Ngöôøi Cö Só [ Trôû Veà ] [Home Page]
Boái caûnh : Phaät giaùo Vieät Nam trong giai ñoaïn
1945-1954
Xaây döïng laïi caùc cô sôû haønh ñaïo
- trích Vieät Nam Phaät Giaùo Söû Luaän, Nguyeãn Lang (1) -Maët traän khaùng chieán Saøi Goøn roài Haø Noäi vaø Hueá tan vôõ; tang toùc gieo treân queâ höông caøng luùc caøng nhieàu. Moät soá taêng só vaø cö só laøm vieäc trong khaùng chieán ruùt theo veà caùc caên cöù chieán khu. Nhöõng taêng só vaø cö só khaùc taïi caùc ñòa phöông taûn cö cuõng cuøng vôùi ñoàng baøo töø töø hoài cö tìm veà nôi cö truù cuõ.
Nhieàu nôi nhaø cöûa tan hoang vaø chuøa chieàn ñoå naùt. Quaân ñoäi vieãn chinh Phaùp laäp ñoàn luõy khaép nôi. Ñoù laø khoaûng cuoái 1947. Chuøa chieàn ñöôïc queùt doïn, môû cöûa. Nhöõng leã caàu sieâu vaø caàu an ñöôïc toå chöùc. Taâm hoàn naëng tróu ñau thöông vaø tang toùc, phaät töû ñoå xoâ veà chuøa ñeå tìm nguoàn an uûi. Ñau thöông caøng nhieàu thì ñöùc tin toân giaùo caøng maïnh. Bieán chuyeån caøng nhieàu thì giaùo lyù voâ thöôøng caøng ñöôïc nhìn nhaän roõ raøng. Phaät giaùo thôøi gian aáy laø Phaät giaùo cuûa nieàm an uûi voâ veà, laø gioït nöôùc cam loä töø bi treân nhaønh döông lieãu.
Tuy ñaõ baét ñaàu toå chöùc guoàng maùy kieåm soaùt trong caùc thaønh phoá nhöng thöïc daân vaø nhöõng ngöôøi tay sai vaãn khoâng coù caùch gì ngaên caûn ñöôïc söï lieân heä giöõa quaàn chuùng hoài cö vaø nhöõng caên cöù khaùng chieán. Beà ngoaøi ai naáy ñeàu coù veû soáng yeân laëng, nhöng yù thöùc veà cuoäc khaùng chieán raát toû roõ. Taïi caùc chuøa, nôi phoøng khaùch, ngöôøi ta thöôøng ñoïc moät baûn yeát thò nhoû daùn treân töôøng : "Ñaây laø thieàn moân, khoâng neân luaän baøn veà chính trò". Nhöõng yeát thò ñoù, ai cuõng bieát laø chæ ñeå daønh cho nhöõng ngöôøi do thaùm cho guoàng maùy thöïc daân. Nhöõng taêng ni treû tuoåi ôû caùc chuøa vaãn coù lieân laïc vôùi caùc ñoàng lieâu cuûa hoï trong vuøng khaùng chieán vaø nhieàu vò vaãn leùn veà khu khaùng chieán moät caùch ñeàu ñaën. Chính trong thôøi gian naøy maø nhieàu vò taêng ni bò baét giam hoaëc bò saùt haïi. Ít coù chuøa naøo ôû nhöõng vuøng nuùi non vaø thoân queâ maø khoâng coù lieân laïc ñeå giuùp ñôõ coâng cuoäc khaùng chieán.
