Ngöôøi Cö Só [ Trôû Veà ] [ Trang Chuû ]
- Lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam
- Töø khôûi nguyeân ñeán thôøi Lyù Nam Ñeá
- Chöông I
- Phaät Giaùo Thôøi Huøng Vöông
- Sö Phaät Quang vaø Di tích ñaàu tieân cuûa Phaät Giaùo VN
Veà nhaø sö Phaät Quang
Chöõ Ñoàng Töû, ngöôøi Phaät töû Vieät Nam ñaàu tieân
Uaát Kim Höông, hoa cuùng Phaät
Thaønh Neâ Leâ vaø ñoaøn thuyeàn ñaïo thôøi Vua A Duïc
Boái caûnh vaên hoùa Tín ngöôõng thôøi Huøng Vöông
Baøi Vieät ca vaø ngoân ngöõ vieät thôøi Huøng Vöông
Luïc Ñoä taäp kinh
Ngoân ngöõ Vieät
Quan nieäm veà chöõ hieáu cuûa daân toäc Vieät Nam
Quan nieäm chöõ Nhaân
Tín ngöôõng
Lòch Phaùp Vieät Nam
Tö töôûng quyeàn naêng
Ñaây laø moät caâu hoûi, khoâng phaûi ñôïi ñeán thôøi chuùng ta môùi ñaët ra, maø ñaõ xuaát hieän töø haøng ngaøn naêm tröôùc. Toái thieåu vaøo naêm 1096, Hoaøng thaùi haäu YÛ Lan ñaõ neâu leân vaø ñöôïc Thoâng Bieän Quoác sö traû lôøi nhö sau, daãn lôøi cuûa Ñaøm Thieân, trong Thieàn uyeån taäp anh tôø 20b7-21a7:
[Moät phöông Giao Chaâu, ñöôøng thoâng Thieân Truùc, Phaät phaùp luùc môùi tôùi, thì Giang Ñoâng chöa coù, maø Luy Laâu laïi döïng chuøa hôn hai möôi ngoâi, ñoä Taêng hôn 500 ngöôøi, dòch kinh 15 quyeån, vì noù coù tröôùc vaäy. Vaøo luùc aáy, thì ñaõ coù Khaâu ni danh, Ma Ha Kyø Vöïc, Khöông Taêng Hoäi, Chi Cöông Löông, Maâu Baùc taïi ñoù. Nay laïi coù Phaùp Hieån thöôïng só, ñaéc phaùp vôùi Tì-ni-ña-löu-chi, truyeàn toâng phaùi cuûa tam toá, laø ngöôøi trong laøng Boà-Taùt, ñang ôû chuøa Chuùng Thieän daïy doã hoïc troø. Trong lôùp hoïc ñoù khoâng döôùi 300 ngöôøi, cuøng vôùi Trung Quoác khoâng khaùc. Beä haï laø cha laønh cuûa thieân haï, muoán boá thí moät caùch bình ñaúng, thì chæ rieâng khieán söù ñöa Xaù lôïi ñeán, vì nôi aáy ñaõ coù ngöôøi, khoâng caàn ñeán daïy doã.
Laïi baøi töïa truyeän phaùp cuûa töôùng quoác Quyeàn Ñöùc Dö_1 ñôøi Ñöôøng, noùi: "Sau khi Taøo Kheâ_2 maát ñi, thieàn sö_3 duøng taâm aán cuûa Maõ Toå haønh hoùa ôû Ngoâ, Vieät, Voâ Ngoân Thoâng ñaïi só, ñem toân chæ cuûa Baùch Tröôïng khai ngoä taïi Giao Chaâu". Ñoù laø nhöõng chöùng cöù vaäy].
Cöù caâu traû lôøi naøy, thì tröôùc khi Phaät giaùo truyeàn vaøo Trung Quoác, Vieät Nam ñaõ coù moät neàn Phaät giaùo töông ñoái hoaøn chænh, töùc bao goàm chuøa chieàn, moät ñoaøn theå Taêng só vaø kinh saùch ñaày ñuû. Theo Thoâng Bieän, thì ôû nöôùc ta luùc baáy giôø "coù chuøa hôn 20 ngoâi, ñoä Taêng hôn 500 ngöôøi, dòch kinh 15 quyeån". Ñieàu ñaùng tieác laø Thoâng Bieän khoâng cho ta neàn Phaät giaùo hoaøn chænh naøy, vôùi soá chuøa chieàn kinh saùch vaø Taêng só nhö vaäy, xuaát hieän vaøo luùc naøo. OÂng chæ baèng loøng laäp laïi lôøi cuûa Ñaøm Thieân_1, baûo raèng ñoù laø vaøo luùc "Giang Ñoâng chöa coù" Phaät giaùo. Giang Ñoâng chöa coù Phaät giaùo, thì ngay baûn tieåu söû cuûa Khöông Taêng Hoäi (?-280) trong saùch Xuaát Tam Taïng Kyù Taäp taäp 13, Ñaïi Taïng Kinh 2145, tôø 96a-97a17 vaø trong Cao Taêng Truyeän quyeån I, Ñaïi Taïng Kinh 2059 tôø 325a13-326b13, cuõng baûo "baáy giôø Toân Quyeàn" xöng ñeá Giang Taû (naêm 222) sdl) maø Phaät Giaùo chöa löu haønh". Theá cuõng coù nghóa ngay vaøo nhöõng naêm 220sdl, Phaät giaùo chöa coù maët ôû Giang Ñoâng. Vaäy phaûi chaêng neàn Phaät giaùo hoaøn chænh vöøa chæ toàn taïi vaøo theá kyû thöù II-thöù III sdl?
Sö Phaät Quang & di tích ñaàu tieân cuûa Phaät Giaùo VN [^]
Traû lôøi caâu hoûi naøy, ta may maén coù moät taøi lieäu vieát gaàn cuøng thôøi vôùi Thieän Uyeån Taäp Anh laø Lónh Nam Trích Quaùi. Truyeän Nhaát Daï Traïch cuûa Lónh Nam Trích Quaùi ghi laïi vieäc Chöõ Ñoàng Töû ñaõ ñöôïc nhaø sö Phaät Quang taïi nuùi Quyønh Vieân (cuõng coù baûn vieát laø Quyønh Vi) truyeàn daïy giaùo lyù Phaät giaùo. Xöa nay Lónh Nam Trích Quaùi thöôøng ñöôïc xeáp vaøo loaïi truyeän thaàn thoaïi hay huyeàn söû. Thaäm chí boä Vieät Nam Haùn vaên Tieåu Thuyeát Tuøng san_1, taäp I, môùi xuaát baûn gaàn ñaây cuõng laøm theá. Tuy nhieân, khi ñi saâu vaøo nghieân cöùu noäi dung cuûa Lónh Nam Trích Quaùi, ta môùi thaáy roõ Lónh Nam Trích Quaùi khoâng chæ ñôn thuaàn laø taäp hôïp nhöõng chuyeän thaàn thoaïi, thaäm chí nhöõng chuyeän thaàn thoaïi hoang ñöôøng. Traùi laïi, noù chöùa ñöïng nhieàu söï kieän coù thöïc, maø tröôøng hôïp nuùi Quyønh Vieân cuûa chuùng ta ñaây laø moät thí duï cuï theå.
Nuùi Quyønh Vieân naøy, nhöõng ngöôøi chuû bieân Thô vaên Lyù Traàn ñaõ chuù thích laø: "Moät quaû nuùi trong truyeän thaàn thoaïi". Daãu theá, neáu chòu khoù ñoïc Minh löông caåm tuù do Leâ Thaùnh Toâng vieát veà 13 cöûa bieån cuûa ñaát nöôùc ta trong khi tieán quaân chinh phaït Chieâm Thaønh vaøo naêm 1470, thì ta gaëp baøi thô thöù 7, noùi veà Nam giôùi haûi moân löõ thöù, trong ñoù coù 2 caâu:
- Di mieáu man truyeàn kim Vuõ Muïc
- Danh sôn do thuyeát coå Quyønh Vieân.
- Dòch: Di mieáu coøn truyeàn nay Vuõ Muïc.
- Danh sôn vaãn nhaéc coå Quyønh Vieân
Noùi thaúng ra, vaøo theá kyû thöù XV, khi Kieàu Phuù vaø Vuõ Quyønh hieäu ñính vaø cho ra ñôøi hai baûn Lónh Nam Trích Quaùi khaùc nhau, Quyønh Vieân ñaõ thaät söï laø moät danh sôn, moät ngoïn nuùi noåi tieáng ñoái vôùi daân ta thôøi ñoù vaø tröôùc kia. Noù döùt khoaùt khoâng phaûi laø moät ngoïn nuùi thaàn thoaïi, caøng khoâng phaûi laø moät ngoïn nuùi khoâng coù ñòa ñieåm cuï theå taïi ñaát nöôùc ta. Noù quaû laø moät ngoïn nuùi naèm taïi cöûa Soùt. Vaø treân nuùi Quyønh Vieân naøy coøn coù ngoâi chuøa coå. Baûn Lónh Nam Trích Quaùi maø ta coù ngaøy nay thì hoaëc do Kieàu Phuù kieåu chính laïi vaøo naêm 1490, hoaëc do Vuõ Quyønh san ñònh vaøi naêm sau ñoù, vaøo naêm 1493, töø moät baûn Lónh Nam Trích Quaùi cuûa Traàn Theá Phaùp ñôøi Traàn. Nhö vaäy, neáu Lónh Nam Trích Quaùi maø ta coù ngaøy nay noùi tôùi nuùi Quyønh Vieân, thì döùt khoaùt nuùi Quyønh Vieân naøy phaûi coù moät ñòa chæ cuï theå. Vì theá, khi Chöõ Ñoàng Töû ñaõ ñöôïc nhaø sö Phaät Quang truyeàn daïy ñaïo Phaät taïi nuùi Quyønh Vieân, ta coù theå chaéc chaén söï vieäc naøy ñaõ xaûy ra taïi cöûa bieån Nam Giôùi hay cöûa Soùt.
Ta coù theå ñaët vaán ñeà laø neáu quaû coù ngoïn nuùi Quyønh Vieân taïi cöûa Soùt, thì vieäc truyeàn daïy giaùo lyù cuûa nhaø sö Phaät Quang cho Chöõ Ñoàng Töû chaéc gì ñaõ xaûy ra ôû ñoù, bôûi vì vieäc truyeàn daïy ñoù xaûy ra quaù xa caùch thôøi ñieåm noù ghi laïi trong Lónh Nam Trích Quaùi. Noùi cuï theå ra, Lónh Nam Trích Quaùi ñaõ ghi laïi moät söï vieäc xaûy ra caùch noù gaàn tôùi caû ngaøn röôõi naêm. Taát nhieân, tröø phi ta thöïc hieän moät cuoäc khai quaät khaûo coå hoïc taïi nuùi Quyønh Vieân ôû cöûa Soùt vaø tìm thaáy di vaät lieân heä vôùi Chöõ Ñoàng Töû, thì vaán ñeà môùi ñöôïc giaûi quyeát moät caùch döùt ñieåm. Nhöng tröôùc maét, neáu chöa laøm ñöôïc, song qua phaân tích nhöõng truyeän khaùc trong Lónh Nam Trích Quaùi, ta thaáy duø Lónh Nam Trích Quaùi coù ñöôïc Traàn Theá Phaùp bieân taäp laïi vaøo haäu baùn theá kyû thöù 14, thì nhöõng döõ kieän trong ñoù vaãn coù moät tính coå sô ñaùng muoán.
Chaúng haïn, khi nghieân cöùu veà truyeàn thuyeát Traêm öùng trong truyeän hoï Hoàng Baøng, ta thaáy truyeàn thuyeát naøy ñaõ xuaát hieän trong Luïc ñoä taäp kinh 3 ÑTK152 tôø 14a26-cl8 truîeän 23 do Khöông Taêng Hoäi dòch ra chöõ Haùn vaøo khoaûng nhöõng naêm 220-250_1. Cuõng moät caùch, truyeän Taây Qua cuûa Lónh Nam Trích Quaùi laø moät dò baûn cuûa truyeän 7 trong Cöïu Taïp Thí Duï Kinh, ÑTK206 tôø 512a16-b7, cuõng do Khöông Taêng Hoäi phieân dòch v.v... Noùi khaùc ñi, duø nhöõng truyeän do Traàn Theá Phaùp taäp hôïp laïi trong Lónh Nam Trích Quaùi xaûy ra töông ñoái muoän, nhöng coù nhöõng döõ kieän ñaõ ñöôïc chöùng minh laø xuaát hieän raát sôùm trong lòch söû vaên hoïc nöôùc ta. Do theá, truyeàn thuyeát veà Chöõ Ñoàng Töû ñöôïc nhaø sö Phaät Quang daïy ñaïo Phaät cuõng coù khaû naêng xaûy ra raát sôùm trong lòch söû daân toäc, chöù khoâng phaûi vì söï xuaát hieän muoän maøng trong Lónh Nam Trích Quaùi maø maát ñi tính chaân thöïc vaø coå sô cuûa noù.
Vaäy nhaø sö Phaät Quang naøy xuaát hieän ôû cöûa Soùt vaøo thôøi naøo? Qua nhöõng chöùng côù ngoaïi taïi, giaùn tieáp vöøa keå treân, toái thieåu ta bieát laø nhöõng gì Lónh Nam Trích Quaùi ghi laïi chöa haún laø khoâng xaûy ra, hay khoâng coù töø xöa. Cuï theå laø truyeän veà truyeàn thuyeát Traêm Tröùng. Khoâng keå caùc daõ söû hay nhöõng thoâng tin beân ngoaøi, cöù theo chính söû Trung Quoác cuõng ñaõ ghi laø coù caùc chính quyeàn phöông nam ñi thoâng qua nöôùc ta ñeå ñeán phöông Baéc, ñoù laø chính quyeàn nöôùc Hoaøng Chi. Bình Ñeá Kyù trong Tieàn Haùn thö 12 tôø 3a3 ghi: "Nguyeân thuûy thöù 2 (naêm thöù 2 sdl), muøa xuaân, nöôùc Hoaøng Chi daâng teâ giaùc vaø boø". Roài ñeán quyeån 28 haï, Tieàn Haùn Thö tôø 32b2-3, nôi chuyeän Vöông Maõng, cuõng ghi: "Trong khoaûng Nguyeân thuûy (1-6sdl) cuûa Bình ñeá, Vöông Maêng phuï chính, muoán laøm raïng rôõ uy ñöùc cuûa mình ñaõ göûi bieáu haäu hyû vua Hoaønt Chi khieán cho göûi söù coáng teâ giaùc vaø boø soáng". Nöôùc Hoaøng Chi naøy, cöù Tieân Haùn thö 28 haï, tôø 32b5-5, coøn ghi tieáp: "Töø Hoaøng Chi ñi thuyeàn coù theå taùm thaùng ñeán Bì Toân, roài ñi thuyeàn hai thaùng coù theå ñeán bieân giôùi Töôïng Laâm cuûa Nhaät Nam. Phía Nam Hoaøng Chi coù nöôùc Dó Trình Phaát. Dòch söù cuûa Haøn töø ñoù veà"
Theá roõ raøng Hoaøng Chi laø moät nöôùc raát xa nöôùc Haùn, ñi thuyeàn ñeán möôøi thaùng môùi ñeán. Ghi nhaän ñaàu tieân cuûa chính söû Trung Quoác veà söï lieân heä giöõa chính quyeàn Trung Quoác vaø chính quyeàn Hoaøng Chi laø Hoaøng Chi ôû phía Taây nöôùc ta vaø phaûi ñi thoâng qua nöôùc ta môùi ñeán Trung Quoác ñöôïc. Hoaøng Chi laø nöôùc naøo? Coù khaû naêng Hoaøng Chi ñaây laø moät trong nhöõng nöôùc ôû AÁn Ñoä. Cho neân, noùi caùch khaùc, töø nhöõng naêm ñaàu Döông lòch, quan heä chính thöùc giöõa AÁn Ñoä vaø Trung Quoác ñaõ coù veø ñöôøng bieån vaø ñaõ ñöôïc chính söû Trung Quoác ghi laïi. Sau ñoù, töø theá kyû thöù hai trôû ñi thì quan heä giöõa AÁn Ñoä vaø Trung Quoác ñaõ ñöôïc ghi raát roõ, cho neân khaû naêng tröôùc khi coù quan heä chính thöùc treân bình dieän chính quyeàn thì phaûi coù quan heä nhaân daân; töùc quan heä giöõa hai daân toäc phaûi ñi vôùi nhau roài hai chính quyeàn môùi ñi theo, hoaëc ñeå baûo trôï quyeàn lôïi cuûa daân toäc mình hoaëc ñeå thieát laäp quan heä lieân laïc ngoaïi giao. Cho neân khaû naêng nhöõng thöông thuyeàn buoân baùn cuûa ngöôøi AÁn Doä ñaõ ñeán Trung Quoác tröôùc thôøi Vöông Maõng töø laâu laø moät söï thaät.
Thöïc teá thì ngay trong Söû kyù ta ñaõ tìm thaáy nhöõng töø tieáng Phaïn ñöôïc phieân aâm ra tieáng Trung Quoác, cuï theå laø töø löu ly, vaidurya. Töùc laø nöôùc Trung Quoác ñaõ bieát nöôùc AÁn Ñoä töø laâu. Noùi caùch khaùc, töø nhöõng theá kyû ñaàu Döông lòch, quan heä giöõa AÁn Ñoä vaø Trung Quoác ñaõ thieát laäp vaø coù quan heä buoân baùn giöõa thöông nhaân hai nöôùc_1. Tieàn Haøn thöù 9, tôø 3a3-6 (truyeän Taây nam di, löôõng Vieät Trieàu tieân ñaõ noùi tôùi vieäc thöông nhaân ñaát Thuïc ñem vaûi vaø gaäy truùc Thaân ñoäc veà Trung Quoác baùn vaøo naêm Nguyeân thuù thöù nhaát (120tdl). Vaø chuyeän Vöông Maõng ghi vì "Muoán laøm raïng rôõ uy ñöùc cuûa mình, [oâng] ñaõ haäu hyõ vua nöôùc Hoaøng Chi vaø khieán daâng teâ giaùc vaø boø soáng", coù nghóa laø hai chính quyeàn ñaõ coù quan heä bang giao töø laâu. Maø tröôùc khi Vöông Maõng bieát ñeán nöôùc naøy thì ngöôøi nöôùc naøy ñaõ coù quan heä vôùi Trung Quoác roài, cho neân Vöông Maõng môùi bieát ñeå khieán daâng vaät coáng vôùi nhau. Noùi caùch khaùc laø vaøo nhöõng theá kyû tröôùc vaø sau Döông Lòch, ñaõ coù nhöõng quan heä giöõa Trung Quoác vaø caùc nöôùc khaùc veà ñöôøng bieån thoâng qua Vieät Nam. Cho neân giaû thieát söï toàn taïi cuûa nhaø sö Phaät Quang giöõa theá kyû thöù III hay thöù II tdl coù theå chöùng thöïc ñöôïc.
Veà nhaø sö Phaät Quang [^]
Truyeän Nhaát Daï Traïch trong Lónh Nam Trích Quaùi keå laïi vieäc Chöõ Ñoàng Töû hoïc ñöôïc ñaïo Phaät nhö sau:
"Thöông nhaân nöôùc ngoaøi tôùi lui buoân baùn kính thôø Tieân Dung (vaø) Ñoàng Töû laøm chuùa. Coù moät khaùch buoân lôùn ñeán baûo Tieân Dung raèng: "Quí nhaân haõy boû ra moät daät vaøng naêm nay cuøng thöông nhaân ra nöôùc ngoaøi mua vaät quí, ñeán sang naêm ñöôïc laõi möôøi daät". Tieân Dung vui möøng baûo Ñoàng Töû: "Vôï choàng ta laø bôûi Trôøi maø neân. Nhöng caùi aên caùi maëc laø do ngöôøi laøm laáy. Nay neân ñem moät daät vaøng cuøng thöông nhaân ra nöôùc ngoaøi mua vaät quí ñeå sinh soáng". Ñoàng Töû beøn cuøng thöông nhaân ñi buoân aùn leânh ñeânh ra khaép nöôùc ngoaøi. Coù nuùi Quyønh Vieân treân nuùi coù am nhoû. Thöông nhaân gheù thuyeàn vaøo laáy nöôùc. Ñoàng Töû leân am daïo chôi. Trong am coù moät tieåu Taêng teân Phaät Quang truyeàn phaùp cho Ñoàng Töû. Ñoàng Töû ôû laïi ñeå nghe phaùp, ñöa vaøng cho thöông nhaân ñi mua haøng. Ñeán luùc thöông nhaân trôû veà laïi tôùi am ñoù chôû Ñoàng Töû trôû veà nhaø. Nhaø sö beøn taëng cho Ñoàng Töû moät caây gaäy vaø moät caùi noùn, vöøa baûo: "Caùc vieäc linh thoâng ñeàu ôû ñoù roài!. Ñoàng Töû trôû veà, ñem ñaïo Phaät noùi heát vôùi Tieân Dung. Tieân Dung giaùc ngoä, beøn boû caû quaùn chôï ngheà buoân ñeå cuøng Ñoàng Töû du phöông tìm thaáy hoïc ñaïo".
