Baùt Thaùnh ñaïo laø giaùo lyù caên baûn cuûa Ñaïo ñeá (trong Töù ñeá) goàm ba möôi baûy phaåm trôï ñaïo. Ñaây laø con ñöôøng ñoäc nhaát ñi vaøo giaûi thoaùt heát thaûy caùc laäu hoaëc. Haønh giaû coù theå ñi vaøo giaûi thoaùt baèng ngoõ Baûy Giaùc chi, Boán Nieäm xöù... nhöng taát caû nhöõng ngoõ ñöôøng aáy ñeàu ñöôïc bao haøm trong Baùt Thaùnh ñaïo. Haønh giaû cuõng coù theå tuyeân boá ñi vaøo giaûi thoaùt baèng phaùp moân Tònh ñoä, Maät,... nhöng xeùt kyõ thì haønh giaû vaãn phaûi vaän duïng caùc chi phaàn cuûa Baùt Thaùnh ñaïo. Neáu taâm cuûa haønh giaû haønh caùc phaùp moân ngoaïi ñaïo, ôû ngoaøi söï vaän duïng taùm chi phaàn Baùt Thaùnh ñaïo, thì quyeát ñònh haønh giaû khoâng theå chöùng ñaéc caùc quaû vò cuûa Sa-moân, ñi vaøo giaûi thoaùt toaøn veïn, nhö lôøi daïy cuûa Theá Toân ôû Sö Töû Hoáng Tieåu Kinh (Trung Boä Kinh I).

Noäi Dung Cuûa Baùt Thaùnh Ñaïo

Chaùnh Tri Kieán:

Coù nhieàu ñònh nghóa veà chaùnh tri kieán raûi raùc khaép caùc kinh cuûa A-haøm vaø Nikaøya. Hieåu roõ Töù Thaùnh ñeá laø chaùnh tri kieán. Thaáy roõ Duyeân khôûi laø chaùnh tri kieán. Thaáy caùc phaùp laø Voâ ngaõ laø chaùnh tri kieán. ÔÛ ñaây giôùi thieäu theâm moät soá ñònh nghóa tieâu bieåu nöõa:

- "Khi moät vò Thaùnh ñeä töû bieát ñöôïc baát thieän vaø bieát ñöôïc caên baûn cuûa baát thieän, bieát ñöôïc thieän vaø caên baûn cuûa thieän, naøy chö Hieàn, khi aáy vò Thaùnh ñeä töû coù chaùnh kieán, coù tri kieán chaùnh tröïc, coù loøng tin phaùp tuyeät ñoái vaø thaønh töïu dieäu phaùp naøy". (Kinh Chaùnh Tri Kieán, Trung Boä I, tr. 47).

Thieän phaùp ñöôïc ñeà caäp ôû treân laø möôøi thieän nghieäp; caên baûn cuûa thieän phaùp aáy laø voâ tham, voâ saân, voâ si.

Baát thieän phaùp laø möôøi aùc nghieäp; caên baûn cuûa baát thieän phaùp naøy laø tham, saân, si.

- "Bieát taäp khôûi cuûa thöùc aên, bieát ñoaïn dieät cuûa thöùc aên vaø con ñöôøng ñöa ñeán ñoaïn dieät cuûa thöùc aên, naøy chö Hieàn, khi aáy vò Thaùnh ñeä töû coù chaùnh kieán, coù tri kieán chaùnh tröïc, coù loøng tin phaùp tuyeät ñoái vaø thaønh töïu dieäu phaùp naøy". (Sñd., tr. 47A).

- "Khi naøo vò Thaùnh ñeä töû bieát giaø cheát, taäp khôûi cuûa giaø cheát, ñoaïn dieät cuûa giaø cheát vaø con ñöôøng ñöa ñeán ñoaïn dieät giaø cheát, naøy chö Hieàn, khi aáy vò Thaùnh ñeä töû coù chaùnh kieán..." (Sñd., tr. 49).

Töông töï vôùi phaùt bieåu veà giaø cheát, ta coù caùc ñònh nghóa veà chaùnh kieán lieân heä ñeán möôøi moät chi phaàn coøn laïi cuûa Duyeân khôûi.

