöõng haønh ñoäng cuûa mình trong ñôøi, seõ soáng vónh vieãn treân coõi thieân ñaøng hoaëc vónh vieãn trong ñòa nguïc. Nhöõng ngöôøi khaùc, caùc khoa hoïc gia, cho raèng moãi caù nhaân vaøo ñôøi luùc ñöôïc thoï thai, do nhöõng nguyeân nhaân thieân nhieân, soáng cuoäc ñôøi cuûa mình vaø cheát, chaám döùt hieän höõu. Phaät Giaùo khoâng chaáp nhaän loái giaûi thích naøo trong hai loái ñoù. 

Loái giaûi thích ñaàu tieân gôïi leân nhieàu vaán ñeà ñaïo ñöùc. Neáu thaät söï moät vò thaàn linh toaøn thieän taïo neân moãi ngöôøi trong chuùng ta, aét khoù maø giaûi thích vì sao coù nhieàu ngöôøi sanh ra vôùi hình töôùng xaáu xa kinh khuûng, hoaëc coù raát nhieàu treû sô sinh phaûi maát maïng trong baøo thai, hay luùc vöøa môùi loït loøng meï. Moät vaán ñeà khaùc lieân quan ñeán loái giaûi thích thaàn linh laø ngöôøi kia phaûi chòu ñau khoå vónh vieãn trong ñòa nguïc vì nhöõng ñieàu maø anh ta ñaõ laøm chæ trong 60 hay 70 naêm soáng treân traùi ñaát, thì hình nhö laø raát baát coâng. Saùu hay baûy möôi naêm soáng khoâng coù ñöùc tin, hay keùm ñaïo ñöùc, khoâng ñaùng phaûi bò hình phaït thoáng khoå vónh vieãn. Cuøng theá aáy, saùu hay baûy möôi naêm soáng ñôøi ñaïo ñöùc toát ñeïp hình nhö laø thôøi gian quaù ngaén ñoái vôùi haïnh phuùc vónh cöûu. 

Loái giaûi thích thöù nhì coù phaàn thích nghi hôn laø loái thöù nhaát, nhöng vaãn coøn ñeå laïi nhieàu thaéc maéc chöa ñöôïc giaûi ñaùp. Laøm theá naøo moät hieän töôïng voâ cuøng phöùc taïp nhö caùi taâm laïi ñöôïc khai trieån, nôû nang, chæ giaûn dò töø hai teá baøo, minh chaâu vaø tinh truøng? Vaø hieän nay, khoa sieâu taâm lyù hoïc ñaõ ñöôïc xem laø moät ngaønh cuûa khoa hoïc, nhöõng hieän töôïng nhö thaàn giao caùch caûm ngaøy caøng khoù thích hôïp aên khôùp vôùi moâ hình duy vaät veà taâm thöùc.

Phaät Giaùo cung öùng moät loái giaûi thích thoûa ñaùng hôn heát veà thaéc maéc con ngöôøi töø ñaâu ñeán vaø ñi veà ñaâu. Khi ta cheát, caùi taâm, vôùi taát caû nhöõng khuynh höôùng öa thích, khaû naêng vaø taâm taùnh ñaõ ñöôïc taïo duyeân vaø khai trieån trong ñôøi soáng, töï caáu hôïp laïi trong buoàng tröùng saün saøng thoï thai. Nhö theá aáy, moät caù nhaân ñöôïc sanh ra, tröôûng thaønh daàn daàn, loït loøng meï vaø phaùt trieån nhaân caùch do caû hai, nhöõng ñaëc taùnh tinh thaàn ñöôïc mang theo töø nhöõng kieáp quaù khöù vaø moâi tröôøng vaät chaát môùi meû. Nhaân caùch seõ chuyeån bieán vaø ñoåi thay do nhöõng coá gaéng tinh thaàn vaø nhöõng yeáu toá taïo duyeân nhö neàn giaùo duïc, aûnh höôûng cuûa cha meï vaø xaõ hoäi vaø moät laàn nöõa, luùc laâm chung, taùi sinh, töï caáu hôïp trôû laïi trong buoàng tröùng saün saøng thoï thai. 

