Nguyeân thuûy, Thöôïng toïa boä vaø Ñaïi chuùng boä ghi nhaän raèng, Theá Toân vaø caùc Thaùnh ñeä töû A-la-haùn ñeàu giaûi thoaùt khoûi sanh töû, nhöng vaãn coù moät soá ñieåm phaân bieät giöõa Ngaøi vaø caùch Thaùnh ñeä töû aáy. Ngaøi laø Giaùo chuû duy nhaát, laø moät Theá Toân duy nhaát trong hieän kieáp, coøn caùc ñeä töû cuûa Ngaøi chæ coù theå chöùng A-la-haùn, thöïc hieän con ñöôøng giaûi thoaùt. Nguyeân thuûy vaø Thöôïng toïa boä ghi söï bieåu hieän cuûa Theá Toân nhö moät nhaân vaät lòch söû, raát ngöôøi. Kieáp naøy laø kieáp sau cuøng Ngaøi thaønh Phaät vôùi söï noå löïc khaùm phaù cuûa rieâng Ngaøi. Ngaøi soáng moät cuoäc soáng raát gaàn guõi con ngöôøi vaø ñaày tình ngöôøi, ngoaïi tröø loøng töø bi voâ haïn vaø trí tueä ngôøi saùng voâ bieân cuûa Ngaøi.

Hình aûnh Theá Toân trong Nikaøya vaø Agama laø hình aûnh cuûa moät khaát só ñi chaân khoâng trong suoát boán möôi laêm naêm giaùo hoùa, raát dung dò. Coù laàn Ngaøi ñi hoaèng hoùa moät mình vaø truù möa moät ñeâm trong choøi laù cuûa ngöôøi thôï laøm ñoà goám. Taïi ñaây, Ngaøi ñaõ chuyeän troø thaân maät vôùi moät thanh nieân cuõng vaøo truù möa, du só Pukkusati, ñaõ noùi phaùp, khích leä giuùp chaøng chöùng ñaéc quaû Baát Lai ngay taïi choã (Trung boä Kinh III, Kinh Giôùi Phaân Bieät).

Moät laàn khaùc, ngaøi cuõng laâm beänh naëng nhö caùc ñeä töû cuûa Ngai. Baáy giôø Ngaøi yeâu caàu Toân giaû Cunda noùi laïi phaùp Thaát Giaùc Chi cho Ngaøi nghe, phaùp hyû sanh khôûi vaø Ngaøi laønh beänh ngay (Taêng Chi Boä Kinh IV vaø Töông Öng IV).

Nhöõng luùc khoâng coù thò giaû theo, Ngaøi töï mình nhaët laù khoâ laøm thaûo toïa ñeà ngoài. Luùc troïng tuoåi, coù nhieàu khi nhöùc moûi thaân theå, Ngaøi ngöng noùi giöõa thôøi thuyeát phaùp vaø nhôø Toân giaû Xaù-lôïi-phaát noùi tieáp. Ñoaïn, Ngaøi ngaõ löng xuoáng nghæ taïi choã

Coù nhieàu laàn Ngaøi ngoài trong tö theá nhaäp ñònh uy nghi ñeán noãi vua trôøi Ñeá Thích khoâng daùm ñeán yeát kieán Ngaøi ñeå thoï Phaùp. Nhöng chính luùc baáy giôø, moät thanh nieân Caøn-thaùc-baø ñaõ oâm ñaøn tyø baø ngoài gaûy taïi moät goác caây gaàn Ngaøi vaø haùt leân tieáng haùt cuûa tình yeâu. Ngaøi ñaõ baät cöôøi, troø chuyeän vôùi thanh nieân vaø hoûi chaøng do ñaâu maø chaøng coù nhöõng lôøi leõ noái keát ñöôïc tình yeâu vaø chaân lyù (Tröôøng Boä Kinh III, Phaåm Ñeá Thích Sô Vaán).