Vieäc Chöõ Ñoàng Töû vaø Tieân Dung, nhöõng ngöôøi Vieät Nam ñaàu tieân maø ta bieát teân tieáp thu ñaïo Phaät laø nhö theá. Coù hai ñaëc ñieåm maø ta caàn löu yù. Thöù nhaát, vieäc tieáp thu naøy ñaõ xaûy ra taïi nuùi Quyønh Vieân. Nuùi Quyønh Vieân töø thôøi Leâ Thaùnh Toân ta ñaõ bieát laø naèm taïi cöûa Nam Giôùi, hay cöûa Soùt. Ngaøy nay, taïi bôø nam cuûa cöûa Soùt, coøn coù moät hoøn nuùi goïi laø Nam Giôùi sôn_1. Phaûi chaêng ñaây laø ñòa ñieåm caàn tìm hieåu khaûo coå hoïc ñeå khai quaät xem coù veát tích gì cuûa Chöõ Ñoàng Töû vaø Phaät Quang chaêng? Tröôùc maét, ít nhaát ta ñaõ xaùc ñònh ñöôïc laø Quyønh Vieân khoâng phaûi laø moät ngoïn nuùi thaàn thoaïi, maø thaät söï laø moät hoøn nuùi coù teân tuoåi taïi cöûa Soùt. Do nhöõng daáu veát cuûa Chieâm Thaønh coøn toàn taïi ñeán ngaøy nay, ta cuõng hieåu theâm töø cöûa Soùt veà nam laø mieàn ñaát thuoäc vöông quoác Chieâm Thaønh. Nhö theá, ñaát nöôùc Vieät Nam thôøi Huøng Vöông phaûi chaêng ñaõ laáy cöûa Soùt laøm moät ñòa ñieåm ôû mieàn nam cuûa toå quoác ta?
Caàn löu yù, töø vuøng cöûa Soùt, trôû ra mieàn Baéc, ta khoâng tìm thaáy coù baát cöù di chæ naøo lieân heä vôùi neàn vaên hoùa cuûa Chieâm Thaønh. Ngöôïc laïi, töø cöûa Soùt trôû veà nam, cuï theå laø caùc vuøng phía nam tænh Ngheä An, töùc töø Vinh trôû veà Nam vaø caùc tænh Haø Tónh, Quaûng Tónh, Quaûng Trò vaø Thöøa Thieân, cho ñeán ngaøy nay, vaãn coøn nhöõng veát tích cuûa neàn vaên hoùa Chieâm Thaønh. Noùi theá, töùc laø muoán noùi Phaät giaùo truyeàn vaøo nöôùc ta caên cöù vaøo Lónh Nam Trích Quaùi laø töø phía Nam, qua trung gian nhaø sö Phaät Quang ôû nuùi Quyønh Vieân, taïi Nam Giôùi hay cöûa Soùt, giaùp giôùi vôùi Chieâm Thaønh. Nhaø sö naøy chaéc haún khoâng phaûi laø ngöoøi Vieät, vì raèng truyeän Chöõ Ñoàng Töû noùi: "Ñoàng Töû linh ñinh ra khaép nöôùc ngoaøi (phuø du xuaát haûi ngoaïi)". Vuøng nuùi Quyønh Vieân naøy coù khaû naêng vaøo thôøi Chöõ Ñoàng Töû chöa thuoäc vaøo baûn ñoà cuûa nöôùc ta. Nhaø sö Phaät Quang naøy coù theå laø moät ngöôøi Chieâm Thaønh, hoaëc laø ngöôøi AÁn Ñoä, ñang tìm caùch truyeàn baù Phaät giaùo vaøo Vieät Nam. Vaø Chöõ Ñoàng Töû laø ngöoøi Vieät Nam ñaàu tieân ñaõ ñeán tieáp xuùc vôùi oâng, ñeå roài sau ñoù, trôû thaønh ngöôøi Phaät Sö Vieät Nam ñaàu tieân coù teân tuoåi. Truyeän Chöõ Ñoàng Töû naøy sau ñoù ñöôïc Thieân Nam Vaân Luïc_1 cuûa moät taùc giaû voâ danh cheùp laïi.
Theá thì Chöõ Ñoàng Töû ñaõ tieáp thu ñaïo Phaät nhö theá naøo? Ñaây laø ñaëc ñieåm thöù hai maø ta caàn löu yù. Truyeän Chöõ Ñoàng Töû chæ noùi khi Ñoàng Töû trôû veà queâ "Nhaø sö beøn taëng cho Ñoàng Töû moät caây gaäy vaø moät caùi noùn, vöøa baûo: moïi vieäc linh thoâng ñeàu ñaõ ôû ñaáy caû". Noùi vaäy, Lónh Nam Trích Quaùi baùo cho ta bieát laø truyeàn thoáng Phaät Giaùo maø Chöõ Ñoàng Töû tieáp thu laø moät truyeàn thoáng Phaät giaùo quyeàn naêng, ñeà caäp ñeán nhöõng vaán ñeà linh dò vaø thaàn thoâng (linh thoâng). Truyeàn thoáng Phaät giaùo naøy, nhö ta seõ thaáy, xuaát hieän trong Maâu Töû cuõng nhö trong Khöông Taêng Hoäi, vaø toàn taïi cho ñeán thôøi moät truyeàn thoáng Phaät giaùo môùi ra ñôøi, ñoù laø truyeàn thoáng Phaät giaùo Thieàn cuûa Phaùp Vaân. Caàn nhaán maïnh truyeàn thoáng Phaät giaùo quyeàn naêng naøy cho ñeán theá kyû thöù VI ñöôïc boå sung bôûi truyeàn höôûng cô baûn cuûa noù. Noù vaãn toàn taïi nhö moät lôùp truyeàn thoáng Phaät giaùo môùi, boå sung cho noù qua lòch söû phaùt trieån cuûa Phaät giaùo ôû Vieät Nam. Nhaän thöùc ñieàu naøy, ta seõ deã daøng hieåu ñöôïc nhöõng hieän töôïng ñaëc thuø cuûa nhöõng truyeàn thoáng khaùc nhau cuûa Phaät giaùo Vieät Nam trong lòch söû. Ta seõ ñi saâu vaøo vaán ñeà naøy döôùi ñaây.
Chöõ Ñoàng Töû, ngöôøi Phaät töû Vieät Nam ñaàu tieân [^]
Tröôùc maét, neáu Chöõ Ñoàng Töû laø ngöôøi Phaät töû Vieät Nam ñaàu tieân, thì vaán ñeà ngöôøi Phaät töû ñaàu tieân naøy ñaõ soáng vaøo luùc naøo? Truyeän Nhaát Daï Traïch chæ vieát moät caâu heát söùc mô hoà, laø: "Vua Huøng truyeàn ñeán chaùu ñôøi thöù 3" (Huøng Vöông truyeàn chí tam theá toân). Ta bieát lòch söû nöôùc ta, teân hieäu Huøng Vöông ñöôïc duøng ñeå goïi cho nhieàu ñôøi vua thôøi coå ñaïi. Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö ngoaïi kyû I, tôø 2b9-5b, ghi nhaän Huøng Vöông laø trieàu ñaïi ñaàu tieân cuûa hoï Hoàng Baøng, vaø baûo: "Hoï Hoàng Baøng töø Kinh Döông Vöông naêm Nhaâm Tuaát thuï phong cuøng vôùi Ñeá Nghi cuøng thôøi, truyeàn ñeán ñôøi Huøng Vöông cuoái cuøng gaëp naêm 257 tdl cuûa Noaõn Vöông nhaø Chu, laø naêm Quí Maõo thì chaám döùt, goàm 2622 naêm". Nhöng trong phaàn phaøm leä, tôø 2a1-2, Ngoâ Só Lieân ñaõ nhaän xeùt: "Hoaëc coù ngöôøi noùi (Huøng Vöông) coù 18 ñôøi, sôï chöa phaûi laø theá".
Ñi saâu vaøo vaán ñeà naøy, ta bieát hieän coù 3 baûn ngoïc phaû khaùc nhau lieân heä ñeán trieàu ñaïi Huøng Vöông. Baûn thöù nhaát laø moät baûn cheùp cuûa thôøi Leâ Hoàng Ñöùc baét ñaàu töø naêm 1470, roài ñöôïc cheùp laïi vaøo thôøi Leâ Kính Toân (ôû ngoâi 1600-1618), nieân ñaïi Hoaèng Ñònh. Baûn thöù hai laø baûn cheùp tay ñôøi Khaûi Ñònh ñöôïc baûo laø cheùp laïi töø moät baûn thuoäc nieân ñaïi Thieân Phuùc (980-988) cuûa Leâ Ñaïi Haønh (ôû ngoâi 980-1005). Caû hai baûn naøy hieän taøng tröõ taïi ñeàn Huøng ôû Vónh Phuù, Phuù Thoï. Baûn thöù ba hieän taøng tröõ taïi chuøa Taây Thieân treân nuùi Tam Ñaûo, khoâng coù ghi ngaøy thaùng. Vaán ñeà vaên baûn hoïc cuûa caùc ngoïc phaû naøy ta chöa caàn ñeà caäp tôùi ôû ñaây. Chæ cöù vaøo chuùng, ta bieát toái thieåu moãi trieàu ñaïi Huøng Vöông coù theå coù nhieàu ngöôøi cuøng mang moät teân hieäu. Chaúng haïn, ñôøi Huøng Vöông cuoái cuøng laø Huøng Dueä Vöông thì ta coù Dueä Vöông thöù nhaát, thöù hai, thöù ba v.v... Vì theá, möôøi taùm ñôøi Huøng Vöông traûi daøi treân hai ngaøn naêm laø coù theå hieåu ñöôïc. Rieâng ñoái vôùi vaán ñeà quan taâm cuaû chuùng ta ôû ñaây laø chaùu ñôøi thöù ba cuûa Huøng Vöông laø chaùu cuûa ñôøi Huøng Vöông naøo?
Neáu Phaät giaùo xuaát hieän vaøo naêm 528 (hoaëc 529?) tdl ôû AÁn Ñoä vaø baét ñaàu truyeàn baù qua caùc nöôùc xung quanh vaøo nhöõng naêm 247-232tdl vaøo thôøi cuûa vua A Duïc khi vua naøy lònh cho caùc phaùi ñoaøn Taêng löõ ñi khaép nôi ñeå truyeàn baù ñaïo Phaät, trong ñoù ñaëc bieät laø phaùi ñoaøn Taêng löõ ñi khaép nôi ñeå truyeàn baù ñaïo Phaät, trong ñoù ñaëc bieät laø phaùi ñoaøn cuûa Sona ñi veà vuøng Ñaát vaøng (Suvanabhumi). Vuøng Ñaát vaøng naøy coù phaûi laø vuøng Ñoâng Nam AÙ hay khoâng, coù phaûi laø vuøng Ñoâng Döông hay khoâng? Ñaây laø moät vaán ñeà ñang coøn tranh caõi. Tuy nhieân cöù vaøo nhöõng söû lieäu coå sô cuûa Trung Quoác, cuï theå laø Söû Kyù vaø Tieàn Haùn thö cuøng Haäu Haùn thö cuõng nhö caùc di lieäu khaûo coå hoïc, nhö di lieäu khaûo coå hoïc OÙc Eo, thì vaøo nhöõng theá kyû ñaàu dl, vuøng bieån phía Nam nöôùc ta ñaõ roän ròp nhöõng thöông thuyeàn khoâng nhöõng cuûa caùc quoác gia thuoäc neàn vaên minh AÁn Ñoä, maø caû nhöõng quoác gia xa xoâi cuûa neàn vaên minh La-maõ. Cho neân, truyeàn baù Phaät giaùo vaøo nhöõng vuøng ñaát naøy laø moät söï kieän chaéc chaén ñaõ xaûy ra.
Hôn nöõa, vuøng ñaát mieàn nam nöôùc ta töø phía nam cöûa Soùt trôû vaøo ñaõ mang naëng nhöõng veát tích cuûa neàn vaên hoùa AÁn Ñoä. Chieác bia Voõ Caûnh tìm thaáy taïi laøng Voõ Caûnh ôû Nha Trang, thöôøng ñöôïc caùc nhaø nghieân cöùu xaùc ñònh laø xuaát hieän vaøo theá kyû II sdl vieát baèng Phaïn vaên. Ñeå cho Phaïn vaên trôû thaønh moät ngoân ngöõ ñöôïc khaéc treân ñaù vaøo theá kyû aáy, neàn vaên minh AÁn Ñoä vaøo thôøi ñieåm aáy chuû ñaïo laø Phaät giaùo, phaûi truyeàn baù taïi vuøng ñaát naøy qua moät thôøi gian töông ñoái daøi, toái thieåu cuõng phaûi maát moät vaøi ba traêm naêm. Noùi thaúng ra, vaên minh AÁn Ñoä phaûi toàn taïi ôû phía nam nöôùc ta vaøo nhöõng theá kyû tröôùc vaø sau Döông lòch. Cho neân, vò Huøng Vöông cuûa thôøi Chöõ Ñoàng Töû ta cuõng coù theå xaùc ñònh vaøo nhöõng theá kyû tñl, coù khaû naêng laø Huøng Nghò Vöông thöù nhaát hoaëc thöù hai, töùc khoaûng theá kyû II-III tñl.
Ñoaùn ñònh naøy cuûa ta veà nieân ñaïi cuûa vieäc Chöõ Ñoàng Töû tieáp thu Phaät giaùo laø hoaøn toaøn phuø hôïp vôùi quan ñieåm cuûa thieàn sö Chaân Nguyeân (1647-1728) trong Thieân Nam Ngöõ Luïc_1. Sau khi keå chuyeän Löõ Gia bò quaân cuûa Haùn Vuõ ñeá ñaùnh baïi, Chaân Nguyeân vieát:
- "Gia boû cöûa moác nhaø reâu
- Hang thaàn traät loái, hoàn phieâu ñöôøng naøo
- Nöôùc neân thaáy nhöõng ñoàng dao
- Coõi bôø taát ñaát vaøo chaàu Haùn gia
- Non Saøi tuyeät chaúng vaøo ra
- Thaáy coøn moät daáu vöôøn laø Truùc Vieân
- Ñìu hiu ngoaøi caûnh thieàn thieân
- Thuôû tröa quyeân khoùc, thuôû ñeâm haïc saàu"
"Thôøi Huøng Vöông, nuùi Quyønh Vi, coù Ñoàng Töû leân thaûo am. Trong am coù nhaø sö teân Phaät Quang. Ñoù laø ngöôøi Thieàn Truùc, tuoåi hôn 40, truyeàn phaùp cho Ñoàng Töû moät caùi noùn vaø moät caây gaäy, noùi raèng: "Linh dò vaø thaàn thoâng ôû ñaây caû". Ñoàng Töû ñem ñaïo Phaät truyeàn cho Tieân Dung. Vôï choàng Tieân Dung beøn hoïc ñaïo. Ñeán buoåi chieàu ngaøy trôû veà, giöõa ñöôøng caàn laøm nôi taù tuùc, beøn döïng gaäy che noùn, ñeán canh ba thì thaønh quaùch laâu ñaøi, maøn gaám maøn the, kim ñoàng ngoïc nöõ, töôùng só thò veä ñaày caû saân chaàu..."
An Thieàn cuõng ñeà ra muïc Huøng Vöông Phaïn Taêng, töùc caùc nhaø sö AÁn Ñoä thôøi Huøng Vöông, ôû tôø 9b6-9, vaø keå teân nhaø sö Khaâu Ñaø La ñeán thaønh Luy Laâu cuûa Só Nhieáp vaøo thôøi cuoái Haùn Linh Ñeá (168-189 sdl). Xaùc ñònh Khaâu Ñaø La vaøo thôøi Haùn Linh ñeá dó nhieân khoâng theå xeáp Khaâu Ñaø La vaøo loaïi caùc nhaø sö vaøo thôøi Huøng Vöông ñöôïc.
Ngoaøi ra, trong caùc loaïi thaàn tích cuaû caùc xaõ ta bieát trong soá caùc töôùng taù cuûa Hai Baø Tröng, sau khi bò Maõ Vieän ñaùnh baïi, moät soá ñaõ mai danh aån tích trong caùc giaùo ñoaøn Phaät giaùo. Moät trong nhöõng vò naøy ñöôïc bieát teân laø Baùt Naøn phu nhôn ñaõ xuaát gia. Nhö seõ thaáy, chính nhöõng vò naøy cuøng ngöôøi keá nghieäp hoï ñaõ taäp hôïp nhöõng vaên baûn kinh ñieån Phaät giaùo löu haønh luùc aáy, nhöõng boä kinh ñaàu tieân hieän coøn vaø ñöôïc bieát maø sau naøy Khöông Taêng Hoäi ñaõ dòch thaønh Haùn vaên döôùi nhan ñeà Luïc ñoä taäp kinh vaø Cöïu Taïp Thí Duï Kinh.
Uaát Kim Höông, hoa cuùng Phaät [^]
Nhö vaäy, qua lòch söû nöôùc ta ñaõ toàn taïi vaø löu haønh töông ñoái phoå bieán trong giôùi söû hoïc Phaät giaùo Vieät Nam moät quan ñieåm cho raèng Phaät giaùo ñaõ truyeàn vaøo nöôùc ta töø thôøi Huøng Vöông. Vaán ñeà baây giôø laø thöû xem xeùt quan ñieåm naøy coù moät giaù trò hay khoâng. Ta phaûi xem xeùt, bôûi vì taát caû caùc söû lieäu ñeà caäp ñeán vaán ñeà naøy ñeàu xuaát hieän khaù muoän maøng, caùch xa söï vieäc ñöôïc ghi laïi tôùi caû haøng nghìn naêm, töø Thieàn Uyeån Taäp Anh, Lónh Nam Trích Quaùi,Thieân Nam Vaân Luïc cho ñeán Thieân Nam Ngöõ Luïc vaø Ñaïo Giaùo Nguyeân Löu, nhöõng vaên baûn naøy ñeàu ra ñôøi vaøo theá kyû thöù VIV trôû veà sau. Vaäy, ta coù theå tìm ra nhöõng chöùng cöù naøo xuaát hieän trong nhöõng vaên baûn sôùm hôn, gaàn guõi hôn, vôùi nhöõng söï kieän ñaõ xaûy ra hay khoâng? Traû lôøi caâu hoûi naøy, ta hieän coù toái thieåu hai cöù lieäu.
Thöù nhaát, laø moät caâu trích daãn cuûa Lyù Thôøi Traân (1518-1593) trong Baûn Thaûo Cöông Muïc 14, tôø 69b4-5 döôùi muïc Uaát Kim Höông: "Döông Phuø Nam Chaâu Dò vaät kyù vaân: Uaát kim xuaát Quyeát Taân quoác, nhaän chuûng chi, tieân hoaøng, döï phuø dung hoa lyù noän lieân giaû töông töï, khaû dó höông töûu" (Nam Chaâu dò vaät chí cuûa Döông Phuø noùi: Uaát Kim ñeán töø nöôùc Quyeát Taân, ngöôøi ta troàng tröôùc ñeå cuùng Phaät, vaøi ngaøy thì heùo, sau ñoù giöõ laïi, maøu noù vaøng roäm, cuøng vôùi nhuïy hoa phuø dung vaø sen non töông töï, coù theå duøng ñeå öôùp röôïu).