Tieán trình cheát vaø taùi sinh trôû laïi naøy seõ tieáp tuïc dieãn tieán ñeán chöøng naøo nhöõng ñieàu kieän taïo nguyeân nhaân cho noù, aùi duïc vaø voâ minh, chaám döùt. Ñeán chöøng aáy, thay vì coù moät chuùng sanh taùi sinh, taâm thöùc vöôït ñeán moät traïng thaùi goïi laø Nieát Baøn, vaø ñoù laø muïc tieâu cuøng toät cuûa Phaät Giaùo vaø laø lyù töôûng cuûa kieáp sinh toàn.

VAÁN: Laøm caùch naøo taâm di chuyeån töø cô theå naøy ñeán moät caùi thaân khaùc?

ÑAÙP: Haõy nghó ñeán laøn soùng ñieän cuûa maùy thaâu thanh. Laøn soùng ñöôïc phaùt ra töø ñaøi phaùt thanh khoâng phaûi laø tieáng noùi vaø aâm nhaïc maø laø naêng löïc ôû nhieàu taàn soá khaùc nhau, di chuyeån trong khoâng gian vaø ñöôïc maùy thaâu thanh thaâu vaøo, roài phaùt ra döôùi hình thöùc tieáng noùi hay aâm nhaïc. Vôùi taâm cuõng vaäy. Luùc laâm chung, naêng löïc tinh thaàn lìa xaùc cheát, di chuyeån trong khoâng gian, ñöôïc buoàng tröùng saün saøng thoï thai huùt vaøo. Khi baøo thai sanh nôû, naêng löïc aáy taäp trung vaøo naõo vaø töø ñoù veà sau "phaùt ra" döôùi hình thöùc moät caù theå môùi.

VAÁN: Coù phaûi luùc naøo ta cuõng sanh ra laøm ngöôøi khoâng?

ÑAÙP: Khoâng. Coù nhieàu caûnh giôùi khaùc nhau maø ta coù theå taùi sinh vaøo. Vaøi ngöôøi taùi sinh vaøo caûnh trôøi, ngöôøi khaùc vaøo ñòa nguïc, vaøi ngöôøi khaùc nöõa taùi sinh vaøo caûnh giôùi ngaï quyû v.v. Caûnh trôøi khoâng phaûi laø nôi choán maø laø moät traïng thaùi sinh toàn, chuùng sanh trong ñoù coù cô theå vaät chaát teá nhò vaø taâm thöôøng kinh nghieäm haïnh phuùc, thoaûi maùi deã chòu. 

Trong vaøi toân giaùo, ngöôøi ta heát loøng coá gaéng ñeå ñöôïc taùi sinh vaøo moät caûnh trôøi, laàm nghó raèng traïng thaùi aáy tröôøng toàn. Nhöng khoâng phaûi vaäy. Cuõng nhö taát caû caùc phaùp höõu vi (töùc caùc hieän töôïng caàn phaûi coù gì khaùc taïo ñieàu kieän môùi hieän höõu), caûnh giôùi chö thieân cuõng laø voâ thöôøng, vaø khi tuoåi thoï chaám döùt, cuõng coù theå taùi sinh laøm ngöôøi. Ñòa nguïc cuõng vaäy, khoâng phaûi laø moät nôi choán maø laø moät traïng thaùi sinh toàn trong ñoù cô theå vaät chaát teá nhò vaø taâm thöôøng kinh nghieäm lo aâu vaø ñau khoå, buoàn phieàn. Caûnh ngaï quyû cuõng laø moät traïng thaùi sinh toàn trong ñoù chuùng sanh coù cô theå vaät chaát teá nhò vaø taâm luùc naøo cuõng bò loøng khaùt khao ham muoán vaø baát maõn khuaáy ñoäng.