Nhöõng toå chöùc Phaät giaùo cöùu quoác ñöôïc tieáp tuïc duy trì. Truï sôû cuûa caùc toå chöùc naøy coù nôi ñaët taïi vuøng khaùng chieán, coù nôi ñaët taïi vuøng hoài cö. Tænh naøo cuõng duy trì moät UÛy Ban Phaät Giaùo Cöùu Quoác. Khoâng nhöõng chæ coù caùc taêng só treû ñöùng ra ñaûm nhieäm coâng cuoäc naøy maø nhöõng vò toân tuùc nhieàu khi cuõng ñaõ chòu ñöùng ra laøm chuû tòch caùc uûy ban ñeå caùc taêng só treû tuoåi döïa vaøo maø laøm vieäc. Thieàn sö Hueä Quang, moät trong nhöõng caây coät choáng cuûa hoäi Löôõng Xuyeân Phaät hoïc, ñaõ ñöùng ra laøm chuû tòch UÛy Ban Phaät Giaùo Cöùu Quoác tænh Traø Vinh, ñoàng thôøi cuõng laø uûy vieân xaõ hoäi cuûa UÛy Ban Haønh Chính tænh boä Traø Vinh. Hoài aáy oâng ñaõ gaàn 60 tuoåi. Thieàn sö Phaùp Doõng ñöùng ra laøm chuû tòch UÛy Ban Phaät Giaùo Cöùu Quoác tænh Gia Ñònh. Thieàn sö Phaùp Traøng laø chuû tòch UÛy Ban Phaät Giaùo Cöùu Quoác tænh Myõ Tho. Thieàn sö Phaùp Long laø chuû tòch UÛy Ban Phaät Giaùo Cöùu Quoác taïi Vónh Long. Chuøa OÂ Moâi ôû Xaõ Myõ Quyù trong chieán khu Ñoàng Thaùp Möôøi laø truï sôû cuûa hoäi Phaät Giaùo Cöùu Quoác Nam Boä.
Tham döï vaøo ban chaáp haønh coù caùc thieàn sö Minh Nguyeät, Hueä Phöông, Vieân Minh vaø Khoâng Khoâng. Tôø Tinh Taán, nguyeät san cuûa toå chöùc coù khi ñöôïc phoå bieán veà taän Saøi Goøn. Taïi Lieân Khu V, nôi cö só Leâ Ñình Thaùm laøm chuû tòch UÛy Ban Haønh Chaùnh Mieàn Nam Trung Boä, taêng só vaø cö só hoaït ñoäng maïnh meõ trong UÛy Ban Phaät Giaùo Cöùu Quoác ôû trung öông cuõng nhö taïi caùc tænh heä thuoäc. Caùc taêng só treû nhö Taâm Hoaøn, Keá Chaâu, Huyeàn Quang v.v... ñöôïc söï söï coäng taùc ñaéc löïc cuûa moät soá ñoaøn vieân ñoaøn Phaät Hoïc Ñöùc Duïc cuõ nhö Nguyeãn Höõu Quaùn, ñaõ gaây ñöôïc nhöõng saéc thaùi ñaëc bieät cho hoaït ñoäng cuûa toå chöùc Phaät giaùo trong lieân khu.
Taïi khu vöïc mieàn Baéc Trung Phaàn goàm Thanh Hoùa, Ngheä An vaø Haø Tónh, söï coù maët cuûa thieàn sö Maät Theå ñaïi bieåu Quoác Hoäi vaø cuûa nhöõng vò khaùc nhö Giaùc Phong, Trí Ñoä v.v... ñaõ taïo ñöôïc ít nhieàu sinh löïc.
Taïi caùc chieán khu mieàn Baéc, taêng só vaø cö só tham döï ñaéc löïc vaøo vieäc xaây döïng vuøng giaûi phoùng, saûn xuaát kinh teá, chaêm nom giaùo duïc vaø nuoâi naáng thieáu nhi. Cö só Thieàu Chöûu vaø hôn naêm möôi em coâ nhi cuûa chuøa Quaùn Söù ñaõ ñònh cö luoân treân vuøng giaûi phoùng. Thieàn sö Theá Long, truï trì chuøa Coå Leã ôû Nam Ñònh laø ngöôøi tieâu bieåu nhaát cho giôùi taêng só tham döï caùch maïng. OÂng ñaõ hoaït ñoäng heát loøng taïi caùc vuøng khaùng chieán vaø ñaõ keâu goïi thanh nieân taêng taïm thôøi ngöøng vieäc tu hoïc ñeå goùp phaàn vaøo caùch maïng. Gaàn ba möôi thanh nieân taêng keå caû caùc vò cö truù taïi chuøa Coå Leã ñaõ nghe theo lôøi keâu goïi cuûa oâng ñi vaøo vuøng khaùng chieán.
