Ngöôøi Cö Só [ Trôû Veà ] [ Trang Chuû ]
Lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam Töø khôûi nguyeân ñeán thôøi Lyù Nam Ñeá
- Chöông II
- Phaät Giaùo sau thôøi Hai Baø Tröng
Chính quyeàn Huøng Vöông cho ñeán nhöõng naêm ñaàu cuûa theá kyû thöù I sdl laø moät chính quyeàn hoaøn chænh vôùi boä maùy coâng quyeàn thöïc hieän chöùc naêng quaûn lyù vaø baûo veä ñaát nöôùc baèng moät heä thoáng luaät phaùp treân cô sôû moät neàn vaên hoùa coù keát hôïp vôùi nhöõng thaønh toá Phaät giaùo vöøa môùi ñöa vaøo töø maáy traêm naêm tröôùc. Nhöng cuõng chính vaøo thôøi ñieåm naøy thì ôû phöông Baéc ñaõ xaûy ra nhöõng cuoäc khuûng hoaûng lôùn. Ñaát nöôùc Trung Quoác chia thaønh nhieàu maõng khaùc nhau, vôùi caùc söù quaùn caùt cöù; veà phía baéc, Vöông Maõng chieám ngoâi nhaø Haùn vaø thieát laäp moät trieàu ñaïi môùi; quaân khôûi nghóa Xích Mi choáng laïi. Phía Taây ñaùm Khoâi hieáu, Quaùch Ngoãi, ñöùng leân huøng cöù moät phöông. Phía nam, con chaùu nhaø Haùn ñöùng ñaàu laø Löu Tuù ra söùc phuïc hoài trieàu ñaïi ñaõ maát cuûa oâng cha mình. Phía Taây Nam thì Coâng Toân Thuaät muoán vöôn leân ñeå chieám lónh toaøn boä Trung Nguyeân. Caû moät nöôùc Trung Quoác roäng lôùn ñaõ tan raõ vaø ñaùnh gieát laãn nhau.
Vaøo hai möôi naêm ñaàu naøy cuûa theá kyû thöù I sdl, chính quyeàn Huøng Vöông sau bao laàn chi vieän cho caùc nöôùc Nam Vieät vaø Maân Vieät, cuï theå laø laàn chi vieän cuoái cuøng vaøo naêm 110 tdl, ñeå giöõ vöõng caùc quoác gia Vieät mieàn Baéc. Laàn naøy, nhaân sö phaân raõ cuûa ñeá cheá nhaø Haùn, chính quyeàn Huøng Vöông ñaõ cho tieán haønh vieäc thu phuïc laïi caùc ñaát ñai ngöôøi Vieät ñaõ bò chieám ñoùng töø thôøi Taàn Thuûy Hoaøng vaø Haùn Vuõ ñeá. Quaân Laïc Vieät ñöôïc ñöa leân ñoùng taän bôø soâng Döông Töû taïi huyeän Trung Loä. Nhöng töø naêm 34 sdl khi Saàm Baønh cuøng Taïng Cung tieán ñaùnh töôùng Ñieàn Nhung cuûa Coâng Toân Thuaät, roài moät naêm sau hôïp cuøng Ngoâ Haùn böùc Thaønh ñoâ, gieát Coâng Toân Thuaät. Theá laø veà cô baûn Löu Tuù ñaõ bình ñònh Trung Quoác, thaâu toùm giang san veà moät moái vaø leân ngoâi töï xöng Quang Vuõ ñeá. Keá hoaïch nhaø Haùn ñöôïc vaïch ra töø ñoù laø phaûi laáy laïi ñaát ñai maø ngöoøi Vieät Huøng Vöông ñaõ chieám_1.
Giai ñoaïn ñaàu, do nhaän thöùc sai laàm veà khaû naêng cuõn nhö löïc löôïng taùc chieán cuûa quaân ñoäi Huøng Vöông, Löu Tuù ñaõ sai moät töôùng voâ danh tieåu toát laø Toâ Ñònh ñem quaân xuoáng mieàn nam giao tranh. Traän ñaàu, töôùng cuûa Huøng Vöông laø Thi Saùch bò töû traän. Hai Baø Tröng beøn huy ñoäng löïc löôïng tieán leân ñaùnh ñuoåi Toâ Ñònh vaø thaâu phuïc laïi 65 thaønh trì cuaû ngöôøi Vieät cuõ. Theá laø nhaø Haùn ñaët ra moät keá hoaïch môùi, chieáu coá tôùi caùc khaû naêng chính trò, quaân söï ngöôøi Vieät. Löu Tuù ñaõ ñeà cöû moät tay laõo töôùng quen vôùi traän maïc vaø raát raønh veà chính trò, ñoù laø Maõ Vieän (13tdl-49sdl). Vieän, thôøi Vöông Maêng caàm quyeàn (9-24 sdl), ñaõ töøng laøm thaùi thuù Han trung. Ñeán khi Khoâi Hieáu xöng ñeá, Vieän laïi ñöôïc Hieäu pong cho laøm Tuy Ñöùc töôùng quaân vaø ñöôïc Hieäu cöû ñaïi dieän tieáp xuùc vôùi Coâng Toân Thuaät . Thuaät baáy giôø ñaõ xöng ñeá ôû Thaønh ñoâ, laø ngöôøi cuøng queâ vôùi Vieän. Muïc ñích cuûa Hieäu laø ñeå keát hôïp vôùi Thuaät thaønh moät maët traän chung ñeå ñoái phoù vôùi Vöông Maêng vaø caùc theá löïc thuø ñòch khaùc. Naêm 28sdl, HIeäu sai Vieän tieáp xuùc vôùi Löu Tuù; Vieän trôû veà khuyeân Hieáu ñöa con cuûa Khoâi Tuaân ñeán Laïc Döông laøm con tin cuûa Löu Tuù.Vieän tình nguyeän ñem gia ñình mình ñi cuøng Tuaân. Boán naêm sau, naêm 32 sdl, Löu Tuù tieán ñaùnh Hieáu, Vieän ñöôïc cöû laøm tham möu. Traän ñaùnh thaéng lôïi, Vieän ñöôïc Löu Tuù phong laøm Thaùi trung ñaïi phu. Naêm 35 sdl, laøm thaùi thuù Luõng Taây, ñaùnh deïp caùc daân toäc thieåu soá Taây Khöông. Naêm 36 sdl, sau traän quyeát chieán chieán löôïc toaøn boä quaân khôûi nghóa cuûa Coâng Toân Thuaät, thì Löu Tuù ñoái dieän vôùi caùc ñaïo quaân Baéc tieán cuûa Hai Baø Tröng.
Trong traän ra quaân ñaàu tieân, tuy chính quyeàn Huøng Vöông thaát lôïi do vieäc töû traän cuûa töôùng Thi Saùch, nhöng Hai Baø Tröng ñaõ kòp thôøi chaän ñöùng nhöõng phaùt trieån thaéng lôïi cuûa Toâ Ñònh vaø cuoái cuøng ñaùnh baïi hoaøn toaøn ñaïo quaân do Toâ Ñònh vaø cuoái cuøng ñaùnh baïi hoaøn toaøn ñaïo quaân do Toâ Ñònh caàm ñaàu. Do ñoù, Löu Tuù ñaõ ruùt Maõ Vieän töø Luõng Taây ñöa xuoáng nam vaø phong cho laøm Phuïc Ba töôùng quaân ñeå cuøng vôùi Phuø laïc haàu Löu Long vaø Laâu thuyeàn töôùng quaân Ñoaøn Chí laøm phoù tieán coâng quaân Vieät. Ta caàn nhôù raèng Maõ Vieän ñaõ töøng laø ngöôøi cuøng queâ vôùi Coâng Toân Thuaät vaø trong khi quaân Löu Tuù tieán ñaùnh Thuaät ñaõ gaëp phaûi quaân cuûa Laïc Vieät. Tuø ñoù ta coù theå suy ra raèng chính quyeàn Huøng Vöông vaøo thôøi Hai Baø Tröng ñaõ coù moät lieân minh naøo ñoù vôùi chính quyeàn cuûa Coâng Toân Thuaät. Vaø do Maõ Vieän coù quan heä vôùi Thuaät neân coù theå Thuaät ñaõ trình baøy ít nhieàu veà thöïc löïc cuûa quaân ñoäi Huøng Vöông. Vì vaäy, khi chính thöùc nhaän chöùc Phuïc Ba töôùng quaân, chæ huy ñaïo quaân tieán ñaùnh Hai Baø Töng, Maõ Vieän ñaõ coù trong tay moät soá thoâng tin veà phía quaân ta. Daãu theá, qua caùch trình baøy cuûa chính söû Trung Quoác, ta thaáy Maõ Vieän ñaõ maát raát nhieàu thôøi gian ñeå toå chöùc maïng löôùi tieán ñaùnh caùc ñaïo quaân Laïc Vieät. Muøa xuaân naêm 42 sdl, Löu Tuù ra lònh huy ñoäng quaân caùc quaän Tröôøng Sa, Queá Döông, Linh Laêng, Thöông Ngoâ hôn vaïn ngöôøi. Chuùng coøn döïng thaønh quaùch, ñaép caàu ñöôøng, môû kinh ñaøo, ñeå vaän chuyeån löông thöïc vaø töøng böôùc tieán ñaùnh quaân ñoäi Hai Baø Tröng ñeán hôn moät naêm môùi ñöôïc thaønh coâng.
Naêm 43sdl, quaân Hai Baø ruùt veà vuøng Laêng Baïc, nôi ñaây ñaõ xaûy ra moät traän huyeát chieán. Traän naøy, chính baûn thaân Maõ Vieän sau naøy nhôù laïi vaãn bò phaân vaân chöa bieát thaéng baïi theá naøo. Nhöng cuoái cuøng, vaøo muøa heø thaùng tö naêm 43sdl. Hai Baø Tröng bò ñaùnh baïi, phaûi ruùt veà Caåm Kheâ vaø hy sinh nôi ñoù. Quaân Maõ Vieän trieån khai thaéng lôïi Laõng Baïc baèng caùch ñöa quaân vaøo Cöûu Chaân (Thanh Hoùa) tieán ñaùnh quaân ñoäi cuûa töôùng Ñoâ Döông taïi Voâ Coâng vaø Cö Phong. Sau thaéng lôïi naøy, Maõ Vieän tieán haønh moät loaït caùc bieän phaùp ñaõ ñaët neàn cai trò nhaø Haùn leân daân toäc ta baèng caùch ñaøy nhöõng ngöôøi laõnh ñaïo chính trò maø chuùng goïi laø cöø soaùi, thaâu goàm taát caû troáng ñoàng, caûi toå Vieät Luaät, xaây döïng caùc thaønh quaùch, ñoàn boùt môùi ñeå traán aùp daân Vieät.
Ñaát nöôùc laâm nguy, caùc töôùng taù Hai Baø Tröng moät soá hy sinh bò gieát, hoaëc bò baét ñi ñaøy vuøng Linh Laêng. Nhöng coøn moät soá khaùc daõ ruùt veà caùc laøng queâ Vieät Nam soáng hoøa mình vaøo daân nôi caùc ngoâi chuøa, maø ta bieát toái thieåu laø Baùt Naøn phu nhaân, hieän coøn ñeàn thôø ôû xaõ Tieân La. Theo thaàn xaõ, baø laø coâng chuùa Tieân La, laø nöõ töôùng cuûa Hai Baø Tröng, sau caùc traän ñaùnh, baø bò thöông, ruùt veà chuøa xaõ Tieân La vaø maát taïi ñoù. Chính caùc vò tuôùng laõnh ñaïo chính trò quaân söï nhö Baùt Naøn phu nhaân naøy, sau söï kieän 43sdl, ñaõ ñöa Phaät giaùo vaø moät vai troø môùi. Tröôùc hieåm hoïa dieät vong cuûa daân toäc, caùc bieän phaùp dieät chuûng do Maõ Vieän thöïc hieän nhaèm Haùn hoùa ngöôøi Vieät, nhöõng vò naøy ñaõ tieán haønh moät loaït caùc ñoái phaùp ñeå choáng laïi caùc aâm möu thaâm ñoäc vöøa noùi.
Quan nieäm veà haïnh [^]
Thöù nhaát, thoâng qua caùc kinh saùch Phaät giaùo, hoï keâu goïi, "boû mình chôù khoâng boû haïnh". Ñaáy laø nhöõng khaåu hieäu trong phong traøo baûo veä yù chí ñoäc laäp toaøn daân töø sau thôøi Baùt Naøn phu nhaân trôû ñi nhö truyeän 10 cuûa Luïc ñoä taäp kinh 2 tôø 6a-5 ñaõ ghi laïi. Haïnh ñaây laø loái soáng, laø caùch cö xöû, laø cung caùch theå hieän tính ngöôøi, theå hieän yù chí rieâng cuaû töøng ngöôøi, töøng daân toäc trong vieäc ñoái phoù vôùi töï nhieân vaø xaõ hoäi, ñoái phoù vôùi nhu caàu caù nhaân vaø ñoøi hoûi taäp theå maø moãi caù nhaân, moãi coäng ñoàng ngöôøi ñeàu coù. Haïnh do theá laø moät daïng haïnh nguyeän. Cho neân, ñaùnh maát haïnh laø ñaùnh maát vaên hoùa, ñaùnh maát yù chí töï toàn, ñaùnh maát haïnh nguyeän, bieán caù nhaân aáy, coäng ñoàng aáy thaønh moät caù nhaân môùi, moät coäng ñoàng môùi, soáng theo moät loái soáng môùi, moät cung caùch haønh xöû môùi cuûa moät coäng ñoàng môùi. Cho neân daân toäc ta luùc naøo cuõng noái tieáp nhau ñeå kieân trì xaây döïng moät "haïnh" môùi, moät loái soáng môùi, moät neàn vaên hoùa ñieån huaán môùi. Noå löïc kieân trì xaây döïng naøy, ñeán thôøi Maâu Töû ñaõ toû ra thaønh coâng hoaøn toaøn.
Thöïc teá, moät chính quyeàn ñoäc laäp ñaõ toàn taïi vaøo thôøi ñieåm ñoù, keùo daøi treân nöûa theá kyû (k. 180-230), treân vuøng ñaát sau naøy thaønh laõnh thoå cuûa quoác gia Ñaïi Vieät. Daân toäc ta ñaõ giöõ ñöôïc "haïnh" vaø nhanh choùng phuïc hoài neàn ñoäc laäp, nhö vaäy phaûi noùi laø nhôø coù moät beà daày vaên hoùa ñaùng keå. Vaø beà daày naøy khoâng phaûi laø moät saùng moät chieàu maø coù theå taïo neân. Noù coù caû moät quaù trình hình thaønh saùng taïo laâu daøi vaø lieân tuïc trong söï nghieäp hoaøn thieän ñôøi soáng daân toäc ta qua lòch söû. Maõ Vieän, ngay sau khi ñaùnh ñoå chính quyeàn cuoái cuøng cuûa Huøng Vöông naêm 43sdl, ñaõ khoâng nhöõng phaûi vaây baét haøng traêm "cöø soaùi" ñaøy ñi Linh Laêng, thu goám troáng ñoàng ñeå ñuùc ngöïa, maø coøn "ñieàu taáu Vieät Luaän hôn 10 vieäc khaùc vôùi Haùn Luaät". Taøn phaù trieät ñeå toaøn boä kieán truùc thöôïng taàng cuûa chính quyeàn Huøng Vöông, nhaèm xaây döïng moät boä maùy keàm keïp noâ dòch theo loái "Haùn phaùp". Nhöng chöa ñaày 60 naêm sau, vaøo naêm 100 sdl, boä maùy noâ dòch naøy ñeán löôït bò ñaû phaù maïnh meõ qua cuoäc khôûi nghóa Töôïng Laâm, daãn ñeán keát quaû cuoái cuøng laø söï tan raõ hoaøn toaøn vaøo nhöõng naêm 180 sdl, vôùi söï hieän dieän cuûa Chu Phuø Só Nhieáp, vaø nhaát laø söï ra ñôøi cuûa Maâu Töû lyù hoaëc luaän.