Nhö vaäy, chuùng sanh ôû caûnh trôøi thöôøng kinh nghieäm haïnh phuùc, chuùng sanh ôû ñòa nguïc vaø caûnh ngaï quyû thöôøng kinh nghieäm ñau khoå, coøn chuùng sanh trong caûnh ngöôøi thöôøng kinh nghieäm caû hai laãn loän. Ñieåm khaùc bieät chaùnh giöõa caûnh ngöôøi vaø caùc caûnh giôùi khaùc naèm trong möùc ñoä teá nhò cuûa thaân vaø phaåm chaát cuûa loaïi kinh nghieäm.

VAÁN: Ñieàu gì quyeát ñònh ta seõ taùi sinh vaøo caûnh naøo?

ÑAÙP: Yeáu toá quan troïng nhaát, nhöng khoâng phaûi laø yeáu toá duy nhaát, aûnh höôûng ñeán vieäc ñöa ta taùi sinh vaøo caûnh giôùi naøo vaø soáng nhö theá naøo, laø Nghieäp. Danh töø Nghieäp, "kamma", coù nghóa "haønh ñoäng", haøm yù nhöõng haønh ñoäng coá yù. Noùi caùch khaùc, hoaøn caûnh cuûa mình trong hieän taïi phaàn lôùn do nhöõng gì mình suy tö hay haønh ñoäng trong quaù khöù. Cuøng theá aáy, nhöõng gì mình suy tö vaø haønh ñoäng trong hieän taïi seõ gieo aûnh höôûng ñeán soá phaàn cuûa mình trong töông lai.

Ngöôøi hieàn löông, töø aùi, coù khuynh höôùng taùi sinh vaøo caûnh trôøi hay laøm ngöôøi coù nhieàu haïnh phuùc. Ngöôøi coù taùnh lo aâu sôï seät hay taøn nhaãn hung tôïn coù khuynh höôùng taùi sinh vaøo ñòa nguïc hay laøm ngöôøi cô cöïc ngheøo naøn, coù nhieàu kinh nghieäm ñau khoå. Ngöôøi nuoâi döôõng aùi duïc, khaùt khao ham muoán vaø oâm aáp nhöõng tham voïng maø khoâng bao giôø thoûa maõn, coù khuynh höôùng taùi sinh vaøo caûnh ngaï quyû hoaëc caûnh ngöôøi luoân luoân bò duïc voïng vaø tham aùi khuaáy nhieãu vaø gaây phieàn muoän. Nhöõng thoùi quen naøo ñaõ ñöôïc phaùt trieån maïnh meõ trong ñôøi seõ noái tieáp trong kieáp soáng keá ñoù.

VAÁN: Nhö vaäy chuùng ta khoâng hoaøn toaøn do nghieäp quyeát ñònh. Ta coù theå thay ñoåi nghieäp?

ÑAÙP: Dó nhieân laø ta coù theå. Vì leõ aáy, moät trong taùm chi cuûa Baùt Chaùnh Ñaïo laø Chaùnh Tinh Taán, söï coá gaéng chaân chaùnh. Noù tuøy thuoäc nôi loøng thaønh thaät cuûa ta, nôi möùc ñoä tinh taán vaø chuyeân caàn, laøm cho thoùi quen tinh thaàn cuûa ta ngaøy caøng duõng maõnh theâm. Nhöng ñuùng raèng coù nhieàu ngöôøi ñi xuyeân qua kieáp soáng cuûa mình maø chæ chòu aûnh höôûng cuûa nhöõng thoùi quen quaù khöù, khoâng coá gaéng söûa ñoåi nhöõng thoùi quen tinh thaàn aáy, vaø do ñoù vaãn laø naïn nhaân cuûa nhöõng haäu quaû khoâng toát. Nhöõng ngöôøi nhö vaäy seõ tieáp tuïc chòu ñau khoå neáu khoâng söûa sai nhöõng thoùi hö taät xaáu. Ngöôøi Phaät töû hieåu bieát nhö vaäy, coá gaéng chaän ngang nhöõng thoùi quen baát thieän vaø phaùt trieån nhöõng thoùi quen coù theå ñem laïi haäu quaû toát, moãi khi vaø moïi khi coù ñöôïc cô hoäi. Phaùp haønh thieàn laø moät phöông caùch ñöôïc duøng ñeå söûa ñoåi nhöõng thoùi quen cuûa taâm nhö, trong moät giôùi haïn naøo, noùi hoaëc töï cheá, khoâng haønh ñoäng. Troïn cuoäc soáng cuûa ngöôøi Phaät töû laø tu taäp nhaèm thanh loïc vaø giaûi phoùng caùi taâm. 