Döông Phuø, cöù Quaûng Chaâu tieân hieàn chí, cuûa Hoaøng Taù (1490-1560) vaø Baùch Vieät tieân hieàn chí do AÂu Ñaïi Nhieäm vieát naêm 1554, ghi raèng: "(Döông Phuø) teân töï Hieåu Nguyeân, ngöôøi Nam Haûi. Trieàu vua Chöông ñeá tìm ngöôøi taøi gioûi, oâng ñoái ñaùp truùng caùch, neân phong laøm Nghò aên Hoøa Ñeá töùc vò, duøng quaân ñaùnh Hung Noâ, Phuø taâu raèng: "Gaày döïng cô nghieäp thì duøng voõ, giöõ laáy cô nghieäp thì duøng vaên, neân khi nhaø Chaâu thaéng nhaø AÂn thì coù vieäc ca ngôïi söï chaám döùt chieán tranh (...), vaäy xin beä haï haõy noi theo neáp ñeïp cuûa toå toâng, ñöøng khinh duøng vieäc voõ". Naêm Vónh nguyeân thöù 12 (100 sdl) coù haïn, vua goïi Phuø ñeán trieàu ñình baøn vieäc ñöôïc maát cuûa chính lònh (...). Luùc baáy giôø, Nam Haûi thuoäc Giao Chæ boä. Thöù söû Haø Taéc ñi tuaàn boä cuûa mình. Muøa ñoâng Taéc trôû veà, taâu raèng: Chính quyeàn trung öông choïn thöù söû khoâng ñuùng pheùp, neân hoï sau ñoù ñaõ tranh daønh nhau toân thôø vieäc ngöôøi khaùc, daâng taëng ñoà traân quí. Phuø beøn löïa nhöõng ñaëc tính cuûa söï vaät, chæ cho hieåu tính khaùc laï cuûa chuùng; nhaèm noùi roõ ra, oâng vieát saùch Nam Dueä dò vaät chi (...). Sau ñoù oâng laøm thaùi thuù quaän Laâm Haûi, laïi laøm saùch Laâm Haûi thuûy thoå kyù. Ngöôøi ñôøi phuïc oâng cao thöù vaø khoâng khinh thöôøng söï daïy doã".
Baûn tieåu söû vöøa ñöôïc dòch laø laáy töø Baùch vieät tieân hieàn chí, quyeån 2, tôø 5b9-6b10. Nhöng taát caû caùc cuoán söû veà nhaø Haäu Haùn nhö Haäu Haùn kyù cuûa Vieân Hoaèng (328-376) vaø Haäu Haùn thö cuûa Phaïm Vieäp (398-445) ñeàu khoâng thaáy nhaéc tôùi teân Döông Phuø. Chæ ñeán Leä Ñaïo Nguyeân vieát Thuûy kinh chuù tröôùc naêm 529, quyeån 36 tôø 30a6 vaø quyeån 37 tôø 6a8 môùi daãn moät Döông thò Nam Dueä dò vaät chí. Roài ñeán Tuøy thö kinh tòch chí 33 tôø 133a4-5 môùi ghi teân Döông Phuø soaïn "Giao Chaâu dò vaät chí" moät quyeån vaø "Haùn nghò lang Döông Phuø soaïn "Dò vaät chí" moät quyeån. Sau ñoù, Ngheä vaên loaïi tuï do AÂu Döông Tuaàn soaïn naêm 624, quyeån 84 vaø quyeån 95 vaø Sô hoïc kyù do Töø Kieân chuû bieân naêm 659, quyeån 9, cuõng nhö Thaùi bình ngöï laõm quyeån 395, quyeån 890, v.v... do Lyù Phöôûng (926-996) bieân soaïn, môùi baét ñaàu trích daãn Nam Chaâu dò vaät chí hay Nam Dueä dò vaät chí vaø Giao Chaâu dò vaät chí. Nhö vaäy Nam Chaâu, Nam Dueä hoaëc Giao Chaâu ñeàu chæ chung cho moät vuøng ñaát thuoäc mieàn baéc nöôùc ta hieän nay. Vì theá, neáu Nam Chaâu dò vaät chí cuûa Döông Phuø baûo raèng "ngöôøi ta" troàng Uaát Kim höông ñeå cuùng Phaät, thì "ngöôøi ta" ñaây chính laø ngöôøi nöôùc ta. Ñaây laø chöùng côù ñaàu tieân, xuaát hieän töông ñoái sôùm nhaát, töùc khoaûng naêm 100 sdl, xaùc nhaän coù moät boä phaän ngöoøi Vieät ñaõ theo Phaät giaùo, ñaõ bieát troàng hoa Uaát kim höông ñeå cuùng Phaät, thì "ngöôøi ta" ñaây chính laø ngöôøi nöôùc ta. Ñaây laø chöùng côù ñaàu tieân, xuaát hieän töông ñoái sôùm nhaát, töùc khoaûng naêm 100 adl, xaùc nhaän coù moät boä phaän ngöôøi Vieät ñaõ theo Phaät giaùo, ñaõ bieát troàng hoa Uaát kim höông ñeå cuùng Phaät.
Thaønh Neâ Leâ vaø ñoaøn thuyeàn ñaïo thôøi Vua A Duïc [^]
Thöù hai, laø moät caâu vieát cuûa Löu Haân Kyø trong Giao Chaâu kyù, noùi raèng: "Thaønh Neâ Leâ ôû phía ñoâng nam huyeän Ñònh An, caùch soâng baûy daëom, thaùp vaø giaûng ñöôøng do vua A Duïc döïng vaãn coøn. Nhöõng ngöôøi ñoán haùi cuûi goïi laø Kim töôïng (Neâ Leâ thaønh taïi Ñònh An huyeän, ñoàng nam caùch thuûy thaát lyù, A Duïc vöông sôû taïo thaùp giaûng ñöôøng thöôïng taïi höõu, thaùi taân giaû vaân thò kim töôïng).
Theá thì thaønh Neâ Leâ cuûa Ñònh An huyeän naèm ôû ñaâu? Taøi lieäu sôùm nhaát tôùi thaønh naøy laø Thuûy kinh chuù quyeån 37 tôø 6b4-6 cuûa Leä Ñaïo Nguyeân: "Beán ñoø Quan Taéc xuaát phaùt töø ñoù, song noù töø phía ñoâng huyeän ñi qua huyeän An Ñònh vaø Tröôøng Giang cuûa Baéc Ñaùi. Trong soâng, coù nôi vua Vieät vöông ñuùc thuyeàn ñoàng. Khi nöôùc trieàu ruùt, ngöôøi ta coøn thaáy daáu veát. Soâng laïi chaûy veà phía ñoâng, caùch soâng coù thaønh Neâ Leâ, ngöôøi ta baûo laø do "vua A Duïc döïng" (Ñoä Ñònh huyeän Baéc Ñaùi Tröôøng Giang. Giang trung höõu Vieät Vöông sôû ñaøo ñoàng thuyeàn, trieàu thuûy thoái thôøi, nhaân höõu kieán chi daõ. Kyø thuûy höïu ñoâng löu, caùch thuûy höõu Neâ Leâ thaønh, ngoân A Duïc vöông sôû truùc daõ).
Teân huyeän An Ñònh xuaát hieän sôùm nhaát trong Tieàn Haùn chö 28 haï, tôø 10b9-11a25; ôû ñaáy noù laø moät trong möôøi huyeän thuoäc quaän Giao Chæ maø ngoaøi noù ra, goàm coù Luy Laâu, Lieân Laâu, Phuù Laàu, Meâ Linh, Khuùc Döông, Khuùc Baéc Ñaùi, Kheå Töø, Taây Vu, Long Bieân vaø Chu Dieân. Nhöng ñeán khi Tö Maõ Böu vieát Haäu Haùn chí vaøo giöõa nhöõng naêm 245 ñeán 305, vaø Löu Chieáu chuù thích ñaàu theá kyû VI sdl thì ta khoâng bieát vì lyù do gì maø huyeän An Ñònh laïi trôû thaønh huyeän Ñònh An trong Haäu Haùn thö 33 tôø 21a8-b5. Danh xöng Ñònh An ñeán thôøi Tam Quoác vaãn coøn ñöôïc duøng nhö Hoàng Löôïng Caùt ñaõ ghi nhaän trong Tam Quoác cöông vöùc chí quyeån haï tôø 33a6. Ñeán ñôøi Taán thì teân An Ñònh laïi ñöôïc duøng nhö trong Taán thö 15 tôø 8b13-9a2. Qua ñôøi Löu Toáng, An Ñònh laïi ñöôïc ñoåi thaønh Ñònh An maø chöùng côù coù theå thaáy trong Toáng thö 38 tôø 40b1. Vaäy trong voøng 5 theá kyû, danh xöng Ñònh An hay An Ñònh cöù thay ñoåi nhau ñeå chæ cho moät vuøng ñaát, moät huyeän cuûa Giao Chæ. Theá thì vuøng ñaát naøy naèm ôû ñaâu taïi mieàn Baéc nöôùc ta hieän nay?
Tröôùc ñaây, Claude Madrolle_1 caên cöù vaøo teân thanh Neâ Leâ, töùc thaønh buøn ñen, ñeå giaû thieát thaønh Neâ Leâ ôû chính vuøng Ñoà Sôn uûa thaønh phoá Haûi Phoøng. Neâ Leâ hieåu nhö nghóa buøn ñen taát nhieân khoâng phuø hôïp vôùi vaên phaïm chöõ Haùn. Bôûi vì neáu hieåu Neâ laø buøn, vaø Leâ laø maøu ñeen, thì thaønh naøy phaûi coù teân laø Leâ Neâ, chöù khoâng phaûi laø Neâ Leâ. Hôn nöõa, cuïm töø Neâ Leâ trong Haùn vaên thöôøng ñöôïc duøng nhö moät phieân aâm cuûa chöõ Naraka cuûa tieáng Phaïn. Vaø Naraka laïi coù nghóa laø Ñòa nguïc. Taïi vuøng nuùi Tam Ñaûo coù ba ngoïn cao nhaát laø Thaïch Baøn, Phuø Nghóa vaø Thieân Kyø; trong ñoù, giöõa chaân ngoïn Thaïch Baøn, taïi laøng Sôn Ñình, coù ngoâi chuøa Taây Thieân. Chuøa naøy töông truyeàn laø lieân heä vôùi vua Huøng vaø coù moät baûn ngoïc phaû veà vua Huøng thôø taïi ñaây. Ñieåm loâi cuoán laø chuøa Taây Thieân naøy laïi coù teân noâm na laø chuøa Ñòa Nguïc. Ñaõ laø chuøa thì thieáu gì teân taïi sao laïi coù teân Ñòa Nguïc, phaûi chaêng laø do töø chöõ Naraka maø ra? Huyeän An Ñònh do theá coù khaû naêng naèm taïi vuøng nuùi Tam Ñaûo naøy chaêng? Muoán traû lôøi döùt khoaùt caâu hoûi naøy, ta phaûi ñôïi moät cuoäc ñieàu tra khaûo coå thöïc ñòa.
Tröôùc maét, chuøa Ñòa Nguïc maø cuõng goïi laø chuøa Taây Thieân naøy ñaõ aùm chæ ít nhieàu ñeán thaønh Neâ Leâ cuûa huyeän An Ñònh. Caàn löu yù huyeän An Ñònh ôû quanh vuøng nuùi Tam Ñaûo, vì cuõng chính taïi ñaây, ñaõ coù thaønh Coå Loa xöa, maø vieäc khai quaät ñöôïc nhöõng muõi teân ñoàng ñaõ bieåu hieän ít nhieàu tính coå sôû cuûa huyeän naøy. Noùi thaúng ra, nhöõng di lieäu khaûo coå hoïc nhö theá chöùng toû vuøng ñaát naøy töø thôøi Huøng Vöông ñaõ töøng laø trung taâm chính trò quaân söï cuûa chính quyeàn Laïc Vieät. Xaùc ñònh thaønh Neâ Leâ vaøo vuøng naøy, do ñoù hoaøn toaøn phuø hôïp vôùi vieäc ñaët thaønh Neâ Leâ vaøo huyeän Toáng Bình cuûa Nhaïc Söû trong Thaùi bình hoaøn vuõ kyù 170 tôø 7a2-4.
Neáu vaäy, Löu Haùn Kyø vaø Giao Chaâu kyù xuaát hieän vaøo luùc naøo? Taêng Chieâu vaøo naêm Ñaïo Quang thöù nhaât (1820) ñaõ coá gaéng taùi thieát Giao Chaâu Kyù töø nhöõng ñoaïn phieán trích daãn raûi raùc trong caùc taùc phaåm Trung Quoác nhö Haäu Haùn thö, Thuùy kinh chuù, Teá daân yeáu thuaät, Baéc Ñöôøng thö sao, Ngheä vaên loaïi tuï Sô hoïc kyù, Thaùi bình ngöï laõm v.v... Trong lôøi baït cho quyeån Giao Chaaâu kyù taùi kieán naøy, Taêng Chieâu ñaõ vaïch ra laø Kinh tòch chí cuûa Tuyø thö cuõng nhö Cöïu Ñöôøng thö vaø Ngheä vaên chí cuûa Taân Ñöôøng thö ñeàu khoâng coù muïc naøo veà Giao Chaâu kyù cuûa Löu Haân Kyø heát. Ngay caû Thaùi Bình ngöï laõm kinh söû ñoà thö cöông muïc cuõng khoâng coù muïc naøo giöõa hôn moät ngaøn baûy traêm muïc daønh cho nhöõng quyeån saùch maø Lyù Phöôøng ñaõ daãn trong Thaùi bình ngöï laõm. Tuy vaäy, Thaùi bình ngöï laõm ñaõ daãn ít nhaât 32 ñoaïn phieán döôùi teân Giao Chaâu kyù vaø 1 döôùi teân Giao Chaâu taäp kyù. Söï im laëng aáy taïo ra khoâng ít nhöõng khoù khaên trong vieäc xaùc ñònh moät nieân ñaïi phaûi chaêng cho Löu Haân Kyø vaø taùc phaåm cuûa oâng. Daãu theá, vôùi nhöõng daãn chöùng cuaû Leä Ñaïo Nguyeân, moät ngöôøi maát naêm 529, trong Thuûy Kính chuù, cuûa Giaû Tö Hieäp trong Teá daân yeáu thuaät, Löu Chieáu trong Haäu Haùn thö, Lyù Thieän trong Ngoâ Ñoâ phuù chuù cuûa Vaên tuyeån, v.v... thì roõ raøng Giao Chaâu kyù cuûa Löu Haân Kyø ñaõ ra ñôøi tröôùc theá kyû thöù VI sdl. Khoâng nhöõng theá, nhôø vaøo vieäc phaân tích nhöõng baèng côù noäi taïi cuûa chính Giao Chaâu kyù taùi thieát treân, Taêng Chieâu coù theå ñaåy nieân ñaïi giaû thieát veà moät theá kyû sôùm hôn.
Tröôùc heát, Thaùi Bình ngöï laâm quyeån 947 coù moät caâu trích töø Giao Chaâu kyù cuûa Löu Haùn Kyø noùi raèng: "Trong nieân hieäu Thaùi Hoøa coù ngöoøi ñeán hang Vuõ Linh trong ñoù coù con kieán caøng raát lôùn" (Thaùi Hoøa trung, höõu nhaân chi Vuõ Lónh huyeät, trung höõu ñaïi tö phuø thaäm ñaïi).
Thaùi hoøa laø nieân hieäu cuû Nguïy Minh ñeá baét ñaàu töø naêm 227 hoaëc cuûa Taây Haûi coâng nhaø Ñoâng Taán giöõa nhöõng naêm 366-371. Nieân ñaïi ñaàu coù theå loaïi ra moät caùch deã daøng, bôûi vì Thaùi bình ngöï laõm quyeån 49 tôø 10b coù nhaéc ñeán vieäc Lyù Toán ñaùnh Chaâu Nhai, maø vieäc naøy ñaõ xaûy ra vaøo muøa ñoâng thaùng 10 naêm Thaùi nguyeân thöù 5 (380) cuûa nhaø Taán, nhö Tö trò thoâng giaùm quyeån 104 tôø 3247 ñaõ lieät
Ngheä vaên loaïi tuï quyeån 95 töø 1659 daãn chuyeän "Chuoät tre gioáng nhö choù con, aên goác tre, sinh saûn ôû huyeän Phong Kheâ" vaø baûo trích töø Giao Chaâu kyù cuû Löu Haân Kyø, Phong Kheâ khoâng ñöôïc lieät ra nhö moät ñòa danh trong phaàn Ñòa lyù chí cuûa Toáng thö. Do ñoù nhaø Löu Toáng chaéc ñaõ boû teân naøy. Nhöng Taán thö quyeån 14 tôø 9a laïi coù ñòa danh aáy nhö moät huyeän cuûa quaän Vuõ Bình. Nhaø Löu Toáng thaønh laäp 420. Chuyeän chuoät tre nhö vaäy phaûi ñöôïc ghi laïi tröôùc nieân ñaïi ñoù, töùc phaûi vaøo ñôøi Ñoâng Taán (308-420). Baèng vaøo nhöõng döõ kieän noäi taïi naøy, Taêng Chieâu ñaõ keát luaän laø Giao Chaâu kyù vieát vaøo thôøi nhaø Taán vaø Löu Haân kyø phaûi soáng vaø vieát vaøo nhöõng naêm 360-420.
Caùch xaùc ñònh nieân ñaïi naøy cuûa Taêng Chieâu keå ra khaù loâi cuoán. Ñieàu caàn ghi laø vì nhöõng baèng côù vöøa keå tuy ít oûi, ñaõ thoaû maõn caû caû ñieàu kieän caàn cuõng nhö ñuû neân nieân ñaïi vöøa neâu laø coù theå chaáp nhaän ñöôïc. Tuy nhieân, baûn Giao Chaâu kyù do Taêng Chieâu taùi laäp khoâng phaûi ñaõ thu thaäp heát nhöõng ñoaïn phieán ñaõ ñöôïc trích daãn cuûa Löu Haân Kyø. Chaúng haïn, Nguõ Suøng Dieäu vaøo naêm 1840 ñaõ vieát trong lôøi baït cho Giao Chaâu kyù taùi laäp cuûa Taêng Chieâu cho raèng Chieâu ñaõ khoâng thu thaäp chính caâu maø chuùng ta trích daãn ôû ñaây, do Nhaïc Söû (930-1007) daãn trong Thaùi bình hoaøn vuõ kyù quyeån 170, tôø 7a2-4.
Vaäy, cho tôùi ít nhaát nhöõng naêm 380 ñeán 420 nhöõng ngöôøi ñi haùi cuûi ôû nöôùc ta coøn thaáy ñöôïc Chuøa vaø Thaùp do vua A Duïc döïng taïi thaønh Neâ Leâ ôû huyeän An Ñònh. Keát luaän naøy coù theå ñaùng tin ñeán möùc ñoä naøo? Coù thaät coù Thaùp do vua A Duïc ôû thaønh Neâ Leâ cuûa nöôùc ta hay khoâng? Taát nhieân ñaây laø nhöõng caâu hoûi chính ñaùng. Ñaëc bieät khi ta nghieân cöùu tö lieäu lòch söû Phaät giaùo Trung Quoác, ta thaáy vao khoaûng hai theá kyû thöù IV vaø V sdl, töùc gaàn cuøng thôøi vôùi nieân ñaïi cuûa Löu Haân Kyø, noåi baät moät phong traøo ñi tìm chuøa vua A Duïc ôû Trung Quoác. Thí duï, vieäc tìm vua A Duïc ôû Baønh Thaønh, Thaïch Laëc vaø Thaïch Hoå ñaøo chuøa vua A Duïc ôû Laâm Trì vaø Ñaøo Khaûn tìm caùch nghinh töôïng Phaät cuûa vua A Duïc töø chuøa Haøn Kheâ v.v... Caû moät thôøi ñaïi ñi tìm chuøa vua A Duc ôû Trung Quoác nhö theá, aét khoâng theå naøo khoâng aûnh höôûng ñeán vieäc tìm chuøa vua A Duïc ôû nöôùc ta. Daãu theá, cuõng caàn löu yù vieäc ñeà caäp ñeán söï coù maët cuûa Chuøa Thaùp lieân heä ñeán vua A Duïc taïi Vieät Nam coù theå coi laø moät trong nhöõng thoâng tin sôùm nhaát thuoäc loaïi aáy ôû vuøng Ñoâng Nam AÙ. Noù ít nhieàu coù theå aùm chæ ñeán phaùi ñoaøn truyeàn giaùo cuûa Sona do vua A Duïc phaùi ñi. Vì vaäy, khoâng phaûi hoaøn toaøn voâ lyù khi Lónh Nam Trích Quaùi ghi laïi vieäc Chöõ Ñoàng Töû ñöôïc nhaø sö Phaït Quang truyeàn ñaïo Phaät cho. Noùi khaùc ñi, nhöõng truyeàn thuyeát veà söï du nhaäp Phaät giaùo vaøo Vieät Nam vaøo thôøi Huøng Vöông, tuy ghi cheùp töông ñoái chaäm vaøo ñaàu thieân nieân kyû thöù 2 trôû ñi, khoâng phaûi khoâng coù chöùng côù xuaát hieän töông ñoái sôùm trong caùc tö lieäu Trung Quoác. Trong khi chôø ñôïi khai quaät ñöôïc nhöõng di vaät khaûo coå hoïc taïi cöûa Nam Giôùi vaø nuùi Tam Ñaûo, ta coù theå coù moät soá yù nieäm khaù chính xaùc veà söï hieän dieän cuûa Phaät giaùo taïi nöôùc ta vaøo nhöõng theá kyû tdl.