Moät nhaø nöôùc Vieät Nam kieåu môùi xuaát hieän treân cô sôû neàn vaên hoùa Huøng Vöông ñöôïc taêng cöôøng vaø cuûng coá bôûi tö töôûng vaø vaên hoùa Phaät giaùo môùi hoäi nhaäp. Neàn vaên hoùa naøy khoâng nhöõng thaønh coâng taïo neân söï suïp ñoû cuûa boä maùy keàm keïp phöông Baéc, maø coøn bieåu loä tính öu vieät cuûa daân toäc ta baèng caùch ñoàng hoùa ngöôïc laïi nhöõng ngöôøi Trung Quoác vì nhieàu lyù do khaùc nhau ñang sinh soáng taïi nöôùc ta, laøm cho hoï thaønh ngöôøi Vieät, chaáp nhaän loái soáng phong caùch Vieät, chaáp nhaän "haïnh " Vieät.
Lyù töôûng Boà Taùt [^]
Thöù hai, hoï keâu goïi toaøn daân choáng laïi boä maùy ñaøn aùp cuûa ngöôøi Haùn, maø ngaøy nay ta coù theå tìm thaáy moät soá nhöõng rôi rôùt trong truyeän soá 68 trong Luïc ñoä taäp kinh tôø 36c24-25, vôùi chuû tröông "Boà taùt thaáy daân keâu ca, do vaäy gaït leä, xoâng mình vaøo nôi chính trò haø khaéc ñeå cöùu daân khoûi naïn laàm than" (Boà taùt ñoå daân ai hieäu vi chæ huy leä ñaàu thaân meänh hoà. Leä chaùnh, teá daân naïn ö ñoà thaùn). Ñaây laø moät chuû tröông maø caùc kinh haønh Phaät giaùo khaùc toàn taïi ôû Trung Quoác laãn Vieät Nam vaøo ba theá kyû ñaàu sdl khoâng thaáy noùi tôùi. Roõ raøng ñaây laø moät gôûi gaám cuûa nhöõng ngöôøi Phaät töû Vieät Nam ñoùi vôùi tình hình ñaát nöôùc luùc baáy giôø. Thaäm chí, ngay caû khi ta nghieân cöùu quaù trình hình thaønh truyeän 68 naøy, ta seõ thaáy ñieåm naøy khoâng theå xuaát phaùt töø nguoàn goác AÁn Ñoä ñöôïc, bôûi vì truyeän ñaõ noùi ñeán phong tuïc ñòa taùng vaø boû vaøng vaøo mieäng ngöôøi cheát. Ngay caû chi tieát boû vaøng vaøo meäng ngöôøi cheát naøy, thì tuïc leä Trung Quoác vaøo thôøi naøy khoâng thaáy noùi tôùi.
Thieân Leã ngi chí cuaû Haäu Haùn thö 16 1b12 vieát, khi vua cheát thì "côm ngaäm chaâu ngoïc nhö leã". Ñaøn cung cuûa Leã kyù chính nghóa 8 tôø 7aù cuõng noùi khi ngöôøi cheát thì duøng "gaïo soø laøm côm, khoâng nôõ ñeå mieäng troáng". Taïp kyù ôû Leã kyù chính nghóa 43 tôø 2a7 cheùp roõ hôn: Thieân töû côm chín voû soø, chö haàu baûy voû, ñaïi phu naêm voû, só ba voû. Khoång Dónh Ñaït (574-640) daãn Ñieàn thuïy, baûo: "Ñaïi tang thì côm ñeàu ngoïc, ngaäm ñeàu ngoïc". Tö lieäu Trung Quoác do theá khoâng noùi gì ñeán vieäc boû vaøng vaøo mieäng ngöôøi cheát, nhö truyeän 68 naøy. Do theá, chaéc chaén ñaõ hình thaønh sau bieán coá naêm 43 sdl, hoï taïo neân nhöõng truyeän Phaät giaùo vöøa giaûng giaûi ñaïo lyù vöøa tuyeân truyeàn vaø göûi gaám nhöõng hoaøi baûo cuûa ngöôøi Vieät Nam khi ñaát nöôùc ta bò quaân thuø chieám ñoùng.
Pheâ phaùn nho giaùo [^]
Thöù ba, ngoaøi truyeän 68, Luïc ñoä taäp kinh coøn ñaày daãy nhöõng truyeän hoaëc do chính moät taùc giaû Vieät Nam sau thôøi Hai Baø Tröng vieát neân hoaëc caûi bieân nhöõng truyeän Phaät giaùo ñang ñöôïc löu haønh tröôùc ñoù maø baây giôø do yeâu caàu cuûa ñaát nöôùc vaø cuoäc ñaáu tranh soáng coøn vôùi keû thuø ñöôïc bieân taäp neân. Moät soá nhöõng truyeän naøy, ta coù theå chæ ra moät caùch deã daøng. Thí duï, truyeän 49 vaø 86, hai truyeän naøy thaúng thöøng pheâ phaùn Nho giaùo heát söùc nghieät ngaõ. Truyeän 49 ôû Luïc ñoä taäp kinh 5, ÑTK 152, tôø 28a 22-23 vieát: "Toâi ôû ñôøi laâu naêm, tuy thaáy nho só chöùa ñöùc laøm laønh, haù coù baèng ñöôïc ñeä töû cuûa Phaät queân mình cöùu ngöôøi, aâm thaàm maø khoâng neâu teân" (xöû theá höõu nieân, tuy ñoå nho só tích ñöùc vi thieän, khôûi höõu nhöôïc Phaät ñeä töû thöù kyù teá chuùng aân xöû nhi baát döông danh daõ hoà).
Truyeän 86 tôø 48a3-6 vieát: "... caùc nho só hoûi ñaïo caân thì [Phaïm chí] ñaùp ñaïo saâu, hoûi nghóa heïp thì giaûi nghóa roäng. Caùc nho só noùi: "Ngöôøi naøy ñaïo cao trí xa, coù theå laøm thaày". Hoï ñeàu cuùi ñaàu haøng phuïc" (... chuùng nho naïn thieån nhi ñaùp ñaïo hoaèng, vaán hieäp nhi thích nghóa quaûng Chö Nho vieát: ñaïo cao minh haø giaû, khaû sö yeân. Thieâm haøng kheå thuû"); quaû laø moät ñoøn saám seùt ñaùnh baït nhöõng xum xoe cuûa haøng nho gia só thöù.
Vieát nhö theá roõ raøng khoâng theå xuaát phaùt töø moät vaên baûn AÁn Ñoä naøo ñöôïc, maø laø moät caûi bieân cuaû moät taùc giaû Vieät Nam neâu leân quan ñieåm pheâ phaùn tö töôûng ñaïo ñöùc veà hieáu ñeå cuûa caùc nhaø nho maø sau bieán coá 43 sdl ñaõ oà aït traøn sang nöôùc ta. Ngöôøi pheâ phaùn naøy laø nghieät ngaõ bôûi vì noù nhaém vaøo moät trong nhöõng truï coät cuûa tö töôûng hieáu ñaïo maø caùc nhaø nho thôøi Taây Haùn ñaõ ra söùc coá gaéng döïng neân; ñoù laø vieäc neâu teân ñoái vôùi ñôøi sau. Ta caàn nhôù Hieáu kinh môû ñaàu baèng caâu: "Thaân theå toùc da nhaän töï cha meï khoâng daùm toån thöông, ñoù laø baét ñaàu cuûa hieáu; laäp thaân haønh ñaïo neâu teân haäu theá ñoù laø keát cuïc cuûa ñaïo hieáu" (thaân theå phaùt phu thoï chi phuï maãu, baát caûm toån thöông, hieáu chi thuûy; laäp thaân haønh ñaïo, döông danh ö haäu theá, hieáu chi chung)
Khoâng nhöõng pheâ binh chung cuûa ñaïo hieáu laø neâu teân ñoái vôùi haäu theá, truyeän 86 coøn pheâ phaùn maïnh meõ quan nieäm voâ haäu maø Maïnh Töû neâu leân, ñoù laø "baát hieáu coù ba, voâ haäu laø lôùn nhaát" (baát hieáu höõu tam voâ haâu vi ñaïi). Luïc ñoä taäp kinh 8, tôø 48a7-10 vieát: "Ta muoán caùi ñaïo voâ duïc, yù muoán aáy môùi quí. Ñem ñaïo truyeàn cho thaàn, ñem ñöùc trao cho thaùnh, thaàn thaùnh truyeàn nhau giaùo hoùa roäng lôùn khoâng bao giôø hö, ñoù môùi goïi laø söï thöøa töï toát. Baây giôø caùc ngöôi ngaên nguoàn ñaïo, chaët goác ñöùc, coù theå goïi laø keû voâ haäu ñoù vaäy".
Khaúng ñònh coù moät caùch thöøa töï toát, ñoù laø ñem ñaïo ñöùc truyeàn cho nhau, vaø ñoàng thôøi pheâ phaùn khaùi nieäm thöøa töï heïp hoøi cuûa quan nieäm voâ tö vaø Maïnh Töû neâu leân, hieån nhieân ñaõ nhaém thaúng vaøo chính nhöõng tö töôûng Nho giaùo ñang löu truyeàn taïi nöôùc ta, baùo ñoäng cho quaàn chuùng bieát veà nhöõng thieáu soùt vaø neàn vaên hoùa noâ dòch Trung Quoác ñang tìm caùch thaâm nhaäp vaøo ñôøi soáng daân ta.
Veà nguyeân nhaân maát nöôùc [^]
Thöù boán, khoâng nhöõng pheâ phaùn neàn vaên hoùa noâ dòch ñang traøn sang, ngöôøi Phaät töû Vieät Nam coøn ñuû baûn lónh ñeå suy gaãm nguyeân nhaân thaát baïi vaø suïp ñoå cuûa chính quyeàn Huøng Vöông. Luïc ñoä taäp kinh coù ít nhaát 7, 8 truyeän noùi ñeán vieäc laáy loøng nhaân ñeå trò nöôùc, ñeán söï maát nöôùc vaø nguyeân do vì sao maát nöôùc. Maát nöôùc coù theå vì do keû thuø muoán chieám nöôùc mình, cuï theå laø caùc truyeän 10, tôø 5a20-6a20; truyeän 11, tôø 6a24-c9 v.v... Caùc truyeän naøy moâ taû vieäc ñi cöôùp nöôùc cuoái cuøng daãn ñeán thaát baïi. Keû ñi cöôùp nöôùc cuoái cuøng phaûi traû nöôùc laïi cho ngöôøi bò cöôùp vaø hoaøn toaøn bò chinh phuïc bôûi ngöôøi bò cöôùp. Ñaây laø moät nguyeân lyù coù taùch quy luaät khaùch quan, ñoù laø vieäc cöôùp nöôùc bao giôø cuõng ñöa ñeán söï thaát baïi hoaøn toaøn, "phi nghóa khoâng bao giôø thaéng ñöôïc chính nghóa". Cho neân, ñeå giöõ chính nghóa phaûi laáy loøng nhaân ñeå trò nöôùc.
Luïc ñoä taäp kinh 4. ÑTK 152, truyeän 31, tôø 18c17-18: "Chö Phaät do loøng nhaân laø moùn quí nhaát cuûa ba coõi, ta thaø boû thaân naøy, chöù khoâng boû ñaïo nhaân" (chö Phaät dó nhaân vi tam giôùi thöôïng baûo: ngoâ minh toån xu meänh, baát khöù nhaân ñaïo daõ).
Truyeän 84, tôø 47a12-14: "Ñem lôøi Phaät daïy daãn duï: Laøm trôøi chaên daân, phaûi duøng nhaân ñaïo, maø nay noåi giaän, giaän lôùn thì hoïa to, hoïa to thì maát thaàn. Heã maát thaân thì maát nöôùc, ñeàu do danh caû" (duï dó Phaät giaùo: vi thieân muïc daân, ñöông dó nhaân ñaïo nhi kim höng höng noä, noâ maõnh töùc hoïa giaû, hoïa giaû töùc thaân taùng. Phuø taùng thaân thaát quoác kyø do danh saéc hoà!).
Chöõ nhaân theo lôøi Phaät daïy do ñoù khoâng chæ aùp duïng cho caù nhaân, maø laø moät thi haønh saùng suoát ñeå trò nöôùc, duøng ñieàu nhaân ñeå laøm hoaøi baõo xaây döïng moät quoác gia lyù töôûng döïa treân loøng thöông veà naêm giôùi vaø möôøi ñieàu laønh, vaø ñöôïc laäp ñi laäp laïi nhieàu laàn trong Luïc ñoä taäp kinh_1. Söï laäp ñi laäp laïi naøy theå hieän moät moái quan taâm ñaëc bieät cuûa caùc moät theá heä ngöôøi Vieät Nam thôøi Luïc ñoä taäp kinh ñoái vôùi vaán ñeà xaây döïng moät ñaát nöôùc beàn vöõng coù khaû naêng giöõ nöôùc, khoâng coøn ñeå maát nöôùc nöõa. Ñeå giöõ nöôùc, phaûi duøng ñeán loøng nhaân, nhö trong truyeän 11, tôø 6a25 ghi: "Laáy nhaân trò quoác" (trò quoác dó nhaân); hay truyeän 9, tôø 5a12-13 vieát: "Laáy naêm giôùi möôøi laønh laøm quoác chính" (Nguõ giôùi thaäp thieän dó vi quoác chính); mong moûi coù ñöôïc: "Vua nhaân, toâi trung, cha nghóa, con hieáu, choàng tín, vôï trinh" (quaân nhaân, thaàn trung, phuï nghóa, töû hieáu, phu tín, phuï trinh), nhö truyeän 70 tôø 37a24-25; "theo trôøi laøm ñieàu nhaân, khoâng gieát daân maïng, khoâng tham baäy laøm khoå daân ñen, kính ngöôøi giaø nhö cha meï, thöông daân nhö con, caån thaän thöïc haønh giôùi raên cuûa Phaät, giöõ ñaïo cho ñeán cheát". (Taéc thieân haïnh nhaân, voâ taøn daân meänh, voâ caåu tham khoán leâ thöù, toân laõo nhöôïc thaân, aùi daân nhöôïc töû, thaän tu Phaät giôùi, thuû ñaïo dó töû), theo truyeän 30, toø 18a6-8.