Thí duï nhö trong kieáp soáng vöøa qua ñaëc taùnh noåi baät cuûa taâm laø nhaãn nhuïc hieàn hoøa. Nhöõng khuynh höôùng toát ñeïp aáy seõ hieän ra trôû laïi trong kieáp soáng hieän taïi. Neáu trong kieáp naøy nhöõng taâm taùnh aáy ñöôïc taêng cöôøng vaø phaùt trieån maïnh meõ, noù seõ phaùt loä trôû laïi caøng vöõng chaéc hôn trong kieáp soáng töông lai. Ñieàu naøy caên cöù treân söï kieän giaûn dò vaø ñöôïc bieát laø, nhöõng taâm taùnh ñöôïc kieân coá vöõng chaéc laâu ngaøy coù khuynh höôùng trôû thaønh khoù thay ñoåi. Giôø ñaây, taâm taùnh töï nhieân cuûa ta laø nhaãn nhuïc vaø hieàn hoøa, ngöôøi khaùc khoâng deã gì khuaáy ñoäng, ta khoâng bò phieàn nhieãu, khoâng bò thuø haèn, ñöôïc ngöôøi thöông meán vaø nhö vaäy, seõ an laønh haïnh phuùc hôn.

Thöû laáy moät thí duï khaùc. Nhö ta ñöôïc sanh vaøo ñôøi vôùi khuynh höôùng nhaãn naïi hieàn hoøa do taâm taùnh töø trong kieáp quaù khöù chuyeån sang. Nhöng trong kieáp soáng hieän taïi ta laïi hô hoûng buoâng lung, khoâng cuûng coá vun boài, trau gioài khuynh höôùng toát ñeïp aáy. Caøng ngaøy noù caøng suy giaûm, yeáu daàn, yeáu daàn vaø hoaøn toaøn bieán daïng trong kieáp soáng tôùi. Taùnh noùng naûy, saân haän vaø hung tôïn coù theå taêng tröôûng vaø phaùt trieån, ñem laïi taát caû nhöõng hoaøn caûnh böïc mình khoù chòu, do taùc phong baát thieän aáy taïo neân.

Ta laïi laáy moät thí duï cuoái cuøng. Nhö do taâm taùnh trong kieáp soáng vöøa qua, ta vaøo ñôøi vôùi nhöõng khuynh höôùng noùng naûy, saân haän, nhöng sôùm nhaän thöùc raèng nhöõng thoùi hö taät xaáu nhö theá chæ ñem laïi böïc doïc vaø phieàn nhieãu. Do ñoù ta coá gaéng söûa mình, coá taïo nhöõng caûm xuùc tích cöïc, trôû neân töø aùi hieàn löông. Neáu coù theå dieät haún nhöõng taät xaáu, vaø ñieàu naøy coù theå laøm ñöôïc neáu thaät söï coá gaéng, ta seõ traùnh khoûi hoaøn caûnh khoù chòu böïc mình do thoùi quen noùng naûy saân haän vaø hung baïo gaây ra, vaø nhö theá, ta ñaõ coá gaéng ñoåi thay hoaøn caûnh. Neáu khoâng theå ñoåi haún maø chæ laøm suy giaûm nhöõng khuynh höôùng xaáu töông töï, noù seõ troåi leân trong kieáp soáng keá vaø nôi ñaây ta coá gaéng theâm, noù seõ hoaøn toaøn bieán daïng vaø ta seõ khoâng bò hoaøn caûnh khoù chòu ñöïng khuaáy ñoäng.

VAÁN: Sö noùi nhieàu veà taùi sinh, nhöng coù gì chöùng minh raèng ta seõ taùi sinh sau khi cheát?