Ngaøi ñaõ töï mình ñi ñeán noùi chuyeän vôùi nhöõng noâng daân vaø chí höôùng soáng toát ñeïp cho hoï.

Ngaøi khoâng chæ giaûng daïy giaùo lyù giaûi thoaùt maø coøn raát quan taâm ñeán ñôøi soáng gia ñình, xaõ hoäi cuûa caùc cö só vaø haïnh phuùc töông ñoái cuûa hoï. Ngaøi ñaõ daïy thanh nieân Singalaø veà saùu moái töông heä xaõ hoäi: töông heä giöõa cha meï vaø con caùi, thaày vaø troø, vôï vaø choàng, chuû vaø thôï (ngöôøi giuùp vieäc), caù nhaân vôùi baø con laùng gieàng, tu só vaø cö só (Tröôøng Boä Kinh 31).

Ngaøi ñaõ daïy cö só Koliya Dìghajaønu (Taêng Chi Boä Kinh, taäp IV), ngöôøi muoán soáng vôùi vôï con, trang ñieåm vaø tieàn cuûa, theá naøo ñeå soáng coù haïnh phuùc gia ñình, baèng nhöõng lôøi leõ raát laø thöïc tieãn nhö laø phaûi gioûi ngheà, sieâng naêng, gioûi ñieàu haønh coâng vieäc, bieát chi thu hôïp lyù, bieát ñaàu tö, ñieàu hoøa söùc khoeû vaø taâm lyù, laøm baïn vôùi ngöôøi thieän. Veà haïnh phuùc töông lai, Ngaøi daïy veà Tín, Thí, Giôùi vaø Tueä.

Ngaøi cuõng daïy vua chuùa, caáp laõnh ñaïo veà bieän phaùp caûi thieän kinh teá xaõ hoäi, baûy ñieàu kieän laøm cho moät xaõ hoäi cöôøng thònh vaø möôøi phaùp ñeå trôû thaønh moät nhaø laõnh ñaïo nhaân daân toát (Taêng Chi IV, Chöông 7 vaø 10 Phaùp). Ngaøi ñaõ töï thaân ba laàn caûn ngaên moät cuoäc chieán xaûy ra giöõa hai daân toäc Sakyas vaø Koliyas (Taêng Chi IV, Chöông Baûy Phaùp).

Ngaøi ñaõ giaùo duïc ñem laïi lôïi ích vì haïnh phuùc cuûa chö Thieân vaø loaøi ngöôøi. Ngaøi luoân luoân trung thaønh vôùi "Giaùo hoùa thaàn thoâng" (baèng thaân giaùo vaø khaåu giaùo) vaø traùnh vaän duïng ñeán "Thaàn tuùc thoâng" hay "Tha taâm thoâng".

Chæ coù Tieåu Boä Kinh ñeà caäp ñeán nhöõng tröôøng hôïp Ngaøi söû duïng ñeán thaàn thoâng vaø noùi ñeán caùc tieàn thaân Boà Taùt cuûa Ngaøi. Coù leõ ñaây laø caùi maàm cuûa Boà-taùt ñaïo trong Baéc taïng veà sau.

Thaùi ñoä giaùo lyù thöïc tieãn vaø ñaày tính Ngöôøi, moät laàn khaùc, ñöôïc bieåu hieän qua moät maãu chuyeän keå ôû Nikaøya vaø Agama, raát phoå bieán trong giôùi Phaät töû: Moät laàn, moät tu só ngoaïi ñaïo bieåu dieãn thaàn thoâng ñi noåi treân maët nöôùc vaø thaùch Theá Toân laøm nhö theá. Theá Toân oân toàn hoûi: "OÂng tu luyeän bao laâu môùi coù theå vöôït qua soâng vôùi thaàn thoâng aáy" -"Maát ba möôi naêm", Tu só ngoaïi ñaïo traû lôøi. -"Ta chæ maát coù ba xu ñi ñoø laø qua ñöôïc beân kia bôø," Theá Toân noùi.