Boá© caûnh vaên hoùa Tín ngöôõng thôøi Huøng Vöông [^]
Hai vaán ñeà tieáp theo laø neáu Phaät giaùo truyeàn vaøo nöôùc ta vaøo thôøi ñieåm ñoù, töùc vaøo nhöõng theá kyû tröôùoc taây lòch, tình traïng vaên hoùa tín ngöôõng cuûa daân toäc ta vaøo thôøi aáy nhö theá naøo vaø nhöõng kinh ñieån gì cuûa Phaät giaùo ñöôïc daân toäc ta tieáp thu?
Veà vaán ñeà thöù nhaát, ta bieát neàn vaên hoùa Huøng Vöông ñaõ ñaït ñöôïc moät soá thaønh töïu röïc rôõ. Tröôùc tieân, neàn vaên hoùa naøy ñaõ xaây döïng ñöôïc moät boä maùy coâng quyeàn döïa treân luaät phaùp, ñeå baûo veä bieân cöông vaø ñieàu haønh ñaát nöôùc. Daáu veát cuï theå laø boä Vieät Luaät, maø vaøo naêm 43sdl sau khi ñaùnh baïi ñöôïc ñeá cheá Hai Baø Tröng, Maõ Vieän ñaõ phaûi ñieàu taáu: "Hôn möôøi ñieàu cuûa Vieät Luaät khaùc vôùi Haùn Luaät", nhö Haäu Haùn thö 54 tôø 9a8-10 ñaõ ghi. Söï kieän "ñieàu taáu" naøy veà Vieät Luaät ñoái laäp vôùi Haùn Luaät xaùc ñònh cho ta moät soá ñieåm. Thöù nhaát, vieäc Löu Tuù sai Maõ Vieän daãn quaân ñaùnh Hai Baø Tröng vaøo naêm Kieán Vuõ thöù 18 (42 sdl) thöïc chaát khoâng phaûi laø moät ñaøn aùp khôûi nghóa ñôn thuaàn, maø laø moät cuoäc xaâm löôïc ñoái vôùi moät ñaát nöôùc coù chuû quyeàn döôùi söï laõnh ñaïo cuûa Hai Baø Tröng treân cô sôû luaät phaùp cuûa boä Vieät Luaät. Boä Vieät Luaät naøy ngaøy nay ñaõ maát, gioáng nhö soá phaän cuûa Haùn Luaät. Tuy nhieân chæ moät vieäc ñaët Vieät Luaät ngang vôùi Haùn Luaät. Tuy nhieân chæ moät vieäc ñaët Vieät Luaät ngang vôùi Haùn Luaät cho pheùp ta giaû thieát noù laø moät boä luaän hoaøn chænh vôùi caùc qui ñònh vaø ñieàu khoaûn ñöôïc ghi cheùp roõ raøng, ñeå cho Maõ Vieän ñem so saùnh vôùi Haùn Luaät vaø phaùt hieän coù "hôn möoøi vieäc" sai khaùc. Vôùi moät boä luaät nhö theá toàn taïi, taát nhieân moät chính quyeàn khôûi nghóa cuûa Hai Baø Tröng khoâng theå coù ñuû thôøi gian ñeå thieát laäp. Moät khi ñaõ vaäy, Vieät Luaät laø moät ñieåm chæ chaéc chaén veà söï toàn taïi cuûa moät chính quyeàn Huøng Vöông ñoäc laäp naêm 110 tdl cho ñeán 43 sdl. Chæ moät toàn taïi lieân tuïc laâu daøi côõ ñoù môùi cho pheùp ra ñôøi moät boä luaät hoaøn chænh vaø coù taùc ñoäng roäng raõi trong xaõ hoäi. Chính vì taùc ñoäng roäng raõi naøy maø Maõ Vieän baét buoäc phaûi baét tay ngay vaøo vieäc ñieàu chænh caùc ñieàu khoaûn cuûa Vieät Luaät cho phuø hôïp vôùi Haùn Luaät, nhö ñaõ thaáy.
Hai laø, ñeå coù moät boä maùy coâng quyeàn quaûn lyù baèng luaät phaùp, xaõ hoäi Vieät Nam thôøi Huøng Vöông phaûi coù moät böôùc phaùt trieån cao, moät cô caáu toå chöùc phöùc taïp caàn quaûn lyù baèng luaät phaùp. Neáu caên cöù vaøo truyeän 87, töùc Ma Ñieäu Vöông Kinh, cuûa Luïc ñoä taäp kinh 8, ÑTK 152 tôø 49a 10-12 ta coù theå thaáy moät phaàn naøo caùch quaûn lyù baèng luaät phaùp naøy: "Coù keû khoâng thuaän hoùa thì taêng naëng thueá vaø vieäc coâng ích, ñem moät nhaø maùy naøy soáng giöõa naêm nhaø ngöôøi hieàn, khieán naêm nhaø naøy daïy moät nhaø kia, ngöôøi thuaän theo tröôùc thì thöôûng. Beà toâi giuùp vieäc thì duøng ngöôøi hieàn, maø khoâng duøng doøng doõi quí phaùi" (höõu baát thuaän hoùa giaû truøng dao dòch chi, dó kyø nhaát gia xöû vu hieàn giaû. Ngöõ gia chi gian leänh nguõ hoùa nhaát gia, tieân thuaän giaû thöôûng. Phuï thaàn dó hieàn, baát dó quí toäc).
Ba laø ñeå duy trì cho moät cô caáu xaõ hoäi phöùc taïp nhö vaäy, taát nhieân ñoøi hoûi phaûi coù moät neàn kinh teá phaùt trieån ña daïng, naêng ñoäng, moät neàn vaên hoùa coù baûn saéc ñaëc tính rieâng. Vaø cuoái cuøng, ñeå coù moät boä luaät nhö Vieät Luaät, ngoân ngöõ tieáng Vieät thôøi Huøng Vöông quyeát ñaõ ñaït ñeán moät trình ñoä phaùt trieån chính xaùc, ñuû ñeå phaùt bieåu nhöõng qui ñònh thaønh moät vaên baûn phaùp quy. Vaø ñeå ghi nhöõng vaên baûn phaùp quy ñoù, tieáng Vieät phaûi coù moät heä thoáng chöõ vieát rieâng, maø daáu tích ngaøy nay ta coù theå thaáy qua baøi "Vieät ca"_1 ghi trong Thuyeát uyeån 11 tôø 6a11-4a4.
Baøi Vieät ca vaø ngoân ngöõ vieät thôøi Huøng Vöông [^]
Thuyeát Uyeån laø boä saùch duy nhaát ñaõ cheùp laïi nguyeân vaên moät taùc phaåm vaên hoïc khaùc vôùi tieáng Trung Quoác, ñoù laø baøi Vieät ca maø coù khaû naêng laø Löu Höông (77-6tdl) ñaõ ruùt tö lieäu töø bí phuû nhaø Haùn. Khi môùi leân ngoâi naêm 33tdl, Haùn Thaønh ñeá ñaõ giao cho Löu Höông giöõ chöùc Hieäu trung nguõ kinh bí thö, nhö Tieàn Haùn thô 36 tôø 5b4-10 ñaõ ghi. Vaên ngheä chí trung Tieàn Haùn thö 36 tôø 1a 11-b7 cuõng cheùp: "Ñeán ñôøi Höõu Vuõ (140-86tdl), Thi thieáu, Thö rôi, Leã naùt, Nhaïc ñoã. Thaùnh thöôïng buøi nguøi noùi: Traãm raát ñau xoùt". Do theá, ñöa ra chính saùch caát saùch, ñaët quan cheùp saùch, döôùi tôùi truyeàn thuyeát caùc nhaø ñeàu sung bí phuû. Ñeán ñôøi Thaønh ñeá (32-6 tdl) cho laø saùch ñaõ taùn vong nhieàu, beøn sai yeát giaû Traàn Noâng tìm saùch soùt ôû thieân haï, ra chieáu quang luïc ñaïi phu Löu Höôùng hieäu ñính kinh truyeän chö töû thi phuù [...]. Moãi moät saùch xong, Höoùng beøn xeáp ñaët thieân muïc, toùm taét ñaïi yù, cheùp ra taâu vua". Cuõng Tieàn Haùn thö 36 tôø 22a7: "Höôùng thu taäp truyeän kyù haønh söï vieát Taân töï, Thuyeát uyeån goàm 50 thieân, taâu vua". Baûn thaân Löu Höông trong lôøi taâu daâng saùch Thuyeát uyeån ôû Thuyeát uyeån töï tôø 2a 13-b6 cuõng noùi: "Beà toâi Höôùng noùi Thuyeát uyeån taïp söï cuûa Trung thö_1, do [Höôùng] hieäu ñính (...) söï loaïi laém nhieàu, chöông cöù hoãn taïp...". Rieâng Taêng Cuûng, khi vieát veà Thuyeát uyeån, trong Thuyeát Uyeån töï tôø 1a5-7, cuõng ñeà caäp xa gaàn tôùi baøi Vieät ca: "[Löu] Höôùng löïa coïn söï tích haønh traïng do truyeän kyù traêm nhaø cheùp laïi, ñeå laøm ra saùch Thuyeát uyeån taâu leân, muoán laáy laøm pheùp raên".
Thuyeát uyeån ñöôïc vieát vaøo nhöõng naêm 18-12 tdl. Veà moät baøi ca cuûa ngöôøi Vieät goïi laø Vieät ca, Thuyeát Uyeån 11 tôø 6a11-7a4 ghi theá naøy: "Töông Thanh Quaân baét ñaàu ngaøy ñöôïc phong maëc aoù thuùy, ñeo kieám ngoïc, ñi giaøy the, ñöùng treân soâng Du. Quan ñaïi phu oâm duøi chuoâng, huyeän lònh caàm duøi troáng, ra leänh baûo: "Ai coù theå ñöa vua qua soâng?" Quan ñaïi phu nöôùc Sôû laø Trang Taân ñi qua noùi chuyeän. Beøn ñeán giaû boä vaùi ra maét, ñöùng leân noùi: Thaàn xin caàm tay vua, ñöôïc khoâng?" Töông Thaønh Quaân giaän, ñoåi saéc maø khoâng noùi gì.
"Trang Taân neù chieáu, chaáp tay noùi: "Chaéc coù mình ngaøi khoâng nghe vieäc Ngaïc quaân Töû Tích thaû thuyeàn chôi trong gioøng Taân ba, côõi thuyeàn Thanh haøn raát loäng laãy, tröông loäng thuùy, caàm ñuoâi teâ, traûi chieáu vaït ñeïp. Khi tieáng chuoâng troáng xong, thì cheøo thuyeàn. Ngöôøi Vieät oâm maùi cheøo ca. Lôøi ca noùi:
- Laïm heà bieän thaûo
- Laïm dö xöông hoä
- Traïch dö xöông chaâu
- Chaâu khaùn chaâu
- Yeân hoà taàn tö
- Tö maïn dö
- Hoà chieâu thieàn taàn duõ
- Saám thaät tuøy haø hoà.
- Kim tòch haø tòch heà khieàn trung chaâu löu
- Kim nhaät haø nhaät heà ñaéc döï vöông töû ñoàng chu
- Moâng tu bò haûo heà baát tí caáu só
- Taâm cô ngoan nhi baát tuyeät heà tri ñaéc vöông töû
- Sôn höõu moäc heà moäc höõu chi
- Taâm duyeät quaân heà quaân baát tri.
- Chieàu nay chieàu naøo heà nhoå doøng trung chaâu
- Ngaøy nay ngaøy naøo heà ñöôïc cuøng thuyeàn vôùi vua
- Ñöôïc aên maëc ñeïp heà khoâng traùcn nhuïc hoå
- Loøng töøng ngang maø khoâng döùt heà bieát ñöôïc vöông töû.
- Nuùi coù caây heà caây coù caønh
- Loøng thích vua heà vua chaúng raèng.
Nay ngaøi sao vöôït hôn Ngaïc quaân Töû Tích, beà toâi sao rieâng khoâng baèng ngöôøi cheøo thuyeàn? Xin caàm tay ngaøi, sao laïi khoâng ñöôïc?".
"Töông Thaønh Quaân beøn ñöa tay maø ñi leân, noùi: "Ta thuôû nhoû cuõng thöôøng noåi tieáng sang troïng veà ñoái ñaùp, chöa töøng boãng bò nhuïc nhaõ nhö theá. Töø nay veà sau, xin laáy leã lôùn nhoû, kính caån nhaän leänh".
Thoâng tin veà baøi Vieät ca naøy, ñöôïc ghi trong truyeän Nguyeân Haäu trong Tieàn Haùn thö 98 tôø 8b4-6 nhö sau: "Nguyeân tröôùc Thaønh ñoâ haàu Thöông thöôøng beänh, muoán traùnh noùng, theo vua, möôïn cung Minh Quang, sau laïi ñuïc thaønh Tröôøng An daãn nöôùc soâng Phong ñoå vaøo hoà lôùn trong nhaø mình, ñeå ñi thuyeàn, döïng loïng loâng chim, tröôùng maøn vaây khaép, cheøo thuyeàn haùt loái Vieät" (traáp dòch Vieät ca).
Thaønh ñoâ haàu Thöông tuùc Vöông Thöông (?-14tdl) laøm ñaïi tu maõ ñaïi töôùng quaân, phuï chính cho Haùn Thaønh ñeá nhöõng naêm 17-14 tdl. Vieäc Thöông laáy thuyeàn cho döïng loïng loâng chim gôïi cho ta hình aûnh caùc thuyeàn vôùi ngöôøi maëc aùo muõ loâng chim treân nhöõng hoa vaên troáng ñoàng Ngoïc Luõ, moät troáng ñoàng coù nieân ñaïi gaàn guõi vôùi Vöông Thöông. Khoâng nhöõng theá, Thöông laïi cho ngöôøi caàm cheøo haùt baøi haùt tieáng Vieät maø töø ñaây ta goïi laø baøi Vieät ca. Thöông laïi la ñoàng ñaïi cuaû Löu Höôùng (77-6 tdl) ngöôøi Vieät Thuyeát Uyeån vaø ñaàu tieân cheùp troïn baøi Vieät ca baèng tieáng Vieät vaø dòch ra tieáng Sôû nhö ta ñoïc ôû treân. Moät ngöôøi taàm côõ nhö Vöông Thöông laøm ñaïi tö maõ ñaïi töôùng quaân töø naêm 17-14 tdl taát khoâng theå naøo Höôùng khoâng bieát tôùi. Cho neân, neáu Thöông ñaõ ñuïc caû "thaønh vua" (ñeá thaønh) deã daãn nöôùc soâng vaøo hoà minh cho ngöôøi ta "cheøo thuyeàn haùt Vieät ca", thì nhöõng baøi "Vieät ca" nayø khoâng theå khoâng loâi cuoán söï chuù yù cuûa Höôùng, moät ngöôøi "chuyeân doàn loøng vaøo kinh thuaät, ngaøy ñoïc saùch truyeän, ñeâm xem traêng sao, coù khi khoâng nguû ñeán saùng" Nhö theá, baøi "Vieät ca", maø Löu Höôùng cheùp luoân caû nguyeân vaên chöõ Vieät cuûa noù vaøo Thuyeát uyeån, duø coù xuaát phaùt töø bí phuû ñi nöõa, thì ít nhieàu cuõng chòu aûnh höôûng cuûa loái haùt Vieät ca thònh haønh taïi kinh ñoâ Tröôøng An nhaø Haùn trong caùc gia ñình quyeàn quí thôøi ñoù, trong ñoù coù Vöông Thöông.
Baøi Vieät ca naøy khoâng theå xuaát hieän chaäm hôn naêm 16tdl, naêm Löu Höông hoaøn thaønh Thuyeát Uyeån. Ta bieát Trang Taân vaø Töông Thaønh Quaân laø nhöõng nhaân vaät theá kyû thöù IV tdl, coøn Ngaïc quaân Töû Tích laø con thöù tö cuûa Sôû Cung vöông, vaø töï saùt luùc Bình Vöông leân ngoâi. Sôû cung vöông trò vì giöõa nhöõng naêm 590-560 tdl, coøn Sôû Bình Vöông leân ngoâi naêm 528 tdl_1. Vieäc löu haønh cuûa baøi Vieät ca do theá, phaûi xaûy ra vaøo theá kyû thöù VI-V tdl, neáu khoâng sôùm hôon, ñeå cho chuyeän Trang Taân vaø Töông Thaønh Quaân ghi laïi vaø ñöôïc nghe ñeán. Vaø tieáng Vieät nhö theá khoâng chæ hieän dieän nhö moät ngoân ngöõ cuûa gioáng ngöôøi Vieät, maø coøn nhö moät ngoân ngöõ coù chöõ vieát töông ñoái hoaøn chænh, ñeå cho Löu Höông coù theå cheùp laïi nguyeân vaên cuøng baûn dòch "tieáng Sôû" cuûa noù coù töø moät baûn vaên naøo ñoù trong bí phuû cuûa hoaøng cung nhaø Haùn. Söï kieän Vieät ca ñöôïc cheùp caû nguyeân baûn laãn dòch baûn chöùng toû ngöôøi vieát baûn goác aáy töông ñoái thoâng thuoäc caû hai ngoân ngöõ cuøng heä thoáng chöõ vieát cuûa chuùng. Vaø ngöôøi naøy toái thieåu phaûi soáng tröôùc thôøi Löu Höôùng, ñeå cho taùc phaåm cuaû oâng ta coù ñuû thôøi gian ñi vaøo "bí phuû" vaø "trung thö" cuûa nhaø Haùn.
Baøi Vieät ca naøy, coù theå ñoïc, chaám caâu vaø caét nghóa nhö sau:
Caùch ñoïc tieáng Vieät theo ñeà nghò cuûa chuùng toâi:
- Laém buoåi ñieân ñaûo
- Laém giôø chung goï
- Nöôùc giôø chung ñuoác
- Ñuoác caønh ñuoác
- Yeân daï gìn vua
- Vua vaãn côø
- Daï sao thaân gìn vua
- Xieâm thöïc vò haù hoå.
- glaâm jiei b'ian ts'oâg
- glaâm dio t'iang g'o
- d'aøk dio t'iang tioâg
- tioâg kaâm tioâg
- gian g'o dz'ien siwo
- siwo mwaân dio
- g'o t'jog d'aân dz'ien diu
- ts'aâm ziek zwie g'aâ g'o
Baûn dòch chöõ Haùn:
- Kim tòch haø tòch heà khieån trung chaâu löu
- Kim tòch haø nhaät heà ñaéc döï vöông töû ñoàng chu
- Sôn höõu moäc heà
- Moäc höõu chi
- Taâm duyeät quaân heà
- Quaân baát tri
- Taâm cô ngoan nhö baát tuyeät heà ñaéc tri vöông töû
- Moâng tu bò haûo heà baát tí caàu só.
