Chuùng ta phaûi thaáy raèng, söï phaân tích con ngöôøi nhö laø taäp hôïp cuûa Naêm uaån laø moät söï phaân tích raát ñaëc bieät vaø raát laø vöõng chaéc ñeán noãi caùc nhaø baùc hoïc ngoaïi ñaïo duø khoâng chaáp nhaän noù cuõng khoâng theå baùc boû noù. Chuùng ta haõy tìm hieåu nhöõng lôøi daïy cuûa Theá Toân veà Naêm uaån aáy.

Kinh Töông Öng Boä III (baûn dòch cuûa HT. Thích Minh Chaâu) cheùp: "Naøy caùc Tyû-kheo, khi naøo Ta chöa thaät lieãu tri Naêm thuû uaån naøy theo boán chuyeån, cho ñeán khi aáy, naøy caùc Tyû-kheo, ñoái vôùi theá giôùi chö Thieân, Ma, Phaïm thieân, cuøng vôùi quaàn chuùng Sa-moân, Baø-la-moân, chö Thieân vaø loaøi Ngöôøi, Ta khoâng xaùc chöùng Ta ñaõ chöùng Voâ Thöôïng Chaùnh Ñaúng Giaùc. Nhöng naøy caùc Tyû-kheo, khi naøo Ta ñaõ lieãu tri Naêm thuû uaån naøy theo boán chuyeån, cho ñeán khi aáy, naøy caùc Tyû-kheo, ñoái vôùi theá giôùi chö Thieân, Ma, Phaïm Thieân, cuøng vôùi quaàn chuùng Sa-moân, Baø-la-moân, chö Thieân vaø loaøi Ngöôøi, Ta xaùc chöùng Ta ñaõ chöùng Voâ Thöôïng Chaùnh ñaúng Chaùnh giaùc". (tr. 71).

ÔÛ ñoaïn kinh tieáp theo, Theá Toân ñaõ giaûi thích Naêm uaån theo boán chuyeån. Lieãu tri saéc (thoï, töôûng, haønh, thöùc), lieãu tri saéc (thoï, töôûng, haønh, thöùc) taäp khôûi, lieãu tri saéc (thoï, töôûng, haønh, thöùc) ñoaïn dieät goïi laø thaéng tri Naêm uaån theo boán chuyeån.

Hieåu roõ Saéc uaãn laø hieåu raèng saéc goàm coù boán yeáu toá: ñaát, nöôùc, gioù, löûa, vaø caùc saéc do boán yeáu toá aáy laøm neân (tö töôûng ñöôïc goàm vaøo ñaây). Saéc naøy do thöùc aên nuoâi döôõng. Khi thöùc aên taäp khôûi thì saéc taäp khôûi; khi thöùc aên ñoaïn dieät thì saéc ñoaïn dieät. Baùt Thaùnh ñaïo daãn ñeán yeám ly, ly tham, giaûi thoaùt vaø tri kieán giaûi thoaùt laø con ñöôøng tu taäp ñöa ñeán ñoaïn dieät saéc.

Veà Thoï uaån, goàm coù thoï do nhaõn xuùc sanh, thoï do nhó xuùc sanh, thoï do tæ xuùc sanh, thoï do thieät xuùc sanh, vaø thoï do yù xuùc sanh. Do coù xuùc sanh khôûi neân thoï sinh khôûi; do xuùc ñoaïn dieät neân thoï ñoaïn dieät. Con ñöôøng ñöa ñeán thoï ñoaïn dieät laø Baùt Thaùnh ñaïo daãn ñeán yeám ly, ly tham, giaûi thoaùt vaø tri kieán giaûi thoaùt.

Veà Töôûng uaån, coù saéc töôûng, thanh töôûng, höông töôûng, vò töôûng, xuùc töôûng vaø phaùp töôûng. Do xuùc taäp khôûi neân Töôûng taäp khôûi, do xuùc ñoaïn dieät neân Töôûng ñoaïn dieät. Con ñöôøng daãn ñeán Töôûng ñoaïn dieät laø Baùt Thaùnh ñaïo ñöa ñeán yeám ly, ly tham, giaûi thoaùt vaø tri kieán giaûi thoaùt.

Veà Haønh uaån, coù saùu tö (hay haønh): saéc tö, thanh tö, höông tö, vò tö, xuùc tö vaø phaùp tö. Ñaây goïi laø Haønh uaån. Do xuùc khôûi neân tö khôûi, do xuùc dieät neân tö dieät. Baùt Thaùnh ñaïo laø con ñöôøng ñöa ñeán tö (haønh) ñoaïn dieät, daãn ñeán yeám ly, ly tham, giaûi thoaùt vaø tri kieán giaûi thoaùt.

Veà Thöùc uaån, goàm coù nhaõn thöùc, nhó thöùc, tæ thöùc, thieät thöùc, thaân thöùc, vaø yù thöùc. Do danh saéc (hoaëc haønh) taäp khôûi neân thöùc taäp khôûi; do danh saéc ñoaïn dieät neân thöùc ñoaïn dieät. Con ñöôøng ñöa ñeán thöùc ñoaïn dieät laø Baùt Thaùnh ñaïo daãn ñeán yeám ly, ly tham, giaûi thoaùt vaø tri kieán giaûi thoaùt.

Kinh Phaân Bieät Saùu Giôùi (Trung Boä Kinh III, soá 140), Kinh Luïc Giôùi Phaân Bieät (Trung A-haøm, soá 42) vaø nhieàu kinh khaùc cuûa A-haøm, Nikaøya caét nghóa ñòa ñaïi goàm coù noäi ñòa ñaïi (thaân ngöôøi cuûa mình) vaø ngoaïi ñòa ñaïi (tha nhaân vaø theá giôùi vaät lyù); töông töï ñoái vôùi thuûy, hoûa, phong ñaïi. Nhö theá, saéc uaån cuõng ñöôïc ñònh nghóa goàm coù noäi saéc (thaân mình) vaø ngoaïi saéc (tha nhaân vaø theá giôùi vaät lyù); thoï uaån goàm coù noäi thoï (caûm thoï veà caùc Thieàn laïc) vaø ngoaïi thoï (goàm coù caùc caûm thoï veà saéc, thanh, höông, vò, xuùc). Nhöõng caûm nhaän veà hyû, laïc, xaû, öu, khoå thuoäc thoï uaån. Nhöõng khaû naêng kinh nghieäm veà saéc, thanh, höông, vò xuùc, phaùp vaø nhöõng khaû naêng hoài töôûng, kyù öùc thì thuoäc veà töôûng uaån. Khaû naêng ghi nhaän söï coù maët cuûa caùc phaùp qua tai, maét, muõi, löôõi, thaân vaø yù thì thuoäc veà thöùc uaån. Khaû naêng tö duy, nghó thieän, nghó aùc, v.v... thuoäc haønh uaån.

Trong Kinh Töông Öng Boä III, Theá Toân daïy: "Khoâng lieãu tri Naêm uaån thì khoâng theå ñoaïn taän khoå ñau. Do vaäy caàn phaûi lieãu tri Naêm uaån: 'Söï ñoaïn taän tham, söï ñoaïn taän saân, söï ñoaïn taän si ñöôïc goïi laø lieãu tri'". (tr. 32).

Cuõng trong Kinh Töông Öng Boä III (Haùn taïng, Ñaïi 2, 17-a; Taäp 3.1 Sanh dieät, Ñaïi 2, 156; Taäp 3.2 Baát thöøa, Ñaïi 2, 156) khi ñeà caäp ñeán Thieàn ñònh, Theá Toân tuyeân boá: "Naøy caùc Tyû-kheo, haõy tu taäp Thieàn ñònh. Vò Tyû-kheo tu taäp Thieàn ñònh thì hieåu bieát moät caùch nhö thaät. Hieåu bieát gì moät caùch nhö thaät? - Saéc taäp khôûi vaø saéc ñoaïn dieät, thoï taäp khôûi vaø thoï ñoaïn dieät, töôûngó taäp khôûi vaø töôûngó ñoaïn dieät, haønh taäp khôûi vaø haønh ñoaïn dieät, thöùc taäp khôûi vaø thöùc ñoaïn dieät". (tr.16).