Quan heä vua toâi, cha con, choàng vôï vaø ñaïo lyù nhaân nghóa, trung hieáu, thaønh tín, trinh tieát, tieáp thu töø neàn vaên hoùa truyeàn thoáng Huøng Vöông baây giôø nhö vaäy ñöôïc xaây döïng treân ñaïo lyù naêm giôùi vaø möôøi laønh cuûa Phaät giaùo, hoaøn toaøn mang tính caùch daân toäc vaø Phaät giaùo cuûa ñaát nöôùc Vieät Nam, khoâng coøn bò ño löôøng theo tieâu chuaån khoâng gì hôn laø "chòu ñöïng gian khoå ñeå theå hieän loøng thöông" (hoaøi nhaãn haønh töø). Nhö theo truyeän 82, tôø 44a 23-27: "... Vì vua noùi roäng vieäc trò nöôùc, phaûi ñem loøng töø töù ñaúng khoâng ngaên, khuyeân giöõ naêm giôùi vaâng laøm möôøi laønh. Vua cuøng quaàn thaàn, ñoàng vui thoï giôùi. Vua veà kinh chieáu: Ngöôøi khoâng keå toân ti, phaûi mang kinh naêm giôùi, möôøi laønh, duøng laøm chính saùch cuûa nöôùc. Töø ñoù veà sau, ôn vua thaám ñeán coû caây, trung thaàn vöøa thaønh thaät, vöøa trong saïch, khieâm nhöôøng, cha ñuùng pheùp, meï ñuùng nghi, vôï choàng ñeàu chuoäng giöõ ñaïo trinh tính, nhaø coù con hieáu" (... vi vöông traàn trò quoác, ñöông dó töù ñaúng voâ caùi chi töø, caàn phuïng nguõ giôùi ñaùi thaäp thieän nhi haønh. Vöông caäp thaàn daân, thieâm nhieân thoï giôùi. Vöong hoaøn quoác höõu chieáu vieát. Nhaân voâ toân tieän ñaùi nguõ giôùi thaäp thieän kinh dó vi quoác chaùnh. Töï tö vi haäu, vöông nhuaän ñaõi thaûo moäc, trung thaàn thaønh thaû thanh nhöôïng, phuï phaùp maãu nghi, thaát gia caùc thöôïng, thuû ñaïo trinh tín, gia höõu hieáu töû).
Truîeän 91, tôø 52a 17-21: "Laáy naêm giaùo laøm trò chính, khoâng haïi nhaân daân: Moät laø nhaân töø khoâng gieát, ôn tôùi quaàn sinh, hai laø thanh nhöôøng khoâng troäm, queân mình cöùu ngöôøi, ba laø tinh khieát khoâng daâm, khoâng phaïm caùc duïc; boá laø thaønh tín khoâng doái, lôøi khoâng hoa söùc; naêm laø giöõ hieáu khoâng say, neát khoâng dô daùy".
Truyeän 41, tôø 22c1: "Baäc vöông giaû, laøm ñöùc theo nhaân" (vöông gia vi ñöùc nhaân phaùp).
Truyeän 15 tôø 11b5: "Haïnh vua nhaân ñaïo coâng binh, thöông daân nhö thöông con, duøng chính phaùp trò nöôùc" (vöông haïnh nhaân bình, ai daân nhuôïc töû, chaùnh phaùp trò quoác)
Truyeän 40, coù ñeán ba nôi noùi veà laáy loøng nhaân trong ñaïo phaùp maø trò nöôùc. Nôi tôø 22b7-8, vieát: "Daân boán thieân haï quí söï daïy baûo nhaân töø, vaâng thôø ba ngoâi baùu, laøm möôøi laønh laáy ñoù laøm pheùp trò nöôùc, ñeán ñöôïc haïnh phuùc maõi maõi" (Töù thieân haï daân toân kyø nhaân hoùa phuïng tam toân thaønh thaäp thieän dó vi trò phaùp, toaïi chí vónh phöôùc). Toø 22a19 cheùp: "Vua laáy nhaân töø trò nöôùc dung thuù daïy daân" (vöông trò dó nhaân hoùa daân dó thöù cö bæ). Cuøng truyeän, tôø 22a19: "Vua duøng chính phaùp giaùo hoùa daân" (vöông trò dó nhaân hoùa daân)
Toùm laïi, boû nhaân ñaïo töùc boû lôøi daïy saùng suoát cuûa Phaät, maø boû lôøi daïy saùng suoát cuûa Phaät thì chuyeän maát nöôùc cuõng khoâng xa. Truyeän 27, tôø 17a9-10 noùi: "Heã boû neát haïnh cuûa Phaät phaùp, maø ñi laøm ñieàu taø nguïy cuûa quyû yeâu, thì chuyeän maát nöôùc phaûi xaûy ra". (phuø xaù Phaät phaùp chi haïnh, nhi vi quyû yeâu chi nguïy giaû, quoác tang taát hæ). Bôûi vì, maát nöôùc laø do "tham taøn, khoâng nhaân ñaïo, chuoäng saéc, khinh baïc ngöoøi hieàn, khinh daân" (Kyø vöông voâ ñaïo, tam taøi troïng saéc, baïc hieàn tieän daân), theo truyeän 68, tôø 36c2-3.
Truyeän 83, tôø 44c4 noùi traéng ra: "Heã laøm vua boû söï giaùo hoùa chaân chính cuûa Phaät maø ñi toân suøng yeâu quí, thì ñoù laø neàn taûng cuûa söï maát nöôùc" (phu vi vöông giaû, boái Phaät chaân hoùa nhi höng yeâu coå, tang quoác chi cô giaû).
Do ñoù, ñeå khoâng maát nöôùc, thì "vieäc trò nöôùc phaûi duøng loøng thöông voâ bôø beán boán böïc, khuyeân giöõ naêm giôùi, vaâng ñoäi möôøi laønh" (dó töù ñaúng voâ caùi chi töø, caàn phuïng nguõ giôùi ñaùi thaäp thieän nhi haønh), nhö truyeän 82, tôø 44a23-24 cheùp.
Qua nhöõng khaúng ñònh nhö theá, ta thaáy chuû tröông cuûa daân toäc ta qua nhöõng ngöôøi laõnh ñaïo chính trò vaên hoùa luùc baáy giôø laø vieäc maát nöôùc chæ taïm thôøi vaø vieäc khoâi phuïc chuû quyeàn ñaát nöôùc taát yeáu seõ ñeán. Ñoù laø maát nöôùc veà maët khaùch quan, coøn coù nguyeân nhaân maát nöôùc khaùc, ñoù laø veà maët chuû quan, töùc do loøng tham cuûa ngöôøi laõnh ñaïo ñöa ñeán söï maát nöôùc. Truyeän 40, tôø 22b3-4, keå chuyeän moät thaùnh vöông teân Ñaûnh Sanh sau khi ñaõ laøm vua ñaát nöôùc ñaõ ñi chieám caùc nöôùc khaùc, cuoái cuøng môùi nhaän ra moät söï thaät laø : "loøng tham laø löôõi dao gieát ngöôøi, laø neàn taûng cuûa söï maát nöôùc" (Phuø tham taøn maïng chi ñaïo, vong quoác chi cô daõ). Vaäy thì vieäc maát nöoùc khoâng theå xaûy ra chæ do nhöõng yeáu toá khaùch quan, do söï tham lam xaâm chieám cuûa keû thuø, maø coøn veà phía chuû quan laø do chính loøng tham cuûa nhöõng ngöôøi laõnh ñaïo nöôùc ñoù.
Coù theå noùi, suy nghó naøy moät phaàn naøo phaûn aûnh luoàng tö töôûng cuûa nhöõng ngöôøi Vieät Nam sau söï suïp ñoå cuûa trieàu ñaïi Huøng Vöông vaøo thôøi Hai Baø Tröng. Tìm hieåu nguyeân do vì sao maát nöôùc, môùi coù cô hoäi ñeå phuïc hoài laïi ñaát nöôùc. Noùi toùm laïi, duø chuû quan hay khaùch quan, maát nöôùc laø do loøng tham. Vì vaäy muoán khoâi phuïc vaø xaây döïng laïi ñaát nöôùc thì phaûi phaùt trieån loøng nhaân, thöông ngöôøi, thöông vaät, phaûi coù moät loøng nhaân töø nhö trôøi ñaát maø raát nhieàu truyeän trong Luïc ñoä taäp kinh laäp ñi laäp laïi, cuï theå laø truyeän 11, tôø 6b9: "Ta thaø boû maïng soáng moät ñôøi chöù khoâng boû chí lôùn, queân mình ñeå yeân oån quaàn sinh, ñoù laø loøng nhaân bao truøm trôøi ñaát vaäy". (Ngoâ ninh khöù nhaát theá chí meänh, baát khöù ñaïi chí, thöù dó an quaàn sanh, caùi thieân chi nhaân daõ)
Tö töôûng nhaân ñaïo naøy cuaû Luïc ñoä taäp kinh khoâng tìm thaáy trong tö töôûng AÁn Ñoä. Maø ñaõ xuaát hieän tröôùc vaø sau khi ñeá cheá cuûa Huøng Vöông ñaõ bò quaân xaâm laêng mieàn baéc caøn queùt vaøo naêm 43 sdl. Khi Chuø Phuø noùi: "Ñoäc taø tuïc ñaïo thö giuùp cho vieäc trò daân", chính laø ñoïc baûn kinh Luïc ñoä taäp kinh naøy ñaây. Vaø thöïc teá sau bieán coá 43sdl thì khoâng ñaày 50 naêm sau töø khôûi nghóa Töôïng Laâm thöù nhaát naêm 100 sld, cho ñeán phong traøo ñoäc laäp cuûa Khu Lieân vaøo naêm 138 sdl, caû moät cuoäc vaän ñoäng ñoäc laäp vó ñaïi ñaõ noå ra ñöa tôùi ñieåm cuoái cuøng laø söï thieát laäp chính quyeàn ñoäc laäp döôùi thôøi Só Nhieáp vaøo nhöõng naêm 170 trôû ñi.
Vieäc hình thaønh Luïc ñoä taäp kinh nhö theá laø caû moät quaù trình caûi bieân kinh saùch Phaät giaùo nhaèm phuïc vuï cho yeâu caàu vöøa truyeàn ba Phaät phaùp vöøa thöïc hieän chöùc naêng göûi gaám chuû tröông ñaáu tranh ñoäc laäp cho ñaát nöôùc ñeán vôùi daân toäc. Chính trong Luïc ñoä taäp kinh ta seõ tìm ra nhöõng ñöùc tin baûn ñòa nhö tin quæ, boùi gaø, goïi hoàn v.v..
Thöù naêm, ngoaøi ñaïo lyù nhaân nghóa, Luïc ñoä taäp kinh coøn ghi laïi nhöõng yeáu toá noùi ñeán truyeàn thoáng daân toäc, maø ñieåm thöù nhaát laø truyeän 23 quyeån 3. ÑTK 152, tôø 14a26-c18, veà truyeàn thuyeát Traêm Tröùng. Truyeän naøy ta thaáy coù vaên hoïc AÁn Ñoä. Truyeàn thoáng AÁn Ñoä thì goïi laø moät traêm cuïc thòt (mamsapesi); ñeán truyeän traêm con cuaû Avadanajataka thì vaãn giöõ nguyeân laïi moät traêm cuïc thòt naøy, maø Chi Khieâm dòch thaønh nhuïc ñoaøn trong truyeän Baùch töû ñoàng saûn duyeân cuûa Soaïn taäp baùch duyeân kinh 7, ÑTK 200 tôø 237a20-b29, thöïc hieän khoaûng naêm 230 sdl. Theá maø truyeän 23 naøy cuûa Luïc ñoä taäp kinh thì vaãn giöõ nguyeân laø moät traêm tröùng (noaõn baùch mai). Vaäy thì truyeàn thoáng veà baø AÂu Cô sanh Traêm tröùng naøy döùt khoaùt laø phaûi toàn taïi tröôùc thôøi Hai Baø Tröng khi bieán coá naêm 43 xaûy ra. Ñöùng tröôùc hieåm hoïa bò dieät vong vaø caùc truyeàn thoáng bò mai moät neân truyeàn thoáng naøy ñaõ ñöôïc loàng vaøo khung caûnh Phaät giaùo, vaø caùc yeáu toá baûn ñòa Vieät Nam nhö theá xuaát hieän khaù nhieàu trong caùc truyeän cuûa Luïc ñoä taäp kinh hieän coøn. Taát caû yeáu toá baûn ñòa naøy phaûn aûnh phaàn naøo sinh hoaït cuûa ngöôøi Vieät Nam thôøi Huøng Vöông, tröôùc luùc chính quyeàn ngoaïi toäc do Maõ Vieän thöïc hieän. Yeáu toá baûn ñòa cuoái cuøng laø ngoân ngöõ cuûa Luïc ñoä taäp kinh, nang saéc thaùi ñaäm ñaø, ñieån nhaõ, chính ñieàu naøy cho pheùp ta nhaän raèng Luïc ñoä taäp kinh laø moät trong caùc baûn kinh tieáng Vieät hieän coøn vaø ñöôïc bieát ñeán.
Truyeän 52, Kinh Loûa Quoác, töø 29c11-30a9, laø moät truyeän hö caáu keâu goïi baûo veä vaên hoùa vaø taäp tuïc cuûa daân toäc, caûnh caùo vaø raên ñe nhöõng keû xaâm löôïc ñaát nöôùc. Caàn chuù yù ñeán kinh Loûa Quoác naøy, vì Loûa Quoác chính laø teân maø Söû kyù cuûa Tö Maõ Thieân 113, tôø 3a3, duøng ñeå goïi ngay chính nöôùc ta: "Phía taây AÂu Laïc Loûa Quoác xöng vöông". Ñaây laø moät caâu trích trong thö Trieäu Ñaø göûi cho Haùn Vaên ñeá vaøo naêm 179 tdl, maø theo Tieàn Haùn thö 95 tôø 9a 13-b1 coù caâu töông ñöông laø: "Phía Taây coù Taây AÂu, chuùng noù nöûa gaày, nam dieän xöng vöông". Vaäy, khi Luïc ñoä taäp kinh truyeän 52 coù kinh Chi Loûa Quoác, ta phaûi hieåu Loûa Quoác ñaây chính laø chæ nöôùc ta. Noäi dung cuûa noù khoâng phaûi ñeå raên ñe caùc nhaø sö maø thöïc teá ñeå nhaén nhuû ngöôøi phöông baéc muoán ñem vaên hoùa xuoáng caûi taïo ngöôøi phöông nam, baûo cho hoï bieát moät noå löïc nhö theá taát yeáu seõ ñöa ñeán thaát baïi vaø chæ coù thaát baïi maø thoâi. Nhöõng ngöôøi em thuùc baù trong truyeän muoán baùn ñöôïc haøng phaûi toân troïng phong tuïc taäp quaùn ôû nôi mình buoân baùn. Ñoù cuõng laø ñeå noùi raèng, neáu muoán cho ngöôøi phöông Nam tieáp thu tinh hoa cuûa vaên hoùa phöông baéc taát yeáu phaûi bieát toân troïng neàn vaên hoùa phöông nam naøy. Roõ raøng kinh Chi Loûa Quoác laø moät nhaén nhuû xa gaàn ñoái vôùi nhöõng ngöôøi laøm vaên hoùa phöông baéc, khaúng ñònh raèng ngöôøi Vieät Nam khoâng baøi ngoaïi nhöng döùt khoaùt khoâng ñeå cho baát cöù ai coù theå xuùc phaïm ñeán neàn vaên hoùa cuûa ñaát nöôùc mình.
