Ghi chuù: Baûn Vieät dòch naày laø baûn dòch môùi nhaát, naêm 1998, ñöôïc Ni sö Trí Haûi söûa laïi vaø boå tuùc döïa theo baûn Phaùp ngöõ xuaát baûn naêm 1978. 

Baûn dòch ñaàu tieân naêm 1965 cuûa Ni sö, xuaát baûn taïi Saøi Goøn naêm 1966, coù töïa ñeà laø "Con ñöôøng thoaùt khoå", döïa theo aán baûn naêm 1959 cuûa Ngaøi Hoøa thöôïng Walpola Rahula. Vaøo naêm 1998, chuùng toâi coù ñaêng baûn ñieän töû quyeån "Con ñöôøng thoaùt khoå", do moät nhoùm Phaät töû taïi California, Hoa Kyø, ñaùnh maùy vaø aán toáng.

(Bình Anson, thaùng 10-2002).

Lôøi giôùi thieäu

Ñaïi ñöùc Rahula, ngöôøi Tích lan ñöôïc ñaøo taïo trong truyeàn thoáng Thöôïng toïa boä taïi Phaät hoïc vieän Pirivena, sau vaøo Ñaïi hoïc Tích Lan ñaäu baèng B.A (London) roài vieát luaän aùn Tieán só veà lòch söû ñaïo Phaät ôû Tích Lan vaø ñöôïc caáp baèng Tieán só Trieát hoïc (Ph. D). Sau Ñaïi ñöùc qua Calcutta, coäng taùc vôùi caùc giaùo sö Ñaïi thöøa vaø baét ñaàu hoïc chöõ Haùn vaø chöõ Taây Taïng. Cuoái cuøng Ñaïi ñöùc qua Ñaïi hoïc ñöôøng Sorbonne ñeå nghieân cöùu veà Ngaøi Asanga (Voâ Tröôùc) vaø laâu nay vaãn ôû taïi Paris vöøa giaûng daïy ñaïo Phaät, vöøa tröôùc taùc saùch vôû. Nhö vaäy Ñaïi ñöùc coù theå ñöôïc xem laø tinh thoâng caû hai giaùo lyù, Ñaïi thöøa vaø Tieåu thöøa. Kyø qua Paris naêm 1965, toâi coù vieáng thaêm Ñaïi ñöùc vaø trong caâu chuyeän ngoùt hai tieáng ñoàng hoà, chuùng toâi baøn luaän raát nhieàu veà lieân laïc giöõa Nam toâng vaø Baéc toâng, vaø chuùng toâi ñoàng yù raèng caû hai toâng ñeàu chaáp nhaän vaø thoï trì moät soá giaùo lyù caên baûn.

Noùi moät caùch khaùc, khoâng coù Ñaïi thöøa hay Tieåu thöøa, khoâng coù Nam toâng hay Baéc toâng. Sôû dó coù phaân chia toâng phaùi laø vì söï dieãn bieán cuûa lòch söû vaø söï truyeàn baù cuûa ñaïo Phaät qua nhieàu truyeàn thoáng, vaên hoùa, ngoân ngöõ, phong tuïc, quoác ñoä khaùc nhau vaø toâng phaùi naøo cuõng chaáp thuaän moät soá giaùo lyù caên baûn chung cho taát caû truyeàn thoáng. Quyeån saùch naøy laø moät söï coá gaéng cuûa taùc giaû ñeå giôùi thieäu nhöõng giaùo lyù caên baûn aáy vaø nhöõng ai muoán tìm hieåu ñaïo Phaät cuõng caàn phaûi hieåu bieát ít nhaát soá giaùo lyù caên baûn aáy. Rieâng ñoái vôùi Phaät töû Vieät Nam moät soá lôùn ñöôïc hoïc ngay vaøo kinh ñieån Ñaïi thöøa, laïi caàn phaûi hieåu giaùo lyù caên baûn naøy ñeå soi saùng laïi söï hieåu bieát cuûa mình vaø ñeå tìm laïi söï lieân tuïc cuûa quaù trình phaùt trieån tö töôûng Phaät giaùo. Rieâng ñoái vôùi sinh vieân Ñaïi hoïc Vaïn Haïnh, taøi lieäu cuûa taäp saùch naøy caàn ñöôïc xem laø taøi lieäu caên baûn vaø toái thieåu ñeå xaây döïng neàn taûng Phaät hoïc cuûa mình.