Töông töï giaùo lyù Duyeân khôûi, Theá Toân ñònh nghóa Naêm uaån taäp khôûi coù nghóa laø toaøn boä khoå uaån taäp khôûi, vaø Naêm uaån ñoaïn dieät coù nghóa laø toaøn boä khoå uaån ñoaïn dieät. ÔÛ ñaây, Theá Toân trình baøy Naêm uaån keát hôïp chaët cheõ vôùi 12 nhaân duyeân:

"... Do vò aáy hoan hyû, hoan ngheânh, ñaém tröôùc roài an truù saéc, hyû ñoái vôùi saéc khôûi leân. Do duyeân thuû ñoái vôùi saéc, höõu khôûi leân. Do duyeân höõu, sanh khôûi leân. Do duyeân sanh, giaø cheát, saàu, bi, khoå, öu, naõo khôûi leân. (Töông töï ñoái vôùi thoï, töôûng, haønh vaø thöùc). Nhö vaäy laø söï taäp khôûi cuûa toaøn boä khoå uaån" (Töông Öng III, tr.17). 

Vaø, "Do khoâng hoan hyû, khoâng hoan ngheânh, khoâng ñaém tröôùc saéc, hyû ñoái vôùi saéc ñoaïn dieät; ... thuû ñoaïn dieät;... höõu ñoaïn dieät;... laõo töû, saàu, bi, khoå, öu, naõo ñoaïn dieät. (Töông töï ñoái vôùi thoï ... vaø thöùc). Nhö vaäy laø söï ñoaïn dieät cuûa toaøn boä khoå uaån". (tr.17).

Moät laàn khaùc ñeà caäp ñeán Naêm uaån, Theá Toân ñaõ noùi leân lôøi caûm höùng naøy:

" Naêm uaån laø gaùnh naëng
Keû gaùnh naëng laø ngöôøi;
Caàm laáy gaùnh naëng leân
Chính laø khoå ôû ñôøi.
Coøn ñaët gaùnh naëng xuoáng
Töùc laø laïc ôû ñôøi.
Ñaët gaùnh naëng xuoáng roài,
Khoâng mang theâm gaùnh khaùc.
Neáu nhoå khaùt aùi leân,
Taän cuøng ñeán goác reã
Khoâng coøn ñoùi vaø khaùt,
Ñaõ giaûi thoaùt, tònh laïc". -- (Sñd, tr. 26).

Phaân Bieät Naêm Uaån vaø Naêm Thuû Uaån - Vò Trí cuûa Naêm Uaån trong Giaùo Lyù Phaät Giaùo.

Naêm uaån coøn ñöôïc goïi laø Naêm thuû uaån. Theá Toân, moät laàn ôû thaønh Xaù-veä (Saøvatthi), ñaõ caét nghóa phaân bieät giöõa töø "Naêm uaån" vaø töø "Naêm thuû uaån" raèng:

- "Naøy caùc Tyû-kheo, phaøm coù saéc gì quaù khöù, vò lai, hieän taïi, thuoäc noäi hay ngoaïi, thoâ hay teá, lieät hay thaúng, xa hay gaàn, ñaây goïi laø saéc uaån" (Töông Öng III, tr. 58).

(Töông töï ñoái vôùi thoï, töôûng, haønh vaø thöùc).

- "Naøy caùc Tyû-kheo, phaøm coù saéc gì quaù khöù, vò lai, hieän taïi.... ñöôïc chaáp thuû goïi laø saéc thuû uaån". (Ibid., tr.58).

(Töông töï ñoái vôùi thoï thuû uaån.., thöùc thuû uaån).

Qua söï caét nghóa Naêm thuû uaån treân, moät Tyû-kheo haïch hoûi Theá Toân: "Baïch Theá Toân, chaáp thuû aáy laø Naêm thuû uaån aáy hay chaáp thuû ôû ngoaøi Naêm thuû uaån?" (Ibid., tr.120).

- "Naøy Tyû-kheo, chaáp thuû aáy khoâng laø Naêm thuû uaån aáy, vaø chaáp thuû cuõng khoâng ngoaøi Naêm thuû uaån. Nhöng choã naøo coù tham vaø duïc, choã aáy coù chaáp thuû". (Ibid., tr.120).

- "Nhö theá naøo, baïch Theá Toân, laø coù thaân kieán?" (Ibid., tr.121).

- "ÔÛ ñaây, naøy Tyû-kheo, keû phaøm phu... quaùn saéc nhö laø töï ngaõ; hay quaùn töï ngaõ nhö laø coù saéc, hay quaùn saéc ôû trong töï ngaõ; hay quaùn töï ngaõ ôû trong saéc (töông töï ñoái vôùi thoï, töôûng, haønh vaø thöùc). Nhö vaäy, naøy caùc Tyû-kheo, laø coù thaân kieán" (Ibid, tr.122).

- "Baïch Theá Toân, do bieát nhö theá naøo, do thaáy nhö theá naøo ñoái vôùi thaân coù thöùc naøy vaø ñoái vôùi taát caû töôùng ôû ngoaøi khoâng coù quan ñieåm: Ngaõ kieán, ngaõ sôû kieán, maïn tuøy mieân? " (Ibid., tr. 123).

- "Naøy Tyû-kheo, phaøm saéc gì thuoäc quaù khöù, vò lai, hieän taïi..., taát caû saéc (töông töï ñoái thoï, töôûng, haønh vaø thöùc) Tyû-kheo nhö thaät thaáy vôùi chaùnh trí tueä nhö sau: "Ñaây khoâng phaûi laø toâi! Ñaây khoâng phaûi laø cuûa toâi! Ñaây khoâng phaûi laø töï ngaõ cuûa toâi!" Naøy Tyû-kheo, do bieát nhö vaäy, thaáy nhö vaäy, ñoái vôùi thaân coù thöùc naøy vaø ñoái vôùi taát caû töôùng ôû ngoaøi, khoâng coù quan ñieåm: ngaõ kieán, ngaõ sôû kieán, maïn tuøy mieân". (Ibid, tr.123).

Moät hoâm, Toân giaû A-nan (Ananda) laäp laïi lôøi daïy cuûa Toân giaû Maïn-töø Töû (Punna Mantaniputta) tröôùc moät soá caùc vò Tyû-kheo raèng: "Naøy Hieàn giaû Ananda, do chaáp thuû maø khôûi leân tö töôûng "toâi laø". Do chaáp thuû gì?" - "Do chaáp thuû saéc... tho.ó.. töôûng... haønh...thöùc, khôûi leân tö töôûng "toâi laø". (Ibid., tr.125).

Ñaáy laø moät soá lôøi daïy veà chaáp thuû lieân heä vôùi Naêm uaån.

Theá Toân ñaõ trình baøy Naêm uaån lieân keát chaët cheõ vôùi duyeân sinh, vôùi aùi vaø thuû. Ngaøi cuõng ñaõ trình baøy lieân keát maät thieát Naêm uaån vôùi Töù ñeá; Naêm uaån taäp khôûi laø khoå taäp khôûi, goác cuûa khoå taäp khôûi naøy laø tham aùi vaø chaáp thuû. Naêm uaån ñoaïn dieät hay aùi dieät, laø khoå dieät, vaø con ñöôøng ñöa ñeán khoå dieät laø Baùt Thaùnh ñaïo.

Chính ñieåm nhaát quaùn naøy trong giaùo lyù Phaät giaùo ñaõ laøm noåi baät ñieåm troïng taâm cuûa giaùo lyù, nhö ñaõ ñöôïc Theá Toân nhieàu laàn nhaán maïnh raèng, Theá Toân chæ giaûng daïy veà Khoå vaø Con ñöôøng ñoaïn dieät khoå. Ñaây laø ñieåm maø nhöõng ngöôøi hoïc Phaät vaø nhöõng ngöôøi thuyeát giaûng caàn heát söùc ñeå taâm khi hoïc hoûi giaùo lyù hay thuyeát giaûng giaùo lyù.

Moät laàn, moät soá Tyû-kheo xin pheùp Theá Toân ñi haønh ñaïo ôû moät quoác ñoä phöông xa, Theá Toân daïy caùc Tyû-kheo aáy ñeán xin pheùp Toân giaû Xaù-lôïi-phaát.

Bôûi vì quoác ñoä maø caùc Tyû-kheo naøy seõ ñeán laø nôi coù maët nhieàu hoïc giaû, nhieàu nhaø tri thöùc, nhieàu baäc hieàn trí, neân Toân giaû Xaù-lôïi-phaát ñaõ söûa soaïn cho caùc Tyû-kheo aáy moät soá haønh trang Phaät Phaùp tröôùc khi leân ñöôøng, döôùi hình thöùc ñaët moät soá caâu hoûi traéc nghieäm veà söï hieåu bieát Phaät Phaùp cuûa caùc vò aáy (xem Töông Öng III, tr. 8, 9).