Ñaây laø ñieåm loâi cuoán ñoái vôùi chuùng ta, vì kinh naøy laø moät trong soá raát ít kinh coù taùc ñoäng lôùn ñeán suy nghó cuûa ngöôøi Vieät Nam vaøo nhöõng thôøi sau. Cuï theå laø Tueä Trung thöôïng só Traàn Tung (1230-1291) ñaõ laáy höùng töø baûn kinh naøy ñeå vieát neân baøi thô: "Vaät baát naêng dung"_1.
- Loûa Quoác haân nhieân tieän thoaùt y
- Leã phi voâ daõ, tuïc tuyø nghi
- Kim xuyeân thoác aåu vi huyeàn ñaëc
- Minh kính manh nhaân taùc caùi chi
- Ngoïc thaùo nhaäp caàm ngöu baát thính
- Hoa trang anh laïc töôïng haø tri
- Hu ta nhaát khuùc huyeàn trung dieäu
- Hôïp baû hoaøng kim chuù Töù Kyø.
- Dòch : Vui xöù mình traàn côûi aùo ñi
- Phaûi ñaâu thaát leã chæ tuyø nghi
- Traâm vaøng, muï hoùi treo laøm moùc
- Göông saùng, anh muø laáy ñaäy ly
- Ñaøn ngoïc gieo leân traâu chaúng ngheånh
- Chuoãi hoa keát ngoïc töôïng hay chi
- Hôõi oâi moät khuùc huyeàn trung dieäu
- Doàn heát vaøng kia ñuùc Töû Kyø
Qua phaân tích treân ta thaáy Luïc ñoä taäp kinh do Khöông Taêng Hoäi dòch ra tieáng Trung Quoác thöïc teá laø töø moät baûn Luïc ñoä taäp kinh tieáng Vieät, chöù khoâng phaûi töø baûn tieáng Phaïn nhö bao hoïc giaû xöa nay laàm töôûng. Baûn Luïc ñoä taäp kinh naøy vôùi 91 truyeän cuûa noù roõ raøng laø moät taäp hôïp caùc kinh truyeän Phaät giaùo löu haønh töø thôøi Huøng Vöông cho ñeán thôøi Hai Baø Tröng. Ta ñaõ phaùt hieän coù ít nhaát 7 kinh ñaõ löu haønh töø thôøi nhaø nöôùc Huøng Vöông thöïc hieän chöùc naêng quaûn lyù vaø baûo veä ñaát nöôùc cho ñeán naêm 43 sdl. Ñoù laø caùc truyeän 9, 14, 24, 25, 54, 61, 76, 79, 83, 88. Coøn moät soá truyeän khaùc xuaát hieän sau thôøi Hai Baø Tröng töùc töø naêm 43 sdl trôû veà sau, döùt khoaùt khoâng coù nguoàn goác AÁn Ñoä, cuï theå la truyeän boû vaøng vaøo mieäng. Ñieàu naøy chaéc chaén laø moät saùng taïo cuûa Phaät töû Vieät Nam sau thôøi Hai Baø Tröng nhaèm pheâ phaùn hieän thöïc chính trò haø khaéc cuûa quaân thuø, vaø keâu goïi Phaät töû, nhöõng vò Boà Taùt vì giaûi thoaùt nhöõng ñau khoå cho ngöôøi daân laàm than, maø xoâng vaøo nôi chính trò haø khaéc. Ngoaøi nhöõng truyeän naøy, ta thaáy haøng loaït truyeän, tuy coù nguoàn goác AÁn Ñoä, nhöng chuùng ñaõ ñöôïc caûi bieân vaø nhaøo naën laïi cho hôïp vôùi khaåu chuùng ñaõ ñöôïc caûi bieân vaø nhaøo naën laïi cho hôïp vôùi khaåu vò thöôûng ngoaïn cuûa ngöôøi Phaät töû Vieät Nam, laøm cho Phaät giaùo mang moät khuoân maët quen thuoäc gaàn guõi ñoái vôùi ngöôøi daân baûn xöù. Töø caûi bieân vaø nhaøo naën naøy, moät heä thoáng ñaïo lyù vaø ñieåm huaán Vieät Nam ñaõ ñöôïc keát hôïp chaët cheõ vôùi tö töôûng Phaät giaùo, taïo thaønh moät heä thoáng ñieån huaán Vieät Nam môùi, laøm cô sôû cho nhöõng xaây döïng moät nhaø nöôùc Vieät Nam sau thôøi Hai Baø Tröng vaø keùo daøi cho ñeán taän ngaøy hoâm nay.
Tö töôûng nhaân nghóa, thaønh tín, hieáu ñaïo, nhaân aùi v.v... ñaõ ñöôïc ghi laïi ñaày ñuû trong baûn kinh naøy, ñöôïc truyeàn baù roäng raõi trong moïi taàng lôùp quaàn chuùng vaø taùc ñoäng saâu saéc veà nhöõng suy nghó vaø caùch cö xöû cuûa ngöôøi ñöông thôøi. Ñeán noãi sau naøy khi vieát Lyù hoaëc luaän, Maâu Töû ñaõ daønh hôn naêm ñieàu trong soá 37 ñieàu cuaû luaän ñeå baøn veà kinh Tu Ñaïi Noa Luïc ñoä taäp kinh 14. Vieäc xaùc laäp Luïc ñoä taäp kinh laø moät taäp hôïp caùc kinh ñieån löu haønh taïi nöôùc ta sau thôøi Hai Baø Tröng giuùp ta hình dung laïi ñöôïc tình traïng cuûa Phaät giaùo sau chính bieán naêm 43sdl. Ñoù laø nhöõng ngöôøi Phaät töû ñaày baûn lónh tích cöïc tham gia vaøo quaù trình ñaáu tranh daønh ñoäc laäp cho toå quoác vaø bieán neàn vaên hoùa Huøng Vöông keát hôïp chaët cheõ Phaät giaùo trôû thaønh moät thaønh trì choáng laïi chính saùch dieät chuûng ñoàng hoùa cuaû nhaø Haùn. Hoï ñaõ thaønh coâng trong söï vieäc naøy. Cuï theå laø Döông Phuø vieát Nam chaâu dò vaät chí vaøo naêm 100 sdl, ghi nhaän ngöôøi nöôùc ta ñaõ bieát troàng hoa Uaát kim höông (töùc hoa Tulip) ñeå cuùng Phaät, thì cuõng vaøo naêm ñoù cuoäc khôûi nghóa Töôïng Laâm ñaàu tieân noå ra baùo hieäu söï ra ñôøi cuûa moät nhaø nöôùc Vieät Nam ñoäc laäp môùi.
Luïc ñoä taäp kinh coù khaû naêng laø ñöôïc taäp thaønh khi nhaø nöôùc ñoäc laäp do anh huøng Khu Lieân thaønh laäp vaøo khoaûng nhöõng naêm 138 trôû ñi, vì ñaây laø thôøi ñieåm caàn taäp hôïp laïi taát caû caùc kinh ñieån ñang phoå bieán theo yeâu caàu thöïc teá cuûa cuoäc ñaáu tranh, xaây döïng moät nhaø nöôùc môùi. Caùc kinh ñieån tröôùc ñaây löu haønh rôøi raïc ñaõ ñöôïc taäp hôïp laïi trôû thaønh nhöõng boä taäp vaø coâng taùc naøy ñöôïc tieán haønh caùch khaån tröông. Ngoaøi Luïc ñoä taäp kinh ra, ta coøn thaáy ôû Vieät Nam caùc kinh Taïp thí duï vaø Cöïu taïp thí duï. Hai baûn kinh naøy sau ñoù cuõng ñöôïc dòch ra chöõ Haùn. Cöïu taïp thí duï kinh do chính Khöông Taêng Hoäi dòch; coøn Taïp thí duï kinh thì do moät ñoäc giaû voâ danh, nhöng caùc nhaø kinh luïc thöôøng xeáp vaøo caùc baûn thaát dòch cuûa ñôøi Haùn, nghóa laø phaûi xuaát hieän tröôùc naêm 220 sdl. Nhö vaäy, ta ñöôïc bieát vaøo naêm 138 sdl ít nhaát coù ba boä kinh baèng tieáng Vieät ñaõ ñöôïc löu haønh trong daân gian.
Cho neân, caâu Ñaøm Thieân noùi: "Moät phöông Giao Chaâu, ñöôøng thoâng Thieân Truùc, Phaät Phaùp luùc môùi toát, thì Giang Ñoâng chöa coù, maø Luy Laâu laïi döïng chuøa hôn hai möôi ngoâi, ñoä Taêng hôn 500 ngöôøi, dòch kinh 15 quyeån, vì noù coù tröôùc ñaây".
Trong Thieàn Uyeån Taäp Anh nhö ñaõ ghi ôû treân, hoaøn toaøn coù theå tin ñöôïc. Vaø trong Lyù hoaëc luaän, Maâu Töû noùi: "Kinh do Phaät vieát, goàm ñeán 12 boâ, hôïp taùm öùc boán ngaøn vaïn quyeån. Quyeån lôùn vaïn lôøi trôû xuoáng, quyeån nhoû ngaøn lôøi trôû leân" ôû ñieàu 1 cuûa Lyù hoaëc luaän laø ñieàu khoâng caàn baøn caõi. Con soá taùm vaïn boán ngaøn quyeån cuûa toaøn boä kinh Phaät, khi laäp laïi nhöõng thoâng tin naøy, laø Maâu Töû nghe caùc nhaø sö Phaät Giaùo AÁn Ñoä truyeàn laïi. Nhöng khi oâng vieát "Quyeån lôùn vaïn lôøi trôû xuoáng, quyeån nhoû ngaøn lôøi trôû leân", thì roõ raøng Maâu Töû ñaõ coù trong ñaàu oùc mình hình aûnh cuûa nhöõng baûn kinh taäp hôïp laïi trong Luïc ñoä taäp kinh, Cöïu taïp thí duï kinh hoaëc Taïp thí duï kinh. Thöïc teá, ngaøy nay neáu ta ñeám caùc kinh daøi cuûa Luïc ñoâ taäp kinh nhö caùc truyeän Tu Ñaïi Noa, Phoå Minh, v. v... thì soá chöõ cuûa caùc kinh naøy khoâng quaù hôn moät vaïn chöõ, coøn caùc kinh nhoû, nhö truyeän soá 3, soá 4 thì khoaûng moät ngaøn chöõ trôû leân, hay ít hôn.
Toùm laïi, sinh hoaït Phaät giaùo sau thôøi Hai Baø Tröng thaät laø phong phuù. Söï phong phuù soâi noåi naøy laø do yeâu caàu ñaáu tranh choáng noâ dòch maø chính quyeàn nhaø Haùn ñaõ coá tình ra söùc aùp cheá leân ñaàu leân coå daân toäc ta. Trong sinh hoaït Phaät giaùo aáy, ta thaáy coù vaán ñeà Quy y Tam baûo, caùc giôùi caám, möôøi ñieàu laønh, phöông phaùp tu thieàn, tu Baùt quan trai, vaán ñeà phuï nöõ coù theå thaønh Phaât hay khoâng. Veà maët giaùo lyù, caùc khaùi nieäm veà voâ thöôøng, khoå, khoâng, voâ ngaõ, ñeàu ñöôïc phoå bieán roäng raõi. Tö töôûng nhaân aùi, hieáu nghóa, thaønh tín, laáy ñaïo nhaân ñeå trò nöôùc, ñaõ löu haønh vaø ñöôïc aùp duïng trong ñôøi. Noùi toùm laïi, moät heä thoáng ñieån huaán vaø phaùp luaät Vieät Nam ñaõ ñöôïc hình thaønh. Phaät giaùo sau thôøi Hai Baø Tröng ñaõ goùp phaàn xöùng ñaùng vaøo söï nghieäp ñaáu tranh vaø baûo veä ñoäc laäp daân toäc vaø vaøo söï hình thaønh moät nhaø nöôùc Vieät Nam kieåu môi maø sau naøy Chu Phuø ñaõ phaûi chaáp nhaän, thay theá cho ñieån huaán cuûa Trung Quoác vaø phaùp luaät cuûa nhaø Haùn.
Ngoaøi Luïc ñoä taäp kinh, coøn coù hai baûn kinh khaùc cuõng hình thaønh vaøo giai ñoaïn naøy, ñoù laø Cöïu taïp thí duï kinh vaø Taïp thí duï kinh.
Veà Cöïu taïp thí duï kinh [^]
Cöïu taïp thí duï kinh hieän nay chia laøm hai quyeån thöôïng vaø haï. Quyeån thöôïng goàm töø truyeän 1 ñeán 34. Quyeån haï töø 35 ñeán 61. Noù nhö vaäy coù caû thaûy 61 truyeän theo caùch ñaùnh soá cuûa baûn in Ñaïi Chính ngaøy nay. Nhöng moät kieåm tra kyõ cho ta ñeán 65 truyeän bôûi vì boán truyeän 8, 9, 14 vaø 39 laø boán truyeän ñoâi. Tröø 7 truyeän cuoái saùch coù tieâu ñeà rieâng laø truyeän "thí duï beû gaõy La-haùn" nhaèm neâu nhöõng giôùi haïn cuûa quaû vò La-haùn, vaø hai truyeän 2 vaø 45 laø nhöõng truyeän Tieàn thaân ñích thöïc, 56 quyeån coøn laïi laø nhöõng truyeän thí duï thuaàn tuùy. Goïi laø thí duï, thöïc teá chuùng laø nhöõng truyeän nguï ngoân, ngaén coù daøi coù, vôùi muïc ñích nhaén gôûi moät lôøi khuyeân, moät caûnh giaùc thoâng qua caâu truyeän. Nhöõng lôøi nhaén gôûi naøy ñoâi khi khoâng nhaát thieát coù noäi dung ñaëc bieät Phaät giaùo, maø chæ boäc loä moät söï khoân ngoan chung, moät daïng minh trieát, maø baát cöù daân toäc naøo cuõng coù theå coù.