Phaàn lôùn, taêng só ôû caùc khu vöïc giaûi phoùng ñeàu laøm vieäc lao ñoäng khai phaù ñaát ñai, troàng luùa, træa baép, lieân laïc, tieáp teá hoaëc nhöõng coâng taùc xaõ hoäi vaø giaùo duïc khaùc.
Taïi caùc vuøng hoài cö, ñieàu kieän ñaõ coù ñuû cho söï taïo döïng laïi cô sôû. Khaép nôi taêng só vaø cö só tìm veà vôùi nhau ñeå toå chöùc laïi söï tu hoïc. Moät soá Phaät hoïc ñöôøng ñöôïc môû cöûa vaø caùc toå chöùc taêng giaø vaø cö só ñöôïc taùi laäp. Coâng vieäc phaät söï tieán haønh raát mau choùng bôûi vì quaàn chuùng phaät töû ñi chuøa vaø tham döï phaät söï raát ñoâng ñaûo.
Taïi Trung Phaàn, thieàn sö Trí Thuû vaän ñoäng môû cöûa laïi Phaät hoïc ñöôøng Baùo Quoác vaøo naêm 1947. Hoäi Vieät Nam Phaät Hoïc, haäu thaân cuûa hoäi An Nam Phaät Hoïc cuõ, ñöôïc thaønh laäp vaøo thaùng Saùu naêm 1948 ñaët truï sôû taïi soá 1B ñöôøng Nguyeãn Hoaøng, Hueá. Cö só Chôn An Leâ Vaên Ñònh ñöùng laøm hoäi tröôûng. Hoäi baét ñaàu lieân laïc vaø taùi laäp caùc tænh hoäi vaø chi hoäi ôû mieàn Trung.
Caùc huynh tröôûng Gia Ñình Phaät Hoùa Phoå cuõng quy tuï thanh thieáu nieân phaät töû laïi vaø ñoaøn nguõ hoùa toå chöùc. Chæ trong voøng moät naêm thoâi, hoäi Vieät Nam Phaät hoïc ñaõ thieát laäp ñöôïc cô sôû haønh ñaïo vöõng vaøng taïi mieàn Trung.
Toå chöùc "Sôn Moân Taêng Giaø" cuõng ñöôïc thaønh laäp taïi Thöøa Thieân vaø daàn daàn taïi caùc tænh. Thieàn sö Tònh Khieát ñöôïc suy toân laøm Tuøng Laâm Phaùp Chuû cuûa Sôn Moân Taêng Giaø Trung Vieät. Vaøo naêm 1947, truï sôû cuûa Sôn Moân Taêng Giaû Trung Vieät ñaët taïi chuøa Linh Quang Hueá.
Veà phöông dieän baùo chí, moät taïp chí Phaät hoïc ñöôïc xuaát baûn, laáy teân laø Giaùc Ngoä, do moät soá thanh nieân taêng só vaø cö só chuû tröông, trong ñoù coù Voõ Ñình Cöôøng, Cao Khaû Chính, Tröông Tuù, Trònh Tieân, Phaïm Ñaêng Trí vaø Truùc Dieäp v.v... Sau ñoù, tôø Vieân AÂm ñöôïc tuïc baûn vôùi söï chaêm soùc cuaû thieàn sö Trí Quang, laøm cô quan ngoân luaän chính thöùc cuûa hoäi Vieät Nam Phaät Hoïc.