* Caâu hoûi 1:

"Naøy chö Hieàn giaû! Caùc baäc hieàn trí coù theå hoûi: "Baäc Ñaïo Sö cuûa caùc Toân giaû noùi gì? Tuyeân boá gì?" thì caùc Hieàn giaû phaûi traû lôøi theá naøo ñeå khoâng xuyeân taïc lôøi daïy cuûa Theá Toân?"

Toân giaû Xaù-lôïi-phaát daïy tieáp: "Ñöôïc hoûi vaäy, caùc Hieàn giaû phaûi traû lôøi: "Baäc Ñaïo Sö cuûa chuùng toâi noùi ñeán söï ñieàu phuïc duïc vaø tham".

* Caâu hoûi 2:

"Ñieàu phuïc duïc vaø tham ñoái vôùi caùi gì?"

- "Ñieàu phuïc duïc vaø tham ñoái vôùi saéc, thoï, töôûng, haønh vaø thöùc".

* Caâu hoûi 3:

"Nhöng do thaáy nhöõng nguy hieåm gì, baäc Ñaïo Sö cuûa caùc Toân giaû noùi ñeán söï ñieàu phuïc duïc vaø tham ñoái vôùi Naêm uaån?"

- "Ñoái vôùi Naêm uaån, ai chöa vieãn ly tham, duïc, nhieät tình, khaùt aùi, thì khi saéc, thoï, töôûng, haønh, thöùc bieán hoaïi, ñoåi khaùc, seõ khôûi leân saàu, bi, khoå, öu, naõo. Naøy chö Hieàn giaû, do thaáy söï nguy hieåm naøy ñoái vôùi saéc, thoï, töôûng, haønh, thöùc, baäc Ñaïo Sö cuûa chuùng toâi noùi leân söï ñieàu phuïc duïc vaø tham".

* Caâu hoûi 4:

"Nhöng do thaáy nhöõng lôïi ích gì, baäc Ñaïo Sö cuûa caùc Toân giaû noùi ñeán söï ñieàu phuïc duïc vaø tham ñoái vôùi saéc, thoï, töôûng, haønh, thöùc?"

- "Ñoái vôùi saéc, thoï, töôûng, haønh vaø thöùc, ai ñaõ vieãn ly tham, duïc, nhieät tình, khaùt aùi, thì khi saéc, thoï, töôûng, haønh, thöùc bieán hoaïi, seõ khoâng khôûi leân saàu, bi, khoå, öu, naõo. Do thaáy söï ích lôïi naøy, baäc Ñaïo Sö cuûa chuùng toâi noùi ñeán söï ñieàu phuïc duïc vaø tham ñoái vôùi saéc, thoï, töôûng, haønh vaø thöùc".

Cho ñeán khi naøo nhöõng ngöôøi Phaät töû khoâng thaáy roõ ñöôïc goác cuûa sinh töû, khoå ñau vaø loøng duïc, tham ñoái vôùi Naêm thu uaån, thì cho ñeán khi aáy coù theå noùi raèng hoï chöa hieåu Phaät phaùp. Vaø cho ñeán khi naøo nhöõng ngöôøi Phaät töû chöa tu taäp ñeå ñoaïn tröø duïc vaø tham ñoái vôùi Naêm thuû uaån, thì cho ñeán khi aáy, chaéc chaén, hoï chöa caûm nhaän ñöôïc höông vò giaûi thoaùt cuûa giaùo lyù ñaïo Phaät.

Cuõng theá, cho ñeán khi naøo ngöôøi tu só Phaät giaùo chöa noùi ñeán söï nguy hieåm cuûa duïc, tham ñoái vôùi Naêm thuû uaån, thì cho ñeán khi aáy, ngöôøi tu só aáy chöa thuyeát giaûng ñaïo Phaät.

Vaø, cho ñeán khi naøo, ngöôøi tu só chöa giôùi thieäu con ñöôøng ñöa ñeán ñoaïn taän duïc, tham ñoái vôùi Naêm thuû uaån, thì cho ñeán khi aáy, vò tu só aáy chöa giôùi thieäu ñaïo Phaät moät caùch ñaày ñuû vaø thieát thöïc.

Vò Ngoït, Söï Nguy Hieåm, vaø Söï Xuaát Ly cuûa Naêm Uaån.

Khi coøn laø Boà-taùt, tröôùc luùc chöùng Voâ Thöôïng Chaùnh Ñaúng Chaùnh Giaùc, Theá Toân töï hoûi: "Caùi gì laø vò ngoït? Caùi gì laø söï nguy hieåm? Vaø caùi gì laø söï xuaát ly cuûa saéc?" (Töông töï ñoái vôùi thoï, töôûng, haønh vaø thöùc).

Baáy giôø Theá Toân töï nghó:

"Do duyeân saéc, laïc hyû sanh. Caùi aáy laø vò ngoït cuûa saéc. Voâ thöôøng, ñau khoå, bieán hoaïi cuûa saéc laø söï nguy hieåm cuûa saéc. Söï nhieáp phuïc duïc, tham, ñoaïn taän duïc, tham ñoái vôùi saéc laø söï xuaát ly cuûa saéc" (Töông Öng Boä Kinh III, tr. 34).

(Töông töï ñoái vôùi thoï, töôûng, haønh vaø thöùc).

Theá Toân ñaõ daïy tieáp, cho ñeán khi naøo Theá Toân chöa bieát roõ vò ngoït, söï nguy hieåm vaø söï xuaát ly cuûa saéc, thoï, töôûng, haønh vaø thöùc thì Theá Toân chöa tuyeân boá Theá Toân ñaõ chöùng Voâ Thöôïng Chaùnh Ñaúng Chaùnh Giaùc. (Theo Töông Öng Boä Kinh III, tr. 34 - 35).

Söï hieåu roõ vò ngoït, söï nguy hieåm vaø söï xuaát ly cuûa Naêm uaån ôû treân khoâng phaûi laø söï thoâng hieåu baèng tri thöùc thuaàn tuùy, maø phaûi baèng trí tueä theå nhaäp.

Haàu heát chuùng ta ñeàu coù theå nhaän ra deã daøng vò ngoït cuûa saéc, thoï, töôûng, haønh vaø thöùc baèng caùch soáng vôùi noù, hoaëc baèng trí tueä quaùn saùt cuoäc soáng chung quanh mình. Nhöng chuùng ta bieát coøn raát ít veà söï nguy hieåm cuûa Naêm uaån, laïi caøng bieát raát ít veà söï xuaát ly khoûi Naêm uaån. Caàn phaûi coù nhieàu coâng phu tu taäp, phaûi Thieàn quaùn saâu xa, thaâm traàm veà tính Voâ ngaõ, Voâ thöôøng, Hoaïi dieät vaø Khoå ñau cuûa caùc phaùp, ta môùi thaáy roõ khía caïnh nguy hieåm cuûa chuùng.

Töø choã thaáy roõ nguy hieåm aáy, chuùng ta môùi khôûi nieäm tinh caàn ñeå yeám ly, ly tham. Sau khi ñoaïn taän duïc, tham, ta môùi thaáy roõ söï xuaát ly khoûi Naêm uaån.

Söï Lieân Heä giöõa Duyeân Sinh vaø Naêm Thuû Uaån.

Moät Tyû-kheo hoûi: "Baïch Theá Toân, do nhaân gì, do duyeân gì, ñöôïc goïi laø saéc uaån?... thoï uaån?... töôûng uaån?... haønh uaån?... thöùc uaån?..." (Töông Öng III, tr. 121).

- "Do nhaân boán ñaïi, naøy Tyû-kheo, do duyeân boán ñaïi ñöôïc goïi laø saéc uaån. Do nhaân xuùc, do duyeân xuùc ñöôïc goïi laø töôûng uaån. Do nhaân xuùc, do duyeân xuùc ñöôïc goïi laø thoï uaån. Do nhaân xuùc, do duyeân xuùc ñöôïc goïi laø haønh uaån. Do nhaân danh saéc, do duyeân sanh saéc ñöôïc goïi laø thöùc uaån". (Sñd, tr.121).