Vì theá trong 56 truyeän loaïi nguï ngoân treân, coù nhöõng truyeän xuaát hieän trong nhieàu daân toäc khaùc nhau, nhö truyeän 39 coø ñem ruøa ñi kieám aên. Coù truyeän khoâng gioáng noäi dung Phaät giaùo vaø cuõng chaúng coù thoâng ñieäp nhaén gôûi gì ñaëc bieät Phaät giaùo, nhö truyeän 10, 19, 26 chaúng haïn. Coù nhöõng truyeän coù nguoàn goác ñòa phöông, nhöng ñaõ ñöôïc Phaät giaùo hoùa ñeå göûi gaém moät ñaïo lyù, moät quan ñieåm soáng Phaät giaùo, nhö truyeän 7, 29 v.v... Cuoái cuøng, coù nhöõng truyeän xuaát phaùt töø ñôøi soáng Phaät giaùo thöïc ñöôïc vieát thaønh truyeän ñeå gôûi gaém moät tö töôûng, moät nhaän ñònh thöïc tieãn coù giaù trò khuyeân raên, caûnh giaùc nhö truyeän 36, 49...
Noùi vaäy, cuõng coù nghóa veà maët noäi dung Cöïu taïp thí duï kinh tuy töï thaân mang danh moät baûn kinh, nhöng thöïc teá laø moät taùc phaåm vaên hoïc chöùa ñöïng nhieàu nhaân toá phi Phaät giaùo. Noù do theá phong phuù hôn nhieàu, so vôùi caùc baûn kinh khaùc. Ngay caû khi ñoái chieáu vôùi Luïc ñoä taäp kinh, noù duø ñôn giaûn vaãn vöôït troäi tính ña daïng, khoâng chæ veà maët giaùo lyù, maø coøn veà maët tö töôûng chung. Söï thaät, ta phaân tích noäi dung cuûa moät truyeän nhö truyeän 39 keå vieäc coø ñem ruøa ñi kieám aên. Ruøa do khoâng giöõ ñöôïc mieäng mình, neân ñaõ bò rôi maát xaùc, thì yù nghóa truyeän khoâng coøn ñôn thuaàn giôùi haïn vaøo trong giaùo lyù ñaëc bieät ñaïo Phaät nöõa, maø ñaõ toûa ra mang moät tính nhaân loaïi phoå quaùt.
Tuy nhieân, vôùi tö caùch moät baûn kinh, Cöïu taïp thi duï kinh töï baûn thaân coù nhöõng lôøi giaùo huaán ñaëc bieät Phaät giaùo. Ngay truyeän ñaàu, noù muoán nhaán maïnh ñeán giaù trò cuaû vieäc tuaân thuû caùc ñieàu raên cuûa Phaät giaùo thoâng qua vieäc thaéng ñöôïc caû quyû döõ. Ñeà cao vai troø cuûa giôùi luaät laø moät thoâng ñieäp giaùo lyù ñaàu tieân cuûa Cöïu taïp thí duï kinh. Ngoaøi truyeän 1, noù coøn coù caùc truyeän 13, 40, 41. Vieäc nhaán maïnh naøy coù theå hieåu ñöôïc, khi ta nhôù raèng quan heä xaõ hoäi bình thöôøng phaûi döïa treân moät soá nguyeân taéc. Maø caùc nguyeân taéc naøy, ngöôøi Phaät giaùo goïi laø giôùi, moät daïng phaùp qui baét buoäc, nhöng laïi mang tính töï nguyeän.
Thöïc teá, ñuùng vôùi tinh thaàn Luïc ñoä taäp kinh, nhöõng daïng phaùp qui naøy khoâng chæ aùp duïng giôùi haïn thuaàn tuùy vaøo caùch haønh xöû cuûa töøng caù nhaân, maø coøn coù tham voïng trôû thaønh khaû thi ñoái vôùi toaøn xaõ hoäi: "Naêm giôùi, möôøi laønh laøm quoác chính, laøm chính saùch quoác gia" (truyeän 41). Quan nieäm giôùi naøy vöôït ra ngoaøi phaïm vi cuûa khaùi nieäm giôùi nguyeân thuûy vôùi noäi haøm "phoøng phi chæ aùc" ñôn giaûn toân giaùo. Ngöôïc laïi, noù muoán vöôn tôùi vieäc bieán heä thoáng giôùi luaät Phaät giaùo thaønh moät heä thoáng phaùp luaät chính trò. Ñaây laø moät neùt ñaëc tröng cuaû Cöïu taïp thí duï kinh cuõng nhö Luïc ñoä taäp kinh, hai boä kinh xuaát phaùt töø nöôù ta.
Söï tình naøy haún phaûi chaêng khoâng chæ phaûn aûnh öoùc muoán xaây döïng moät heä thoáng phaùp luaät döïa treân ñöùc lyù Phaät giaùo, maø coøn theå hieän moät thaùi ñoä chính trò ñoái vôùi heä thoáng phaùp luaät Trung Quoác ñaõ ñöôïc ñöa vaøo nöôùc ta, sau khi Maõ Vieän ñaùnh baïi Hai Baø Tröng vaøo naêm 43 sdl. Heä thoáng phaùp luaät Vieät Nam tröôùc naêm 43 ta bieát toàn taïi qua boä Vieät Luaät. Nhöng noäi dung bao goàm nhöõng ñieàu khoaûn gì thì ngaøy nay ta chöa truy ra ñöôïc do thieáu tö lieäu. Chæ bieát sau naêm 43, truyeän Maõ Vieän trong Haäu Haùn thö 54 tôø 8b6-7 noùi Vieän "ñieàu taáu Vieät Luaät vôùi Haùn Luaät sai khaùc hôn 10 ñieàu. Beøn cuøng ngöôøi Vieät giaûi roõ cöï cheá ñeå öôùc thuùc. Töø ñoù veà sau, Laïc Vieät vaâng laøm vieäc caû cuûa Maõ töôùng quaân".
Haùn Luaät ngay töø thôøi Lyù Hieàn (651-684) vieát chuù thích Haäu Haùn thö 1 haï tôø 1a 11 ñaõ noùi: "Haùn Luaât nay maát". Cho neân, ta hieän khoù coù theå giaû thieát ñieàu khoaûn naøo cuûa Haùn Luaät coù khaû naêng khaùc vôùi Vieät Luaät. Ñieàu ta coù theå chaéc chaén laø ngöôøi Vieät ñaõ coù moät boä luaät goïi laø Vieät Luaät vaø hoï coù moät toå chöùc cheá ñoä chính trò phaùp qui goïi laø "cöïu cheá". Vaø Maõ Vieän ñaõ tieán haønh caûi caùch "hôn 10 ñieàu", döïa treân cô sôû Haùn Luaät. Vieäc ñöa nhöõng yeáu toá Haùn Luaät vaøo Vieät Luaät,sau khi ñaùnh suïp heä thoáng nhaø nöôùc Huøng Vöông, taát khoâng theå naøo ñöôïc nhaân daân ta nhaän ñoùn moät caùch vui veû vaø bieát ôn.
Töø ñoù, taát yeáu phaûi hình thaønh moät thaùi ñoä chính trò ñoái khaùng choáng laïi heä thoáng phaùp luaät môùi ñöa vaøo aáy theå hieän qua vieäc keâu goïi söû duïng "naêm giôùi möoøi laønh laøm quoác chính" cuûa Phaät giaùo. Vieäc keâu goïi naøy thöïc chaát laø moät pheâ phaùn nghieâm khaéc heä thoáng phaùp luaät Trung Quoác do Maõ Vieän ñaët, coi noù khoâng xöùng ñaùng ñeå laøm "quoác chính". Loái bieåu thò naøy vaøo giai ñoaïn lòch söû aáy laø moät heä quaû taát nhieân, moät maët do heä thoáng keàm keïp cuaû keû thuø, vaø maët khaùc do löïc löôïng ñoái khaùng daân toäc chöa bieán thaønh söùc maïnh vuõ trang ñaäp tan ñöôïc heä thoáng keàm keïp ñoù.
Noùi khaùc ñi, neáu tröôùc maét chöa theå laøm soáng laïi heä thoáng phaùp luaät daân toäc cuûa Vieät Luaät, thì ít nhaát cuõng bieåu loä moät quan ñieåm choáng ñoái laïi heä thoáng phaùp luaät do Maõ Vieän caûi caùch. Vieäc naøy ñöôïc thöïc hieän baèng caùch keâu goïi söû duïng heä giôùi luaät "naêm giôùi möoøi laønh laøm quoác chính", ñeå "ñöa nöôùc tôùi thaùi bình" (truyeän 1), "tôùi long bình" (truyeän 41). "Naêm giôùi möôøi laønh" do vaäy khoâng chæ laøm cho moãi caù nhaân trôû neân toát laønh thaùnh thieän, maø coøn taïo neàn thaùi bình cho quoác gia, cho daân toäc. Khaúng ñònh nhö theá cuõng coù nghóa quoác gia naøy, daân toäc naøy khoâng theå thaùi bình ñöôïc, neáu cöù soáng döôùi heä thoáng Haùn Luaät cuûa Trung Quoác.
Vaäy vieäc bieán moät heä thoáng giôùi luaät mang tính toân giaùo thaønh moät heä "quoác chính", moät heä phaùp qui chính trò nhaø nöôùc roõ raøng vöôït ra ngoaøi yù nghóa "phoøng phi chæ aùc" nguyeân thuûy cuûa quan nieäm giôùi luaät Phaät giaùo vaø boäc loä moät thaùi ñoä chính trò pheâ phaùn Haùn Luaät ñöông thôøi cuûa daân toäc, ta thoâng qua kinh ñieån Phaät giaùo. Chæ nhìn döôùi goùc ñoä naøy, ta môùi thaáy taïi sao Luïc ñoä taäp kinh vaø Cöï taäp thí duï kinh laïi ñaày daãy nhöõng phaùt bieåu veà vieäc söû duïng "naêm giôùi muôøi laønh laøm quoác chính" maø caùc baûn kinh khaùc dòch ôû Trung Quoác khoâng coù hoaëc coù moät caùch heát söùc môø nhaït.
Ngay trong truyeàn thoáng vaên hoïc baûn sinh PHaïn vaên hay Pali, quan nieäm "quoác chính" "ñöa nöôùc tôùi thaùi bình" aáy cuõng vaéng maët moät caùch ñaùng toø moø. Phaân tích truyeän 1 cuûa Cöïu taïp thí duï kinh vaø truyeän Pancavudhajaøtaka cuûa vaên hoïc baûn sinh Pali chaúng haïn, ta thaáy quan nieäm ñaáy khoâng xuaát hieän trong vaên hoïc baûn sinh Pali, trong khi truyeän 1 noùi raát roõ "vaâng giôùi (naêm giôùi möôøi laønh...) nöôùc ñi tôùi thaùi bình". Ñaây laø moät caûi bieân coù haøm yù chính trò, chöù khoâng phaûi ñôn thuaàn coù tính ngaãu nhieân, tuyø tieän. Noù nhaèm boäc loä moät öôùc muoán, moät thaùi ñoä chính trò cuûa ngöôøi tieán haønh caûi bieân, khaúng ñònh coù moät loái quaûn lyù ñaát nöôùc, ngoaøi phöông thöùc quaûn lyù hieän haønh cuûa chính quyeàn Haùn taïi nöôùc ta vaø öu vieät hôn noù.
Khuynh höôùng chính trò hoùa heä tö töôûng Phaät giaùo, ñaëc bieät heä thoáng giôùi luaät, laø moät neùt ñaëc tröng cuûa caùc taùc phaåm Phaät giaùo taïi nöôùc ta trong maáy theá kyû ñaàu. Khi buoäc phaûi xaùc ñònh caùi ñaïo cuûa oâng laø gì?, Maâu Töû trong ñieåm 4 cuûa Lyù hoaëc luaän ñaõ noùi: "(Caùi ñaïo ñoù) ôû nhaø coù theå duøng ñeå thôø cha meï, giuùp nöôùc ta coù theå trò daân, ôû rieâng moät mình coù theå duøng ñeå töï thaân". Theá laø ñaïo ñöùc Phaät cuûa Maâu Töû trong nhöõng naêm 198 ñöôïc xaùc ñònh roõ raøng laø moät ñaïo coù theå ñeå tu thaân, teà gia vaø trò quoác, moät ñöôøng loái ñeå hoaït ñoäng chính trò. Coù tu thaân ñi nöõa cuõng ñeå nhaèm muïc ñích trò quoác, giuùp nöôùc. Caàn ghi nhaän laø vaøo luùc ñoù, Maâu Töû chöa noùi tôùi "Bình thieân haï".
Ñeán Luïc ñoä taäp kinh, khoâng nhöõng lyù töôûng vaø muïc ñích "daân giaøu nöôùc maïnh" (truyeän 8, 11, 15 vaø 53) "ñaát nöôùc thaùi bình" (truyeän 10, 15) ñöôïc khaúng ñònh maïnh meõ, maø phöông thöùc ñeå tôùi lyù töôûng aáy cuõng ñöôïc chæ ra roõ raøng. Ñoù laø phaûi "laáy naêm giôùi möôøi haïnh laøm quoác chính" (truyeän 9), laáy "möôøi laønh laøm minh phaùp" (truyeän 15) "Laáy möôøi laøm quoác phaùp" (truyeän 23), "thöïc hieän möôøi laønh laøm trò phaùp" (truyeän 82), laáy "naêm lôøi daïy laøm trò chính" (truyeän 91). Vaø khi "moïi ngöôøi giöõ möôøi haïnh" thì "vua nhaân, toâi trung, cha nghóa, con hieáu, choàng tin, vôï trình (truyeän 70)
Theá Phaät giaùo ñöôïc trình baøy nhö moät heä thoáng ñieån huaán, moät heä thoáng phaùp luaät coù theå söû duïng ñeå quaûn lyù ñaát nöôùc, quaûn lyù xaõ hoäi, chöù khoâng chæ nhö moät heä thoáng nieàm tin, heä thoáng giaùo lyù. Khi laøm vaäy, duø khoâng noùi traéng ra, taùc giaû Luïc ñoä taäp kinh chaéc chaén coù moät muïc ñích. Muïc ñích ñoù laø kieân quyeát khoâng ñeå cho heä thoáng ñieån huaán Trung Quoác cuøng heä thoáng phaùp luaät nhaø Haùn aùp ñaët leân daân toäc ta, haïn cheá tôùi möùc toái ña nhöõng noïc ñoäc noâ dòch do chuùng phun ra, vaø chuaån bò cô sôû lyù luaän cho moät heä thoáng nhaø nöôùc Vieät Nam môùi, khi heä thoáng nhaø nöôùc Huøng Vöông ñaõ bò ñaùnh vôõ vaø chöa ñöôïc phuïc hoài.
Nhö vaäy, trong nhöõng giôø phuùt ñuïng ñoä ñaàu tieân ñaày gay go khoác lieät naøy cuûa daân toäc ta vôùi keû thuø phöông baéc, Phaät giaùo ñaõ xuaát hieän nhö moät vuõ khí saéc beùn, coù khaû naêng taùc chieán cao .Thöïc teá, ñeán khoaûng nhöõng naêm 190 heä thoáng ñieån huaán vaø phaùp luaät Phaät giaùo ñaõ toû ra coù moät söùc loâi cuoán maïnh meõ, ñeán noãi moät thöù söû nhö Chu Phuø ñaõ "vöùt ñieån huaán cuûa tieàn thaùnh, boû phaùp luaät cuaû Haùn gia" ñeå chaáp nhaän noù nhaèm cho vieäc "trôï hoùa", nhö Giang bieåu truyeän ñaõ ghi, maø Buøi Tuøng Chi trong Ngoâ chí 1 tôø 12a9-10 vaø Lyù Hieàn trong Haäu Haùn thö 60 haï tôø 20a 12 ñaõ daãn ra. Ñaây laø moät söï tröôûng thaønh vöôït baäc cuûa khoâng chæ Phaät giaùo, maø caû cuûa neàn vaên hoùa daân toäc ta.