Chaùnh kieán coøn ñöôïc ñònh nghóa raèng:

- Bieát ñöôïc chaùnh kieán laø chaùnh kieán, taø kieán laø taø kieán.
- Bieát ñöôïc chaùnh ngöõ vaø taø ngöõ.
- Bieát ñöôïc chaùnh nghieäp vaø taø nghieäp.
- Bieát ñöôïc chaùnh maïng vaø maïng.
- Bieát ñöôïc chaùnh tinh taán vaø taø tinh taán.
- Bieát ñöôïc chaùnh nieäm vaø taø nieäm.
- Bieát ñöôïc chaùnh ñònh vaø taø ñònh.

(Kinh Ñaïi Töù Thaäp, Trung Boä III, tr. 206 - 208 baûn dòch cuûa HT. Minh Chaâu).

Thaáy coù boá thí, coù cuùng döôøng, coù leã hy sinh, coù quaû baùo coù caùc nghieäp thieän aùc, coù ñôøi naøy, coù ñôøi khaùc, coù meï, coù cha, coù caùc loaïi hoùa sinh, ôû ñôøi coù caùc baäc Sa-moân, Baø-la-moân, nhö vaäy laø chaùnh kieán höõu laäu. Ngöôïc laïi laø taø kieán. (Theo Kinh Ñaïi Töù Thaäp, Trung Boä III, Sñd., tr. 207; Haùn taïng töông ñöông; Kinh Trò Y Ù, Ñaïi 1, 919).

Phaøm caùi gì thuoäc tueä caên, tueä löïc, traïch phaùp giaùc chi, chaùnh kieán, ñaïo chi cuûa moät vò thaønh thuïc Thaùnh ñaïo A-la-haùn, coù voâ laäu taâm, chaùnh kieán nhö vaäy laø chaùnh kieán voâ laäu, sieâu theá. (Sñd., tr. 207).

Chaùnh Tö Duy:

Töông töï caùc ñònh nghóa veà chaùnh kieán, ta coù ñònh nghóa veà chaùnh tö duy nhö sau:

- Tö duy veà Töù Thaùnh ñeá, Baùt Thaùnh ñaïo, veà Duyeân khôûi, Voâ ngaõ laø chaùnh tö duy. Tö duy treân caên baûn Duyeân khôûi, Voâ ngaõ, Töù ñeá laø chaùnh tö duy.

Chaùnh tö duy cuõng coù hai thöù: Chaùnh tö duy höõu laäu vaø chaùnh tö duy voâ laäu. Chaùnh tö duy höõu laäu thì rôi vaøo phöôùc baùo, ñöa ñeán quaû sanh y (coù nhaân ñeå taùi sanh), goàm coù tö duy ñeå xuaát ly (xuaát ly tö duy), tö duy ñeå voâ saân (voâ saân tö duy) vaø tö duy ñeå voâ haïi (voâ haïi tö duy). Tö duy ñeå rôi vaøo tham aùi, saân haän vaø taùc haïi goïi laø taø tö duy.

Phaøm caùi gì thuoäc tö duy, taàm caàu tö duy, moät ngöõ haønh naøo do hoaøn toaøn chuù taâm, chuyeân taâm cuûa moät vò thaønh thuïc trong Thaùnh ñaïo, coù voâ laäu taâm, coù Thaùnh taâm, chaùnh tö duy nhö vaäy laø chaùnh tö duy voâ laäu, sieâu theá (Sñd., tr. 208).

Chaùnh Ngöõ:

- Chaùnh ngöõ höõu laäu thì buoäc phöôùc baùo coù sanh y, goàm caùc lôøi noùi vieãn ly voïng ngöõ, vieãn ly aùc khaåu, vieãn ly löôõng thieät (noùi hai löôõi), vieãn ly yû ngöõ (... caùc lôøi phuø phieám). Ngöôïc laïi laø taø ngöõ.

- Caùi gì thuoäc töø boû, töø khöôùc boán ngöõ aùc haønh treân, thuoäc baäc Thaùnh, thuaàn thuïc trong Thaùnh ñaïo (A-la-haùn), coù voâ laäu taâm, nhö vaäy laø chaùnh ngöõ voâ laäu (Sñd., tr. 208).