Qua baøi Vieät ca nhö theá, ta coù theå khaúng ñònh laø vaøo thôøi Huøng Vöông ñaõ xuaát hieän moät ngoân ngöõ Vieät nam, maø ta coù theå tìm thaáy trong Luïc Ñoä taäp kinh, trong ñoù coøn baûo löu treân 15 tröôøng hôïp caùc caáu truùc ngöõ hoïc theo vaên phaùp tieáng Vieät, cung caáp cho chuùng ta moät soá löôïng ñaùng keå caùc taù aâm cho vieäc nghieân cöùu tieáng Vieät coå vaø phuïc cheá laïi dieän maïo tieáng noùi aáy caùch ñaây hai ngaøn naêm
Luïc Ñoä taäp kinh [^]
Luïc Ñoä taäp kinh laø vaên baûn ñaàu tieân vaø xöa nhaát, ngoaøi baøi Vieät ca, taäp thaønh nhöõng chuû ñeà tö töôûng lôùn cuûa daân toäc nhö nhaân nghóa, trung hieáu, ñaát nöôùc, maát nöôùc v.v... laøm coät soáng cho chuû nghóa nhaân ñaïo Vieät Nam vaø truyeàn thoáng vaên hoùa Vieät Nam_1. Luïc ñoä taäp kinh ñöôïc Khöông Taêng Hoäi dòch vaøo thôøi Tam Quoác, töø moät truyeän baûn Luïc ñoä taäp kinh tieáng Vieät, goàm coù caû thaûy 91 quyeån.
Baûn kinh luïc xöa nhaát hieän coøn laø Xuaát tam taïng kyù taäp 2. ÑTK 2145 tôø 7a27-b1 ghi veà Luïc ñoä taäp kinh nhö sau: "Luïc ñoä taäp kinh 9 quyeån, hoaëc goïi laø Luïc ñoä voâ cöïc kinh... Thôøi Nguïy Minh ñeá (228-240) Sa-moân Thieân Truùc Khöông Taêng Hoäi dòch ra vaøo ñôøi Ngoâ Chuùa Toân Quyeàn (222-252) vaø Toân Löôïng (253-258)". Cao Taêng truyeän 1, ÑTK 2059 tôø 326a21 ghi theâm laø Khöông Taêng Hoäi dòch Luïc ñoä taäp ôû chuøa Kieán sô. Phaùp Kinh vieát Chuùng kinh muïc luïc 6, ÑTK 2146 tôø 144a11, naêm Khai Hoaøng 14 (594) trong muïc Taây phöông chö thaùnh hieàn sôû soaïn taäp ghi: "Luïc ñoä taäp 4 quyeån, Khöông Taêng Hoäi ñôøi Ngoâ dòch". Phí Tröôøng Phoøng vieát Lòch ñaïi tam baûo kyù 5, ÑTK 2034 tôø 36b24, naêm Khai Hoaøng 17 (597) vieát: "Naêm Thaùi Nguyeân thöù nhaát (251 sdl), ôû Döông Ñoâ chuøa Kieán Sô, dòch caùc kinh Luïc ñoä taäp v.v.. 4 boä 16 quyeån" Ñaïo Tuyeân soaïn Ñaïi Ñöôøng noäi ñieån luïc 2 ÑTK 2149 tôø 230a6-c23 ghi: "Luïc ñoä taäp kinh 9 quyeån, moät choã goïi Luïc Ñoä voâ cöïc kinh, moät goïi Ñoä voâ cöïc kinh, moät goïi Taïp voâ cöïc kinh. Xem Truùc Ñaïo toå luïc vaø Tam taïng kyø... Ñôøi Teà Vöông nhaø Nguïy trong naêm Chính Thuûy (241-249) Sa-moân Thieân Truùc Khöông Taêng Hoäi ôû chuøa Kieán Sô dòch...". Caùc nhaø vieát kinh luïc khaùc, nhö Minh Thuyeân trong Ñaïi Chaâu sanh ñònh chöùng kinh muïc luïc, Ngaïn Toân trong Chuùng kinh muïc luïc 2 ÑTK 2147 tôø 161b7 ôû muïc Hieàn thaùnh taäp truyeàn, Trí Thaêng trong Khai nguyeân Thích giaùo luïc 2 ÑTK 2154 tôø 490b4-591b23, Tænh Maïi trong Coå Kim dòch Kinh ñoà kyù 1 ÑTK 2152 tôø 352a26-b22, Tænh Thaùi trong Chuùng kinh muïc luïc 2 ÑTK 2148 tôø 195a28 v.v... cuõng ñeàu coù lieät keâ Luïc Ñoä taäp kinh hoaëc 8 hoaëc 9 quyeån, vaø ñeàu nhaát trí laø ñöôïc Khöông Taêng Hoäi dòch.
Vaên töø vaø noäi dung Luïc ñoä taäp kinh chöùa ñöïng moät soá neùt khieán ta nghi ngôø noù khoâng phaûi laø moät dòch phaåm töø nguyeân baûn tieáng Phaïn. Chaúng haïn, truyeän 49 cuûa Luïc ñoä taäp kinh 5, tôø 28a22-24, coù caâu phaùt bieåu cuûa anh thôï saên noùi raèng: "[Toâi] ôû ñôøi laâu naêm, thaáy nho só tích ñöùc laøm laønh, haù coù baèng ñeä töû Phaät queân mình cöùu moïi ngöôøi, ôû aån maø khoâng döông danh, ö?", thì roõ raøng neáu Luïc ñoä taäp kinh do "thaùnh hieàm soaïn ra", thì chaéc chaén khoâng phaûi laø "thaùnh hieàn phöông Taây" (töùc Thieân truùc hay AÁn Ñoä) vì "phöông Taây" thôøi aáy laøm gì coù "nho só" cuûa phöông Ñoâng? Do vaäy, ñaây phaûi laø moät phaùt bieåu cuûa "thaùnh hieàn phöông Ñoâng", maø trong tröôøng hôïp naøy, laïi laø moät "thaùnh hieàn" cuûa nöôùc ta, ñeå ñeán naêm 251, Khöông Taêng Hoäi môùi dòch noù ra tieáng Trung Quoác. Vaø cuõng chính döïa vaøo baûn Luïc Ñoä taäp kinh tieáng Vieät naøy maø baûn dòch ra tieáng Trung Quoác cuûa Khöông Taêng Hoäi môùi mang tính "vaên töø ñieån nhaõ" nhö Thang Duïng Ñoàng nhaän ñònh trong quyeån Haùn Nguïy Löôõng Taán Nam Baéc trieàu Phaät giaùo söû_1 vaø daãn ñeán vieäc hoï Thang giaû thieát laø baûn Luïc ñoä taäp kinh tieáng Trung Quoác naøy khoâng phaûi do Hoäi dòch, maø coù khaû naêng laø do Hoäi vieát ra. Thöùc teá, laø Khöông Taêng Hoäi ñaõ duøng moät baûn ñaùy tieáng Vieät, chöù khoâng phaûi tieáng Phaïn, ñeå dòch Luïc ñoä taäp kinh ra tieáng Trung Quoác. Vì vaäy khi ñoïc leân, ta nghe gaàn guõi, coù caûm töôûng nhö moät baûn vaên vieát chöù khoâng phaûi laø moät baûn dòch töø nguyeân baûn chöõ Phaïn hay moät phöông ngoân naøo ñoù cuaû AÁn Ñoä. Neáu ñoïc kyõ hôn, ta phaùt hieän theâm moät söï kieän heát söùc laï luøng, nhöng raát quan troïng vaø coù nhieàu yù nghóa ñoái vôùi khoâng nhöõng Lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam maø coøn vôùi Lòch söû vaên hoùa vaø ngoân ngöõ Vieät Nam nöõa.
Ngoân ngöõ Vieät [^]
Söï kieän ñoù laø trong moät soá caâu cuûa Luïc ñoä taäp kinh, Khöông Taêng Hoäi ñaõ khoâng vieát ñuùng theo ngöõ phaùp Trung Quoác maø laïi theo ngöõ phaùp Vieät Nam, ta coù cuï theå caùc ñoaïn:
1. Truyeän 13, tôø 7c13: "Vöông caäp phu nhaân, töï nhieân hoaøn taïi baûn quoác trung cung chính ñieän thöôïng toïa...".
2. Truyeän 14, tôø 8c5: "Nhó vöông giaû chi töû, sinh ö vinh laïc, tröôûng ö trung cung..."; cuøng truyeän, tôø 9b27: "Löôõng nhi ñoå chi, trung taâm ñaùt cuï...".
3. Truyeän 26, tôø 16b2: "... Thuû thaùm taàm chi, töùc hoaïch saét hyû, trung taâm saûng nhieân, caàu dó an chi...".
4. Truyeän 39, tôø 21b27: "... Trung taâm hoan hæ".
5. Truyeän 41, tôø 22c12:"Vöông boân nhaäp sôn, ñoà kieán thaàn thoï".
6. Truyeän 43 tôø 24b21:"... trung taâm chuùng ueá..."
7. Truyeän 44 tôø 25a26: "trung taâm nuïc chieân, ñeâ thuû baát vaân"
8. Truyeän 72, tôø 38b25: "... tuyeät dieäu chi töôïng lai taïi trung ñình, thieáp kim cung söï".
9. Truyeän 76, tôø 40a 8: "... cöûu toäc quyeân chi, vieãn tröôùc ngoaïi daõ"; cuøng truyeän, tôø 40b 5: "Vò chuùng huaán ñaïo trung taâm hoan hæ".
10. Truyeän 83, tôø 44c1: "... dó kyø coát nhuïc vi beä thaêng thieân"; cuøng truyeän tôø 45a 19: "Ngoâ ñöông dó kyø huyeát, vi beä thaêng thieân".
11. Truyeän 85, tôø 47b26: "... trung taâm gia yeân"; cuøng truyeän tôø 47c16: "... trung taâm ñaøi yeân".
Nhö theá, qua 11 truyeän vôùi 15 tröôøng hôïp ngöõ phaùp tieáng Trung Quoác thôøi Khöông Taêng Hoäi ñaõ khoâng ñöôïc chaáp haønh; ngöôïc laïi, chuùng ñöôïc vieát theo ngöõ phaùp tieáng Vieät, nhö ta bieát hieän nay. Trong soá 15 tröôøng hôïp naøy thì coù ñeán 11 tröôøng hôïp lieân quan ñeán chöõ "trung taâm". Muoán noùi "trong loøng" maø noùi "trung taâm" theo ngöõ phaùp tieáng Trung Quoác laø khoâng theå chaáp nhaän. Chöõ "trung taâm" vôùi nghóa chæ nôi choán, "trong", ñeán thôøi Vöông Daät (khoaûng 89-158) chuù thích Sôû töø vaø Trònh Huyeàn (127-200) chuù thích kinh Thi ñaõ ñöôïc qui ñònh haún laø luoân luoân ñöùng sau danh töø hay ñaïi danh töø noù chæ nôi choán. Qua nhöõng phaân tích chi tieát_1, cuïm töø "trung taâm" töø theá kyû VI tdl cho ñeán theá kyû I sdl veà sau cho ñeán thôøi Khöông Taêng Hoäi, vieäc söû duïng noù cöïc kyø hieám hoi, thöïc teá chæ coù ba laàn. Theá maø trong giai ñoaïn ñoù, moät taäp saùch ngaén nhö Luïc ñoä taäp kinh laïi coù ñeán 8 trong soá 15 tröôøng hôïp ngoân ngöõ baát bình thöôøng laïi söû duïng töø "trung taâm". Do vaäy, nhöõng tröôøng hôïp "trung taâm" vöøa daãn phaûi ñöôïc vieát theo ngöõ phaùp tieáng Vieät. Nhöõng tröôøng hôïp "Thaàn thoï" ñeå dieãn taû yù nieäm "thaàn caây" vaø "beä thaêng thieân" ñeå dieãn taû "beä thaêng thieân" cuõng theá. Töø ñoù, ñöa ñeán moät keát luaän raèng laø coù khaû naêng Khöông Taêng Hoäi ñaõ söû duïng moät nguyeân baûn Luïc ñoä taäp kinh tieáng Vieät ñeå dòch ra baûn Luïc ñoä taäp kinh tieáng Trung Quoác maø ta hieän ñang duøng laøm nguyeân baûn tieáng Vieät nhö vaäy môùi giaûi thích noåi taïi sao ngöõ phaùp tieáng Vieät ñaõ aûnh höôûng moät caùch coù heä thoáng vaø toaøn dieän ñoái vôùi dòch baûn Luïc ñoä taäp kinh tieáng Trung Quoác hieän coù.
Quan nieäm veà chöõ hieáu cuûa daân toäc Vieät Nam [^]
Veà tö töôûng hieáu ñaïo, toái thieåu cöù vaøo cuoäc tranh luaän do Maâu Töû lyù hoaëc luaän ghi laïi xung quanh truyeän Thaùi töû Tu Ñaïi Noa vaø caên cöù vaøo chính truyeän Tu Ñaïi Noa, trong Luïc ñoä taäp kinh 2, ÑTK 152 tôø 8b7, ta bieát coù söï khaùc bieät cô baûn giöõ tö töôûng hieáu ñaïo cuûa ngöôøi Vieät Nam vaø hieáu ñaïo cuûa ngöôøi Trung Quoác. Hieáu ñaïo cuûa ngöôøi Trung Quoác theo caâu môû ñaàu cuûa Hieáu kinh laø: "Thaân theå toùc da, nhaän töø cha meï, khoâng daùm toån thöông ñoù laø khôûi ñaàu cuaû hieáu. Laäp thaân haønh ñaïo, döông danh vôùi haäu theá, ñoù laø keát cuïc cuûa hieáu". (Thaân theå phaùt phu, thoï chi phu maãu, baát caûm toån thöông, hieáu chi thuûy. Laäp thaân haønh ñaïo, döông danh ö haäu theá, hieáu chi chung).
Ngöôøi vaán naïn nôi ñieàu 9 trong Maâu Töû lyù hoaëc luaän cuõng döïa vaøo lyù leõ treân baøi baùc Maâu Töû, thì Maâu Töû chæ ngay: "Thaùi Baù caét toùc, veõ mình, töï theo tuïc cuûa Ngoâ vieät, traùi vôùi nghóa thaân theå toùc da; vaäy maø Khoång Töû ca tuïng, cho coù theå goïi laø chí ñöùc [...] Döï Nhöôïng nuoát than, sôn mình. Nhieáp Chính loät maët, töï vaãn. Baù Cô daãm löûa, haïnh cao caét maët. Quaân töû cho laø duõng vaø cheát vì nghóa. khoâng nghe ai cheâ laø töï huûy heát".
Laïi nöõa, moät quan nieäm ñaïo hieáu nhö trong Hieáu kinh nhö theá khoâng theå naøo phuø hôïp vôùi ngay chính taäp tuïc soáng raát phoå bieán cuaû ngöôøi Vieät Nam vaøo thôøi Huøng Vöông maø Tieàn Haùn thö 28 haï tôø 31a5-12 ñaõ ghi laïi: "Ñaát Vieät (...) nay laø Thöông Ngoâ, Uaát Laâm, Hôïp Phoá, Giao Chæ, Cöûu Chaân, Nam Haûi, Nhaät Nam, ñeàu laø phaàn cuûa Vieät... xaâm mình caét toùc ñeå traùnh haïi cuûa giao long"
Nhan Sö Coå (581-645) daãn ÖÙng Thieäu (khoaûng 130-190) giaûi thích tuïc xaâm mình caét toùc cuûa ngöôøi Vieät, noùi: "Thöôøng ôû trong nöôùc, neân caét toùc xaâm mình, cho gioáng vôùi con roàng, ñeå khoâng bò thöông haïi".
Tuïc caét toùc xaâm mình cuûa ngöôøi Vieät nhö vaäy xuaát hieän raát sôùm, töø theá kyû tröôùc Döông lòch ngöôøi Trung Quoác ñaõ bieát ñeán vaø ghi laïi, ñeå cho sau naøy Ban Coá (32-92 sdl) cheùp vaøo Tieàn Haùn thö. Moät khi tuïc caét toùc xaâm mình ñaõ phoå bieán nhö theá, thì ngay caâu ñaàu cuûa thuyeát hieáu ñaïo Trung Quoác nghe ñaõ khoâng loït tai ñoái vôùi ngöôøi Vieät. Ngöôøi Vieät laøm sao giöõ hieáu ñaïo ñöôïc theo Hieáu kinh neáu hoï ñaõ caét toùc xaâm mình? Töø thöïc teá ñoù, baét buoäc ngöôøi Vieät phaûi coù moät ñaïo hieáu khaùc vôùi ñaïo hieáu cuûa ngöôøi Trung Quoác. Vaø ñaïo hieáu naøy ñöôïc coâng boá roõ raøng trong kinh Tu Ñaïi Noa cuûa Luïc ñoä taäp kinh 2. ÑTK 152 tôø 8b7; "Giuùp ngheøo cöùu thieáu, thöông nuoâi quaàn sinh, laø ñöùng ñaàu cuûa haïnh? (Chaån cuøng teá phaïp, töø duïc quaàn sinh, vi haïnh chi nguyeân thuû).
Khi xaùc ñònh ñöùng ñaàu moïi haïnh (haïnh chi nguyeân thuû) laø vieäc "giuùp ngheøo cöùu thieáu thöông nuoâi quaàn sanh", thì ñaây laø moät ñònh nghóa hoaøn toaøn môùi veà chöõ hieáu, bôûi vì theo Ñoã Khaâm trong Tieàn Han thö 60 tôø 9a12 thì "hieáu ñöùng ñaàu moïi haïnh cuûa con ngöôøi" (hieáu, nhaân haïnh chi sôû tieân), vaø ñaây cuõng laø yù chính cuûa Hieáu kinh, maø Tieàn Haùn thö 71 tôø 9a9-10 ñaõ daãn: "Hieáu kinh noùi:"Tính cuûa trôøi ñaát, con ngöoøi laø quí. Haïnh con ngöôøi khoâng gì lôùn hôn hieáu".
Noäi dung ñaïo hieáu cuûa ngöôøi Vieät Nam thôøi tieàn Phaät giaùo nhö hoaøn toaøn khaùc haún ñaïo hieáu cuûa ngöôøi Trung Quoác. Caàn nhôù laø chöõ hieáu trong tieáng Phaïn khoâng coù moät töø töông ñöông vôùi chöõ hieáu cuaû tieáng Haùn. Töø moät noäi dung chöõ hieáu nhö theá, ta môùi thaáy Luïc ñoä taäp kinh 5 ÑTK 152 tôø 28a22-24, truyeän 49, ñaõ leân tieáng pheâ phaùn ñaïo hieáu cuûa ngöôøi Trung Quoác: "Toâi ôû ñôøi laâu naêm, tuy thaáy Nho só tích ñöùc laøm laønh, haù coù ai nhö ñeä töû Phaät queân mình cöùu ngöôøi, aâm thaàm maø khoâng neâu danh ö?" (Xöû theá höõu nieân, tuy ñoä Nho só tích ñöùc vi thieän, khôûi höõu nhöôïc Phaät ñeä töû, thöù kyû teá chuùng aån xöù nhi baát döông danh daõ hoà?).
Hai thaønh toá chính cuûa ñaïo hieáu Trung Quoác laø "thaân theå toùc da khoâng daùm toån thöông" vaø "laäp thaân haønh ñaïo, neâu teân vôùi haäu theá" töø ñoù ñaõ bò khaùi nieäm ñaïo hieáu cuûa ngöôøi Vieät Nam phaûn baùc. Vaø khoâng chæ hai thaønh toá naøy cuaû Hieáu kinh bò pheâ phaùn, moät quan nieäm khaùc do Maïnh Töû neâu leân, ñoù laø "baát hieáu coù ba, khoâng ngöôøi noái doõi laø lôùn nhaát" (baát hieáu höõu tam voâ haäu vi ñaïi) cuõng bò Luïc ñoä taäp kinh ôû truyeän 86, tôø 48a7-10, maïnh meõ pheâ phaùn: "Ngöôøi ñaïo cao thì ñöùc roäng. Ta muoán caùi ñaïo voâ duïc, ñaïo ñoù môùi quí. Ñem ñaïo truyeàn cho thaàn, ñem ñöùc trao cho thaùnh, thaàn thanh truyeàn nhau caùi söï giaùo hoùa vó ñaïi khoâng hö naùt, ñoù môùi goïi laø söï noái doõi toát laønh. Nay ngöôøi muoán laáp nguoàn ñaïo, chaët goác ñöùc, thì khoâng ñaùng goïi laø keû voâ haäu ö?" (Ñaïo cao giaû quyeát ñöùc thaâm, ngoâ duïc voâ duïc chi ñaïo, quyeát duïc traân hæ. Dó ñaïo truyeàn thaàn, dó ñöùc thoï thaùnh, thaàn thaùnh töông truyeàn aûnh hoùa baát huû, khaû vò löông töï giaû hoà! Nhöõ duïc ñieàn ñaïo chi nguyeân phaït ñöùc chi caên, khaû vò voâ haäu giaû hoà!).