Quyeån saùch naøy vieát cho giôùi trí thöùc AÂu Myõ, moät giôùi trí thöùc coù moät boái caûnh khoa hoïc vaø vaên minh Cô ñoác giaùo, neân caùc vaán ñeà thaûo luaän, phöông phaùp trình baøy raát thieát thöïc, linh ñoäng, saùt vôùi thöïc teá vaø lieân heä ngay ñeán ñôøi soáng vaø nhöõng thaéc maéc hieän ñaïi. Giaù trò quyeån naøy phaàn lôùn nhôø ôû ñieåm naøy. Taùc giaû daãn chöùng raát nhieàu lôøi daïy trong kinh ñieån PAØli ñeå chöùng minh cho söï trình baøy cuûa mình, moät thaùi ñoä vaø moät phöông phaùp khoa hoïc ñaùng ñöôïc hoan ngheânh vaø baét chöôùc. Thöôøng chuùng ta trình baøy ñaïo Phaät ngang qua söï hieåu bieát cuûa chuùng ta, vaø ñieàu nguy haïi hôn ngang qua caûm tình vaø sôû thích cuûa chuùng ta, vaø vì vaäy nhieàu khi tö töôûng vaø thaùi ñoä cuûa ñöùc Phaät bò boùp meùo, raïn nöùt raát nhieàu. Ñeå bôùt teä haïi naøy, phöông phaùp höõu hieäu nhaát laø daãn chöùng trong kinh ñieån nhöõng lôøi daïy cuûa chính ñöùc Phaät ñeå xaùc chöùng quan ñieåm cuûa mình trong khi trình baøy, moät thaùi ñoä maø taùc giaû taäp saùch naøy ñaõ theo raát trung thaønh.

Dòch giaû quyeån saùch naøy laø coâ Trí Haûi, moät teân quaù quen thuoäc vôùi giôùi hoïc giaû vôùi taøi dòch thuaät vaø söï hieåu bieát giaùo lyù caên baûn cuûa coâ ñeå caàn phaûi giôùi thieäu daøi doøng veà coâ. Teân cuûa coâ cuõng ñuû baûo ñaûm cho giaù trò dòch thuaät cuûa taäp saùch naøy roài.

Lôøi noùi ñaàu

Hieän nay treân khaép hoaøn caàu, Phaät hoïc caøng ngaøy caøng ñöôïc chuù yù. Nhieàu hoäi Phaät hoïc vaø nhöõng nhoùm hoïc Phaät ñaõ ra ñôøi, vaø nhieàu saùch vieát veà giaùo lyù ñöùc Phaät ñaõ xuaát hieän. Tuy nhieân, moät ñieàu ñaùng tieác laø taùc giaû nhöõng saùch aáy phaàn nhieàu khoâng thöïc coù thaåm quyeàn trong ñòa haït, hoaëc ñöa ra nhöõng giaû thuyeát sai laàm ruùt töø nhöõng toân giaùo khaùc, do ñoù trình baøy vaø giaûi thích Phaät giaùo moät caùch sai laïc. Moät vò giaùo sö veà Toân giaùo tæ giaûo gaàn ñaây vieát moät cuoán saùch veà Phaät giaùo, nhöng khoâng bieát caû ñeán ñieàu raèng A-nan, thò giaû trung kieân cuûa ñöùc Phaät laø moät Taêng só, vaø laïi töôûng oâng ta laø moät cö só theá tuïc! Kieán thöùc Phaät hoïc do nhöõng cuoán saùch nhö theá truyeàn baù seõ ra sao, ñoäc giaû cuõng coù theå töôûng töôïng.

Cuoán saùch nhoû naøy tröôùc heát daønh cho ñoäc giaû trí thöùc chöa coù hieåu bieát ñaëc bieät gì veà Phaät phaùp, maø muoán bieát thöïc söï ñöùc Phaät ñaõ daïy nhöõng gì. Nhaém vaøo haïng ngöôøi naøy, toâi ñaõ coá trình baøy goïn vaø tröïc tieáp, nhöõng lôøi cuûa chính ñöùc Phaät ñaõ daïy, nhö ñöôïc thuaät laïi trong Tam taïng Paøli maø caùc hoïc giaû ñeàu xem laø tö lieäu coå xöa nhaát coøn toàn taïi veà giaùo lyù Phaät. Taøi lieäu vaø nhöõng trích daãn trong saùch naøy ñeàu ruùt töø taïng kinh aáy. Chæ coù vaøi choã toâi söû duïng nhöõng tröôùc taùc thuoäc haäu kyø.

Toâi cuõng nghó ñeán nhöõng ñoäc giaû ñaõ coù moät ít kieán thöùc veà giaùo lyù Phaät nhöng muoán khaûo cöùu theâm. Bôûi theá gaëp nhöõng thuaät ngöõ noøng coát, toâi ñaõ chua theâm tieáng Paøli; vaø cho nhöõng ñoaïn nguyeân vaên ôû phaàn chuù thích, cuøng moät thö muïc choïn loïc.