Taïi Baéc Phaàn, moät soá caùc taêng só trieäu taäp ñaïi hoäi chö taêng taïi chuøa Quaùn Söù vaøo ngaøy 20.8.1949 ñeå thaønh laäp hoäi Taêng Ni Chænh Lyù Baéc Vieät vaø baàu thieàn sö Toá Lieân laøm hoäi tröôûng. Moät Phaät hoïc ñöôøng cho taêng sinh do thieàn sö Tueä Taïng ñöùng laøm ñoác giaùo ñöôïc khai giaûng taïi chuøa Quaùn Söù vaøo thaùng Chín 1949 vaø moät Phaät hoïc ñöôøng cho ni sinh cuõng ñöôïc khai giaûng taïi chuøa Vaân Hoà cuõng vaøo thaùng Chín 1949. Ñeán ngaøy 9.9.1950, ñaïi hoäi "Taêng Ni Chænh Lyù" hoïp taïi chuøa Quaùn Söù vaø danh xöng ñöôïc ñoåi laïi laø "Phaät Giaùo Taêng Giaø Baéc Vieät". Thaùng Tö naêm 1951, thieàn sö Maät ÖÙng ñöôïc suy toân laøm Thieàn gia phaùp chuû. Baùn nguyeät san Phöông Tieän ñöôïc xuaát baûn, do thieàn sö Toá Lieân ñaûm nhieäm vôùi söï coäng taùc cuûa caùc thieàn sö Trí Haûi, Vónh Töôøng, Quaûng Haèng vaø Ngoïc Baûo.
Ñoàng thôøi hoäi Vieät Nam Phaät Giaùo cuõng ñöôïc thaønh laäp taïi chuøa Quaùn Söù, vôùi cö só Buøi Thieän Cô laøm hoäi tröôûng. Moät hoäi khaùc teân laø Phaät Töû Vieät Nam ñöôïc thaønh laäp taïi chuøa Chaân Tieân.
Taïi Nam Phaàn, caùc thieàn sö Trí Tònh vaø Quaûng Minh thaønh laäp Phaät hoïc ñöôøng Lieân Haûi taïi Chôï Lôùn vaøo naêm 1946. Tieáp ñeán, thieàn sö Huyeàn Dung môû Phaät hoïc ñöôøng Mai Sôn. Phaät hoïc ñöôøng naøy sau ñöôïc dôøi veà chuøa Suøng Ñöùc Chôï Lôùn. Naêm 1949, thieàn sö Trí Höõu thaønh laäp Phaät hoïc ñöôøng ÖÙng Quang, cuõng ôû Chôï Lôùn. Taïi Traø Vinh, thieàn sö Thieän Hoa cuõng môû cöûa laïi Phaät hoïc ñöôøng Traø Vinh töø 1946 vaø thu nhaän hoïc taêng môùi.
Naêm 1950, caùc thieàn sö Trí Höõu, Thieän Hoøa, Nhaät Lieân, Huyeàn Dung, Trí Tònh vaø Quaûng Minh hoïp taïi chuøa ÖÙng Quang vaø quyeát ñònh thoáng nhaát caùc Phaät hoïc ñöôøng Lieân Haûi, Mai Sôn vaø ÖÙng Quang laïi. Keát quaû laø Phaät hoïc ñöôøng Nam Vieät ñöôïc thaønh laäp taïi chuøa ÖÙng Quang. Thuaän theo yù thieàn sö Nhaät Lieân, chö taêng ñoàng yù ñoåi danh xöng ÖÙng Quang thaønh AÁn Quang.
Naêm 1953, Phaät hoïc ñöôøng Phaät Quang cuõng gia nhaäp Phaät hoïc ñöôøng Nam Vieät vaø thieàn sö Thieän Hoa ñöôïc môøi veà chuøa AÁn Quang ñeå coäng taùc.