Vaán ñeà voâ haäu cuûa ñaïo hieáu töø bình dieän sinh lyù ñaõ chuyeån sang bình dieän ñaïo ñöùc vaø hoïc thuaät, khoâng nhaát thieát phaûi coù söï thöøa töï veà maët sinh vaät hoïc môùi goïi laø hieáu, ñaïo hieáu theo quan nieäm cuûa Maïnh Töû, maø coøn coù moät loái thöøa töï khaùc, söï noái doõi khaùc, noái doõi veà chaân lyù, noái doõi veà hoïc thuaät, noái doõi veà ñaïo ñöùc. Quan nieäm noái doõi naøy cuaû ngöoøi Vieät thôøi kyø tieàn Phaät Giaùo hoaøn toaøn phuø hôïp vôùi quan nieäm thöøa töï Phaùp cuûa Phaät giaùo.
Nhöng khoâng chæ coù theá, quan nieäm noái doõi naøy mang hai ñaëc tính caàn löu yù trong cuoäc ñaáu tranh ñeå giöõ gìn noøi gioáng cuûa ngöôøi Vieät. Thöù nhaát, ñeå baûo veä söï toàn taïi nhö moät daân toäc, ngöôøi Vieät phaûi xaùc ñònh mình coù moät neàn vaên hoùa, moät neàn ñaïo ñöùc hoïc thuaät caàn phaûi noái doõi, caàn phaûi baûo veä maø neáu khoâng noái doõi ñöôïc thì daân toäc khoâng theå toàn taïi vôùi tö caùch laø moät daân toäc ñöôïc. Xuaát phaùt töø quan ñieåm noái doõi nhö theá, ngöôøi Vieät khoâng ñi ñeán moät chuû nghóa noái doõi cöïc ñoan, nhö söï noái doõi veà maët sinh vaät hoïc cuûa chuû nghóa öu sinh (eugenics) hieän ñaïi, gaây taùc haïi vaø toán bao sinh maïng ñoái vôùi nhöõng daân toäc khaùc. Baûo veä neàn vaên hoùa cuûa mình, baûo veä loái soáng (haïnh) cuûa mình, ngöôøi Vieät saün saøng môû roäng ñoâi tay ñoùn nhaän nhöõng ngöôøi töø daân toäc khaùc ñeán soáng chung trôû thaønh moät boä phaän cuûa daân toäc mình.
Ñaây laø ñaëc ñieåm thöù hai cuûa quan nieäm thöøa töï cuûa ngöôøi Vieät tieàn Phaät giaùo. Hoï coù quan nieäm nhö theá cuõng phaûi thoâi, bôûi vì ñòa baøn sinh toàn cuûa hoï, cuï theå laø vuøng trung du vaø ñoàng baèng Baéc boä vaøo thôøi xa xöa ñaõ toàn taïi nhöõng daân toäc khaùc. Cho neân, nhöõng giao löu veà huyeát thoáng giöõa caùc daân toäc khaùc nhau taát phaûi xaûy ra. Do ñoù, neáu chæ döïa vaøo söï noái doõi theo quan ñieåm sinh vaät hoïc, thì ngöôøi Vieät ñaõ khoâng phaùt trieån vaø hình thaønh ñöôïc moät coäng ñoàng daân toäc thuaàn nhaát. Hoï phaûi döïa vaøo moät quan ñieåm khaùc ñeå coù söï thuaàn nhaát aáy, ñoù laø, söï thuaàn nhaát veà maët vaên hoùa vaø loái soáng.
Trong boái caûnh cuûa moät neàn chính trò, kinh teá vaø vaên hoùa nhö theá, ñaõ noåi baät leân moät soá tö töôûng, tín ngöôõng cuûa ngöôøi Vieät ñôøi Huøng Vöông maø ngaøy nay ta coøn tìm thaáy trong caùc thö tòch coå vaø ñöôïc chöùng thöïc moät phaàn naøo bôûi caùc di lieäu khaûo coå hoïc.
Quan nieäm chöõ Nhaân [^]
Veà quan nieäm "trò daân, giuùp nöôùc" thì töø thôøi Huøng Vöông xa xöa, ta ñaõ thaáy xuaát hieän moät lyù thuyeát nhaân nghóa hoaøn toaøn khaùc vôùi quan ñieåm nhaân nghóa cuûa ngöôøi Trung Quoác, vaø ñöôïc tìm thaáy trong Luïc ñoä taäp kinh. Tö töôûng nhaân nghóa naøy ñeà caäp ñeán loøng thöông, nhöng loøng thöông naøy, "khoâng chæ giôùi haïn trong vieäc thöông ngöôøi maø coøn bao truøm heát caû sinh vaät cho chí ñeán caû coû caây" (Hoaøi voâ ngoaïi chi hoaèng nhaân, nhuaän ñaõi thaoû moäc). Ñaây laø moät tö töôûng heát söùc roäng lôùn, khoâng coù trong Nho giaùo. Ñoái vôùi Nho giaùo, nhaân nghóa coù moät noäi dung heát söùc haïn cheá. Thieân Taän taâm chöông cuù thöôïng trong Maïnh Töû noùi raát roõ: "Loøng nhaân cuûa Nghieâu Thuaán khoâng yeâu khaép moïi ngöôøi, maø tröôùc heát yeâu baø con vaø ngöôøi taøi gioûi".Cho neân, duø Maïnh Töû coù theå deã daøng ñoàng yù vôùi tö töôûng nhaân nghóa cuûa Luïc ñoä taäp kinh, laø: "[Vua] laáy nhaân töø trò nöôùc, dung thöù daïy daân" [vöông] trò dó nhaân hoùa daân, dó thöù cö bæ], quyeån 4, tôø 22a 19; hay "laáy ñieàu nhaân ñeå trò nöôùc" (trò quoác dó nhaân); vì Maïnh Töû cuõng chuû tröông "tam ñaïi ñöôïc thieân haï laø nhôøo nhaân, maát thieân haï cuõng vì baát nhaân", nhöng ta thaáy quan ñieåm nhaân nghóa cuûa hai beân caùch xa nhau moät trôøi moät vöïc. Vaø söï khaùc bieät naøy vaãn toàn taïi qua haøng ngaøn naêm, maø ta coù theå phaùt hieän khoâng maáy khoù khaên trong tröôøng hôïp Nguyeãn Traõi, nhö chuùng toâi ñaõ coù dòp chöùng toû_1, daãu töø nhaân nghóa vaãn ñöôïc söû duïng.
Caàn nhôù laø gioáng nhö tröôøng hôïp chöõ hieáu, chöõ nhaân nghóa khoâng coù töø töông ñöông trong tieáng Phaïn. Do theá, tö töôûng nhaân nghóa phaùt bieåu trong Luïc ñoä taäp kinh phaûn aûnh khaù trung thöïc tö töôûng nhaân nghóa cuûa daân toäc ta thôøi tieàn Phaät giaùo, töùc tö töôûng thôøi Huøng Vöông, luùc Phaät giaùo töø AÁn Ñoä baét ñaàu truyeàn baù khaép nôi. Töø moät ñònh nghóa ñôn giaûn nhö: "phuø hieáu saùt giaû baát nhaân" (thích gieát laø khoâng coù loøng nhaân), theo Luïc ñoä taäp kinh quyeån 4, tôø 19a, cho ñeán moät khaúng ñònh cöông quyeát nhö: "Ngoâ ninh toån xu meänh baát khöù nhaân ñaïo daõ" (ta thaø chòu toån maïng chöù khoâng boû ñaïo nhaân) ôû tôø 18c17-18; hoaëc "baát nhaân nghòch ñaïo ninh töû baát vi daõ" (baát nhaân traùi ñaïo thaø cheát chöù khoâng laøm), quyeån 2 tôø 6b22, ñöa ñeán quan nieäm Boà taùt vì loøng nhaân, nhaãn cho ñeán loaøi saâu boï cuõng khoâng gieát ñöôïc ghi trong truyeän 32, tôø 19aû: "Quaùn Boà Taùt chi thanh nhaân, quyeân phi kyø haønh nhu ñoäng chi loaïi, aùi nhi baát saùt" (thaáy söï nhaân töø trong saïch cuûa Boà Taùt, caùc loaøi boø bay maùy cöïa uoán tröôøn, ñeàu thöông khoâng gieát)
Truyeän 48, tôø 27c13 cuõng noùi veà chöõ nhaân theo phaûn caùch: "Tham duïc laø ngöôøi ñieân, naøo coù loøng nghóa nhaân" (tham duïc vi cuoàng phu, phi höõu nhaân nghóa taâm".
Chöõ Nhaân nhö theá ñöôïc ñeà cao qua nhieàu cuïm töø khaùc nhau, theå hieän khoâng nhöõng giaùo lyù tình thöông cuûa Phaät giaùo, maø coøn truyeàn thoáng nhaân ñaïo thôøi Huøng Vöông cuaû daân toäc Vieät Nam. Cuï theå laø töø "Nhaân aùi" trong truyeän 68, tôø 36c20; töø "nhaân nghóa" trong truyeän 48 tôø 27c13: töø "nhaân töø" trong truyeän 91 tôø 52a 16; töø "Nhaân ñaïo" trong truyeän 31, tôø 18c17-18 v.v...
Tín ngöôõng [^]
Tin quyû laø moät neùt ñaëc tröng cuûa tín ngöôõng ngöoøi Vieät. Töø ñoù, toái thieåu cho ñeán naêm 110 tdl môùi baét ñaàu truyeàn qua Trung Quoác do Duõng Chi thöïc hieän. Theo Töï Thieáu Toân, soáng khoaûng 43-06tdl, laøm quan döôùi thôøi Haùn Nguyeân ñeá (43-32tdl), vieát phaàn Vuõ Ñeá baûn kyû trong Söû Kyù 12 tôø 16b8-17a1, vaø muïc Giao töï chí cuûa Tieàn Haùn thö 25 haï tôø 1a5-10, keå laø sau khi nghe ngöôøi Vieät teân Duõng Chi noùi veà söï hieäu nghieäm cuûa vieäc thôø quyû: "Ngöoøi Vieät tuïc tin quyû, keû thôø ñeàu thaáy quyû, nhieàu laàn coù hieäu nghieäm. Xöa vua Ñoâng AÂu kính quyû, thoï ñeán 160 tuoåi. Ñôøi sau khinh löôøi neân suy vi".
Haùn Vuõ ñeá beøn "khieán thaày boùi Vieät laäp ñeàn thôø (quyû) Vieät, döïng ñaøi maø khoâng ñaøn, cuõng thôø trôøi, thaàn, thöôïng ñeá vaø traêm quyû, nhöng duøng gaø ñeå boùi. Vua tin. Thôø quyû Vieät vaø boùi gaø baét ñaàu duøng (töø ñoù)".
Theá roõ raøng tuïc thôø quyû theo loái ngöôøi Vieät, töø sau khi Nam Vieät dieät vong naêm 110 tdl, môùi baét ñaàu phoå bieán ôû Trung Quoác vôùi söï uûng hoä tín thaønh cuûa ngöôøi laõnh ñaïo cao nhaát nöôùc Haùn laø Haùn Vuõ ñeá vaø do ngöôøi Vieät laø Duõng Chi truyeàn vaøo. Tröôùc thôøi Haùn Vuõ ñeá, coøn coù tuïc leân noùc nhaø goïi hoàn ngöôøi cheát, ñöôïc ghi trong Leã kyù. Veà vieäc thôø quyû vaø goïi hoàn ngöôøi cheát naøy, veà sau ñaõ ñöôïc Maâu Töû ñeà caäp tôùi, khi coù ngöôøi vaán naïn vì sao oâng khoâng tin vaøo thuyeát "ngöôøi cheát seõ soáng laïi". Ñieàu thöù 12 cuûa Lyù hoaëc luaän ñaët vaán ñeà:
"Ñaïo Phaät noùi ngöôøi ta cheát thì phaûi sinh laïi. Toâi khoâng tin ñieàu aáy ñuùng theá" Maâu Töû traû lôøi: "Ngöôøi ñeán luùc cheát, nguôøi nhaø treøo leân noùc nhaø maø goïi. Cheát roài thì coøn goïi ai? Baûo laø goïi hoàn phaùch noù. Maâu Töû noùi: "Thaàn hoàn trôû laïi thì soáng, khoâng trôû laïi thì thaàn hoàn ñi ñaâu?. Traû lôøi: Thaønh quyû thaàn"_1.
Tuïc ngöôøi Vieät tin quyû nhö vaäy, thöïc teá laø tin ngöôøi cheát khoâng phaûi cheát laø heát, maø nhöõng ngöôøi cheát ñaõ thaønh quyû thaàn, vaø ñaùng ñöôïc thôø phuïng. Ñaáy coù theå noùi laø nhöõng thoâng tin baèng tö lieäu thaønh vaên ñaàu tieân noùi veà tuïc thôø cuùng toå tieân cuûa daân toäc Vieät.
Nhöõng thoâng tin naøy ngaøy nay coù theå ñöôïc chöùng thöïc bôûii caùc di lieäu khaûo coå hoïc tìm thaáy ôû caùc ngoâi moä ôû Luõng Hoøa (Phuù Thoï)_2, Thieäu Döông (Thanh Hoùa)_3, Vieät Kheâ (Haûi Phoøng)_4 vaø Laïch Tröôøng (Thanh Hoùa)_5, maø veà maët thôøi gian traûi daøi töø thieân nieân kyû thöù II tdl ñeán tiheân nieân kyû thöù I tdl. Ñoù laø caùc vaät tuøy taùng töø thoâ sô daân daõ nhö rìu, ñuïc, noài, baùt, haït chuoãi, hoa tai, suoát xe chæ v.v.. cuûa Luõng Hoøa cho ñeán hieám quyù sang troïng nhö troáng ñoàng, ñeøn ñoàng, Ñoà Sôn then, ñænh, bình, aám v.v... vaø thaäm chí caû vuõ khí nöõa nhö dao, dao gaêm, giaùo, muõi teân v.v...Taát caû ñoà tuøy taùng naøy coù yù nghóa gì, neáu khoâng phaûi ñeå cho caùc ngöôøi ñaõ cheát coù dòp duøng chuùng, ñeå phuïc vuï hoï beân kia theá giôùi. Noùi khaùc ñi, ñaõ töø laâu toå tieân ngöôøi Vieät quan nieäm cheát khoâng phaûi laø heát. Cho neân, khi moät thaønh vieân cuûa gia ñình vaø coäng ñoàng vónh vieãn ra ñi, ngöôøi ta caàn ñöa tieãn hoï vôùi moät soá vaät duïng thaân thieát, ñeå hoï coù cô hoäi duøng tôùi. Tuïc tin quyû cuûa ngöôøi Vieät nhö theá ñaõ toàn taïi laâu ñôøi, tröôùc khi Phaät giaùo truyeàn vaøo vaø Töï Thieáu Toân ghi laïi.
Vieäc keát hôïp thôø ngöôøi cheát vaø boùi gaø naøy cho ñeán ngaøy nay vaãn coøn toàn taïi trong taäp tuïc tang ma cuûa ngöôøi Vieät Nam. Chaúng haïn khi cuùng ngöoøi cheát thì duøng ba tröùng gaø; khi môû cöûa maû thì duøng con gaø keùo loâi ba voøng roài thaû ñi, tin raèng hoàn ngöôøi cheát seõ theo con gaø ñoù maø ra khoûi maû. Ngay caû vieäc cuùng oâng baø vaøo ba möôi teát hay taûo moä cuõng phaûi coù cuùng moät con gaø v.v...
Tuïc boùi gaø naøy, khi Tröông Thuû Tieát vieát Söû kyù chính nghóa 12 tôø 16b12-13 ghi nhaän laø vaøo naêm 736 coøn löu haønh ôû Vieät Nam: "Pheùp boùi gaø, duøng gaø moät con, choù moät con, ñang soáng thì chuù nguyeän, xong lieàn gieát. Gaø choù ñem naáu chín, laïi ñem cuùng. Rieâng laáy gaø, treân xöông hai maét noù töø coù loã nöùt gioáng hình vaät ngöôøi laø toát. Neáu khoâng ñuû laø xaáu. Nay Lónh Nam coøn laøm pheùp ñoù".
Ñeán thôøi Thieàn sö Chaân Nguyeân (1647-1726) vieát Thieân Nam ngöõ tuïc luïc vaøo naêm 1685, thì thay vì boùi gaø baèng loã nöùt taïi con maét, ñaõ ghi nhaän pheùp boùi gaø baèng chaân trong lieân quan tôùi vieäc Lyù Phuïc Man choáng laïi Traàn Baù Tieân khi vua Lyù Nam ñeá (ôû ngoâi 544-547) thaát traän:
- "Chieâm Thaønh tuy nhoû ôû xa
- Söï Trung Quoác loaïn noù hoøa ñaõ hay
- Baèng con noù ñoäng ñeán nay
- Noù xöa trong naùu, noù raøy ngoaøi xung
- Caùi ngaøi caùi aét khoân mong
- Phuïc Man daàu coù anh huøng maø chi"_1
Treân boái caûnh cuûa moät neàn tín ngöôõng vaø tö töôûng hoïc thuaät nhö vaäy, Phaät giaùo ñaõ truyeàn vaøo nöôùc ta. Theá thì, Phaät giaùo truyeàn vaøo Vieät Nam vôùi moät heä thoáng giaùo lyù naøo? Vieäc nhaø sö Phaät Quang trao cho Chöõ Ñoàng Töû moät caây gaäy vaø moät chieác noùn laù thaàn, maø khoâng coù moät lôøi giaûng thuyeát giaùo lyù naøo, caøng laøm cho vaán ñeà raéc roái theâm. Ta chæ bieát sau ñoù Chöõ Ñoàng Töû cuøng Tieân Dung döïng gaäy vaø noùn leân thaønh phoá xaù laâu ñaøi. Vaø ñieàu naøy cuõng baùo cho ta bieát ít nhieàu veà tính chaát cuûa neàn Phaät giaùo Chöõ Ñoàng Töû, Tieân Dung ñoù laø tính chaát quyeàn naêng. Tuy nhieân, ñeå hieåu roõ hôn noäi dung giaùo lyù cuûa neàn Phaät giaùo thôøi Huøng Vöông, ta phaûi trôû laïi phaân tích theâm Luïc ñoä taäp kinh, maø baûn dòch ra tieáng Trung Quoác do Khöông Taêng Hoäi dòch töø tieáng Vieät hieän coøn ñöôïc baûo löu trong Ñaïi Taïng.
Lòch Phaùp Vieät Nam [^]
Luïc ñoä taäp kinh ngaøy nay coù caû thaûy 91 truyeän. Trong soá caùc truyeän naøy coù moät soá truyeän ta coù theå truy veà thôøi caùc vua Huøng coøn naém giöõ quyeàn haønh, nghóa laø tröôùc bieán coá naêm 43sdl, khi cuoäc khaùng chieán veä quoác do Hai Baø Tröng laõnh ñaïo thaát baïi. Cô sôû cho moät vieäc truy tìm nhö vaäy döïa treân moät hieän töôïng khaù ñaëc thuø cuûa nhöõng truyeän naøy. Ñoù laø hieän töôïng söû duïng lòch phaùp. Trong Luïc ñoä taäp kinh coù 10 truyeän ñeà caäp ñeán ñôn vò thôøi gian, töùc caùc truyeän:
Truyeän 9, ÑTK152, tôø 4b19, cl vaø c9:"Moät thôøi 90 ngaøy" (nhaát thôøi cöûu thaäp nhaät), "hai thôøi 180 ngaøy" (nhò thôøi baùnh baùt thaäp nhaät), "thænh ôû laïi ba thôøi" (thænh löu tam thôøi).