Söï tröôûng thaønh aáy khoâng chæ cuûa Phaät giaùo, bôûi vì heä thoáng giôùi luaät Phaät giaùo, tuy coù nhöõng taùc ñoäng xaõ hoäi chính trò nhaát ñònh, nhöng ñoù khoâng phaûi laø chuû yeáu. Ñieåm chuû yeáu laø ñôøi soáng cuaû töøng caù nhaân. Cho neân, noùi ñeán "quoác chính", "quoác phaùp" roõ raøng phaûn aûnh moät noå löïc vaän duïng lyù thuyeát vaø tö töôûng Phaät giaùo thöïc tieãn vaøo neàn chính trò nöôùc ta, vaøo neàn vaên hoùa daân toäc ta nhaèm ñaùp öùng yeâu caàu böùc thieát cuûa caùc sinh hoaït aáy vaøo thôøi ñieåm ñoù. Noù bieåu loä moät coá gaéng toång hôïp heä thoáng ñöùc lyù cuaû Phaät giaùo vôùi tinh hoa vaên hoùa vaø thöïc tieãn chính trò nöôùc ta, luùc Cöïu taïp thí duï kinh ra ñôøi.
Nhöng Cöïu taïp thí duï kinh vaãn la moät baûn kinh Phaät giaùo. Cho neân, nhöõng gôûi gaém chính trò vöøa neâu khoâng ñaùnh maát ñöôïc quan taâm giaùo lyù cuaû noù, maø noåi baät nhaát laø caùc chuû ñeà tham duïc, boá thí, nghieäp quaû vaø giaùc ngoä. Tham duïc laø loøng ham muoán coù theå do "muøi thôm cuaû vaøi ba haït côm" ñoái vôùi moät chuù tieåu trong truyeän 21, ñoái vôùi nam nöõ trong truyeän 20, ñoái vôùi ngöôøi nöõ hay truyeän 21 ñoái vôùi ngöôøi nam. Moät khi ñaõ laàm laïc, loøng ham muoán aáy nhaát ñònh daãn ñeán caùc haäu quaû nghieâm troïng tai haïi ñau thöông. Vì theá phaûi laøm chuû loøng ham muoán aáy nhaát ñònh daãn ñeán caùc haäu quaû nghieâm troïng tai haïi ñau thöông. Vì theá phaûi laøm chuû loøng ham muoán, ñöøng ñeå bò laàm laïc. Noùi nhö vò thaày cuûa chuù tieåu "phaûi giöõ loøng ñuùng ñaén, ñöøng ñeå dao ñoäng". Dao ñoäng thì deã sa ngaõ.
Beân caïnh loøng ham muoán cho chính mình laø loøng nghó tôùi ngöôøi khaùc, loøng vò tha, muoán giuùp ñôõ cuùng döôøng nhöõng ngöôøi khaùc. Moät loaït truyeän goàm nhöõng soá 3, 6, 7, 9, 12, 14, 15, 32, 42 v.v... trình baøy nhöõng khía caïnh khaùc nhau cuûa söï bieåu loä loøng vò tha ñoù, töø vieäc cuùng döôøng thöùc aên cho Sa-moân Phaïm Chí (truyeän 3) ñeán vieäc cho choù aên vaãn tieác (truyeän 15), vieäc ñem "quaû ngoït" tri beänh cho ngöôøi ñau (truyeän 9) v.v... Chuùng moâ taû nhöõng daïng thöùc taâm lyù phöùc taïp lieân heä ñeán loøng ham muoán cuaû caûi, trôû ngaïi soá moät treân con ñöôøng ñi ñeán giaùc ngoä cuaû nhöõng ngöoøi Phaät giaùo. Saéc ñeïp, danh voïng, aên vaø nguû luoân luoân ñöùng sau loøng ham muoán soá moät aáy. Vaø boá thí laø moät phöông thöùc ñoái trò höõu hieäu treân ñöôøng daãn ñeán giaùc ngoä.
Daãu theá phaûi coâng baèng maø noùi, quaù trình giaùc ngoä Phaät giaùo khoâng ñoøi hoûi nhaát thieát phaûi vöôït qua moät quaù trình trò lieäu laâu daøi, taäp hôïp ñöôïc nhieàu coâng ñöùc, laøm ñöôïc nhieàu vieäc thieän. Chæ caàn nghe tieáng va chaïm cuaû chieác voøng tay ngöôøi con gaùi giaët quaàn aùo beân soâng, ngöôøi ta cuõng coù theå giaùc ngoä (truyeän 28). Hay buoåi saùng nhìn vöôøn nho ñaày traùi, hoà sen ñaày hoa, buoåi chieàu coù keû ñeán beû haùi saïch, ngöôøi ta cuõng giaùc ngoä. Ñaây laø maàm moáng cuaû söï ngoä Thieàn veà sau maø nhieàu ngöôøi thöôøng laàm töôûng laø moät neùt ñaëc tröng cuaû Phaät giaùo Thieàn Trung Quoác. Thaäm chí do ngoä nhaän, maø vaãn giaùc ngoä, nhö tröôøng hôïp hai vôï choàng cuûa truyeän 9b. Laï luøng hôn laø ba anh say röôïu vaãn ñöôïc Phaät döï kieán seõ giaùc ngoä (truyeän 8a). Ngay caû moät anh thaáy chuøa coù chieác vaïc baèng vaøng muoán aên caép, beøn vaøo tu vôùi muïc ñích ñoù, vaäy maø nhôø nghe thaày giaûng, beøn laïi giaùc ngoä (truyeän 36). Maàu nhieäm vaø dò thöôøng khoâng keùm laø vieäc con choù naèm döôùi giöôøng nghe chuû noù laø moät Sa-moân tuïng kinh, thoaùt ñöôïc kieáp choù, taùi sinh laøm moät ngöôøi con gaùi vaø cuoái cuøng cuõng giaùc ngoä (truyeän 8b).
Con ñöôøng giaùc ngoä cuaû Phaät giaùo do theá muoân hình muoân traïng, khoâng nhaát thieát coù moät ñònh thöùc naøo. Coù ngöoøi raát nhanh choùng, trong saùt na nghe tieáng voøng va chaïm laø giaùc ngoä. Nhöng coù ngöôøi phaûi traûi qua moät quaù trình ñaáu tranh gian khoå choáng laïi nhöõng thoùi hö taät xaáu cuûa baûn thaân mình nhö Y Ly Sa cuûa truyeän 15. Cuoäc tranh caõi ñoán tieäm veà sau trong thieàn giôùi, bao goàm caû thieàn cuûa Trí Khaûi laãn thieàn cuaû Boà ñeà Ñaït-ma nhö vaäy laø ñaõ coù giaûi phaùp trong Cöïu taïp thí duï kinh, duø treân thöïc teá noù chöa söû duïng tôùi nhöõng thieàn ngöõ chuyeân moân. Giaûi phaùp aáy naèm trong vieäc thöøa nhaän tính ña daïng cuûa quaù trình giaùc ngoä. Noùi nhö truyeän 36 "moãi moät giaùc ngoä coù nguyeân nhaân cuûa noù" (giaùc ngoä caùc höõu nhaân).
Quaù trình giaùc ngoä ña daïng, cho neân möùc ñoä giaùc ngoä coù khaùc nhau. Chæ coù moät giaùc ngoä troïn veïn, ñoù laø söï giaùc ngoä cuûa Phaâaït. Ñaây haún laø quan ñieåm cuûa Cöïu taïp thí duï kinh, bôûi vì baûy truyeän cuoái cuøng cuûa noù laø ñeå "beû gaõy La Haùn". Goïi "beû gaõy La-Haùn" thöïc chaát nhaèm chöùng minh quaû vò La Haùn chöa phaûi laø quaû vò tuyeät ñoái cuûa söï giaùc ngoä hoaøn toaøn. Baét ñaàu vôùi truyeän 55, noù ñaùnh giaù trí tueä cuûa La Haùn Xaù Lôïi Phaát nhö "saéc ñoàng chì thieác", khi so vôùi "vaøng roøng" cuûa trí tueä ñöùc Phaät. Tieáp ñeán, truyeän 56 ñaùnh giaù thaàn thoâng cuûa Muïc Kieàn Lieân vôùi caâu: "Theá Toân noùi ta thaàn thoâng soá moät, theá vaãn chöa ñaùng noùi. [...] Ai phaùt taâm neân coù chí nhö Phaät, chöù ñöøng baét chöôùc ta, maø thaønh thöù gioáng hö".
Truyeän 57, keå chuyeän moät vaïn La-haùn thaáy roàng Baït Kyø baïo ngöôïc, muoán ñi cöùu noù. Khoâng nhöõng khoâng cöùu ñöôïc, maø coøn suyùt bò noù cheá ngöï, neáu khoâng coù söï can thieäp cuûa Ñöùc Phaät. Cuoái cuøng, Ñöùc Phaät keát luaän: "Moät vaïn La Haùn ñoù muoán cöùu caùc toäi cuûa roàng, nhöng söùc khoâng gaùnh noåi"... Truyeän 58 keå coù moät nöôùc "nhaân daân giaøu coù.., nhöng tính haïnh ngang ngöôïc, hung baïo, khoù daïy". Ñöùc Phaät beøn gôûi Muïc Kieàn Lieân, Xaù Lôïi Phaát, roài Ca Dieáp, ba La-haùn ñeàu thaát baïi. Cuoái cuøng Ñöùc Phaät sai Boà Taùt Vaên Thuø Sö Lôïi vaø thaønh coâng: "Naêm traêm La-haùn guïc xuoáng ñaát, rôi leä, noùi: "Oai thaàn Boà taùt daïy doã coøn nhö vaäy, huoáng nöõa laø ñöùc Nhö Lai coù theå keå heát sao ñöôïc? Chuùng ta laø gioáng hö, khoâng ích lôï cho moïi ngöôøi".
Quan ñieåm La-haùn laø moät thöù "baïi chuûng", truyeän 59 nhaán maïnh baèng hình aûnh ñöùc Phaät rôi leä, khi thaáy caùc ñeä töû "Khoâng theå keå xieát" laïi höôùng ñeán quaû La-haùn. Truyeän 60 ghi nhaän phöôùc baùo to lôùn cuûa vieäc cuùng döôøng daáu chaân Phaät, trong khi truyeän 61 keå chuyeän moät thieân thaàn xuoáng ñaàu thai, maø Xaù Lôïi Phaát vaø Muïc Kieàn Lieân khoâng bieát. Ñieåm caàn löu yù laø truyeän 60 laø vaên baûn ñaàu tieân hieän bieát nhaéc tôùi danh hieäu ñöùc Phaät A Di Ñaø trong lòch söû Phaät giaùo nöôùc ta. Tín ngöôõng A Di Ñaø töø ñoù xuaát hieän khaù sôùm vaø ñeán khoaûng naêm 450 ñaõ chieám lónh ñöôïc moät vò theá troïng yeáu ôû trung taâm Tieân Sôn, ñeå cho Ñaøm Hoaèng ñeán tu hoïc nhö seõ baøn ôû sau.
Toaøn boä baûy truyeän cuoái cuûa Cöïu taïp thí duï kinh, nhö vaäy, pheâ phaùn quaû vò La-haùn laø moät "gioáng hö" (baïi chuûng), maïnh meõ ca ngôïi lyù töôûng Boà-taùt nhö Luïc ñoä taäp kinh ñaõ laøm, ñoù laø "queân mình cöùu ngöôøi", duø coù chòu bao gian khoù. Quan ñieåm Phaät giaùo cuûa Cöïu taïp thí duï kinh do theá cöïc kyø roõ raøng; noù ñöùng haún veà heä tö töôûng ñaïi thöøa, tieáp thu vaø quaûng baù heä tö töôûng naøy. Thöïc teá, quan nieäm "möôøi laønh" nhö moät heä giôùi luaät, ñeå cho Luïc ñoä taäp kinh tuyeân boá "laáy möôøi laønh laøm quoác phaùp" (truyeän 23) laø moät neùt ñaëc tröng cuaû tö töôûng giôùi luaät neàn vaên hoïc baùt nhaõ maø Khöông Taêng Hoäi coù tham gia phieân dòch qua baûn Ngoâ phaåm.
Ñieåm ñaùng toø moø laø baûy truyeän treân ñöôïc gom laïi döôùi teân Chieát La-haùn thí duï sao. Theá phaûi chaêng töï nguyeân thuûy chuùng laø moät boä phaän roài löu haønh beân ngoaøi Cöïu taïp thí duï kinh vaø coù teân Chieát La Haùn thí duï sao, ñeå sau ñoù ñöôïc moät taùc giaû naøo ñoù thu vaøo Cöïu taïp thí duï kinh? Trong tình hình tö lieäu hieän taïi ta chöa theå coù moät caâu traû lôøi döùt khoaùt. Tuy vaäy, baûy truyeän vöøa toùm taét treân roõ raøng phaûn aûnh moät quan ñieåm nhaát quaùn veà tính öu vieät cuûa lyù töôûng Boà-taùt vaø pheâ phaùn naëng neà quaû vò La haùn.
Ñieàu naøy hieån nhieân aùm chæ ít nhieàu veà moät cuoäc ñaáu tranh noäi boä trong lòch söû Phaät giaùo nöôùc ta trong nhöõng theá kyû ñaàu lieân quan ñeán lyù töôûng Boà Taùt maø Luïc ñoä taäp kinh ñaõ xaùc ñònh laø : "Xoâng vaøo nôi leä chính ñeå cöùu daân ra khoûi laàm than" nhö ñaõ nhaéc ñeán ôû treân, nhaèm ñaùp öùng yeâu caàu chính trò thöïc tieãn cuaû daân toäc ta thôøi baáy giôø. Do theá Chieát La-haùn thí duï sao coù theå töøng ñöôïc löu haønh ñoäc laäp beân ngoaøi Cöïu taïp thí duï kinh, tröôùc khi ñöôïc goäp vaøo.
Ngoaøi nhöõng truyeän thuyeát giaûng mang tính giaùo lyù Phaät giaùo treân, Cöïu taïp thí duï kinh coøn chöùa ñöïng moät soá truyeän, maø thoâng ñieäp gôûi gaém khoâng nhaát thieát coù tính Phaät giaùo hay chæ duy nhaát coù tính Phaät giaùo. Chaúng haïn, caùc truyeän töø soá 17 ñeán 23 vaø 25, 26, 39. Caùc truyeän naøy, coù truyeän coù theå duøng ñeå minh hoïa cho giaùo lyù tham duïc Phaät giaùo, nhöng cuõng coù theå coi nhö moät loaïi truyeän caûnh giaùc veà möu meïo ñaøn baø hay ñaøn oâng. Song cuõng coù truyeän coù lôøi khuyeân mang tính phoå quaùt. Thí duï, truyeän 19 noùi ñeán vieäc "hoïc thì neân laáy yù maø suy", ñaõ ñöôïc löu haønh trong caùc taäp truyeän "moät nghìn leû moät ñeâm" maø sau naøy Voltaire ñaõ söû duïng laïi ñeå vieát thaønh truyeän Zadig, maø A. Pearson ngöôøi dòch baûn tieáng Anh do tröôøng ñaïi hoïc Oxford xuaát baûn noùi laø coù hôi haùm cuûa truyeän trinh thaùm Sherlock Holmes.