Chaùnh Nghieäp:

- Chaùnh nghieäp höõu laäu thuoäc phöôùc baùo coù sanh y, goàm töø boû saùt sanh, töø boû laáy cuûa khoâng cho, töø boû taø haïnh trong caùc duïc. Ngöôïc laïi laø taø nghieäp.

- Caùi gì thuoäc töø boû, töø ñoaïn, töø khöôùc ba thaân aùc haønh cuûa moät baäc Thaùnh thuaàn thuïc trong Thaùnh ñaïo (A-la-haùn), coù voâ laäu taâm goïi laø chaùnh nghieäp voâ laäu (Sñd., 209).

Chaùnh Maïng:

- Chaùnh maïng höõu laäu thuoäc phöôùc baùo coù sanh y, goàm töø boû taø maïng, töø boû nuoâi soáng vôùi taø maïng, soáng vôùi chaùnh maïng.

Ngöôïc laïi, soáng löøa ñaûo, gian traù laáy lôïi caàu lôïi laø taø maïng.

- Caùi gì thuoäc töø boû, töø ñoaïn, töø khöôùc taø maïng cuûa baäc Thaùnh thuaàn thuïc trong Thaùnh ñaïo, coù voâ laäu taâm (A-la-haùn) goïi laø chaùnh maïng voâ laäu (Sñd., tr. 210).

Chaùnh Tinh Taán:

- Tinh taán noã löïc ñoaïn tröø taø kieán, taø tö duy, taø ngöõ, taø nghieäp, taø maïng, taø nieäm, taø ñònh ñeå thaønh töïu chaùnh kieán, chaùnh tö duy, chaùnh ngöõ, chaùnh nghieäp, chaùnh maïng, chaùnh nieäm vaø chaùnh ñònh, goïi laø chaùnh tinh taán; chaùnh tinh taán cuõng coù hai phaàn: höõu laäu vaø voâ laäu (Sñd., tr. 210).

Chaùnh Nieäm:

Caùc nieäm töôûng ñoaïn tröø taø kieán, taø ngöõ, taø maïng, taø nghieäp, ñaït ñöôïc nhôø truù chaùnh kieán, chaùnh tö duy, chaùnh ngöõ, chaùnh nghieäp goïi laø chaùnh nieäm. Ngöôïc laïi laø taø nieäm. Chaùnh nieäm cuõng coù hai phaàn höõu laäu vaø voâ laäu. (Sñd., tr. 210).

Chaùnh Ñònh:

Theá Toân ñònh nghóa: "Theá naøo laø Thaùnh chaùnh ñònh vôùi caùc caän duyeân vaø tö trôï? Chính laø chaùnh kieán, chaùnh tö duy, chaùnh ngöõ, chaùnh nghieäp, chaùnh maïng, chaùnh tinh taán, chaùnh nieäm. Naøy caùc Tyû-kheo, phaøm coù nhöùt taâm naøo ñöôïc tö trôï vôùi baûy chi phaàn naøy, nhö vaäy, goïi laø Thaùnh chaùnh ñònh cuøng vôùi caùc caän duyeân vaø tö trôï". (Sñd., tr. 205).

"Do coù chaùnh kieán, chaùnh tö duy khôûi leân; do coù chaùnh tö duy, chaùnh ngöõ khôûi leân; do coù chaùnh ngöõ, chaùnh nghieäp khôûi leân; do coù chaùnh nghieäp, chaùnh maïng khôûi leân; do coù chaùnh maïng, chaùnh tinh taán khôûi leân; do coù chaùnh tinh taán, chaùnh nieäm khôûi leân; do coù chaùnh nieäm, chaùnh ñònh khôûi leân; do coù chaùnh ñònh, chaùnh trí khôûi leân; do coù chaùnh trí, chaùnh giaûi thoaùt khôûi leân. Nhö vaäy, naøy caùc Tyû-kheo, ñaïo loä cuûa vò höõu hoïc goàm coù taùm chi phaàn, vaø ñaïo loä cuûa vò A-la-haùn goàm coù möôøi chi phaàn". (Sñd., tr. 211).