ÔÛ Ñaïi chuùng boä, hình aûnh cuûa Theá Toân laïi ñöôïc Thaùnh hoùa, sieâu nhaân hoùa töø khi nhaäp thai cho ñeán khi thò tòch. Ngaøi ñaõ laø vò Phaät ôû cung trôøi Ñaâu-suaát, coøn taát caû nhöõn gì xaûy ra ôû traàn theá chæ laø "thò hieän". Vì vaäy maø moïi chuyeän ôû Ngaøi ñeàu mang nghóa tuyeät ñoái, thanh tònh, voâ laäu. Cho ñeán nhöõng lôøi noùi thoâng thöôøng cuûa Ngaøi cuõng laø nhöõng lôøi Phaùp coù dieäu löïc khieán caùc caûnh giôùi khaùc nhau ñeàu coù theå nghe vaø hieåu ñöôïc theo caùch cuûa mình. Ñieàu naøy, Kimura Taiken coù baøn ñeán cuoán "Ñaïi Thöøa Tö Töôûng Luaän" (Baûn dòch cuûa Thöôïng toïa Thích Quaûng Ñoä, Tu thö Vaïn Haïnh, 1969, Saøi goøn). Nhö theá, Ñöùc Theá Toân trong Nguyeân Thuûy vaø Thöôïng toïa boä ñöôïc trình baøy nhö laø "öùng thaân", trong Ñaïi chuùng boä ñöôïc trình baøy nhö laø vöøa "Phaùp thaân" vöøa "Baùo thaân".

Baéc taïng, nhö ôû Hoa Nghieâm, Phaùp Hoa, v.v... Ñöùc Theá Toân xuaát hieän giöõa vuøng haøo quang kyø dieäu, giöõa thaàn thoâng bieán hoùa voâ cuøng.

Baéc taïng khoâng cho raèng chæ coù moät ñöùc Theá Toân trong hieän kieáp, maø baèng noã löïc cuûa rieâng mình, moïi ñeä töû cuûa Ngaøi coù theå thaønh Phaät trong hieän taïi. Ñöùc Phaät khoâng phaûi môùi thaønh Phaät, maø ñaõ thaønh Phaät töø voâ löôïng kieáp tröôùc, laâu xa laém. ÔÛ treân ñôøi naøy, Ngaøi chæ thò hieän Ñaûn sanh vaø Nieát-baøn. Ngaøi khoâng chæ thuyeát phaùp ôû vuøng Trung AÁn, maø coøn thuyeát Phaùp ôû caùc cung trôøi, coõi Phaät. Thính chuùng cuûa Ngaøi goàm caû möôøi phöông chö Boà-taùt.

Duø hình aûnh Theá Toân xuaát hieän khaùc nhau döôùi ngoøi buùt cuûa caùc nhaø Baéc truyeàn vaø Nam truyeàn, ñieåm gaëp gôõ quan troïng nhaát giöõa caùc boä phaùi Phaät giaùo vaø giöõa caùc thôøi kyø phaùt trieån Phaät giaùo laø: Theá Toân ra ñôøi chæ vì haïnh phuùc cho chö Thieân, loaøi Nguôøi vaø moïi loaøi chuùng sanh, chæ daïy con ñöôøng ra khoûi sanh töû, khoå ñau, cöùu caùnh Nieát baøn, giaûi thoaùt. Ngaøi thuyeát phaùp giaùo hoùa ôû ñôøi trong boán möôi laêm naêm vaø giaûng daïy nhöõng giaùo lyù neàn taûng: Duyeân khôûi, Voâ ngaõ, Töù ñeá, Baùt Thaùnh ñaïo, Nguõ uaån, Nhaân quaû vaø giaùo lyù cuûa Ngaøi luoân ñöôïc xaây döïng treân Giôùi, Ñònh, vaø Tueä./.