Coâng vieäc cuûa toâi ñaõ gaëp phaûi nhieàu khoù khaên: suoát taäp saùch toâi ñaõ coá gaéng trình baøy cho ñoäc giaû AÂu chaâu ngaøy nay moät caùi gì hoï coù theå hieåu ñöôïc, nhöng khoâng phöông haïi ñeán noäi dung hay hình thöùc nhöõng lôøi Phaät daïy. Khi vieát saùch naøy, toâi luoân luoân nhôù naèm loøng caùc kinh ñieån, coá yù duy trì nhöõng tieáng ñoàng nghóa ñeå saùt caïnh nhau, nhöõng caùch laëp ñi laëp laïi, moät ñaëc ñieåm cuûa lôøi Phaät daïy nhö ñaõ ñöôïc khaåu truyeàn ñeán nay, ñeå ñoäc giaû coù moät yù nieäm veà hình thöùc giaûng daïy cuûa ñöùc Phaät. Toâi ñaõ coá heát möùc theo saùt nguyeân vaên, vaø laøm cho lôøi dòch deã hieåu.

Nhöng coù moät giôùi haïn cho söï giaûn dò hoùa maø neáu vöôït qua, chuùng ta seõ deã ñaùnh maát yù nghóa ñaëc bieät maø ñöùc Phaät muoán truyeàn daïy. Vì ñaõ choïn nhan ñeà laø "Phaät daïy nhöõng gì" (What the Buddha taught) toâi nghó caàn phaûi ghi laïi chính nhöõng lôøi leõ cuûa ñaáng Ñaïo sö, ngay caû nhöõng con soá Ngaøi duøng, thay vì moät loái dòch thoaùt yù coù theå deã hieåu hôn, nhöng laïi deã rôi vaøo loãi xuyeân taïc yù nghóa.

Trong taäp saùch nhoû naøy, toâi ñaõ baøn ñeán haàu heát nhöõng gì moïi ngöôøi ñeàu coâng nhaän laø giaùo lyù tinh yeáu vaø caên baûn cuûa ñöùc Phaät. Ñaáy laø nhöõng thuyeát Töù dieäu ñeá, Baùt chaùnh ñaïo, Nguõ uaån, Nghieäp baùo, Luaân hoài, Duyeân khôûi, Voâ ngaõ (Anatta), Nieäm xöù (Satipatthaøna). Dó nhieân seõ coù nhöõng töø ngöõ chaéc phaûi laï luøng ñoái vôùi ñoäc giaû phöông Taây. Toâi ñeà nghò hoï neân ñoïc chöông ñaàu, keá tieáp ñoïc caùc chöông naêm, baûy, taùm, roài sau môùi ñoïc ñeán caùc chöông hai, ba, boán, saùu, sau khi ñaõ roõ ñaïi yù. Khoâng theå vieát moät cuoán saùch veà giaùo lyù Phaät maø khoâng ñeà caäp nhöõng lyù thuyeát ñöôïc caû Nguyeân thuûy (Theravaøda) laãn Ñaïi thöøa (Mahaøyana) coâng nhaän laø caên baûn trong tö töôûng heä Phaät giaùo.

Danh töø Theravaøda - Hinayaøna hay "Tieåu thöøa" khoâng coøn ñöôïc duøng trong laõnh vöïc nghieân cöùu - coù theå dòch laø "Toâng phaùi cuûa nhöõng baäc Tröôûng laõo" (Theras); vaø Mahayaøna laø "Ñaïi thöøa". Ñaáy laø nhöõng danh töø duøng ñeå chæ hai hình thöùc chính cuûa Phaät giaùo thònh haønh treân theá giôùi hieän nay. Theravaøda ñöôïcxem nhö giaùo lyù chính thoáng uyeân nguyeân cuûa Phaät, thònh haønh ôû Tích Lan, Mieán Ñieän, Thaùi Lan, Cao Mieân, Laøo, Chittagong ôû Ñoâng Hoài. Ñaïi thöøa phaùt trieån muoän hôn, thònh haønh ôû Trung Quoác, Nhaät Baûn, Taây Taïng, Moâng Coå v.v.. Coù vaøi dò bieät giöõa hai phaùi, veà tin töôûng, caùch tu haønh vaø giôùi luaät, nhöng caû hai ñeàu nhaát trí veà nhöõng giaùo lyù quan troïng nhaát cuûa ñöùc Phaät, nhö nhöõng giaùo lyù ñöôïc ñeà caäp trong saùch naøy.

Toâi chaân thaønh caûm ôn Giaùo sö E.F.C. Ludowyt ngöôøi ñaõ gôïi yù cho toâi vieát saùch naøy, veà taát caû söï giuùp ñôû cuûa oâng, veà nhöõng yù kieán oâng ñeà nghò, veà vieäc oâng chòu khoù ñoïc laïi baûn thaûo. Toâi cuõng caûm ôn coâ Marianne Mohn ñaõ coi laïi baûn thaûo vaø cho nhöõng yù kieán giaù trò. Cuoái cuøng toâi xin ghi nhaän nôi ñaây loøng toát cuûa Giaùo sö Paul Demieùville, thaày hoïc cuûa toâi ôû Ba Leâ, ñaõ ñeà töïa cho cuoán saùch.