Nhö theá, ñònh naøo coù maët chaùnh kieán goïi laø chaùnh ñònh, ñònh naøo khoâng coù maët chaùnh kieán thì goïi laø taø ñònh. Vôùi baäc höõu hoïc thì chaùnh ñònh ñöôïc goïi laø chaùnh ñònh höõu hoïc, vôùi baäc voâ hoïc goïi laø chaùnh ñònh voâ hoïc.

Kinh Ñaïi Töù Thaäp (Trung Boä III) vaø Kinh Chaùnh Tri Kieán (Trung Boä I) xaùc ñònh chaùnh kieán laø chi phaàn chuû yeáu cuûa Baùt Thaùnh Ñaïo cuûa Ñaïo ñeá, hay cuûa con ñöôøng giaûi thoaùt khoå ñau. Coù chaùnh tri kieán thì môùi coù maët cuûa chaùnh tö duy, chaùnh ngöõ, chaùnh nghieäp, chaùnh maïng, chaùnh tinh taán, chaùnh nieäm, chaùnh ñònh. Khoâng coù chaùnh kieán thì chæ coù maët taø tö duy, taø ngöõ, taø nghieäp, taø maïng, taø tinh taán, taø nieäm vaø taø ñònh.

Chaùnh tinh taán vaø chaùnh nieäm luoân luoân ñöôïc vaän duïng ñeå thaønh töïu caùc chi phaàn coøn laïi, do ñoù, ba chi phaàn chaùnh kieán, chaùnh tinh taán vaø chaùnh nieäm luoân luoân cuøng coù maët trong vieäc tu taäp ñeå thaønh töïu caùc chi phaàn kia. Caùc chi phaàn kia thaønh töïu laø ñeå ñi ñeán thaønh töïu chaùnh kieán cuûa höõu hoïc vaø voâ hoïc.

Baùt Thaùnh Ñaïo Vaø Caùc Phaåm Trôï Ñaïo

Ñaïo ñeá coù khi ñöôïc Theá Toân ñeà caäp ñeán nhö laø ba möôi baûy phaåm trôï ñaïo, coù khi ñöôïc Theá Toân ñeà caäp ñeán nhö laø Baùt Thaùnh ñaïo. Ñieàu naøy cho chuùng ta thaáy Baùt Thaùnh ñaïo cuõng chính laø ba möôi baûy phaåm trôï ñaïo. Chaùnh nieäm trong Baùt Thaønh ñaïo chính laø noäi dung cuûa töù Nieäm xöù; Chaùnh tinh taán laø noäi dung cuûa töù Chaùnh caàn; chaùnh nieäm cuõng chính laø nieäm caên, nieäm löïc cuûa Nguõ caên, Nguõ löïc, laø nieäm giaùc chi cuûa baûy Giaùc chi; chaùnh tö duy laø traïch phaùp giaùc chi; chaùnh kieán laø tueä caên, tueä löïc; chaùnh ñònh laø hyû, khinh an, ñònh, xaõ giaùc chi. Töù nhö yù tuùc (duïc ñònh, tinh taán ñònh, taâm ñònh vaø tö duy ñònh) chính laø tinh taán, chaùnh nieäm, chaùnh ñònh vaø chaùnh tö duy.

Taïi ñaây, ta coù theå maïnh daïn ñi ñeán keát luaän raèng:

- Con ñöôøng tu taäp giaûi thoaùt cuûa Phaät giaùo khoâng ñi ngoaøi ba möôi baûy phaåm trôï ñaïo.

- Con ñöôøng tu taäp ba möôi baûy phaåm trôï ñaïo ñeå ñoaïn taän aùi, thu, voâ minh, khoâng ñi ra ngoaøi Baùt Thaùnh ñaïo.

- Con ñöôøng tu taäp Baùt Thaùnh ñaïo laïi quy vaøo chi phaàn chaùnh tri kieán.

Söï coù maët cuûa trí tueä thì ñaåy luøi taát caû nhöõng gì cuûa theá giôùi voïng töôûng, voâ minh, ñaåy luøi sinh töû vaø laøm hieån hieän Nieát-baøn.