Trong nhöõng vò cö só uûng hoä vieäc thaønh laäp Phaät hoïc ñöôøng Nam Vieät, coù moät vò teân laø Mai Thoï Truyeàn, phaùp danh laø Chaùnh Trí. Thaáy caùc mieàn Trung vaø mieàn Baéc ñaõ coù cô sôû tu hoïc vöõng chaõi cho ngöôøi cö só, oâng Mai Thoï Truyeàn vaän ñoäng vôùi caùc thaân höõu ñeå thaønh laäp hoäi Phaät Hoïc Nam Vieät. Hoäi naøy ra ñôøi ngaøy 25.2.1951 taïi Saøi Goøn, ñaët truï sôû taïi chuøa Khaùnh Höng ôû Hoøa Höng, vaø sau ñoù ít laâu dôøi veà chuøa Phöôùc Hoøa ôû Baøn Côø. Hoäi tröôûng nieân khoùa ñaàu laø cö só Nguyeãn Vaên Khoûe, moät cö só töøng hoaït ñoäng ñaéc löïc trong hoäi Löôõng Xuyeân Phaät Hoïc. Sau nhieàu naêm hoaït ñoäng, hoäi Phaät Hoïc Nam Vieät döïng chuøa Xaù Lôïi ñeå laøm truï sôû.
Ngaøy 5.6.1951 moät cuoäc ñaïi hoäi cuûa chö taêng taïi chuøa Höng Long ñaõ ñi ñeán söï thaønh laäp Giaùo Hoäi Taêng Giaø Nam Vieät, truï sôû ñaët taïi chuøa AÁn Quang. Thieàn sö Ñaït Töø laøm trò söï Tröôûng cuûa Giaùo Hoäi vaø thieàn sö Nhaát Lieân ñaûm nhaän traùch vuï toång thö kyù. Thieàn sö Ñaït Thanh (chuøa Giaùc Ngoä) ñöôïc suy toân laøm phaùp chuû laâm thôøi. Ñaïi hoäi ngaøy 8.3.1953 cuûa Giaùo Hoäi Taêng Giaø Nam Vieät baàu thieàn sö Thieän Hoøa laøm trò söï tröôûng vaø suy toân thieàn sö Hueä Quang laøm phaùp chuû.
Nhö vaäy laø Baéc Trung Nam ñaõ coù ñuû caùc taäp ñoaøn taêng só vaø cö só. Ba taäp ñoaøn taêng só vaø ba taäp ñoaøn cö só naøy naêm 1951 ñaõ hoïp hoäi ñoàng taïi Hueá vaø thaønh laäp moät toå chöùc Phaät giaùo thoáng nhaát laáy teân laø Toång Hoäi Phaät Giaùo Vieät Nam.
[ ... ]
Toång Hoäi Phaät Giaùo Vieät Nam
vaø Giaùo Hoäi Taêng Giaø Toaøn Quoác
- trích Vieät Nam Phaät Giaùo Söû Luaän, Nguyeãn Lang (2) -Hoäi Phaät Giaùo Taêng Giaø Baéc Vieät naêm 1950 ñaõ uûy nhieäm thieàn sö Toá Lieân ñi döï hoäi nghò thaønh laäp World Fellowship of Buddhists - Theá Giôùi Phaät Giaùo Lieân Höõu - trieäu taäp laàn ñaàu tieân taïi thuû ñoâ Colombo ôû Tích Lan töø ngaøy 26.5.1950 ñeán ngaøy 7.6.1950. Hoäi nghò naøy ñaõ quy tuï ñöôïc ñaïi bieåu cuûa 26 nöôùc Phaät giaùo. Moät baûn ñieàu leä cuûa hoäi Theá Giôùi Phaät Giaùo Lieân Höõu ñöôïc chaáp thuaän, moät ban quaûn trò ñöôïc baàu cöû trong ñoù baùc só Malalasekera ñöùng laøm chuû tòch, vaø laù côø naêm saéc ñöôïc chaáp thuaän laø Phaät kyø. Caùc nöôùc coù ñaïi bieåu tham döï hoäi nghò ñeàu trôû thaønh nhöõng trung taâm ñòa phöông (regional centers) cuûa hoäi Theá Giôùi Phaät Giaùo Lieân Höõu. Veà Haø Noäi, thieàn sö Toá Lieân ñaõ thieát laäp vaên phoøng Trung Taâm Ñòa Phöông Vieät Nam cuûa hoäi Theá Giôùi Phaät Giaùo Lieân Höõu taïi chuøa Quaùn Söù. Laù côø 5 saéc töôïng tröng cho nguõ caên nguõ löïc ñöôïc treo laàn ñaàu tieân taïi chuøa Quaùn Söù vaøo ngaøy Phaät ñaûn naêm 1951.