Naêm uaån do duyeân sinh neân Naêm uaån laø Voâ ngaõ, Voâ thöôøng vaø ñem laïi Khoå ñau. Theá Toân daïy:

"Naøy caùc Tyû-kheo... saéc ñaõ ñöôïc caùi Voâ ngaõ laøm cho sanh khôûi, töø ñaâu laø ngaõ ñöôïc? Saéc ñaõ ñöôïc caùi Voâ thöôøng laøm cho sanh khôûi, töø ñaâu laø thöôøng ñöôïc? Saéc ñaõ ñöôïc caùi Khoå laøm cho sanh khôûi, töø ñaâu coù theå laïc ñöôïc?".(Töông töï ñoái vôùi thoï, töôûng, haønh vaø thöùc). -- (Sñd, tr. 28 vaø 29).

Tröôùc ñaây coù quan ñieåm cho raèng Nam taïng chuû tröông "Ngaõ khoâng, Phaùp höõu", nhöng thaät ra ñaây chæ laø moät ngoä nhaän. Nikaøya xaùc ñònh raát roõ raèng con ngöôøi do Naêm uaån sinh khôûi laø Voâ ngaõ vaø caû ñeán saéc uaån cuõng Voâ ngaõ, thoï uaån laø Voâ ngaõ, töôûng uaån laø Voâ ngaõ, haønh uaån laø Voâ ngaõ. Ñaáy laø "Ngaõ khoâng, Phaùp khoâng".

Moãi uaån töï noù laø duyeân sinh, nöông vaøo boán uaån kia maø coù maët, khoâng theå coù maët taùch rôøi khoûi chuùng.

Kinh Ñaïi Duyeân (Tröôøng Boä III) trình baøy: Neáu thöùc vaéng maët, thì caùi thaân danh-saéc (Naêm uaån) khoâng theå hình thaønh hay toàn taïi. Neáu khoâng coù maët nghieäp thöùc thì baøo thai khoâng theå hình thaønh. Ngay caû khi baøo thai hình thaønh, hay ngay caû khi treû ñaõ ra ñôøi, neáu thöùc khoâng coù maët thì thai nhi seõ cheát hay ñöùa treû seõ cheát.

Töông Öng III (tr. 64) laïi ghi:

"Naøy caùc Tyû-kheo, ai noùi nhö sau: "Ngoaøi saéc, ngoaøi thoï, ngoaøi töôûng, ngoaøi caùc haønh, toâi seõ chæ roõ söï ñeán hay ñi, söï dieät hay sanh, söï taêng tröôûng, söï taêng thònh hay söï lôùn maïnh cuûa thöùc"; söï vieäc nhö vaäy khoâng xaõy ra".

Nhö vaäy, söï toàn taïi cuûa moät uaån laø söï toàn taïi cuûa Naêm uaån. Khi tham aùi ñöôïc ñoaïn taän, coù nghóa laø haønh uaån dieät thì Naêm uaån dieät hay khoå dieät. Ñaây laø Nieát-baøn. Khi thöùc dieät thì Naêm uaån cuõng bò taän dieät, goïi laø khoå dieät hay Nieát-baøn. Heät nhö Phaåm Kieán Laäp Nieát-baøn cuûa Kinh Laêng-giaø noùi: "Voïng töôûng thöùc dieät töùc laø Nieát - baøn", hoaëc nhö Kim Cöông Baùt-nhaõ noùi: "Thuû dieät, laø ñaéc A-naäu-ña-la-tam-mieäu-tam-boà-ñeà (Thuû dieät töùc laø aùi dieät, töùc laø thöùc dieät)" maø ta seõ baøn ñeán ôû phaàn tieáp.

Naêm Thuû Uaån vaø Baéc Taïng

- Baøi Kinh "Baùt-nhaõ Taâm Kinh" laø phaàn toùm taét cuûa Baùt-nhaõ, giaùo lyù maø caùc nhaø hoïc giaû Phaät giaùo xem laø neàn taûng cuûa Baéc taïng. Troïng taâm cuûa Baùt-nhaõ Taâm Kinh naèm ôû caâu ñaàu: "Quaùn töï taïi Boà-taùt haønh thaâm Baùt-nhaõ Ba-la-maät-ña thôøi, chieáu kieán nguõ uaån giai khoâng, ñoä nhöùt theá khoå aùch".

Baùt-nhaõ chuù troïng ñeán vaán ñeà thoaùt khoå. Con ngöôøi seõ thoaùt khoå, theo Baùt-nhaõ, khi thöïc haønh trí tueä Baùt-nhaõ saâu xa soi roïi roõ Naêm uaån laø Voâ ngaõ (Khoâng). Thaáy Naêm uaån laø Voâ ngaõ laø thaáy heát thaûy caùc phaùp laø Voâ ngaõ: khoå laø Voâ ngaõ, vaø ngöôøi caûm thoï khoå laø Voâ ngaõ, bôûi caû hai ñeàu laø duyeân sinh. Nhö theá roõ raøng, khoâng thöïc coù khoå, cuõng khoâng thöïc coù caùi goïi laø con ngöôøi thoï khoå, thì haún laø khoâng coøn coù moät thöù khoå aùch naøo raøng buoäc caû. Maët khaùc, thaáy roõ Naêm uaån laø Voâ ngaõ thì khoâng coøn chaáp thuû Naêm uaån laø mình, laø cuûa mình, hay laø töï ngaõ cuûa mình. Chaáp thuû dieät thì aùi dieät, khoå dieät. Ñaáy laø ngoõ vaøo giaûi thoaùt. Noäi dung cuûa nhaän thöùc vaø tu taäp cuûa giaùo lyù Baéc taïng xuyeân qua Baùt-nhaõ nhö theá laø heät nhö noäi dung cuûa giaùo lyù Naêm uaån ñöôïc keát taäp ôû Nam taïng (noùi roõ laø ôû Nikaøya).

Taïi ñaây chuùng ta coù theå keát luaän: giaùo lyù Naêm thuû uaån laø giaùo lyù raát neàn taûng cuûa caùc boä phaùi Phaät giaùo, Baéc taïng cuõng nhö Nam taïng.

- Chöông Kieán Laäp Nieát-baøn ôû kinh "Laêng-giaø" noùi roõ, khi yù thöùc dieät thì thöùc Maït-na (thöù 7) cuõng dieät, taát caû voïng thöùc ñeàu dieät. Voïng thöùc dieät laø Nieát-baøn.

Y Ù thöùc ñöôïc ñeà caäp ôû Laêng-giaø naøy chính laø thöùc uaån trong Naêm thuû uaån. Khi Thöùc dieät thì Naêm thuû uaån dieät. Naêm thuû uaån dieät laø khoå dieät. Vaø khoå dieät chính laø Nieát-baøn.

Phaàn giaùo lyù naøy cuûa Laêng-giaø khoâng noùi gì khaùc hôn giaùo lyù Naêm thuû uaån cuûa Töông Öng Boä Kinh III (Nikaøya) caû.

Naêm Thuû Uaån vaø Nhöõng Caâu Hoûi Sieâu Hình

Moät thôøi, vua Ba-tö-naëc (Pasenadi) ñeán yeát kieán Tyû-kheo-ni Khemaø taïi Teranavatthu, giöõa Xaù-veä (Saøvatthi) vaø Saøketa, vaø ñaët boán caâu hoûi veà Nhö Lai:

1. Nhö Lai coù toàn taïi sau khi cheát?
2. Nhö Lai khoâng toàn taïi sau khi cheát?
3. Nhö Lai coù toàn taïi vaø khoâng toàn taïi sau khi cheát?
4. Nhö Lai khoâng toàn taïi vaø khoâng khoâng toàn taïi sau khi cheát?

Vua Pasenadi lieàn hoûi tieáp: "Vaäy do nhaân gì, do duyeân gì, Theá Toân khoâng traû lôøi boán caâu hoûi aáy?"

Noäi dung caâu traû lôøi cuûa Toân ni Khemaø cho caâu hoûi naøy laø: Bôûi vì Theá Toân ñaõ ñoaïn taän goác reã saéc, thoï, töôûng, haønh vaø thöùc, laøm cho nhö caây ta-la bò chaët ñöùt khoâng theå taùi sanh trong töông lai. Nhö Lai laø thaâm saâu voâ löôïng, ñaõ giaûi thoaùt öôùc löôïng cuûa saéc, cuûa thoï, cuûa töôûng, cuûa haønh vaø cuûa thöùc, neân khoâng theå ñònh nghóa Nhö Lai ngang qua saéc, hay ngang qua thoï hoaëc töôûng, haønh, thöùc. Do ñoù, khoâng theå chaáp nhaän söï kieän cho raèng: Nhö Lai coù toàn taïi sau khi cheát. Töông töï, khoâng theå chaáp nhaän söï kieän Nhö Lai khoâng toàn taïi sau khi cheát v.v...