Thaäm chí coù truyeän coù yù nghóa raát mô hoà, cuï theå laø truyeän 26. Truyeän naøy töï nguyeân thuûy coù theå phaûn aûnh moät phong tuïc naøo ñoù maø ngaøy nay ñaõ bieán maát, neân nhöõng tình tieát beân trong truyeän khoâng coù gì coù veû haáp daãn, neáu khoâng noùi laø nhaït nheõo. Cuõng coù theå coát truyeän bò ñôn giaûn hoùa quaù möùc, chæ coøn laïi boä söôøn, do theá troâng coù veû khaúng khiu, khaéc khoå. Ñieåm loâi cuoán laø lôøi bình luaän cuûa vò thaày Khöông Taêng Hoäi, trong aáy oâng daãn yù kieán cuûa nhöõng ngöôøi khaùc. Ñieàu ñaáy chöùng toû truyeän 26 ñaõ löu haønh roäng raõi vaø thu huùt söï chuù yù cuûa nhieàu ngöôøi, tröôùc khi oâng ñem giaûng cho Hoäi vaø ñöa ra nhaän xeùt cuûa rieâng oâng. Ñaây laø moät chöùng côù khaùc xaùc ñònh khoâng nhöõng Cöïu taïp thí duï kinh phaûi löu haønh tröôùc thôøi Khöông Taêng Hoäi, maø coøn phaûi löu haønh döôùi moät baûn kinh tieáng Vieät, bôûi vì chæ khi löu haønh döôùi daïng baûn kinh tieáng Vieät, noù môùi ñöôïc baøn caõi nhieàu vaø sau ñoù môùi ñöôïc Khöông Taêng Hoäi dòch ra tieáng Trung Quoác. Chöù neáu noù löu haønh döôùi daïng baûn tieáng Phaïn hay Pali, taát nhieân khoâng theå coù vieäc nhieàu ngöoøi tham kieán. Coøn neáu löu haønh baèng tieáng Trung Quoác thì khoâng coù vieäc Khöông Taêng Hoäi dòch ra tieáng Trung Quoác moät laàn nöõa laøm gì.
Treân ñaây laø moät toùm taét sô boä nhöõng neùt chính cuûa noäi dung Cöïu taïp thí duï kinh. Noù hieån nhieân laø khoâng ñaày ñuû, nhöng cuõng ñuû ñeå cho ta moät yù nieäm veà caùc quan ñieåm phaùt bieåu trong baûn kinh ñoù. Ñieåm loâi cuoán ñoái vôùi chuùng ta laø Cöïu taïp thí duï kinh cuøng vôùi Luïc ñoä taäp kinh, phaûi giuùp ñònh vò laïi, neáu khoâng phaûi laø thôøi ñieåm ra ñôøi thì cuõng laø thôøi ñieåm löu haønh cuûa moät soá taùc phaåm vaên hoïc daân toäc, thöôøng ñöôïc xeáp vaøo loaïi "truyeän coå tích", maø cho ñeán nay chöa ñöôïc nghieân cöùu moät caùch döùt khoaùt vaø nghieâm tuùc.
Cöïu taïp thí duï kinh vaø vaên hoïc Vieät Nam [^]
Trong lòch söû vaên hoïc daân toäc coù moät maûng thöôøng ñöôïc goïi laø neàn vaên hoïc daân gian bao goàm caùc truyeän thaàn thoaïi, coå tích, tuïc ngöõ, ca dao, maø veà maët lòch söû cho tôùi nay chöa ñöôïc ñònh vò thôøi ñieåm ra ñôøi moät caùch chính xaùc. Lyù do theo caùch nghó cuûa moät soá raát nhieàu ngöôøi naèm ôû choã ñoù laø neàn vaên hoïc truyeàn khaåu do daân gian truyeàn mieäng cho nhau ñôøi naøy qua ñôøi khaùc vaø khoâng bieát ai laø taùc giaû. Vaán ñeà xaùc ñònh nieân ñaïi töøng taùc phaåm hay tieåu phaåm cuûa noù do theá cöïc kyø khoù khaên. Cho neân, ñeán nay vaãn chöa coù moät keát luaän xaùc ñònh moät caùch coù caên cöù thôøi ñieåm ra ñôøi hay löu haønh cuûa moät soá taùc phaåm aáy, ñaëc bieät nhöõng thôøi ñieåm xa xöa leân tôùi moät vaøi nghìn naêm, ñeå lam coät moác cho vieäc vieát laïi lòch söû vaên hoïc daân toäc.
Vaán ñeà naøy, Cöïu taïp thí duï kinh cuøng vôùi Luïc ñoä taäp kinh giuùp ta giaûi quyeát moät phaàn naøo trong soá 200 truyeän do Nguyeãn Ñoàng Chi thu thaäp laïi trong Kho taøng truyeän coå tích Vieät Nam"_1, hieän coù 4 truyeän coù theå truy moät phaàn hay toaøn boä coát truyeän veà Cöïu taïp thí duï kinh. Ñoù laø caùc truyeän 1, 15, 60 vaø 142. Truyeän 1 "söï tích döa haáu" thöïc chaát laø moät thuyeát giaûng veà giaùo lyù nhaân quaû "ôû hieàn gaëp laønh" cuûa Phaät giaùo daân gian. Noù goàm hai ñoaïn. Ñoaïn 1 keå An Tieâm goác laø moät noâ boäc, ñuôïc laáy con gaùi nuoâi cuûa vua Huøng, aên maëc sung söôùng, cuûa caûi giaøu coù. Coù ngöôøi khen, Tieâm noùi ñoù laø "vaät tieàn thaân" cuûa Tieâm. Vua Huøng noåi giaän, ñaøy Tieâm ra ñaûo. Ñoaïn 2 keå Tieâm ôû ñaûo, nhôø chim ñem haït gioáng döa haáu ñeán, trôû neân giaøu coù vaø ñöôïc goïi veà.
Toùm taét nhö theá, roõ raøng coát loõi truyeän An Tieâm ñaõ xuaát hieän trong truyeän 7 cuûa Cöïu taïp thí duï kinh vôùi nhöõng caûi bieân tình tieát. Thöù nhaát, cuõng hai nhaân vaät laø con gaùi (nuoâi) vua vaø chaøng reå ngheøo khoù (beân nôï, beân aên xin) nhöng truyeän An Tieâm thì cho chaøng reå noùi, coøn Cöïu taïp thí duï kinh thì ñeå con gaùi Nguyeät Nöõ noùi. Thöù hai, vì noùi "moïi cuûa caûi laø vaät tieàn thaân", laø "töï nhieân" vaø bò ñuoåi ñi, An Tieâm trôû neân giaøu coù nhôø döa haáu, coøn vôï choàng Nguyeät Nöõ thì laïi laøm vua. Hai caûi bieân tình tieát vöøa neâu tuy theá vaãn che khuaát moät coát truyeän chính, maø caû hai cuøng chia xeû. Do vaäy, truyeän An Tieâm laø moät bieán daïng cuûa truyeän 7 Cöïu taïp thí duï kinh.
Truyeän 15 "Söï tích con Daõ traøng" cuõng theá, khi so vôùi truyeän 21 cua Cöïu taïp thí duï kinh. Truyeän 15 keå Daõ Traøng thaáy moät caëp vôï choàng raén. Khi vôï thay voû, choàng saên soùc che chôû heát möïc. Ñeán luùc choàng thay, vôï laïi daãn tình ñòch veà gieát choàng. Daõ Traøng giaän, giöông cung baét cheát, khoâng may, teân truùng coâ vôï. Choàng theà traû thuø, tìm ñeán ôû treân maùng nhaø Daõ Traøng, nhôø theá maø bieát söï tình, beøn traû ôn baèng caùch nhaû cho Daõ Traøng moät vieân ngoïc maø neáu mang theo mình thì hieåu ñöôïc tieáng chim muoâng. Moät böõa, quaï baûo oâng coù thòt deâ treân nuùi, oâng ñi laáy moät ít, vaø maùch cho xoùm gieàng. Hoï laáy heát deâ, Quaï töùc, traû thuø, caém muõi teân coù teân oâng vaøo moät xaùc troâi soâng. OÂng bò baét, ñang ôû nguïc, oâng nghe chim seû baûo nöôùc saép bò taán coâng, oâng baùo quan vaø ñöôïc tha. Treân ñöôøng veà, nhôø cöùu ngoãng do baïn baén cheát, ngoãng ñeàn buø oâng moät vieân ngoïc ñi ñöôïc vaøo nöôùc. OÂng ñi thaêm Long Vöông. Sau vôï troäm hai vieân ngoïc ñeå ñi laøm hoaøng haäu.
Truyeän 21 keå con gaùi Long Vöông ñi chôi, bò ñaùm chaên traâu ñaùnh, vua ngöôøi can thieäp, ñöôïc tha, laïi vu laø vua ngöôøi ñaùnh. Long vöông ñieàu tra, bieát roõ söï tình, beøn ñeàn ôn, laøm cho vua ngöôøi hieåu tieáng chim muoâng. Vua nghe ruoài ñöïc caùi baûo nhau roài cöôøi. Baø vôï ñoøi bieát lyù do, neáu khoâng noùi, baø ñoøi töï saùt. Long Vöông hoùa baày deâ daïy vua. Vua beøn baûo baø cheát ñi, toâi coøn nhöõng cung nuõ khaùc. Moät laàn nöõa, roõ raøng coát truyeän 21 ñaõ ñöôïc vay möôïn vaø hoaùn vò ñeå coù truyeän Daõ Traøng vôùi nhöõng saéc thaùi vaø theâm thaét ñòa phöông.
Truyeän 60 cuõng vaäy. Noù laø moät môû roäng cuûa truyeän 24 trong Cöïu taïp thí duï kinh. Truyeän 24 chæ keå ba ngöôøi ñi ñöôøng thaáy moät ñoáng vaøng, cuøng laáy. Moät ngöôøi ñöôïc cöû ñi mua côm, muoán chieám heát vaøng, beøn troän thuoác ñoäc vaøo. Hai ngöôøi coøn laïi cuõng khoâng muoán chia, neân khi môùi ñem côm veà, lieàn gieát anh ta, roài aên côm vaø ngaõ laên ra cheát. Truyeän 60 môû roäng ra, ñöa theâm ngöôøi ngheøo khoå moø cua ñöôïc vaøng. Teân troïc phuù chieám laáy, roài quan huyeän, laùi buoân. Cuoái cuøng, boán teân cöôùp gieát laùi buoân, laáy vaøng vaø boán teân ñeàu cheát do gieát nhau baèng boû thuoác vaøo röôïu vaø duøng dao ñaâm. Theá nhöng chöa heát, trueän coøn xuaát hieän moät khaùch thöông laáy heát soá vaøng voâ chuû ñoù, ñi buoân baèng thuyeàn. Bò baõo, thuyeàn chìm, maát saïch cuûa caûi. Khaùch thöông laïi veà tay khoâng.
Truyeän 42 "Hai con coø vaø ruøa" vaø truyeän 39 cuûa Cöïu taïp thí duï kinh veà coát loõi thoáng nhaát vôùi nhau, tuy veà tình tieát coù moät vaøi theâm bôùt. Thöù nhaát, truyeän 142 cho Ruøa laø ñaàu thai cuûa moät ngöôøi ñaøn baø laém mieäng, moät tình tieát khoâng coù trong truyeän 39. Thöù hai, Coø phaûi thuyeát phuïc Ruøa ñi khoûi ao, trong khi truyeän 39 keå Ruøa gaëp khoâ caïn xin Coø giuùp mình ñi choã khaùc. Thöù ba, Coø bay qua quaùn nöôùc vaø chôï, ngöôøi ta baøn taùn, Ruøa khoâng deïp ñöôïc taät "ngoa moàm" cuûa mình, neân bò rôi xuoáng ñaát vaø bò aên thòt. Truyeän 39 keå Ruøa bay qua kinh thaønh, beøn hoûi lieàn rôi vaø bò baét laøm thòt.
Qua phaân tích boán truyeän coù ñoái baûn trong Cöïu taïp thí duï kinh, ñieåm lyù thuù laø coù ba truyeän coù töông ñöông trong vaên hoïc baûn sinh Paøli, ñoù laø 15, 60 vaø 142. Do theá, chuùng coù khaû naêng raát lôùn laø ñaõ ñaïo xuaát töø Cöïu taïp thí duï kinh. Ñaëc bieät laø truyeän 60 vaø 142, duø môû roäng vaø caûi bieân tôùi ñaâu, vaãn coù coát truyeän hoaøn toaøn thoáng nhaát vôùi truyeän 24 vaø 39 cuûa Cöïu taïp thí duï kinh vaø vôùi caùc truyeän Vedabhhajaøaka vaø Kacchapajaøtaka cuûa vaên hoïc baûn sinh Paøli. Vì vaäy chuùng cuøng vôùi caùc taùc phaåm vaên hoïc truyeän keå xöa nhaát hieän bieát cuûa lòch söû vaên hoïc daân toäc ta. Thôøi ñieåm löu haønh cua chuùng töø ñoù khoâng theå chaäm hôn naêm 200 sdl, neáu khoâng laø sôùm hôn vaøo theá kyû thöù II, thaäm chí thöùi nhaát sdl.
Theá ai vieát chuùng? Taát nhieân, Khöông Taêng Hoäi khoâng vieát chuùng. Ngay caû vò thaày cuûa Hoäi cuõng khoâng tham gia vieát ra, daãu moät soá lôøi bình cuûa oâng ñaõ ñöôïc Hoäi ghi laïi. Keå töø ngaøy Phaùp Kinh vieát Chuùng kinh muïc luïc 6 ÑTK 2146 tôø 144b13 vaø xeáp Cöïu taïp thí duï kinh vaøo loaïi "Taây phöông chö thaùnh hieàn sôû soaïn taäp", caùc nhaø kinh luïc veà sau nhö Ngaïn Toân trong Chuùng kinh muïc luïc 2 ÑTK 2147 tôø 161b3-25, Tænh Thaùi trong Chuùng kinh muïc luïc 3 ÑTK 2148 tôø 195c21-196a23, Ñaïo Tuyeân trong Ñaïi döông noäi ñieån luïc 9 ÑTK 2149 tôø 312aø0-b11, Trí Thaêng trong Khai Nguyeân thích giaùo luïc 13 ÑTK 2145 tôø 621c12-623a5 v.v.. cuõng nhaát thieát xeáp noù vaoø loaïi "thaùnh hieàn taäp truyeàn" hay "thaùnh hieàn truyeän kyù" hay "thaùnh hieàn soaïn taäp", nhöng khoâng noùi ñeán "phöông Taây" nöõa.