Söï thaønh laäp hoäi World Fellowship of Buddhists (maø taïi Vieät Nam Phaät töû quen goïi laø hoäi "Phaät Giaùo Theá Giôùi") ñaõ laø moät kích thích toá cho söï thaønh laäp Toång Hoäi Phaät Giaùo Vieät Nam vaøo naêm 1951 vaø Giaùo Hoäi Taêng Giaø Toaøn Quoác vaøo naêm 1952.
Ñaïi Hoäi Phaät Giaùo Toaøn Quoác ñöôïc caùc taäp ñoaøn Phaät Giaùo Vieät Nam trieäu taäp taïi Hueá töø ngaøy 6.5.1951 ñeán ngaøy 9.5.1951. Naêm möôi moát ñaïi bieåu caùc toå chöùc Phaät Giaùo Taêng Giaø Baéc Vieät, Vieät Nam Phaät Giaùo (Baéc Vieät), Giaùo Hoäi Taêng Giaø Trung Vieät, Vieät Nam Phaät Hoïc (Trung Vieät), Giaùo Hoäi Taêng Giaø Nam Vieät vaø hoäi Phaät Hoïc Nam Vieät hoïp ñaïi hoäi taïi chuøa Töø Ñaøm, thaûo duyeät vaø chaáp thuaän moät baûn Ñieàu Leä Noäi Quy thaønh laäp Toång Hoäi Phaät Giaùo Vieät Nam, baàu cöû moät ban Quaûn Trò vaø suy toân thieàn sö Tònh Khieát chuøa Töôøng Vaân laøm hoäi chuû.
Naêm 1952, caùc ñoaøn theå taêng giaø Baéc Trung Nam trieäu taäp ñaïi hoäi taïi chuøa Quaùn Söù Haø Noäi ngaøy 7.9 ñeå thaønh laäp Giaùo Hoäi Taêng Giaø Toaøn Quoác. Ñaïi Hoäi naøy ñaõ baàu cöû moät Toång Trò Söï vaø suy toân thieàn sö Tueä Taïng laøm Thöôïng Thuû.
Thieàn sö Toá Lieân
- trích Vieät Nam Phaät Giaùo Söû Luaän, Nguyeãn Lang (3) -Trong soá caùc nhaân vaät hoaït ñoäng nhaát cuûa Phaät giaùo mieàn Baéc, caùc thieàn sö Toá Lieân, Trí Haûi, Tueä Chieáu vaø Vónh Töôøng laø nhöõng khuoân maët noåi baät nhaát. Thieàn sö Toá Lieân teân ñôøi laø Nguyeãn Thanh Lai, sinh naêm 1903 taïi Haø Ñoâng, xuaát phaùt töø chuøa Höông Tích vaø laø ñeä töû cuûa thieàn sö chuøa naøy. Tính ngöôøi cöông tröïc, chuoäng hoaït ñoäng, oâng ñaõ töøng ñi du phöông tham hoïc nhieàu nôi vaø ñaõ döøng laïi khaù laâu ñeå trau doài Phaät hoïc taïi caùc ñaïo traøng Teá Xuyeân vaø Vónh Nghieâm. OÂng cuõng ñaõ töøng du hoïc taïi thieàn vieän Coân Sôn ôû Thanh Mai. Töø Coân Sôn veà, ñeå coäng taùc vôùi hoäi Baéc Kyø Phaät Giaùo, oâng ñaõ ñoùng goùp raát nhieàu cho Phaät hoïc ñöôøng Quaùn Söù vaø cho nhöõng hoaït ñoäng xaõ hoäi vaø vaên hoùa cuûa hoäi. OÂng laøm chuû tòch hoäi Taêng Ni Chænh Lyù Baéc Vieät hoài oâng ñöôïc 47 tuoåi.