Roài vua Pasenadi ñeán haàu Theá Toân vaø ñaët laïi boán caâu hoûi treân, vaø ñöôïc Theá Toân traû lôøi y heät noäi dung maø nöõ Toân giaû Khemaø ñaõ traû lôøi. (Töông Öng IV, phaåm Töông Öng Khoâng Thuyeát).

Trong moät dòp ñaøm ñaïo, Toân giaû Ñaïi Kieàu-thi-ca (Mahaø Kotthika) ñaët laïi boán caâu hoûi treân vôùi Toân giaû Xaù-lôïi-phaát (Saøriputta). Toân giaû Xaù-lôïi-phaát ñaõ traû lôøi laø Theá Toân khoâng traû lôøi boán caâu hoûi aáy, do vì neáu traû lôøi moãi moät trong boán caâu hoûi aáy laø rôi vaøo chaáp tröôùc saéc, thoï, töôûng, haønh vaø thöùc. Do nhaân ñoù, do duyeân ñoù maø Theá Toân khoâng traû lôøi. (Töông Öng IV, phaåm Töông Öng Khoâng Thuyeát).

Roài moät chieàu khaùc, Toân giaû Xaù-lôïi-phaát ñaët laïi boán caâu hoûi treân vôùi Toân giaû Kieàu-thi-ca (Mahaø Kotthika) ñaõ ñöôïc Toân giaû Kieàu-thi-ca (Mahaø Kotthika) traû lôøi raèng Theá Toân khoâng traû lôøi, vaø ñaõ ñöôïc giaûi thích vì lyù do raèng:

- Chæ vôùi ai chöa ñoaïn tröø tham duïc, tham aùi ñoái vôùi saéc, thoï, töôûng, haønh vaø thöùc môùi coù quan ñieåm Nhö Lai coù toàn taïi sau khi cheát, hoaëc Nhö Lai khoâng toàn taïi sau khi cheát, v.v...

- Chæ vôùi ai coøn aùi laïc Höõu, aùi laïc Thuû, aùi laïc AÙi thì môùi coù nhöõng quan ñieåm "Nhö Lai coøn toàn taïi sau khi cheát", v.v... (Sñd, 386-387).

Moät daïo, du só ngoaïi ñaïo Baø-sa-cuø-ña (Vacchagotta) ñaët möôøi caâu hoûi sieâu hình vôùi Theá Toân: Theá giôùi laø thöôøng? Voâ thöôøng? Laø höõu bieân? Laø voâ bieân? Sinh maïng vaø thaân theå laø moät hay laø khaùc? Vöøa laø moät vöøa laø khaùc? Nhö Lai coù toàn taïi sau khi cheát? Nhö Lai khoâng toàn taïi sau khi cheát? Nhö Lai coù toàn taïi vaø khoâng toàn taïi sau khi cheát? Nhö Lai khoâng toàn taïi vaø khoâng khoâng toàn taïi sau khi cheát?

Theá Toân ñaõ khoâng traû lôøi möôøi caâu hoûi naøy vaø caét nghóa raèng: "Vì Nhö Lai quaùn saéc khoâng phaûi laø töï ngaõ, hay töï ngaõ khoâng phaûi coù saéc, hay quaùn saéc khoâng ôû trong töï ngaõ, hay töï ngaõ khoâng ôû trong saéc (Töông töï, ñoái vôùi thoï, töôûng, haønh vaø thöùc) (Sñd, tr.392).

Möôøi caâu hoûi treân laø saûn phaåm cuûa tö duy nhò nguyeân ñaày ngaõ tính. Traû lôøi möôøi caâu hoûi treân laø chaáp nhaän theá giôùi laø thöôøng hoaëc laø voâ thöôøng, v.v... nhö vaäy laø rôi vaøo chaáp thuû: chaáp thöôøng hoaëc laø chaáp ñoaïn, hoaëc chaáp Naêm thuû uaån. Nhö Lai thì chuû tröông trung ñaïo, ñoaïn taän aùi, thuû. Do ñoù, Nhö Lai khoâng traû lôøi.

Naêm Thuû Uaån vaø Saùu Möôi Hai Hoïc Thuyeát Ngoaïi Ñaïo ôû Aaùn Ñoä.

Qua möôøi caâu hoûi sieâu hình ôû treân ñaïi bieåu cho nhieàu caâu hoûi sieâu hình khaùc, chuùng ta thaáy raèng caùc chuû tröông, chuû thuyeát ngoaøi Phaät giaùo ñeàu rôi vaøo chaáp thuû, tham aùi saéc, thoï, töôûng, haønh vaø thöùc, hay goïi laø rôi vaøo taø kieán nhö Theá Toân daïy ôû Kinh Töông Öng III (Baûn dòch Hoøa thöôïng. Thích Minh Chaâu, Vieän Phaät Hoïc Vaïn Haïnh 1982) raèng:

"Naøy caùc Tyû-kheo, do coù saéc, coù chaáp thuû saéc, do thieân chaáp saéc, neân khôûi leân taø kieán" (Sñd, tr. 22C)

(Töông töï ñoái vôùi thoï, töôûng, haønh vaø thöùc).

Sau möôi hai hoïc thuyeát ngoaïi ñaïo ñöôïc trình baøy ôû Kinh Phaïm Voõng (Tröôøng Boä Kinh I) hay Kinh Phaïm Ñoäng (Tröôøng A-haøm) ñeàu goïi laø taø thuyeát hay taø kieán (goàm möôøi taùm luaän chaáp veà quaù khöù, naêm luaän chaáp veà hieän taïi Nieát-baøn luaän vaø ba möôi chín luaän chaáp veà töông lai). Theá Toân ñaùnh giaù saùu möôi hai taø thuyeát aáy raèng:

"... Nhöõng Sa-moân, Baø-la-moân luaän baøn veà quaù khöù toái sô vaø töông lai, y cöù vaøo quaù khöù toái sô vaø töông lai, ñeà xöôùng nhieàu sôû kieán sai khaùc vôùi saùu möôi hai luaän chaáp. Taát caû nhöõng vò naøy coù nhöõng caûm thoï (nhöõng chuû tröông treân) do söï xuùc chaïm, xuùc tieáp qua saùu xuùc xöù. Do duyeân vôùi nhöõng caûm thoï maø tham aùi phaùt khôûi; do duyeân tham aùi, thoï phaùt khôûi; do duyeân thoï, höõu phaùt khôûi; do duyeân höõu, sanh phaùt khôûi; do duyeân sanh, laõo, töû, saàu bi, khoå, öu naõo, phaùt khôûi. Naøy caùc Tyû-kheo, khi vò Tyû-kheo nhö thaät bieát söï taäp khôûi, söï dieät tröø, vò ngoït vaø söï nguy hieåm cuûa saùu xuùc xöù, vò aáy seõ coù moät söï hieåu bieát vöôït ra ngoaøi nhöõng ñieàu treân". (Tröôøng Boä Kinh I, tr. 45).

Nhö theá, saùu möôi hai hoïc thuyeát ôû AÁn Ñoä, hay taát caû nhöõng chuû thuyeát ôû ñôøi, chæ laø keát quaû cuûa söï tham aùi, chaáp thuû Naêm thuû uaån; keát quaû aáy bò troùi buoäc vôùi söï taäp khôûi cuûa Naêm uaån.

Ñònh Nghóa Voâ Minh vaø Minh theo Naêm Thuû Uaån

Nhö ñaõ ñöôïc ñònh nghóa ôû chi phaàn voâ minh, Voâ minh laø khoâng hieåu Töù Thaùnh ñeá, khoâng hieåu roõ lyù Duyeân khôûi.

Ngoaøi ñònh nghóa treân, Theá Toân coøn ñònh nghóa Vaâ minh gaén lieàn vôùi Naêm thuû uaån:

"ÔÛ ñaây, naøy caùc Tyû-kheo, keû voâ vaên phaøm phu khoâng bieát roõ saéc taäp khôûi, khoâng bieát roõ saéc ñoaïn dieät, khoâng bieát roõ con ñöôøng ñöa ñeán saéc ñoaïn dieät; khoâng bieát roõ thoï..; töôûng..; haønh...; thöùc...; khoâng bieát roõ con ñöôøng ñöa ñeán thöùc ñoaïn dieät. Naøy Tyû-kheo, ñaây goïi laø voâ minh". (Töông Öng III, tr. 194).