ÑAÙP: Chaúng nhöõng coù döõ kieän khoa hoïc hieån nhieân ñeå taùn trôï nieàm tin coù taùi sinh trong Phaät Giaùo maø ñoù laø lyù thuyeát duy nhaát ñöôïc taùn trôï, veà söï hieån nhieân coù ñôøi soáng sau khi cheát. Khoâng coù chuùt hieån nhieân naøo chöùng minh raèng coù thieân ñaøng vaø dó nhieân, khoâng coù gì hieån nhieân chöùng toû raèng cheát laø hoaøn toaøn tuyeät dieät. Nhöng trong voøng ba möôi naêm qua, nhöõng nhaø sieâu taâm lyù hoïc ñaõ nghieân cöùu nhöõng baùo caùo veà caùc tröôøng hôïp coù ngöôøi coøn nhôù roõ reät tieàn kieáp cuûa hoï. 

Nhö ôû Anh Quoác, moät em beù leân naêm noùi raèng em coøn nhôù "baø meï vaø oâng cha khaùc" cuûa em vaø em noùi raønh maïch veà nhöõng dieãn bieán nghe hình nhö ñaõ xaûy ra trong ñôøi soáng cuûa moät ngöôøi khaùc. Caùc nhaø sieâu taâm lyù hoïc ñöôïc môøi ñeán, nghieân cöùu, phoûng vaán em, vaø em ñaõ traû lôøi haèng traêm caâu hoûi. Em cho bieát raèng em soáng trong moät laøng noï cuûa xöù maø hình nhö laø Taây Ban Nha. Em noùi teân laøng cuûa em ôû, teân ñöôøng, teân nhöõng ngöôøi laùng gieàng vaø nhieàu chi tieát veà ñôøi soáng haèng ngaøy cuûa em. Em cuõng öùa leä thuaät laïi caâu chuyeän ñaõ bò moät chieác xe chôû haøng naëng caùn nhö theá naøo vaø em bò thöông tích, cheát trong hai ngaøy sau. Nhöõng chi tieát treân ñöôïc kieåm nhaän laø y nhö thaät. Coù moät ngoâi laøng ôû Taây Ban Nha mang caùi teân maø em beù ñaõ noùi. Coù moät ngoâi nhaø gioáng nhö loaïi maø em moâ taû naèm treân con ñöôøng maø em ñaõ noùi teân. Hôn nöõa, trong nhaø aáy coù moät phuï nöõ 23 tuoåi ñaõ bò töû thöông trong moät tai naïn xe coä naêm naêm veà tröôùc. Baây giôø, laøm caùch naøo moät em beù gaùi naêm tuoåi soáng taïi Anh Quoác, khoâng bao giôø bieát Taây Ban Nha, coù theå bieát taát caû nhöõng chi tieát treân? 

Vaø leõ dó nhieân, ñaây khoâng phaûi laø tröôøng hôïp duy nhaát thuoäc loaïi naøy. Giaùo sö Ian Stevenson cuûa ñaïi hoïc Virginia, phaân khoa Taâm Lyù Hoïc, Hoa Kyø, ñaõ moâ taû maáy möôi tröôøng hôïp töông töï trong saùch cuûa oâng. Giaùo sö Stevenson laø moät khoa hoïc gia coù nhieàu tín nhieäm maø 25 naêm nghieân cöùu veà nhöõng ngöôøi hoài nhôù tieàn kieáp cuûa mình, ñaõ chöùng minh maïnh meõ giaùo huaán taùi sinh trong Phaät Giaùo.

VAÁN: Vaøi ngöôøi noùi raèng caùi maø ñöôïc goïi laø khaû naêng hoài nhôù tieàn kieáp laø do ma quyû?