Baùt Thaùnh ñaïo xuaát hieän thì Baùt taø ñaïo bieán maát. Baùt Thaùnh ñaïo, do ñoù, laø nhaân duyeân cuûa söï ñoaïn dieät theá giôùi voïng töôûng cuûa taø kieán, taø tö duy, taø ngöõ, taø nghieäp, taø maïng, taø tinh taán, taø nieäm vaø taø ñònh.

Neáu thu goïn con ñöôøng tu taäp giaûi thoaùt cuûa ba möôi baûy phaåm trôï ñaïo thì chuùng ta coù theå trình baøy Baùt Thaùnh ñaïo döôùi hình thöùc thu goïn hôn nöõa laø Giôùi uaån, Ñònh uaån vaø Tueä uaån. Chaùnh kieán vaø chaùnh tö duy thuoäc Tueä uaån: chaùnh ngöõ, chaùnh nghieäp, chaùnh maïng thuoäc Giôùi uaån; vaø chaùnh tinh taán, chaùnh nieäm, chaùnh ñònh thuoäc Ñònh uaån. Cho neân, chuùng ta coù theå phaùt bieåu con ñöôøng giaûi thoaùt laø con ñöôøng trí tueä (chaùnh kieán), con ñöôøng cuûa Giôùi, Ñònh, Tueä hay laø con ñöôøng Baùt Thaùnh ñaïo.

Tu Taäp Baùt Thaùnh Ñaïo

Tu taäp chaùnh ngöõ, chaùnh nghieäp, chaùnh maïng laø tu taäp möôøi thieän nghieäp cuûa thaân, khaåu, yù (khoâng noùi doái, khoâng noùi hai löôõi, khoâng noùi lôøi ñoäc aùc, thoâ aùc, khoâng noùi lôøi phuø phieám, khoâng saùt sanh, khoâng troäm caép, khoâng taø haïnh, sinh soáng chôn chaùnh, cheá ngöï tham, saân, si, laø thöïc haønh Giôùi boån). Ñaây laø tu taäp Giôùi.

Tu taäp chaùnh tinh taán, chaùnh nieäm vaø chaùnh ñònh laø tu taäp Töù nieäm xöù vaø Töù chaùnh caàn, laø haønh Thieàn ñònh (Thieàn chæ vaø Thieàn quaùn).

Luoân luoân an truù chaùnh nieäm treân caùc suy töôûng veà voâ duïc, voâ saân, voâ si, voâ haïi laø tu taäp chaùnh tö duy.

Tu taäp chaùnh kieán laø laøm theá naøo ñeå phaùt khôûi chaùnh kieán. Ñeå phaùt khôûi chaùnh kieán, haønh giaû caàn ñeán naêm duyeân hoã trôï: giôùi, vaên, thaûo luaän, Thieàn chæ (Samatha) vaø Thieàn quaùn (Vipassana) (theo kinh Höõu Minh Ñaïi Kinh, Trung Boä I, Sñd., tr. 294).

Coù theå phaùt bieåu ngaén goïn hôn raèng, ñeå chaùnh kieán xuaát hieän, haønh giaû caàn ñeán hai duyeân hoã trôï laø nhö lyù taùc yù vaø tieáng noùi cuûa ngöôøi khaùc (Sñd., tr. 294).

Nhö lyù taùc yù laø khôûi nieäm ñuùng phaùp, laø taùc yù treân ba phaùp aán (Khoå, Voâ thöôøng vaø Voâ ngaõ). Tieáng noùi cuûa ngöôøi khaùc laø coâng vieäc xem kinh saùch, nghe thuyeát giaûng vaø thaûo luaän.

Taïi ñaây, chuùng ta ñaõ coù theå ruùt ra moät keát luaän roõ raøng veà nhöõng gì phaûi laøm cuûa moät ngöôøi tu taäp giaûi thoaùt. Haønh giaû chæ coù hai vieäc phaûi laøm, nhö Theá Toân ñaõ daïy: hoïc hoûi Phaät Phaùp vaø tu taäp Thieàn ñònh. Ñaây laø ngoõ ñöôøng chuùng ta ñeán vôùi ñaïo Phaät, ñi vaøo ñaïo Phaät.