Ngöôïc laïi, baäc ña vaõn Thaùnh ñeä töû bieát roõ saéc taäp khôûi..., v.v...; goïi laø Minh.

Naêm Thuû Uaån: Con Ngöôøi Toaøn Dieän...

ÔÛ maët töông ñoái cuûa hieän töôïng giôùi, con ngöôøi ñöôïc hieåu nhö laø toång hôïp theå cuûa Naêm thuû uaån. Thieáu moät trong Naêm uaån thì khoâng theå hieåu laø con ngöôøi. Saéc uaån thuoäc phaàn vaät lyù; thoï, töôûng, haønh vaø thöùc thuoäc phaàn taâm lyù. Theo giaùo lyù naøy, vaät lyù vaø taâm lyù khoâng theå rôøi nhau maø coù ñöôïc.

Con ngöôøi toaøn dieän, theo nghóa cuûa giaùo duïc, thì goàm coù cô theå vaät lyù, tri thöùc, tình caûm, tình yeâu, yù chí vaø tröïc giaùc. Khoâng theå chaáp nhaän moät con ngöôøi chæ coù maët tö duy, khoái oùc; cuõng khoâng theå chaáp nhaän moät con ngöôøi chæ coù maët tình caûm, traùi tim. Con ngöôøi toaøn dieän laø con ngöôøi ñang troâi chaûy trong hieän taïi vôùi caùc hieän töôïng taâm lyù, vaät lyù, sinh lyù, tri thöùc... (hay noùi goïn laø con ngöôøi vaät lyù vaø taâm lyù). Moät neàn giaùo duïc toát laø moät neàn giaùo duïc phaùt trieån moät caùch toaøn dieän con ngöôøi toaøn dieän aáy. Hieåu nhö vaäy laø hieåu ñuùng vôùi söï hình thaønh vaø toàn taïi cuûa Naêm uaån.

Moät ngöôøi chöa coù quyeát taâm ñoaïn dieät aùi, thuû, thì vieäc taïo ñieàu kieän ñeå phaùt trieån toát ñeïp vaø ñieàu hoøa. Naêm uaån laø ñieàu caàn thieát ñeå ñem laïi haïnh phuùc töông ñoái trong hieän taïi. Neáu cô theå vaät lyù beänh hoaïn thì con ngöôøi toaøn theå seõ beänh hoaïn; neáu tình caûm maø thaát voïng, chaùn naûn, v.v... thì söï duy trì hay phaùt trieån con ngöôøi toaøn theå seõ bò aûnh höôûng xaáu. Noùi toùm, caùc hieän töôïng taâm lyù, sinh lyù vaø vaät lyù coù aûnh höôûng töông quan raát maät thieát vôùi nhau vaø vôùi con ngöôøi toaøn dieän.

Ngöôøi tu taäp giaûi thoaùt chæ coù moät ñieåm duy nhaát khaùc vôùi ngöôøi bình thöôøng laø höôùng söï phaùt trieån taâm lyù veà maët giaûi thoaùt cuûa voâ tham, voâ saân vaø voâ si.

Ngoaøi vieäc giôùi thieäu con ngöôøi toaøn dieän cuûa yù nghóa töông ñoái, giaùo lyù Naêm uaån coøn giôùi thieäu cho con ngöôøi moät nhaän thöùc quyù giaù khaùc (ñieàu maø ta goïi laø chaùnh kieán, chaùnh tö duy, hay trí tueä) laø: vaán ñeà khoå ñau vaø haïnh phuùc giaûi thoaùt laø caùi gì khaùc hôn nhöõng gì maø chuùng ta ñang coù (ví duï nhö laø con ngöôøi Naêm uaån ñang laø). Chuùng ta khoâng laøm chuû con ngöôøi Naêm uaån, nhöng vôùi trí tueä, chuùng ta coù theå laøm chuû vieäc ñoùn nhaän khoå ñau hay haïnh phuùc.

Chaúng haïn, ñöôïc sinh ra vôùi caùi muõi teït, khoå ñau cuûa chuùng ta khoâng phaûi vì caùi muõi teït, xaáu, maø thöïc söï laø vì loøng khaùt aùi vaø chaáp thuû - do muoán coù moät chieác muõi cao vaø ñeïp, do chaáp ñaém vaøo saéc töôùng.

Hoaëc giaû, lôøi maéng nhieác cuûa ngöôøi khaùc khoâng phaûi laø caùi laøm cho ta khoù chòu, maø caùi khoù chòu laø do chuùng ta öa thích nhöõng aâm thanh, lôøi leõ ngoït ngaøo vaø chaáp tröôùc vaøo aâm thanh, saéc töôùng vaø töï ngaõ.

Con ñöôøng ñi ra khoûi nhöõng phieàn naõo, khoå ñau do thaân Naêm uaån cuûa mình vaø cuoäc ñôøi ñem laïi do vaäy laø con ñöôøng cheá ngöï loøng khaùt aùi, chaáp thuû vaøo caùc hình, danh, saéc, töôùng.

Vieäc cheá ngöï khaùt aùi laø ñieàu chuùng ta coù theå chuû ñoäng, coù theå thöïc hieän ñöôïc ngay trong hieän taïi vôùi chính trí tueä cuûa mình.

Neáu söï thaät cuûa khoå ñau vaø haïnh phuùc chính laø khaùt aùi hay loaïi tröø khaùt aùi veà con ngöôøi, cuoäc ñôøi thì quaû thöïc giaùo lyù Naêm uaån ñaõ môû ra cho con ngöôøi moät phöông trôøi töï do, giaûi thoaùt tröôùc maët. Ñaây môùi thaät söï laø giaùo lyù raát thieát thöïc hieän taïi, ñuùng nghóa laø nhaân baûn ñích thöïc.

Traàm Tö veà Con Ngöôøi Naêm Uaån.

Soáng, chuùng ta cöù maõi ñinh ninh raèng thaân Naêm uaån naøy laø ta, laø cuûa ta. Thaân vaät lyù naøy laø ta, laø cuûa ta. Hieåu bieát, tri thöùc naøy laø ta, laø cuûa ta. Tình caûm yeâu thöông, tri giaùc (caûm thoû) naøy laø ta, laø cuûa ta. Y Ù chí vaø taøi naêng naøy laø ta, laø cuûa ta. Yeâu mình laø yeâu thaân theå, tri thöùc, tö töôûng, tình caûm, yù chí... aáy cuûa mình, laø naém giöõ vaø laøm ñeïp chuùng, laø noã löïc tìm kieám haïnh phuùc ngang qua chuùng. Xa hôn nöõa, coøn mô öôùc trong töông lai, ñôøi naøy vaø ñôøi sau nöõa, chuùng seõ ñeïp ñeõ hoaøn myõ hôn ñeå cho chính mình ñeïp ñeõ, hoaøn myõ vaø haïnh phuùc hôn. Soáng hình nhö chæ laø coâng vieäc naém giöõ, laøm ñeïp chuùng vaø tieáp tuïc mô öôùc cho chuùng trôû neân toát ñeïp hôn. Chính trong höôùng soáng naøy, chuùng ta phaûi ñoái ñaàu vôùi bao nhieâu trôû löïc, gaây ra bieát bao nhieâu khoå ñau.

* Trôû löïc thöù nhaát laø thaân theå, söùc khoûe, tình caûm, tri thöùc vaø yù chí aáy töï thaân chuùng bieán ñoåi trong töøng phuùt, töøng giaây. Taát caû nhöõng bieán ñoåi naøy ôû ngoaøi söï laøm chuû cuûa mình, do ñoù gaây ra nhöõng saàu muoän, khoå ñau. Caøng yeâu thöông, naém giöõ chuùng bao nhieâu, chuùng ta caøng chòu ñau ñôùn baáy nhieâu.