Truyeän 14, tôø 9a13 "Hai möôi moát ngaøy thì ñeán nuùi Ñaøn Ñaëc" (Tam thaát nhò thaäp nhaät naõi chí Ñaøn Ñaëc sôn)
Truyeän 24, tôø 14c23: "Boá taùt thaáy Phaät, vui veû qui y, thænh Phaät vaø Taêng ôû laïi nhaø mình baûy ngaøy cuùng döôøng troïn leã" (Boà taùt ñoà Phaät, haân nhieân töï quy, thænh Phaät caäp Taêng thaát nhaät löu gia, dó leã cuùng döôøng); cuøng truyeän tôø 15a2: "Baûy ngaøy nhö theá, ñeàu khoâng löôøi moõi" (thaát nhaät nhöôïc tö ñoâ voâ giaûi)
Truyeän 25 tôø 15c27: "ÔÛ thai möôøi thaùng" (Xöû thai thaäp nguyeät).
Truyeän 61, 34a2: "Möôøi ngaøy sau" (thaäp nhaät chi haäu)
Truyeän 76 tôø 40b12: "Beù trong buïng meï... ba tam tuaàn ngaøy, thaân theå thaønh hình" (Nhi taïi maãu phuïc.. tam thaäp baùt thaát nhaät, thaân theå giai thaønh)
Truyeän 79, tôø 42b9-12: "... roàng vui veû laøm möa gioù baûy ngaøy baûy ñeâm. Ñöùc Phaät ngoài ngay khoâng ñoäng khoâng lay, khoâng thôû, khoâng hít. Baûy ngaøy khoâng aên thì ñöôïc thaønh Phaät. Loøng vui, khoâng coøn töôûng. Roàng raát vui möøng, cuøng baûy ngaøy khoâng aên, maø khoâng coù nieäm ñoùi khaùt. Heát baûy ngaøy, möa gioù taïnh" (... Long hæ, taùc phong vuõ thaát nhaät thaát daï. Phaän ñoaïn toïa, baát doäng baát dao baát suyeãn baát töùc. Thaát nhaät baát thöïc, ñaéc Phaät. Taâm hæ, ñoâ voâ höõu töôûng. Long ñaïi hoan hæ, dieäc thaát nhaät baát thöïc, voâ cô khaùt nieäm. Thaát nhaät toát, phong vuõ chæ)
Truyeän 83, tôø 44c17: "Vua vui veû baøy tieäc, röôïu nhaïc baûy ngaøy" (Vöông hæ, thieát töûu vi nhaïc thaát nhaät); cuøng truyeän tôø 45a8: "Beû truùc ñeå ghi thì ñi ñöôøng baûy ngaøy môùi veà tôùi vöông quoác" (dó truùc vi soaùn haønh ñaïo thaát nhaät, naõi chí vöông quoác); tôø 46a14-16: "Vua noùi: Haõy ôû laïi baûy ngaøy nöõa [...] sau baûy ngaøy coù ñaïi thaàn vöông ñeán choã vua trôøi chuùc möøng" (Vöông vieát "Thaû löu thaát nhaät [...], thaát nhaät chi haäu, höõu ñaïi thaàn vöông chæ thieân vöông sôû haï vieát...); tôø 45c1 "Boá thí baûy ngaøy; khoâng ai thieáu thoán maø khoâng ñöôïc ñaày ñuû" (boá thí thi thaát nhaät, voâ phaøm baát tuùc).
Truyeän 88, tôø 50b13-23: "Trong moät traêm naêm, phaøm coù ba traêm muøa xuaân, haï ñoàng. Moãi muøa coù moät traêm. Laïi trong 1200 thaùng, caùc tieát Xuaân, Haï, Thu, Ñoâng, moãi thöù boán traêm thaùnh. Trong ba vaïn aùu ngaøn ngaøy, xaân moät vaïn hai ngaøn ngaøy. Haï noùng, ñoâng laïnh, moâ4i thöù moät vaïn hai ngaøn ngay. Trong moät traêm naêm, moät ngaøy hai böõa... Trong 100 naêm, ñeâm nguû tröø naêm möôi naêm... Con ngöôøi thoï 100 tuoåi chæ vui coù möôøi naêm" (Baùch tueá chi trung phaøm caùnh tam baùch thôøi, xuaân haï ñoâng nguyeät caùc caùnh kyø baùch daõ. Caùnh thieân nhò baùch nguyeät xuaân haï ñoâng tieát caùc caùnh töù baùch nguyeät. Caùnh tam vaïn luïc thieân nhaät, xuaân caùnh vaïn nhò thieân nhaät, haï thöû ñoâng haøn, caùc vaïn nhò thieân nhaät. Baùch tueá chi trung, nhaát nhaät taùi phaïn... Baùch tueá chi trung, daï ngoïa tröø nguõ thaäp tueá... Nhaân thoï baùch tueá, taøi ñaéc thaäp tueá nhó).
Ta thaáy truyeän 98 naøy ghi nhaän moät naêm coù 360 ngaøy, chia thaønh ba muøa [thôøi], moãi muøa coù 120 ngaøy, aäy moãi muøa coù 3 thaùng: "Trong moät traêm naêm phaøm laïi coù 300 muøa, xuaân haï ñoâng moãi muøa coù 100, töùc 1200 thaùng, xuaân haï ñoâng tieát, moãi tieát coù 400 thaùng, töùc 36.000 ngaøy, muøa xuaân laïi coù 12.000 ngaøy, muøa haï noùng, muøa ñoâng laïnh, moãi muøa 12.000 ngaøy". Roõ raøng, moät ghi nhaän nhö theá boäc loä quan ñieåm lòch phaùp cuûa Phaät Giaùo AÁn Ñoä, maø ta ngaøy nay coøn tìm thaáy trong Xaù ñaàu luyeän thaùi töû nhò thaäp baùt tuù kinh, ÑTK1501 tôø 419c1-2 & b4-6 vaø Phaïn baûn Saøraduølakarnaøvadaøna cuûa noù hieän coøn baûo löu: "Ba möôi ngaøy laø moät thaùng, keå 12 thaùng laø moät naêm", vaø moät naêm chæ coù ba muøa laø doâng, xuaân vaø haï. Ñieåm loâi cuoán laø Xaù ñaâu luyeän thaùi töû nhò thaäp baùt tuù kinh do Truùc Phaùp Hoä dòch vaøo khoaûng nhöõng naêm 265-313, thì tröôùc ñoù hôn nöûa theá kyû", Truùc Luaät Vieâm vaø Chi Khieâm laïi thöïc hieän moät baûn dòch sôùm hôn döôùi teân Ma ñaêng giaø kinh goàm hai quyeån thöôïng haï. Ngoaøi chuyeän ghi nhaän ôû quyeån haï ÑTK1500 tôø 409a13-4 laø "ba möôi ngaøy ñeâm goïi laø moät thaùng, 12 thaùng naøy goïi laø moät naêm"; coøn noùi ôû tôø sau [410a18-9]: "Heã naêm thì coù 365 ngaøy... thaùng coù 30 ngaøy". Daàu sao ñi nöõa, vieäc chia moät naêm coù 360 ngaøy thaønh 12 thaùng vaø ba muøa cuûa Luïc ñoä taäp kinh coù veû laø moät phaûn aûnh khaù trung thaønh quan ñieåm lòch phaùp cuûa Phaät giaùo vaøo nhöõng theá kyû tröôùc vaø sau dl.
Tuy nhieân, neáu tìm hieåu tieáp, ta thaáy truyeän 9 cuûa Luïc ñoä taäp kinh 1 ÑTK152 tôø 4b19 vaø 4c1& c9 laïi noùi ñeá "moät muøa 90 ngaøy" (nhaát thôøi cöûu thaäp nhaät) vaø "hai muøa 180 ngaøy" (nhò thôø baùch baùt thaäp nhaät). Theá cuõng coù nghóa moät naêm coù tôùi boán muøa, chöù khoâng phaûi ba muøa. Lòch phaùp AÁn Ñoä thôøi tieàn Phaät giaùo cuûa giai ñoaïn Veä ñaø tieàn kyø, töùc khoaûng nhöõng naêm 1500-100tdl, thöôøng chia 12 thaùng cuaû moät naêm thaønh 6 muøa laø laïnh ['sarad] vaø reùt [vasanta], haï [grìsma], möa [varsa], thu ['sarad] vaø reùt [hemanta], nhö Rigveda x.90; 6; i.131, 4 v.v... ñaõ ghi. Ñeán giai ñoaïn Veä ñaø haäu kyø [1000-300tdl], saùu muøa vöøa keå treân ruùt goïn laïi coøn ba muøa laø ñoâng, haï vaø möa, vaø xeáp ñaët caùc thaùng coøn laïi cho phuø hôïp, maø ta coù theå thaáy trong Taittiriya samhitaø. Vieäc ruùt goïn laïi coøn ba muøa naøy sau ñoù ñaõ ñöôïc neàn lòch phaùp Phaät giaùo chaáp nhaän, nhö ñaõ noùi treân. Vaäy, roõ raøng söï kieän truyeän 9 noùi tôùi boán muøa döùt khoaùt khoâng lieân heä vôùi lòch phaùp AÁn Ñoä vaø Phaät giaùo. Theá phaûi chaêng noù chòu aûnh höôûng cuûa lòch phaùp Trung Quoác?.
Ñuùng laø lòch phaùp Trung Quoác töø thôøi Nguõ ñeá [2550-2140tdl] ñaõ ñeà caäp tôùi boán muøa xuaân haï thu ñoâng, nhö Nghieâu ñieån trong Thöôïng thö chuù sôû 2 tôø 5b10-6b3 daõ vieát [vua Nghieâu] beøn sai hai hoï Hy, Hoøa xeùt chuyeån vaän cuûa trôøi, traêng vaø sao, ñeå theá meänh trôøi, maø baùo cho daân bieát thôøi tieát [...] Khi ngaøy daøi nhaát, sao laø Hoûa, thì laø giöõa haï [...]. Khi ñeâm daøi nhaát, sao laø Hö, thì laø giöõa thu [...] Khi ngaøy ngaén nhaát, sao laø Maõo, thì laø giöõa ñoâng [...]. Tuy vaäy, noù cuõng vieát tieáp: "Vua noùi: Naøy caùc ngöôi Hy, Hoøa naêm quay laïi sau ba traêm vôùi 6 tuaàn vaø 6 ngaøy, laáy thaùng nhuaän ñaët ñuùng boán muøa, ñeå neân naêm".
Vieát nhö theá, khoâng nhöõng lòch phaùp Trung Quoác töø xa xöa ñaõ xaùc ñònh moãi naêm coù 365 ngaøy, maø coøn duøng cheá ñoä 10 ngaøy laø moät tuaàn. Cheá ñoä 10 ngaøy moät tuaàn naøy ñöôïc söû duïng raát laø phoå bieán. Ñoïc Taû truyeän chuù sôû 43 tôø 2b11 vaø 44 tôø 2b5 caùc naêm Loã Chieâu Coâng thöù 5 vaø 7, ta thaáy noùi "soá cuûa ngaøy laø möôøi" (nhaät chi soá thaäp), "trôøi coù möôøi ngaøy" (thieân höõu thaäp nhaät). Thieân Chu quan cuûa Leã Kyù cuõng ghi nhaän : "Hoï Phuøng töôùng giöõ caùc vieäc 12 naêm, 12 thaùng, 12 giôø, 10 ngaøy (thaäp nhaät), 28 ngoâi sao". Ñaëc bieät, heä thoáng 10 ngaøy ñaây khoâng chæ toàn taïi treân saùch vôû hieän löu truyeàn, maø coøn thaáy treân caùc vaên töï giaùp coát môùi khai quaät, nhö Quaùch Maït Nhöôïc_1 ñaõ chöùng toû. Noùi caùch khaùc ñi, lòch phaùp Trung Quoác chæ duøng heä thoáng 10 ngaøy, ñeå chia ngaøy cuûa thaùng, maø thôøi Nghieâu Thuaán ñaõ goïi laø tuaàn. Heä thoáng naøy Luïc ñoä taäp kinh 6 ÑTK 152 tôø 34a2 trong truyeän 61 chæ söû duïng moät laàn, vaø chæ duøng chöõ 10 ngaøy trôn, töùc "sau möôøi ngaøy", maø khoâng duøng ñeán chöõ tuaàn. Ngöôïc laïi, heä thoáng tuaàn ngaøy ñöôïc noùi ñeán moät caùch roäng raõi. Cuï theå laø caùc truyeän 14 tôø 9a13, 24 tôø 14c23, 54 tôø 31b12, 79 tôø 42b9-12 vaø 83 tôø 44c17, tôø 45a8 & c1 vaø tôø 46a15. Ñaëc bieät, truyeän 76 tôø 40b12 ñeå tính thôøi gian thai nhi ôû trong buïng meï, ñaõ duøng soá 38 baûy ngaøy [tam thaäp baùt thaát nhaät]. Ñieàu naøy coù nghóa duø truyeän 9 coù noùi tôùi heä thoáng boán muøa, heä thoáng aáy khoâng nhaát thieát phaûi xuaát phaùt töø lòch phaùp Trung Quoác.
Keát luaän ñaây hoaøn toaøn phuø hôïp vôùi moät baùo caùo cuûa Löu An [? - 122tdl] veà quan heä lòch phaùp giöõa Trung Quoác vaø Vieät Nam thôøi coå ñaïi coøn ghi laïi trong Tieàn Haùn thö 64 thöôïng tôø 2a10-b1 noùi raèng: "Vieät laø ñaát phöông ngoaøi, laø daân caét toùc xaêm mình, khoâng theå laáy pheùp taéc cuûa nöôùc muû ñai maø xöû lyù noù. Töø thôøi Tam ñaïi höng thònh, Hoà vaø Vieät khoâng chòu nhaän chính soùc, chaúng maïnh khoâng theå phuïc chuùng, chaúng uy khoâng theå ngaên chuùng, cho laø ñaát khoâng theå ôû, laø daân khoâng theå chaên, khoâng ñaùng laøm phieàn Trung Quoác".
Baûo laø "töø thôøi Tam ñaïi, Hoà vaø Vieät khoâng chòu nhaän chính soùc", Löu An muoán xaùc nhaän raèng töø nhöõng trieàu ñaïi nhaø Haï (2140-1711tdl), nhaø Thöông (AÂn 1711-1066tdl) vaø nhaø Chu (1066-256tdl), ngöôøi Vieät ta ñaõ khoâng "chòu chính soùc", töùc ñaõ khoâng duøng lòch phaùp Trung Quoác. Do theá, vieäc truyeän 9 chia 360 ngaøy cuûa moät naêm thaønh 4 muøa, moãi muøa 90 ngaøy, phaûi noùi laø xuaát phaùt töø lòch phaùp Vieät Nam thôøi Huøng Vöông haäu kyø, neáu khoâng phaûi laø tieàn kyø cuøng luùc vôùi thôøi Nguõ ñeá (2550-2140tdl) beân Trung Quoác.
Xaùc ñònh naøy caøng ñöôïc cuûng coá theâm, khi ta phaân tích lòch phaùp AÁn Ñoä, ñeå xem thöû tình traïng söû roäng raõi heä thoáng 7 ngaøy coù xaûy ra, nhö ñaõ xaûy ra trong Luïc ñoä taäp kinh hay khoâng. Ñuùng laø ngöôøi AÁn Ñoä töø xa xöa raát thích con soá 7, maø chöùng côù coù theå tìm thaáy deã daøng trong Rigveda i.62,7 [noùi ñeán phaàn cuûa theá giôùi, 7 raëng nuùi, 7 tieân nhaân], i.63,7 [7 suoái, 7 ñaïi cöông, 7 thaønh phoá], i.72,6 [7 ngoïn löûa, 7 aâm, 7 leã, 7 böôùc leân trôøi..] v.v... Tuy nhieân trong lòch phaùp cuûa hoï khoâng duøng tôùi heä thoáng tuaàn 7 ngaøy. Mahaøbhaørata 1.1.35 sau khi keå veà söï hình thaønh theá giôùi vaø moïi vaät sinh xuaát, ñaõ vieát:
naêm, muøa, thaùng, tuaàn, ngaøy, ñeâm cuõng laàn löôït xuaát sinh vaø ñoù laø söï sinh cuûa taát caû moïi vaät ñöôïc bieát treân theá gian naøy.
"Heã thaùng thì coù hai phaàn haéc vaø baïch. Töø ngaøy moàng moät ñeán ngaøy 15 laø baïch nguyeät. Töø ngaøy 16 ñeán ngaøy 30 laø haéc nguyeät".
Theá roõ raøng trong lòch phaùp AÁn Ñoä vaø Phaät Giaùo raát ít söû duïng heä 7 ngaøy. Caàn chuù yù ngay trong taïng kinh Nam truyeàn baèng tieáng Ba lî, thôøi gian thai nhi naèm trong buïng meï cuõng chæ duøng heä 9 hay 10 thaùng [M.i.4.u. Mahaøtanhaø sankhayasuttam: maøtaø nava vaø dasa vaø maøse gab- bham kucchinaø pariharati...], chöù khoâng duøng heä 7 ngaøy. Coøn tuaàn cuûa lòch phaùp Trung Quoác thì döùt khoaùt coù 10 ngaøy, nhö caâu trong Nghieâu ñieån daãn treân cho thaáy.
Noùi toùm laïi, theo chuùng toâi, heä thoáng lòch chia naêm ra laøm 360 ngaøy, roài phaân boå thaønh boán muøa, moãi muøa goàm coù 3 thaùng, moãi thaùng coù 30 ngay cuøng vôùi vieäc duøng heä 7 ngaøy laøm tuaàn laø moät di saûn cuûa lòch phaùp thôøi Huøng Vöông coøn ñöôïc baûo löu trong Luïc ñoä taäp kinh qua 10 truyeän ñaõ daãn treân, tröø truyeän 88 phaûn aûnh heä thoáng lòch phaùp cuûa Phaät giaùo AÁn Ñoä. Vaø ñeå baûo löu ñöôïc moät heä thoáng lòch söû nhö theá, caùc truyeän aáy phaûi löu haønh vaøo thôøi heä thoáng lòch ñoù ñang coøn hieäu löïc, töùc ñang coøn söû duïng chính thöùc vaø coâng khai. Ñoái caùch noùi, chuùng phaûi xuaát hieän taïi Vieät Nam tröôùc bieán coá naêm 43 sdl, khi nhaø nöôùc Huøng Vöông bò quaân ñoäi nhaø Haùn döôùi söï chæ huy cuûa Maõ Vieän ñaùnh baïi. Neáu xuaát hieän sau, khi boä maùy cai trò ñaøn aùp cuûa Maõ Vieän ñaõ thieát laäp, thì döùt khoaùt moät baûo löu nhö theá khoâng theå naøo xaûy ra, vì Vieän ñaõ coá tình thöïc hieän moät chính saùch huyû dieät taøn baïo chöa töøng thaáy trong lòch söû, nhö baét ñaøy nhöõng ngöôøi laõnh ñaïo chính trò vaø tinh thaàn [cöø soaùi], ñieàu taáu laïi Vieät Luaät "hôn möôøi vieäc" vaø thu gom troáng ñoàng, ngoaøi vieäc gieát saïch nhöõng ngöôøi choáng ñoái vuõ trang vaø xaây döïng theâm ñoàn canh ñeå baûo veä cho baïo quyeàn do Vieän môùi thieát laäp.