ÑÖÙC PHAÄT

Ñöùc Phaät teân Taát-Ñaït-Ña (P. Siddhattha, S. Siddhaørtha), hoï Coà-Ñaøm (P. Gotama, S. Gautama), soáng ôû Baéc AÁn vaøo theá kyû thöù saùu tröôùc Taây lòch. Phuï thaân Ngaøi laø vua Tònh Phaïn (Suddhodana) cai trò vöông quoác cuûa boä toäc Thích-ca (Saøkya; trong xöù Nepal ngaøy nay). Meï ngaøi laø hoaøng haäu Ma-gia (Maøyaø). Theo tuïc leä taûo hoân thôøi aáy, naêm 16 tuoåi ngaøi cöôùi coâng chuùa xinh ñeïp ñöùc haïnh teân Da-giu-ñaø-la (Yasodharaø). Vò thaùi töû treû soáng trong cung ñieän ñaày xa hoa loäng laãy. Nhöng khi va chaïm vôùi thöïc taïi cuoäc soáng vaø khoå ñau cuûa loaøi ngöôøi, ngaøi quyeát ñònh ñi tìm moät giaûi phaùp, con ñöôøng ra khoûi noãi khoå bao la naøy. Naêm 29 tuoåi sau khi ngöôøi con duy nhaát La-haàu-la (Raøhula) ra ñôøi, Ngaøi töø boû cung ñieän, trôû thaønh moät ngöôøi khoå haïnh leân ñöôøng tìm ñaïo giaûi thoaùt. 

Trong 6 naêm Ngaøi lang thang khaép thung luõng soâng Haèng (Ganges), gaëp nhöõng vò thaày danh tieáng, hoïc lyù thuyeát vaø thöïc haønh phöông phaùp cuûa hoï, kheùp mình vaøo nhöõng loái tu khoå haïnh khaét khe. Khoâng thoûa maõn vôùi nhöõng lyù thuyeát vaø thöïc haønh aáy, Ngaøi töø boû moïi giaùo lyù vaø phöông phaùp truyeàn thoáng ñeå ñi theo con ñöôøng rieâng. Cuoái cuøng, moät buoåi chieàu ngoài döôùi moät coäi caây (töø ñaáy caây naøy ñöôïc goïi laø caây Boà ñeà coù nghóa laø "trí tueä") beân bôø soâng Ni-lieân (Neranjaraø) ôû Buddha-Gaya (Boà-ñeà ñaïo traøng, gaàn Gaya trong xöù Bihar ngaøy nay) ngaøi ñaõ ñaït giaùc ngoä. Töø ñaáy Ngaøi ñöôïc toân xöng laø ñöùc Phaät, "Ngöôøi ñaõ Giaùc ngoä". Naêm aáy Ngaøi 35 tuoåi.

Sau khi chöùng ñaïo, ñaàu tieân Phaät thuyeát phaùp cho moät nhoùm 5 nhaø khoå haïnh, nhöõng ngöôøi baïn cuõ cuûa Ngaøi, taïi vöôøn Nai (Loäc uyeån) ôû chö thieân ñoïa xöù (Isipatana, töùc Sarnath ngaøy nay) gaàn Ba-la-naïi (Benareøs). Töø aáy ngaøi giaùo hoùa suoát 45 naêm cho taát caû moïi taàng lôùp nam nöõ, vua chuùa vaø thöôøng daân, Baø la moân vaø cuøng ñinh, thöông gia vaø haønh khaát, tu só vaø boïn cöôùp - hoaøn toaøn khoâng phaân bieät. Ngaøi khoâng coâng nhaän nhöõng dò bieät veà giai caáp hay taäp ñoaøn xaõ hoäi, vaø Ñaïo ngaøi môû roäng cho taát caû moïi ngöôøi nam cuõng nhö nöõ, baát cöù ai saün saøng hieåu vaø tin theo.

Naêm 80 tuoåi, Phaät nhaäp dieät ôû Caâu-thi-na (Kusinaøraø, nay laø Uttar Pradesh).

Hieän nay ñaïo Phaät ñöôïc lan truyeàn taïi Tích Lan, Mieán Ñieän, Thaùi Lan, Cao Mieân, Laøo, Vieät Nam, Taây Taïng, Trung Hoa, Nhaät Baûn, Moâng Coå, Trieàu Tieân, Ñaøi Loan vaø moät vaøi nôi ôû AÁn ñoä, Hoài quoác vaø Nepal vaø caû ôû Lieân Xoâ. Tín ñoà Phaät giaùo treân theá giôùi coù treân 500 trieäu.