ÑAÙP: Ta coù theå baùc boû taát caû nhöõng gì khoâng phuø hôïp vôùi söï tin töôûng cuûa mình, cho ñoù laø chuyeän ma quaùi dò ñoan. Khi coù nhöõng söï kieän cuï theå ñöôïc neâu leân ñeå taùn trôï moät yù kieán, neáu muoán noùi ngöôïc laïi, ta phaûi phaân taùch vaø hieåu bieát moät caùch thuaàn lyù, phuø hôïp vôùi lyù trí -- chôù khoâng phaûi ñem chuyeän ma quyû vu vô, dò ñoan vaø khoâng hôïp lyù noùi ra.

VAÁN: Sö baûo raèng noùi chuyeän ma quyû laø dò ñoan, nhöng khi noùi ñeán taùi sinh, coù phaûi chaêng ñoù cuõng laø dò ñoan?

ÑAÙP: Töï ñieån ñònh nghóa "dò ñoan" laø: "moät tin töôûng khoâng caên cöù treân suy luaän hoaëc treân söï kieän cuï theå, maø lieân hôïp vôùi nhöõng yù nghó, nhöõng quan nieäm, nhö aûo thuaät". Neáu baïn coù theå chæ cho toâi moät luaän aùn cuûa nhaø khoa hoïc naøo ñaõ thaän troïng nghieân cöùu vaø xaùc nhaän laø coù ma, toâi seõ tin raèng ñoù khoâng phaûi laø dò ñoan. Nhöng toâi chöa bao giôø nghe noùi ñeán coâng trình khaûo cöùu naøo veà ma, caùc khoa hoïc gia khoâng heà baän taâm ñeán vieäc naøy, nhö vaäy toâi noùi raèng khoâng coù gì hieån nhieân laø coù ma. Tuy nhieân, nhö chuùng ta ñaõ thaáy ôû phaàn tröôùc, coù baèng chöùng hieån nhieân gôïi yù raèng hình nhö thaät söï coù taùi sinh. Nhö vaäy, neáu söï tin töôûng nôi thuyeát taùi sinh ñöôïc caên cöù treân moät vaøi söï kieän cuï theå, thì ñoù khoâng phaûi laø dò ñoan.

VAÁN: Coù nhaø khoa hoïc naøo tin coù taùi sinh?

ÑAÙP: Coù. Thomas Huxley, moät ngöôøi ñaõ ñem khoa hoïc vaøo heä thoáng giaùo duïc ôû tröôøng taïi Anh Quoác vaøo theá kyû thöù 19 vaø laø khoa hoïc gia ñaàu tieân beânh vöïc hoïc thuyeát cuûa Darwin, tin raèng ñaàu thai laø moät yù nieäm hieån nhieân raát ñuùng söï thaät. Trong quyeån saùch tröù danh cuûa oâng, "Evolution and Ethics, and Other Essays", oâng vieát: 

"Trong hoïc thuyeát chuû tröông söï chuyeån sinh linh hoàn, daàu hoïc thuyeát naøy phaùt xuaát töø ñaâu, luaän lyù cuûa ngöôøi theo Baø La Moân Giaùo vaø Phaät Giaùo coù saün trong taàm tay nhöõng phöông tieän ñeå laøm neàn taûng nhaèm taùn trôï thích nghi ñöôøng loái cuûa vuõ truï lieân quan ñeán con ngöôøi... Loái bieän giaûi naøy cuõng thích nghi khoâng keùm gì caùc bieän giaûi khaùc vaø khoâng ai seõ baùc boû vì cho ñoù laø voâ lyù, ngoaïi tröø nhöõng tö töôûng gia haáp taáp voäi vaõ. Cuõng nhö chuû thuyeát tieán hoùa, thuyeát chuyeån sinh linh hoàn baét nguoàn töø theá gian thöïc taïi, vaø coù theå ñöôïc nhöõng luaän lyù suy loaïi (xeùt moãi thöù ñeå tìm choã gioáng nhau maø xeáp loaïi) taùn trôï".

Giaùo sö Gustaf Stromberg, nhaø thieân vaên hoïc vaø vaät lyù hoïc tröù danh cuûa ngöôøi Thuïy Ñieån, baïn cuûa Einstein, cuõng thaáy thuyeát taùi sinh laø haáp daãn.