* Trôû löïc thöù hai, töø khi chuùng ta nhaän ra mình coù maët giöõa cuoäc ñôøi naøy, nhaän ra mình laø nam hay nöõ, ñeïp hay xaáu, thoâng minh hay meâ muoäi, v.v... thì ñoàng thôøi chuùng ta cuõng nhaän ra raèng nhöõng gì cuûa thaân Naêm uaån cuûa chuùng ta ñang laø, laø nhöõng gì do nghieäp chöôùng cuûa ñôøi quaù khöù taïo ra, maø khoâng phaûi do yù muoán cuûa mình trong hieän taïi. Neáu tai, maét, muõi, maët, da, toùc, chieàu cao, naêng khieáu, v.v... cuûa mình ngöôïc vôùi mong muoán, thì ñaáy laø noãi khoå thaâm traàm daèn vaët mình suoát ñôøi. Ñoâi maét leù, chieác muõi kheånh, aâm thanh "the theù" hay "khaøn khaøn" hình nhö laøm heùo uùa ñi haïnh phuùc vaø nghóa soáng cuûa mình, hình nhö haïnh phuùc vaø nghóa soáng cuûa mình cuõng "leù", cuõng "the theù", "khaøn khaøn" hay "kheãnh" ñi vaäy. Kieán thöùc, doøng doõi cuûa mình cuõng aùm aûnh mình töông töï; haïnh phuùc vaø nghóa soáng cuûa mình hình nhö cuõng taàm thöôøng nhö chính doøng doõi hay kieán thöùc cuûa mình. Ngay caû khi ta coù ñöôïc moät thaân saéc ñeïp, moät trí tueä (theo nghóa thoâng thöôøng) minh maãn thì chuùng ta laïi phaûi ñoái ñaàu vôùi trôû löïc thöù nhaát vaø ñoái ñaàu vôùi caùi keát quaû khoå ñau ôû ñôøi maø chính thi haøo OÂn Nhö Haàu, Ñoaøn Thò Ñieåm vaø Nguyeãn Du ñaõ nhaän thöùc raèng:

"... Oaùn chi nhöõng khaùch tieâu phoøng
Maø xui phaän baïc naèm trong maù ñaøo". (Cung Oaùn Ngaâm Khuùc).

"Traêm naêm trong coõi ngöôøi ta,
Chöõ taøi chöõ meänh kheùo laø gheùt nhau.
Traûi qua moät cuoäc beå daâu,
Nhöõng ñieàu troâng thaáy maø ñau ñôùn loøng.
Laï gì bæ saéc tö phong
Trôøi kia quen thoùi maù hoàng ñaùnh ghen". (Ñoaïn Tröôøng Taân Thanh).

"Thuôû trôøi ñaát noåi côn gioù buïi
Khaùch maù hoàng nhieàu noãi truaân chuyeân". (Chinh Phuï Ngaâm Khuùc).

Coù theå vì moät ruûi ro naøo ñoù, vaøo moät luùc naøo ñoù, thaân naøy bò cuït maát moät tay, moät chaân, hay choät ñi moät maét, thì haún chuùng ta seõ thaáy hình nhö mình vaø haïnh phuùc, nghóa soáng cuûa mình bò choät maét hay cuït tay vaäy.

Cuõng coù theå, qua moät côn beänh, thoâng minh vaø hieåu bieát cuûa mình boãng thaønh "taøn pheá", baáy giôø mình coøn noùi chi ñeán nghóa soáng vaø haïnh phuùc nöõa?

* Trôû löïc thöù tö, moïi ngöôøi ñeàu phaûi cheát. Mình cuõng seõ ñi ñeán caùi cheát sôùm hay muoän (thöïc söï chuùng ta ñang tieán gaàn caùi cheát) giöõa khi mô öôùc cuûa mình muoán mình toàn taïi maõi maõi. Maâu thuaãn naøy gaây neân khoå ñau.

Ngay khi ñang soáng yeân laønh trong hieän taïi thì tö duy cuûa mình ñaët ra nhöõng caâu hoûi: Theá thì mình laø ai? Mình seõ keát thuùc moïi thöù theo caùi cheát cuûa thaân saéc naøy sao? Soáng laø caùi gì? Haïnh phuùc laø caùi gì? v.v.. Nhöõng caâu hoûi ñaët ra trong tö theá xaùc ñònh chính mình laø thaân Naêm uaån naøy, seõ maõi maõi laø nhöõng gì daèn vaët, ray röùt mình maø nghìn thu vaãn khoâng coù ñöôïc caâu traû lôøi thoûa ñaùng. Ñaây laø moät moái khoå ñau, tuyeät voïng.

* Trôû löïc thöù naêm, khi ngöôøi ñôøi cheâ bai, khinh khi caùi thaân xaùc naøy, caùi hieåu bieát naøy, v.v... thì mình caûm nhaän nhö chính mình bò cheâ khinh, khieán mình khoå sôû, töùc böïc. Hieän töôïng bò cheâ khinh thì laïi thöôøng xaõy ra ôû ñôøi, ñe doïa haïnh phuùc cuûa mình, do chính söï töï ñoàng hoùa mình vôùi Naêm uaån.

Thaân bò ñau vì moät quaû ñaám trong chöøng ít phuùt, nhöng loøng vì nghe noãi ñau keùo daøi ñeán haøng thaùng, haøng naêm, vaø coù theå ñeán troïn ñôøi. Quaû ñaám tình caûm cuõng ñem laïi khoå ñau nhö theá. Chính tö duy leäch laïc veà quaû ñaám khieán mình nghe ñau ñôùn nhieàu hôn.

* Trôû löïc thöù saùu, caû ñeán nhaø cöûa, vaät sôû höõu vaø caùc ngöôøi thaân cuûa mình bò hö hoûng, hoaïi dieät cuõng coù theå gaây ra nhöõng buoàn naûn, khoå ñau töông töï. Coù ngöôøi trôû thaønh ñieân, maát trí tröôùc söï khaùnh kieät hay maát maùt lôùn veà taøi saûn, hoaëc tröôùc söï vónh bieät, bieät ly cuûa ngöôøi thaân.

* Trôû löïc thöù baûy, coù khi chuùng ta laïi ñoàng hoùa mình vôùi söï thaønh baïi cuûa coâng vieäc laøm. Moät ngöôøi coù theå vì thi hoûng hoaëc vì thaát baïi trong coâng vieäc kinh doanh maø ñi ñeán töï huûy hoaïi cuoäc soáng.

Taát caû nhöõng khoå ñau vöøa neâu treân coù maët laø do vì söï coù maët cuûa yù nieäm "toâi laø": toâi laø saéc, laø thoï, laø töôûng, laø haønh, laø thöùc. Taát caû nhöõng khoå ñau aáy coù maët cuõng coù theå phaùt bieåu laø do loøng tham aùi coù maët: aùi saéc, aùi thoï, aùi töôûng, aùi haønh, aùi thöùc. Baát cöù luùc naøo, baát cöù ôû ñaâu, maø aùi coù maët thì coù maët yù nieäm "toâi laø". Baát cöù luùc naøo vaø ôû ñaâu maø yù nieäm "toâi laø" coù maët thì aùi coù maët, ôû ñaâu maø yù nieäm "toâi laø" hay aùi coù maët thì ôû ñaáy coù maët cuûa nieàm ñau, cuûa sinh töû thieân thu vónh kieáp cuûa con ngöôøi.

Con ñöôøng ñi ra khoûi nieàm ñau thieân thu aáy haún laø con ñöôøng ñi ra khoûi aùi, hay ñi ra khoûi yù nieäm "toâi laø".

Nhöng caùi nieàm baên khoaên lôùn nhaát, vaø ñaây cuõng laø nieàm ñau ray röùt, laø laøm sao chuùng ta coù theå quan nieäm ñöôïc soáng laø gì, haïnh phuùc laø gì khi khoâng coøn coù maët caùi yù nieäm "toâi laø", khi khoâng coøn coù maët loøng tham aùi yeâu thöông cuûa mình ñoái vôùi nhöõng gì mình ñang coù vaø ñang laø? 

Coù phaûi xoùa saïch ñi loøng tham aùi, hay yù nieäm "toâi laø" ñeå roài ñi vaøo choã roãng khoâng, tieâu dieät maát heát moïi yù nghóa, yù vò cuûa cuoäc soáng?

Chính taïi ñaây, chính taïi nieàm baên khoaên vaø nghi vaán naøy laø ngoõ reõ cuûa sinh töû vaø giaûi thoaùt. ÔÛ ñaây, caàn laáy laïi moät chuùt bình tónh vaø thanh thaûn cuûa traàm tö ñeå ñaët laïi höôùng soáng cho cuoäc ñôøi. Chuùng ta phaûi nhaän thöùc thaät roõ raøng, chæ coù tö duy leäch laïc cuûa ngaõ tính môùi ñöa taát caû vaøo choã roãng khoâng; chæ coù tham aùi vaø yù nieäm "toâi laø" môùi thaät söï roãng khoâng. Caàn phaûi rôøi gaáp khoûi tö duy aáy ñeå ñi vaøo cuoäc soáng, vaøo thöïc taïi, vaø haõy thöû moät laàn xoùa ñi yù nieäm "toâi laø" vaø loøng tham aùi thì chuùng ta seõ nhaän ra ngay chuùng ta khoâng ñi vaøo choã roãng khoâng, maø laø ñi vaøo caûm nhaän haïnh phuùc. Baáy giôø thöïc taïi vaãn coøn nguyeân ôû ñaáy maø chæ vaéng maët khoå ñau, hay "toâi khoå ñau".