Xaùc ñònh ñöôïc moät phaàn naøo heä thoáng lòch phaùp thôøi Huøng Vöông nhö vaäy khoâng nhöõng giuùp ta söûa sai moät quan nieäm löu haønh khaù phoå bieán tröôùc ñaây laø "Nay khoâng thaáy daáu tích gì giuùp ta bieát caùch xeáp ñaët ngaøy thaùng cuûa daân Laïc Vieät xöa", maø coøn giuùp khaúng ñònh lôøi ñoaùn cuûa Hoaøng Xuaân Haõn raèng "vaên hoùa Troáng ñoàng cuûa nöôùc Vaên Lang chaéc ñaõ duøng naêm 12 thaùng, thaùng laàn löôït 29-300 ngaøy cuõng khoâng haún laø voâ lyù"_1. Nhöng quan troïng hôn ñoái vôùi chuùng ta laø vieäc xaùc ñònh ñöôïc heä thoáng lòch vöøa noùi ñöa ta ñeán moät nhaän thöùc môùi khoâng nhöõng veà Phaät giaùo nöôùc ta, maø coøn veà thôøi ñaïi Huøng Vöông cuøng nhöõng thaønh töïu nhieàu maët cuûa noù, trong ñoù coù caû tö töôûng, vaên hoïc vaø khoa hoïc kyõ thuaät. Rieâng ñoái vôùi Phaät giaùo nhôø xaùc ñònh heä thoáng lòch, ta cuõng xaùc ñòhnh ñöôïc nhöõng kinh truyeän naøo ñaõ truyeàn vaøo vaø löu haønh ôû nöôùc ta, khi trieàu ñaïi Huøng Vöông ñang coøn toàn taïi. Vaø do vieäc nghieân cöùu caùc kinh truyeän aáy, ta seõ bieát hoïc thuyeát naøo cuûa Phaät giaùo ñöôïc nhaân daân ta chaáp nhaän vaø sinh hoaït Phaät giaùo vaøo giai ñoaïn aáy ra sao. Hieän coù 7 truyeän nhö theá ñang coù maët trong Luïc ñoä taäp kinh vaø chuùng taát phaûi löu haønh, khi heä thoáng lòch Vieät Nam ñang coù hieäu löïc, nghóa laø tröôùc naêm 43 sdl, luùc trieàu ñaïi Huøng Vöông coøn thöïc hieän chöùc naêng quaûn lyù ñaát nöôùc cuûa mình.
Tö töôûng quyeàn naêng [^]
Qua vieäc phaân tích 7 truyeän naøy, ta thaáy trong truyeän 9 tôø 4a175a20 giôùi thieäu hình aûnh vaø vai troø cuûa moät nhaø tu Phaät giaùo. Ñaây laø moät hình aûnh cuûa moät ngöôøi "naêm coù möôøi tuoåi, ñieån tòch cuûa Phaät, caùc thuaät cuûa ñôøi, khoâng gì laø khoâng naém heát, roài lôùn leân "giaõ töø cha meï", "xin laøm Sa-moân, xin cho aùo Phaät, bình bat vaø tích tröôïng, ñeå ra giuùp ngöôøi". Vaø vai troø cuûa hoï laø "muoán khieán chuùng sinh sôùm rôøi taùm naïn, loøng boû nieäm aùc, gaëp Phaät, thaáy Phaùp, cuøng chuùng Sa-moân, ñöôïc nghe ñaïo saùng voâ thöôïng chính chaân, loøng môû, dô tröø". Khoâng nhöõng theá, hoï coøn "muoán cöùu giuùp chuùng sanh khoán thieáu" vaø "ñem naêm giôùi möôøi laønh laøm chính saùch quoác gia". Tieáp ñeán, truyeän 14 tôø 4c28-11a26, phaùc hoïa moät maãu ngöoøi Phaät töû lyù töôûng qua hình aûnh thaùi töû Tu Ñaïi Noa "thôø cha meï mình nhö thôø trôøi" (söï thaân ñoàng chí ö thieân), laáy ñaïo hieáu truyeàn thoáng cuûa ngöôøi Vieät Nam keát hôïp vôùi giaùo lyù boá thí cuûa Phaät giaùo laø "cöùu ngheøo giuùp thieáu, thöông nuoâi moïi ngöôøi", ñeå laøm cô sôû cho moät loái soáng môùi cuûa Phaät töû Vieät Nam.
Tuy coù phaân bieät ra hai maãu ngöoøi laø Sa-moân, vaø cö só, nhöng taát caû hai haïng ngöôøi ñeàu bình ñaúng, ñeàu coù traùch nhieäm veà chính mình ngang nhau vaø ñeàu coù khaû naêng thaønh Phaät gioáng nhau, nhö truyeän 24 tôø 14c19-15a15 keå chuyeän vò Phaïm chí cuùng döôøng Ñöùc Phaät Tieäp, roài suy nghó: "Ngaøi ñaõ ñöôïc Phaät thì ta taát cuõng ñöôïc thoâi". (bæ kyø ñaéc Phaät, ngoâ taát ñaéc daõ). Quan nieäm bình ñaúng naøy phaæ noùi laø duõng caûm vaø haøo höùng, phaûn aûnh moät neùt ñaëc tröng cuaû khoâng nhöõng moät ñaïo Phaät sô kyø chöa taêng löõ hoùa, maø coøn cuûa chính ñaïo Phaät Vieät Nam luùc môùi truyeàn vaøo. Chuû tröông ai cuõng coù theå thaønh Phaät naøy, ta seõ thaáy xuaát hieän laïi trong Lyù hoaëc Luaän ôû ñieàu 14 cuûa Maâu Töû vôùi caâu : "Kinh Phaät giaûng daïy, treân döôùi truøm khaép, loaøi vaät haøm huyeát ñeàu thuoäc veà Phaät" (Phaät kinh sôû thuyeát, thöôïng haï chu cöïc, haøm huyeát chi loaïi vaät giai thuoäc Phaät yeân).
Traàn Nhaân Toân coøn ñi xa hôn, ñaët gaùnh naëng truyeàn baù vaøo baûo veä Phaät giaùo leân haún vai caùc taàng lôùp cö só Phaät töû taïi gia vôùi chuû tröông: "Vieäc duy trì Phaät phaùp laø naèm ôû quoác vöông ñaïi thaàn" (duy trì Phaät phaùp taïi quoác vöông ñaïi thaàn)_1. Ñieàu naøy coù theå thaáy deã daøng, khi ta ñoïc laïi truyeän Chöõ Ñoàng Töû ñaõ nhaéc treân. Chöõ Ñoàng Töû sau khi hoïc ñaïo vôùi nhaø sö Phaät Quang, ñaõ vôùi caây gaäy vaø chieác noùn cuõng hoùa ra ñöôïc thaønh quaùch laâu ñaøi, vaø khi laøm theá, chaéc haún laø nhaèm bieåu döông vaø truyeàn baù ñaïo Phaät. Roài luùc höõu söï coù theå bay veà trôøi. Vaø chuyeän bay veà trôøi naøy khoâng phaûi laø moät söï töôûng töôïng, maø laø moät hieän thöïc coù theå thöïc hieän ñöôïc baèng moät soá bieän phaùp nhö truyeän 83 seõ ñeà caäp tôùi döôùi ñaây.
Truyeän 83 tôø 44b9-46b3 ñeà ra cho ta moät soá bieän phaùp heát söùc cuï theå ñeå con ngöôøi coù theå leân trôøi ñöôïc. Luïc ñoä taäp kinh 8, nôi tôø 45b13-23 vieát:
"Heã muoán leân Trôøi, phaûi quy y Tam Baûo, hieåu boán voâ thöôøng, döùt heát xan tham, nuoâi chí thanh tònh, lieàu mình cöùu ngöoøi, ôn khaép chuùng sinh, ñoù laø moät. Thöông xoùt sinh maïng, queân mình cöùu ngöôøi, loøng haèng bieát ñuû, khoâng phaûi cuûa mình khoâng laáy, giöõ trinh khoâng daâm, tín khoâng löøa doái, röôïu laø ñoäc döõ, khoâ naùt ñaïo hieáu, tuaân giöõ möôøi laønh, laáy chính daãn baø con, ñoù laø hai. Nhaãn nhuïc chuùng sanh (...) ñem ba ngoâi baùu maø daãn duï (...) Giöõ ñöùc lôùn naøy, tröôùc sau khoâng loãi, caàu laøm vua phaùp ba coõi, thì coù theå ñöôïc leân trôøi, khoù gì" (phuø duïc thaêng thieân giaû, ñöông qui meänh tam toân, giaùc töù phi thöôøng, ñoâ tuyeät xan tham, thöïc chí thanh tònh, toån kyû teá chuùng, nhuaän ñaõi chuùng sinh tö nhaát daõ. Töø maãn sinh meänh, thöù kyû teá bæ, chí haèng chæ tuùc, phi höõu baát thuû. Thuû trinh baát nhaát, tín nhi baát khi, töûu vi loaïn ñoäc, hieáu ñaïo khoâ huû (...). Hoaøi tö hoaèng ñöùc chung thuûy voâ vöu, toá vi tam giôùi phaùp vöông khaû ñaéc thaêng thieân haø nam!".
Loái leân trôøi cuûa Phaät giaùo ñôøi Huøng Vöông laø theá. Noù bao goàm nhöõng phaåm chaát cuaû con ngöôøi bình thöôøng ôû ñôøi, duy trì moät loái soáng laønh maïnh, nhaän thöùc ñöôïc söï vaät trong quaù trình dieãn bieán cuûa noù. Noùi khaùc ñi, veà Phaät giaùo baáy giôø, muoán leân trôøi töông ñoái raát deã. Hoï chæ caàn quy y Tam Baûo, tuaân giöõ naêm giôùi; ñoù laø khoâng gieát, khoâng troäm caép, khoâng taø daâm, khoâng gian doái, khoâng uoáng röôïu vaø laøm möôøi ñieàu laønh. Vaäy, khi Chöõ Ñoàng Töû vaø Tieân Dung ñöôïc truyeàn cho caây gaäy vaø chieác noùn thaàn thoâng, thì caây gaäy vaø chieác noùn thaàn thoâng naøy chính laø naêm giôùi caám vaø möôøi ñieàu laønh vöøa keå. Noäi dung giaùo lyù Phaät giaùo ñôøi Huøng Vöông töø ñoù coù theå suy ra bao goàm: thöù nhaát, laø boán voâ thöôøng; thöù hai, do töø boán voâ thöôøng, nhaän thöùc duyeân sinh cuûa caùc toàn taïi thöôøng; do nhaän thöùc nhö theá, con ngöôøi töï phaán ñaáu ñeå caûi thieän baûn thaân mình thoâng qua con ñöôøng leân trôøi baèng naêm giôùi vaø möôøi laønh; vaø cuoái cuøng, sau quaù trình caûi thieän cuoäc soáng, con ngöôøi ñi ñeán moät nhaän thöùc troïn veïn "hoïc roäng khoâng gì ngaên che, caàu nhöùt thieát trí" (baùc hoïc voâ caùi, caàu nhaát thieát trí). Ñaây coù theå noùi laø maãu ngöôøi Phaät töû lyù töôûng thôøi Huøng Vöông.
Ngöôøi Phaät töû lyù töôûng aáy, ngoaøi caùc bieän phaùp leân trôøi vöøa thaáy, coù theå thöïc haønh moät soá caùc bieän phaùp khaùc nhö truyeän 76 tôø 40a-41a20 ñaõ ñeà ra. Cuï theå laø coù 3 phöông phaùp chính: 1. Baát tònh quaùn; 2. 16 thaéng xöù; 3. Phöông phaùp töù thieàn. Veà baát tònh quaùn, töùc Töù nieäm xöù, quaân thaân, quaùn thoï, quaùn taâm, quaùn phaùp, nhö ñöôïc dieãn ñaït nôi caùc trang 499-504 trong Khöông Taêng Hoäi toaøn taäp.
Möôøi saùu thaéng xöù laø quaùn: "hôi thôû daøi ngaén lieàn töï bieát; hôi thôû ñoäng thaân lieàn töï bieát; hôi thôû nhoû lôùn lieàn töï bieát; hôi thôû mau chaäm lieàn töï bieát; hôi thôû döøng ñi lieàn töï bieát; hôi thôû vui buoàn lieàn töï bieát; töï nghó vaïn vaät voâ thöôøng, hôi thôû töï bieát; vaïn vaät quaù khöù khoâng theå ñuoåi theo, hôi thôû töï bieát; loøng khoâng choã suy, vöùt boû choã nghó; hôi thôû töï bieát; buoâng boû thaân maïng, hôi thôû töï bieát; ngöoøi hoïc ñaïo nghó saâu: coù ñoù töùc ñöôïc ñoù, khoâng ñoù khoâng ñöôïc ñoù; heã soáng taát coù naïn ñaø cheát, hoàn linh khoâng maát, lieàn phaûi thoï thaân; khoâng sinh thì khoâng giaø, khoâng giaø thì khoâng cheát, moät loøng nghó vaäy thì ñöôïc thieàn; ngöôøi hoïc ñaïo duøng maét xem söï soáng cheát ôû ñôøi chæ quaùn möôøi hai nhaân duyeân, moät loøng nghó vaäy thì ñöôïc thieàn; ngöôøi hoïc ñaïo laáy naêm vieäc töï quaùn hình theå: moät laø töï quaùn maët maøy nhieàu laàn bieát ñoåi, hai laø khoå vui nhieàu laàn thay ñoåi, ba laø taùm yù nhieàu laàn bieán chuyeån, boán laø thaân theå nhieàu laàn ñoåi khaùc, naêm laø thieän aùc nhieàu laàn caûi ñoåi, ñoù goïi laø naêm vieäc coù nhieàu bieán ñoåi, nhö doøng nöôùc chaûy tröôùc sau doàn daäp, nghó vaäy moät loøng thì ñöôïc thieàn [...]".
Möôøi saùu thaéng xöù naøy, neáu so vôùi truyeàn thoáng 16 thaéng xöù cuûa vaên baûn Ba lî hình thaønh vaø khoaûng tröôùc hay sau theá kyû thöù nhaát dl, kinh Nhaäp töùc xuaát töùc nieäm. AØnaøpaønasatisuttam M. III. 118.82-83 thì baûn lieät keâ sau ñaây cho ta moät thoáng nhaát:
"So sato va assasati, sato passasati; dìgham vaø assasanto: Dìgham assasaømìti pajaønaøti; dìgham vaø passasasnto: Gìgham passasaømìti; rassam vaø assasanto: Rassam assasaømìti pajanati; rassam vaø passasanto: Rassam passasaø-mìti pajaønaøti; Sabbakaøapatisamvedi assasissaømìti sikkhati, Sabbakaøyapati-samvedi passasissaømìti sikkhati; Passambhayam kayasamkhaøram assasissaømìti sikkhati, Passambhayam kaøyasamkhaøram passasissaømìti sikkhati; Pìtipatì-samedì assasissamiti sikkhati, Pìtipatisamvedì passasissaømiti sikkhati; Sukha-patisamvedì assasissaømìti sikkhati, Sukhapatisamvedì passasissaømìti sikkhati; Cittasamkhaørapatisamvedì assasissaømìti sikkhati, Cittapatisamvedì passasissaømìti sikkhati; Abhippa-modayam cittam assasissaømìti sikkhati; Abhippa-modayam cittam assasissaømìti sikkhati, Abhippamodayam cittam passasissaømìti sikkhati; Samaødaham cittam assasissaømìti sikkhati, Samaødaham cittam passasissaømìti sikkhati; Vimocayam cittam assasissaømìti sikkhati; Vimocayam cittam passasissamìti sikkhati; Aniccaønupassì assasissaømìti sikkhati, Aniccaønupassì passasissaømìti sikkhati; Viraøgaønupassi assasissaømìti sikkhati, Viraøgaønupassi passasissaømìti sikkhati; Nirodhaønupassì sikkhati; Patinissag-gaønupassì assasissaømìti sikkhati, Patinissaggaønupassì passasissaømìti sikkhati; evam bhaøvitaø k ho, bhikkhave, aønaøpaønasati, evam bahulìkataø mahapphalaø hoti mahaønisamsaø:
Möôøi saùu thaéng xöù naøy laøm cô sôû cho phaùp thieàn quaùn nieäm hôi laø phöông phaùp tu taäp töù thieàn ñöôïc keå ñeán trong phöông phaùp thöù ba, ñöôïc moâ taû nhö sau: "Ngöoøi hoïc ñaïo nghó thaéng moät vieäc, taâm döøng, yù saïch thì ñaït ñöôïc ñaïo chaân La-haùn dieät ñoä. [Laïi hoûi]: ôû thieàn thöù nhaát, muoán ñaét quaû La-haùn ñöôïc khoâng? Ñaùp: Trong aáy coù ngöôøi ñöôïc, coù ngöôøi khoâng ñöôïc. Laøm gì thì ñöôïc, laøm gì thì khoâng ñöôïc? Trong thieàn thöù nhaát, coù nieäm coù aùi thì ñaïo khoâng thaønh. Trôøi ñaát khoâng thöôøng, hö khoâng khoù giöõ, heát loøng baån dô, khoâng nieäm tham aùi, loøng saïch nhö vaäy, môùi ñaéc La-haùn. Töø thöù hai, thöù ba ñeán thieàn thöù tö, giöõ taâm nhö ôû thieàn thöù nhaát, chí haêng nhôù thieàn thöù nhaát, duø chöa ñaéc La-haùn, thì khi meänh chung, cuõng coù theå ñeán ñöôïc, lieàn leân coõi trôøi thöù baûy, thoï maïng moät kieáp. Taïi thieàn thöù hai, meänh chung leân coõi trôøi thöù möôøi moät, thoï trôøi thöù möôøi laêm, thoï maïng taùm kieáp. ÔÛ thieàn thöù tö meänh chung lieàn leân coõi trôøi thöù möôøi chín, thoï maïng möôøi saùu kieáp", nhö truyeän 76 tôø 40c25-21a5 vieát.
Noùi toùm laïi, ñaây laø nhöõng phöông phaùp giaùc ngoä cô baûn maø Phaät Giaùo ñaõ truyeàn vaøo Vieät Nam vaøo thôøi Huøng Vöông. Chuùng töông ñoái cho ta moät böùc tranh hoaøn chænh caû veà lyù thuyeát vaø thöïc tieãn. Veà lyù thuyeát, ñoù laø nhöõng quan ñieåm veà boán voâ thöôøng, khoå, khoâng, voâ ngaõ. Veà thöïc tieãn, thì caùc phöông phaùp ñeå ñaït ñöôïc lyù töôûng ñaõ ñöôïc dieãn ñaït cuï theå vaø khuùc chieát. Vaø ta coù theå giaû thieát raèng, caùc phöông phaùp ñoù ñaõ ñöôïc Phaät töû Vieät Nam ñöa vaøo ñôøi soáng baèng nhöõng thöïc haønh cho chính baûn thaân hoï. Noùi cuï theå ra, ngöôøi Phaät töû Vieät Nam ñaõ Qui y Tam Baûo, giöõ naêm ñieàu raên, thöïc haønh möôøi ñieàu laønh vaø tu taäp caùc con ñöôøng ñöa veà giaùc ngoä.
Coù theå noùi ñaây laø taàng neàn ñaàu tieân cuûa Phaät giaùo Vieät Nam, ñeå töø ñoù caùc phaùt trieån veà lyù thuyeát vaø thöïc haønh veà sau seõ döïa treân ñoù ñeå hoaøn chænh theâm. Ngoaøi ra ta caàn chuù yù söï keát hôïp chaët cheõ giöõa neàn vaên hoïc Phaät giaùo vaøo thaønh toá cuûa neàn vaên hoùa Huøng Vöông, taïo ñieàu kieän cho caùc thaønh toá ñoù, naâng chuùng leân vaø phaùt huy taùc duïng baûo veä baûn saéc daân toäc. Cuï theå laø ñaïo hieáu maø truyeän 14 ñaõ noùi tôùi ôû treân. Nhö vaán ñeà truyeàn thoáng tin quæ cuûa ngöôøi Vieät maø ta ñaõ coù dòp phaân tích. Phaät giaùo thôøi Huøng Vöông do vaäy vöøa truyeàn ñaït quan ñieåm giaùo lyù vöøa thaønh coâng keát hôïp neàn vaên hoùa baûn ñòa taïo neân moät saéc thaùi môùi cho neàn vaên hoùa Huøng Vöông thôøi haäu kyø, ít nhaát laø töø theá kyû thöù II tröôùc Döông Lòch trôû ñi cho ñeán khi cuoäc chieán tranh veä quoác cuûa Hai Baø Tröng bò thaát baïi vaøo naêm 43sdl.
Neàn Phaät giaùo naøy
ñaõ keát hôïp vôùi neàn
vaên hoùa Huøng Vöông ñeå xaây
döïng moät löïc löôïng môùi,
chuaån bò cho cuoäc ñaáu tranh saép
tôùi, gay go quyeát lieät vôùi neàn
vaên hoùa phöông baéc aøo aït
truyeàn vaøo phöông nam. (trang 77)