Laøm khaùc ñi hai vieäc phaûi laøm aáy thì chuùng ta seõ rôi vaøo moät trong hai choã: hoaëc laø sai laàm, hoaëc laø ñi loøng voøng (quanh co).

Giaùo lyù Phaät giaùo luoân luoân coù tính "nhaát quaùn", nhaèm ñöa ñeán muïc ñích sau cuøng cuûa ñôøi soáng Phaïm haïnh laø ñoaïn taän aùi, thuû, voâ minh, giaûi thoaùt heát thaûy caùc laäu hoaëc. Vì vaäy, troïng ñieåm cuûa coâng vieäc tu taäp Baùt Thaùnh ñaïo, hay cuûa haàu heát caùc kinh ñieån Nam taïng vaø Baéc taïng, vaãn luoân luoân ñöôïc ñaët vaøo vieäc ñoaïn tröø tham aùi hay ñoaïn tröø chaáp thuû.

Tu taäp moät chi phaàn coù nghóa laø tu taäp taùm chi phaàn. Khi tu taäp chaùnh nieäm (hay nieäm löïc) thì haønh giaû phaûi coù söï quan saùt, tö duy ñuùng (ñaây laø chaùnh tö duy), phaûi bieát ñuùng ñöôøng veà giaûi thoaùt (ñaây laø chaùnh kieán), phaûi noã löïc ñeå loaïi boû, xa lìa taø kieán (ñaây laø chaùnh tinh taán) vaø phaûi an truù taâm nieäm nhö theá (ñaây laø chaùnh nieäm).

Töông töï ñoái vôùi vieäc tu taäp caùc chi phaàn kia cuûa Baùt Thaùnh ñaïo.

Haønh giaû khôûi ñaàu baèng böôùc ñi chaùnh kieán, ñi töøng böôùc ñi chaùnh kieán cho ñeán luùc giaûi thoaùt, ñeå roài sau cuøng haønh giaû chuù taâm hoaøn toaøn oån ñònh trong chaùnh kieán voâ laäu. Ñaây laø tri kieán giaûi thoaùt.

Theá laø moãi böôùc ñi cuûa haønh giaû mang yù nghóa vöøa ñaàu tieân, vöøa cuoái cuøng. Söï khaùc nhau cuûa böôùc ñi phaøm phu, höõu hoïc vaø voâ hoïc laø söï khaùc nhau veà söï coù maët cuûa caùc laäu hoaëc hay vaéng maët caùc laäu hoaëc. Coù theå noùi yù nghóa cuûa töøng böôùc ñi giaûi thoaùt (ly tham, ly thuû) laø ñeán trong töøng böôùc ñi. Ñeán trong töøng böôùc ñi thì coù nghóa laø khoâng ñi. Khoâng ñi thì khoâng ñeán. Ñeán laø ñeán nhö theá, vaø ñi laø ñi nhö theá goïi laø Nhö Lai hoaëc Nhö Khöù. Ñaây laø yù nghóa tích cöïc cuûa "Voâ sôû tuøng lai dieäc voâ sôû khöù". Vaãn coù maët voâ lai, voâ khöù trong khöù, lai.

Hoïc taäp Baùt Thaùnh ñaïo nhö theá laø moät quaù trình khôûi ñaàu töø gaàn guõi baäc tu haønh coù chaùnh kieán (hay gaàn Phaät phaùp), ñeán nghe Dieäu phaùp vaø tu taäp Dieäu phaùp. Quaù trình naøy ñöôïc noùi goïn laø Vaên, Tö vaø Tu./.

Kinh tham khaûo caên baûn:

1. Kinh Ñaïi Töù Thaäp, Trung Boä III.
2. Kinh Chaùnh Tri Kieán, Trung Boä I.
3. Kinh Ñaïi Ñieån Toân, Tröôøng Boä III.
4. Tieåu kinh Höõu Minh vaø Ñaïi kinh Höõu Minh, Trung Boä I.
5. Kinh Chaùnh Kieán (Haùn taïng, Ñaïi 1, 797-b)
6. Kinh Thaùnh Ñaïo (Haùn taïng, Ñaïi 1, 735-b).