Taát caû bí maät cuûa cuoäc soáng, taát caû nhöõng gì ngaên caùch ta vôùi haïnh phuùc vaø chaân lyù ñang naèm goïn ôû trong ta, ñang naèm ôû ngay trong söï naém giöõ loøng tham aùi hay yù nieäm "toâi laø" aáy.

Tu Taäp Giaûi Thoaùt vôùi Naêm Uaån

Con ñöôøng tu taäp giaûi thoaùt luoân luoân coù neàn taûng laø söï tu taäp Baùt Thaùnh ñaïo.

- Thöôøng xuyeân thaáy roõ saéc, thoï, töôûng, haønh vaø thöùc laø Voâ ngaõ, Voâ thöôøng. Vì Naêm uaån voâ thöôøng neân chuùng daãn ñeán khoå ñau. Naêm uaån laø voâ thöôøng, khoå ñau neân caaøn nhìn noù khoâng phaûi laø mình, khoâng phaûi laø cuûa mình, khoâng phaûi laø töï ngaõ cuûa mình. Ñaây laø chaùnh kieán veà Voâ ngaõ.

- Tö nieäm, tö duy veà Naêm uaån gaén lieàn vôùi Voâ ngaõ, Voâ thöôøng vaø Khoå, goïi laø chaùnh tö duy veà Naêm uaån.

- Nhôù nghó Naêm uaån laø Voâ ngaõ, Voâ thöôøng, ñem laïi khoå ñau, laø chaùnh nieäm.

- Noã löïc ñeå truù nieäm treân söï thaät Voâ ngaõ, Voâ thöôøng, Khoå ñau aáy cuûa Naêm uaån laø chaùnh nieäm.

- Do coâng phu tu taäp treân maø ñi vaøo Thieàn ñònh, luoân luoân giaùc tænh Naêm uaån laø Voâ ngaõ, Voâ thöôøng, laø Khoå ñau, khoâng phaûi laø mình, khoâng phaûi laø cuûa mình, khoâng phaûi laø töï ngaõ cuûa mình, laø chaùnh ñònh.

Nhôø thaáy roõ tính Voâ ngaõ, Voâ thöôøng vaø Khoå ñau cuûa Naêm uaån maø sinh loøng nhaøm chaùn, ly tham. Do ly tham maø coù giaûi thoaùt. Trong söï giaûi thoaùt naøy, moät trí tueä phaùt sinh bieát raèng ñaõ giaûi thoaùt goïi laø Tri kieán giaûi thoaùt.

Taïi ñaây coâng vieäc tu taäp giaûi thoaùt keát thuùc, khoâng coøn coù gì ñeå laøm, ñeå tu nöõa.

Caùc Nghi Vaán veà Giaùo Lyù Naêm Thuû Uaån.

Mang saün trong mình thoùi quen chaáp ngaõ, ngöôøi hoïc ñaïo vaø haønh ñaïo thöôøng coù nhöõng nghi vaán veà giaùo lyù Voâ ngaõ. Nhöõng caâu hoûi caên baûn nhaát veà giaùo lyù Naêm thuû uaån töông töï vôùi nhöõng caâu hoûi veà giaùo lyù Duyeân khôûi: Neáu laø Voâ ngaõ thì ai tu? Ai chöùng? Ai thoï quaû? Ai luaân hoài? v.v...

Nhöõng caâu hoûi aáy luoân luoân laø saûn phaåm cuûa tö duy nhò nguyeân, nhuoám maøu ngaõ tính. Chuùng laø tieáng noùi cuûa beân naøy vuøng sinh töû, thöù tieáng noùi maø töï thaân khoâng theå noùi leân ñöôïc nhöõng gì cuûa beân kia bôø giaûi thoaùt. Hoûi laø muoán hoûi veà söï thöïc, nhöng söï thöïc thì khoâng bao giôø coù maët trong caâu hoûi. Vì vaäy neân caùc caâu hoûi bao giôø cuõng sai laàm moät caùch naøo ñoù. Vaán ñeà cuûa giaùo lyù Phaät giaùo laø khoâng phaûi traû lôøi nhöõng caâu hoûi, maø laø chæ roõ choã sai laàm cuûa caâu hoûi ñeå chuyeån thaønh nhöõng caâu hoûi thích hôïp (ñuùng). Töø ñoù, caâu traû lôøi thích hôïp xuaát hieän.

"Ai" hay "Ngaõ" laø cuûa tö duy. Thöïc taïi nhö thaät thì khoâng coù "Ai", khoâng coù "Ngaõ".

Moät soá ngöôøi nghieân cöùu Phaät hoïc cho raèng neáu Naêm uaån khoâng phaûi cuûa Ta (self), thì thaät ngaõ hay chaân ngaõ phaûi ôû ngoaøi theá giôùi hieän töôïng naøy. Quan nieäm naøy neâu ra hai ñieåm:

1. Coù chaân ngaõ hay caùi ngaõ tuyeät ñoái, vaø
2. Chaân ngaõ hay ngaõ tuyeät ñoái ôû ngoaøi theá giôùi Duyeân sinh.

- Veà ñieåm thöù hai, xaùc nhaän söï thaät coù maët ôû ngoaøi hieän töôïng giôùi chæ laø xaùc nhaän söï thaät nhö coù ngaõ töôùng. Ñaây cuõng chæ laø haäu quaû cuûa chaáp thuû.

Laïi nöõa, neáu söï thaät khoâng coù maët ôû hieän töôïng giôùi thì quyeát ñònh khoâng theå thöïc hieän ñöôïc giaûi thoaùt ngay treân ñôøi. Nhöng söï kieän giaûi thoaùt coù maët ôû ñôøi neân quyeát ñònh söï thaät khoâng haún ôû ngoaøi hieän töôïng giôùi. Heät nhö soùng khoâng phaûi nöôùc, nhöng khoâng phaûi vì theá maø "noäi dung" cuûa soùng khoâng phaûi laø nöôùc. Soùng voán chính laø nöôùc, neáu rôøi khoûi caùi nhìn ngaõ töôùng - caùi nhìn ñaõ laøm hieän ra töôùng "soùng". Cuõng theá, Naêm thuû uaån coù maët cuûa yù nghóa soùng, nhöng "noäi dung" cuûa caùi goïi laø Naêm thuû uaån khoâng haún laø ôû ngoaøi thöïc taïi. Vì theá, chuùng ta khoâng theå cho raèng thöïc taïi chính laø Naêm thuû uaån, cuõng theå cho raèng thöïc taïi ôû ngoaøi Naêm thuû uaån. Chuû tröông thöïc taïi ôû trong hay ngoaøi ñeàu rôi vaøo chaáp thuû.

Vaán ñeà neàn taûng cuûa Phaät giaùo khoâng phaûi laø ñeå hoûi vaø traû lôøi nhöõng caâu hoûi treân, maø laø noùi leân caùi khoå vaø con ñöôøng dieät khoå. Khoå laø do aùi, thuû; ñoaïn tröø aùi, thuû laø khoå dieät.

Ñeán ñaây, neáu loøng cuûa ngöôøi hoïc Phaät coøn chöa oån, muoán ñaët ra nhieàu caâu hoûi khaùc nöõa, thì neân nhôù lôøi trao cuûa Tueä Trung Thöôïng Só: "Ñaïo baát taïi vaán, vaán baát taïi ñao", roài baét tay ngay vaøo coâng vieäc nhieáp phuïc khoå ñau, leân ñöôøng taûo tröø tham aùi, voâ minh. Troïng taâm cuûa coâng vieäc nhieáp phuïc khoå ñau naøy ñaõ ñöôïc Theá Toân daïy trong thôøi phaùp: "Sô Chuyeån Phaùp Luaân": Töù Thaùnh ñeá, seõ ñöôïc trình baøy ôû Tieát III, Chöông Phaùp Baûo naøy./.