"Coù nhöõng yù kieán khaùc nhau veà vieäc linh hoàn cuûa con ngöôøi coù theå ñaàu thai trôû laïi treân quaû ñòa caàu hay khoâng. Vaøo naêm 1936, moät tröôøng hôïp raát ñaùng chuù yù ñöôïc chaùnh quyeàn AÁn Ñoä khaûo saùt vaø töôøng thuaät raønh maïch. Moät em beù (Shanti Devi ôû Delhi) coù theå moâ taû taän töôøng kieáp soáng tröôùc cuûa em (taïi Muttra, naêm traêm daëm caùch xa Delhi). Kieáp soáng tröôùc naøy chaám döùt khoaûng moät naêm tröôùc khi em ñöôïc sanh ra trong kieáp hieän tieàn. Em cho bieát teân cuûa choàng vaø con ôû kieáp tröôùc, vaø moâ taû nhaø cöûa vaø ñôøi soáng cuûa em nhö theá naøo. Nhöõng vò trong uûy ban ñieàu tra vuï naøy chôû em veà cho gaëp nhöõng ngöôøi baø con hoï haøng töø kieáp tröôùc vaø xaùc nhaän taát caû nhöõng lôøi cuûa em laø ñuùng. Ñoái vôùi ngöôøi daân AÁn Ñoä nhöõng caâu chuyeän ñaàu thai ñöôïc xem laø thöôøng, ñieàu kinh ngaïc trong tröôøng hôïp naøy laø em beù gaùi coøn nhôù raát nhieàu chuyeän. Ñieàu naøy vaø nhöõng tröôøng hôïp töông töï coù theå xem laø nhöõng chöùng minh chæ roõ taùnh caùch hieån nhieân cuûa hoïc thuyeát chuû tröông raèng trí nhôù khoâng hoaøn toaøn bò tieâu dieät".

Giaùo sö Julian Huxley, nhaø khoa hoïc tröù danh cuûa Anh Quoác, vaø laø Toång giaùm ñoác cô quan UNESCO tin raèng thuyeát taùi sinh phuø hôïp ñieàu hoøa vôùi loái suy tö khoa hoïc.

"Khoâng coù gì ngaên caûn söï chuyeån di cuûa moät linh thöùc caù bieät sau khi cheát, gioáng nhö moät thoâng ñieäp voâ tuyeán ñöôïc truyeàn ñi töø moät maùy phaùt soùng. Nhöng phaûi nhôù raèng thoâng ñieäp voâ tuyeán ñoù chæ trôû thaønh moät thoâng ñieäp khi noù tieáp xuùc vôùi moät maùy nhaän soùng thích hôïp. Linh thöùc cuûa ta cuõng ñöôïc chuyeån ñi töông töï nhö theá. Noù khoâng theå suy nghó hay caûm nhaän neáu ñoù khoâng ñöôïc taùi nhaäp trong moät thaân xaùc naøo ñoù. Nhaân caùch cuûa ta döïa vaøo thaân xaùc maø coù, neân khoâng theå nghó raèng söï soáng coøn seõ laø nhöõng caûm giaùc thuaàn tuùy maø khoâng caàn coù thaân xaùc. Toâi nghó raèng coù caùi gì ñoù ñaõ ñöôïc chuyeån di coù quan heä ñeán töøng ngöôøi töông töï nhö söï quan heä cuûa thoâng ñieäp voâ tuyeán vôùi maùy phaùt soùng. Tuy nhieân, trong tröôøng hôïp naøy, "caùi cheát", nhö ta thaáy, chæ laø nhöõng khuaáy ñoäng cuûa caùc kieåu maãu khaùc nhau, theânh thang baát ñònh xuyeân qua vuõ truï cho ñeán khi noù trôû thaønh taâm thöùc trôû laïi do söï xuùc chaïm vôùi moät caùi gì taùc duïng töông töï nhö boä maùy thaâu thanh ñoái vôùi taâm"