OÂng ñaõ coù coâng cho khaéc in raát nhieàu baûn vaø phoå bieán trong toaøn quoác boä Vieät Nam Phaät Ñieån Tuøng San, mong taùc phaåm naøy ñöôïc löu truyeàn haäu theá vaø khoâng coøn bò mai moät. Chuû nhieäm vaø chuû buùt baùo Phöông Tieän, oâng coøn lo moïi vieäc ñoái noäi vaø ñoái ngoaïi khoâng nhöõng cho hoäi Phaät Giaùo Taêng Giaø Baéc Vieät maø coøn cho hoäi Vieät Nam Phaät Giaùo nöõa. Chính oâng ñaõ vaän ñoäng suy toân thieàn sö Maät ÖÙng leân laøm Thieàn gia phaùp chuû cuûa Phaät Giaùo Taêng Giaø Baéc Vieät. Cuõng chính oâng ñaïi dieän cho Phaät Giaùo Vieät Nam ñi döï hoäi nghò thaønh laäp hoäi Theá Giôùi Phaät Giaùo Lieân Höõu naêm 1950 taïi Tích Lan, vaø ñöa Phaät Giaùo Vieät Nam vaøo tö caùch saùng laäp hoäi vieân cuûa Hoäi naøy. Trong thôøi gian töø 1949 ñeán naêm 1954 oâng thöôøng vaøo Trung vaø Nam ñeå tham luaän vaø ñaøm ñaïo vôùi caùc nhaø laõnh ñaïo Phaät giaùo ôû ñaây veà phöông thöùc thoáng nhaát Phaät giaùo vaø xaây döïng cô sôû vöõng chaõi cho moät giaùo hoäi töông lai. OÂng ñeå taâm raát nhieàu ñeán vieäc ñaøo taïo taêng taøi vaø thieát laäp nhöõng cô sôû vaên hoùa veà giaùo duïc cho giaùo hoäi. OÂng chuyeân vieát baøi giaûng phoå thoâng veà Phaät hoïc ñeå nhaø Ñuoác Tueä aán haønh.
OÂng khoâng bieát cuùi ñaàu baát cöù tröôùc moät quyeàn löïc naøo. Naêm 1952 khi coù leänh ñoäng vieân caû giôùi taêng só Phaät giaùo, oâng ñaõ phaûn ñoái döõ doäi quyeát ñònh naøy tröôùc maët oâng thuû hieán Baéc Vieät.
Naêm 1954 sau khi ñaát nöôùc bò qua phaân, oâng cuøng thieàn sö Trí Haûi noã löïc boài ñaép vaø baûo veä cô sôû Phaät giaùo ñaõ ñöôïc xaây döïng laïi töø 1949 taïi mieàn Baéc. Chính saùch haïn cheá toân giaùo [...] ñaõ töø töø giôùi haïn phaïm vi hoaït ñoäng cuûa hoäi Phaät giaùo taêng giaø Baéc Vieät vaø hoäi Vieät Nam Phaät Giaùo. Naêm 1958 hoäi Phaät Giaùo Thoáng Nhaát ñöôïc thaønh laäp vôùi thieàn sö Trí Ñoä ôû chöùc vuï hoäi tröôûng. Nhöõng cô sôû thaønh laäp töø 1949 bò giaûi taùn. Thieàn sö Toá Lieân cuøng caùc ñoàng chí maát daàn vai troø laõnh ñaïo. [...] OÂng maát taïi Haø Noäi vaøo naêm 1977.
(1) Vieät Nam Phaät Giaùo Söû Luaän III, Nguyeãn Lang, NXB VH - Haø Noäi - 1994, trang 233
(2) Sñd, trang 303
(3) Sñd, trang 310
[Trôû Veà ]