Chí ñeán nhöõng ngöôøi raát thöïc tieãn chæ soáng sao tieän lôïi cho mình, nhö kyõ ngheä gia ngöôøi Myõ, Henri Ford, cuõng thaáy coù theå chaáp nhaän yù nieäm taùi sinh. OÂng Ford haáp thuï yù nieäm taùi sinh vì, khoâng gioáng nhö yù nieäm duy thaàn hay duy vaät, taùi sinh cho ta moät cô hoäi môùi ñeå töï phaùt trieån. OÂng Henri Ford noùi:

"Toâi tin theo thuyeát ñaàu thai khi toâi hai möôi saùu tuoåi. Toâi khoâng thoûa maõn veà söï giaûi thích cuûa toân giaùo maø toâi ñaõ bieát. Chí ñeán coâng vieäc laøm aên sinh soáng cuõng khoâng laøm cho toâi hoaøn toaøn thoûa maõn. Coâng vieäc laøm aên laø voâ ích, neáu ta khoâng theå söû duïng kinh nghieäm trong ñôøi soáng naøy ñem sang kieáp keá. Khi khaùm phaù ra thuyeát ñaàu thai, hình nhö toâi ñaõ tìm ra moät keá hoaïch phoå thoâng bao quaùt. Toâi nhaän thöùc raèng seõ coù cô may thöïc hieän nhöõng yù nghó cuûa mình. Thôøi gian khoâng coøn bò haïn ñònh. Toâi khoâng coøn laø noâ leä cuûa hai caây kim ñoàng hoà. Thieân taøi laø kinh nghieäm. Vaøi ngöôøi hình nhö nghó raèng ñoù laø taøi naêng thieân phuù, nhöng noù laø keát quaû cuûa chuoãi kinh nghieäm thaâu thaäp trong nhieàu kieáp soáng. Coù ngöôøi coù linh thöùc giaø hôn nhöõng ngöôøi khaùc, vaø nhö vaäy hoï bieát nhieàu hôn. Söï khaùm phaù ra thuyeát ñaàu thai laøm cho toâi thaá'y thoaûi maùi. Xin haõy töôøng thuaät cuoäc ñaøm thoaïi hoâm nay, ñeå giuùp cho taâm nhöõng ngöôøi khaùc cuõng ñöôïc thoaûi maùi deã chòu. Toâi muoán chia seû vôùi ngöôøi khaùc traïng thaùi an tónh maø quan nieäm veà moät cuoäc soáng laâu daøi ñem laïi cho chuùng ta".

Nhö vaäy, giaùo lyù taùi sinh cuûa Phaät Giaùo ñaõ ñöôïc caùc chöùng minh khoa hoïc taùn trôï. Giaùo lyù aáy vöõng chaéc hôïp lyù, vaø töø laâu, ñaõ giaûi ñaùp thoûa ñaùng nhöõng thaéc maéc maø nhöõng chuû thuyeát khaùc khoâng theå giaûi ñaùp. Giaùo thuyeát naøy cuõng ñem laïi nguoàn an laïc, raát thoaûi maùi deã chòu, khoâng ñeán ñoãi teä haïi nhö loái soáng maø khoâng cho ta moät cô may thöù nhì, khoâng coù cô hoäi ñeå söûa sai nhöõng loãi laàm ñaõ phaïm trong kieáp soáng, vaø khoâng coù thì giôø ñeå phaùt trieån theâm nhöõng kyõ naêng maø ta ñaõ aáp uû döôõng nuoâi trong ñôøi. Theo Ñöùc Phaät, neáu khoâng thaønh ñaït Nieát Baøn trong kieáp soáng naøy, ta cuõng seõ coù cô hoäi ñeå coá gaéng trong kieáp khaùc. Neáu ñaõ phaïm loãi laàm trong kieáp naøy, ta coù theå töï mình söûa sai trong moät kieáp keá tieáp. Ta seõ coù theå hoïc hoûi töø nhöõng loãi laàm ñaõ sai phaïm. Vieäc naøo mình chöa coù theå laøm hoaëc chöa thaønh töïu trong kieáp naøy, ta seõ coù theå hoaøn thaønh trong caùc kieáp soáng keá tieáp. Quaû thaät laø moät giaùo huaán kyø dieäu!