Ñieàu naøy cuõng coù nghóa Cöïu taïp thí duï kinh phaûi do moät vò "thaùnh hieàn soaïn taäp". Vaø vò "thaùnh hieàn" ñaây coù theå laø moät taùc giaû Vieät Nam, chöù khoâng ai xa laï, bôûi vì hai lyù do sau: Thöù nhaát, Cöïu taïp thí duï kinh ñaõ löu haønh baèng tieáng Vieät; thöù hai, noù coù nhöõng truyeän nhö truyeän 19 chaúng haïn khoâng ñaëc bieät mang tính thuyeát giaûng Phaät giaùo, maø chæ coù tính nguï ngoân chung chung. Do vaäy, tuy chöa coù nhöõng baèng chöùng roõ reät ñaëc tröng Vieät Nam nhö Luïc ñoä taäp kinh, chuùng ta coù theå hình dung quaù trình hình thaønh cuûa Cöïu taïp thí duï kinh tieáng Vieät naøy, tröø baûy truyeän cuoái cuøng cuûa Chieát La-haùn thí duï sao.
Ban ñaàu khi Phaät giaùo môùi truyeàn vaøo nöôùc ta, moät soá truyeän coù nguoàn goác Phaät giaùo AÁn Ñoä xuaát phaùt töø neàn vaên hoïc baûn sinh Phaïn vaên hay caùc phöông ngoân nhö Paøli ñaõ ñöôïc duøng ñeå thuyeát minh giaùo lyù trong nhöõng buoåi giaûng. Moät thôøi gian, moät taùc giaû Vieät Nam voâ danh naøo ñoù ñaõ taäp hôïp chuùng laïi, goàm luoân caùc truyeän coù nguoàn goác ñòa phöông vaø bieân taäp thaønh Cöïu taïp thí duï kinh tieáng Vieät, ñeå sau ñoù ñaõ trôû thaønh baûn ñaùy cho Khöông Taêng Hoäi dòch ra tieáng Trung Quoác. Moät khi ñaõ theá, ngöôøi vieát caùc truyeän treân khoâng theå ai khaùc hôn laø vò "thaùnh hieàn" Vieät Nam soáng khoaûng giöõa theá kyû thöù nhaát vaø thöù hai sau Döông Lòch, maø ta hieän chöa truy tìm ñöôïc teân tuoåi.
Daân toäc ta thöôøng töï haøo coù boán nghìn naêm vaên hieán. Maø ñaõ noùi ñeán vaên hieán laø noùi ñeán vaên hoïc hieán chöông ñieåm huaán. Theá thì, vaên hoïc hieán chöông ñieån huaán trong boán ngaøn naêm ñoù laø gì, bao goàm nhöõng chuûng loaïi hoïc thuyeát gì? Ñaây laø nhöõng caâu hoûi khoâng phaûi deã traû lôøi. Tuy nhieân, vôùi vieäc tieán haønh nghieân cöùu Luïc ñoä taäp kinh, Cöïu taïp thí duï kinh cuøng moät soá taùc phaåm khaùc nhö baøi Vieät ca, Taïp thí duï kinh vaø Lyù hoaëc luaän, chuùng ta ñang töøng böôùc tìm lôøi giaûi ñaùp cho nhöõng caâu hoûi vöøa neâu. Dieän maïo vaên hieán daân toäc ta caùch ñaây hai nghìn naêm ñang daàn daàn ñöôïc phaùt veõ laïi. Vieäc xaùc ñònh thôøi ñieåm löu haønh vaø xuaát hieän boán truyeän "coå tích" treân nhö vaäy khoâng chæ quan troïng ñoái vôùi lòch söû vaên hoïc daân toäc ta, maø coøn ñoái vôùi lòch söû vaên hieán Vieät Nam. Nhöõng ñoùng goùp cuaû Cöïu taïp thí duï kinh do ñoù laø voâ giaù vaø ñaùng traân troïng.
Taïp thí duï kinh [^]
Teân goïi Taïp thí duï kinh 2 quyeån, xuaát hieän laàn ñaàu trong Xuaát taïm taïng kyù taäp 4 ÑTK 2145 tôø 22a5 vaø ñöôïc xeáp vaøo loaïi "thaát dòch taïp kinh". Chuùng kinh muïc luïc 6 cuûa Phaùp Kinh. ÑTK 2146 tôø 144b7 ghi teân "Taïp thí kinh 2 quyeån, moät teân laø Boà Taùt ñoä nhaân kinh". Chuùng kinh muïc luïc 2 cuaû Ngaïn Toân, ÑTK 2147 tôø 161b19 cuõng ghi theá vaø xeáp vaøo loaïi "truøng phieân". Chuùng kinh muïc luïc 2 cuûa Tænh Thaùi, ÑTK 2148 tôø 196a241 tôø 144b7 ghi teân "Taïp thí kinh 2 quyeån, moät teân laø Boà Taùt ñoä nhaân kinh". Chuùng kinh muïc luïc 2 cuûa Ngaïn Toân ÑTK 2147 tôø 161b19 cuõng ghi theá vaø xeáp vaøo loaïi "truøng phieân". Chuùng kinh muïc luïc 2 cuûa Tænh Thaùi, ÑTK 2148 tôø 196a 241, thay vì teân Taïp thí duï, laïi ghi Taïp thí duï kinh 2 quyeån, moät teân Boà Taùt ñoä nhaân kinh, 26 tôø, vaø cuõng xeáp vaøo loaïi "truøng phieân". Ñaïo Tuyeân vieát: "Noäi ñieàn luïc" 7 ÑTK 2149 tôø 30c23 vaø 9 tôø 325b21 ghi Taïp thí duï 2 quyeån 26 tôø, moät teân Boà Taùt ñoä nhaân kinh vaø xeáp vaøo loaïi "Tieåu thöøa taïng kinh" vaø "cöû yeáu chuyeån ñoäc". Tænh Maïi vieát Coå kim dòch kinh ñoà kyù 1 ÑTK 2151 tôø 250n27 ghi Taïp thí duï kinh 2 quyeån vaøo loaïi "thaát dòch nhaân danh" cuûa ñôøi Haùn. Ñaây laø laàn ñaàu tieân Taïp thí duï kinh ñöôïc xeáp vaøo loaïi "thaát dòch ñôøi Haùn". Ñeán Minh Thuyeân soaïn Ñaïi chaâu san ñònh chuùng kinh muïc luïc 11 ÑTK 2153 tôø 438b20 vaø 442a17 cuõng xeáp noù vaøo loaïi "thaát dòch" thuoäc ñôøi Haùn. Taïp thí duï kinh 1 boä 2 quyeån, moät teân laø Boà taùt ñoä nhaân kinh 26 tôø. Trí thaêng vieát Khai nguyeân thích giaùo luïc 13 ÑTK 2154 tôø 623a10 cheùp: "Taïp thí duï kinh 2 quyeån, moät teân Boà taùt ñoä nhaân kinh, thaát dòch, taïi Haäu Haùn laïc..." Trònh nguyeân taân ñònh Thích giaùo muïc luïc 2 ÑTK 2157 tôø 781a6 cuûa Vieân Chieáu cuõng xeáp vaøo loaïi "thaát dòch" ñôøi Haùn.
Qua caùc baûn kinh luïc, Taïp thí duï kinh nhö theá ñöôïc xaùc ñònh laø moät baûn "thaát dòch nhaân danh" töø laâu vaø ñeán Tænh Maïi thì ñöôïc xeáp haún vaøo loaïi "thaát dòch" cuûa ñôøi Haùn. Minh Thuyeân, Trí Thaêng vaø Vieân Chieáu ñoàng yù vôùi loái xeáp loaïi vaø nieân ñaïi ñoù. Veà teân goïi, ngoaøi teân Taïp thí duï kinh, töø Phaùp Kinh trôû ñi, noù coøn coù teân laø Boà-taùt ñoä nhaân kinh. Teân naøy goïi roõ raøng laø laáy boán chöõ ñaàu cuûa baûn kinh maø ñaët. Ñieàu ñoù chöùng toû coù luùc ngöoøi ta ñaõ khoâng bieát teân chính thöùc cuûa baûn kinh laø gì. Cho neân, hoï laáy boán chöõ baét ñaàu baûn kinh ñeå ñaët teân cho noù. Vaø cuõng nhôø teân goïi boán chöõ naøy, ngaøy nay ta coù theå chaéc chaén laø truyeàn baûn Taïp thí duï kinh 2 quyeån, maø Phaùp kinh chæ coù cheùp laø Taïp thí kinh vaø Ngaïn Toân cuõng nhö Tænh Thaùi cuõng ñeàu laøm nhö theá, thöïc söï laø chi baûn Taïp thí duï kinh cuûa Tinh Maïi, Minh Thuyeân, Trí Thaêng, Vieân Chieáu vaø baûn in Taïp thí duï kinh hieän nay.
Phaân tích noäi dung: truyeàn baûn hieän nay goàm hai quyeån thöôïng vaø haï, coù caû thaûy 32 truyeän. Quyeån thöôïng coù 14 quyeån töø 1 ñeán 14. Quyeån haï goàm 18 truyeän coøn laïi töø 15 ñeán 32. Goïi laø "truyeän" nhöng thöïc chaát coù nhöõng "truyeän" khoâng phaûi laø "truyeän". Cuï theå laø caùc truyeän ñaùnh soá 1, 2 vaø 32. Ñoù laø caùc loái noùi ví von, "thí duï", maø Lyù hoaëc luaä coù dòp ñeà caäp vaø pheâ phaùn tôùi (ñieàu 18). Coøn laïi nhö vaäy laø 29 truyeän. Trong 29 truyeän naøy, 11 truyeän laø nhöõng nguï ngoân, noùi leân moät khía caïnh cuûa giaùo lyù, goàm caùc truyeän 4, 8, 16, 23, 24, 25 vaø 27 ñeán 31. Thí duï, truyeän 4 noùi ñeán lyù thuyeát 4 "ñaïi" laø boán con raén ñoäc caén cheát ngöôøi. Hay truyeän 23 ghi nhaän moät söï thöïc laø con ngöôøi ai cuõng phaûi cheát qua vieäc ngöôøi meï khoâng ñi xin löûa ñöôïc töø moät nhaø "khoâng coù ai cheát", xaùc nhaän cho tuyeân boá cuûa Maâu Töû trong Lyù hoaëc Luaän laø "khoâng coù caùi ñaïo baát töû" (ñieàu 34). Noùi toùm laïi chuùng chuû yeáu laø nhöõng truyeän nguï ngoân, minh hoïa cho moät luaän ñeà giaùo lyù.
Coøn laïi 18 truyeän. Neùt noåi baät cuûa caùc truyeän naøy laø vieäc nhaán maïnh ñeán "oai thaàn" cuûa ñöùc Phaät, "thaàn thoâng" cuûa caùc nhaø sö. Ñaây phaûi noùi laø moät khía caïnh ñaëc tröng cuûa neàn Phaät giaùo quyeàn naêng truyeàn vaøo nöôùc ta ôû nhöõng theá kyû ñaàu. Tuy cuõng quan taâm moät caùch noàng nhieät ñeán nhöõng vaán ñeà thieát thaân cuûa ñôøi soáng nhö vaán ñeà ñaát nöôùc, chính quyeàn, phaåm chaát ñaïo ñöùc cuûa töøng con ngöôøi v.v... nhö ñaõ thaáy trong Luïc ñoä taäp kinh, neàn Phaät giaùo aáy khoâng queân trình baøy maët "sieâu phaøm" cuûa ñôøi soáng Phaät giaùo vôùi moät ñöùc Phaät coù "oai thaàn" vaø caùc phöông phaùp ñeå ñaït tôùi moät soá phaåm chaát "sieâu phaøm" ñoù. Tình traïng naøy phaûn aûnh quan nieäm Phaät theå cuûa Maâu Töû trong ñieàu 2 cuûa Lyù hoaëc Luaän, theo ñoù "Phaät laø nguyeân toá cuaû ñaïo ñöùc, laø ñaàu moâi cuaû thaàn minh, nhanh choùng bieán hoùa, phaân thaân taùn theå, hoaëc coøn hoaëc maát, hay lôùn hay nhoû, hay troøn hay vuoâng, hay giaø hay treû, hay aûn hay hieän, ñaïp löûa khoâng boûng, ñi daïo khoâng ñöùt, muoán ñi thì bay, ngoài thì phoùng quay".
Vaø phöông phaùp ñeå ñaït ñeán nhöõng phaåm chaát aáy khoâng phaûi khoâng ñöôïc ñeà ra. Luïc ñoä taäp kinh 7 ÑTK 152 tôø 39b16-23 vieát: "Boà taùt taâm tònh, ñaït ñöôïc töù thieànkia thì töï do theo yù, caát nheï bay boång, ñaïp nöôùc maø ñi, phaân thaân taùn theå, bieán hoùa muoân caùnh, ra vaøo lieân tuïc nôi khoâng hôû, coøn maát töï do rôø trôøi traêng, rung ñaát trôøi nghe thoâng thaáy suoát, khoâng gì laø khoâng thaáy nghe... Ñoù laø phöông phaùp "saùu maàu nhieäm" maø Khöông Taêng Hoäi giôùi thieäu tront An Ban thuû yù kinh töï do Taêng Höïu cheùp laïi trong Xuaát tam taïng kyù taäp 6 ÑTK 2145 tôø 43a1-c3, bao goàm soå tay, tuyø, chæ, quaùn, hoaøn vaø tònh. Nhöõng phaåm chaát "sieâu phaøm" ñoù do theá khoâng chæ laø phaåm chaát giaû ñònh bieåu loä moät öôùc mô. Ngöôïc laïi, chuùng laø nhöõng phaåm chaát coù thöïc, coù theå ñaït ñöôïc thoâng qua moät quaù trình luyeän taäp saùu phöông phaùp "maàu nhieäm" (luïc dieäu phaùp moân) vöøa noùi, chöù khoâng phaûi baèng vieäc taém "nöôùc soâng Haèng" ñeå ñöôïc thaàn thoâng, nhö truyeän 14 ñaõ ghi. Chuùng laø nhöõng phaåm chaát phuï cuûa moät ngöôøi giaùc ngoä, coù taùc duïng giaùc ngoä ngöôøi khaùc nhö truyeän 11, 12 vaø 13 moâ taû. Nhöng nhöõng ngöôøi chöa giaùc ngoä vaãn coù theå sôû höõu chuùng vaø ñem phuïc vuï nhöõng muïc ñích phaøm tuïc, thaäm chí toäi aùc, nhö truyeän 13 vaø 15 chöùng toû. Chuùng coù nhöõng haïn cheá cuûa chuùng vôùi moät xaùc nhaän laø "söùc maïnh cuûa thaàn thoâng khoâng baèng söùc maïnh cuûa trí tueä" nhö truyeän 10 ñaõ long troïng tuyeân boá.
Ñieåm loâi cuoán laø xaùc nhaän aáy chính do moät ngöôøi noåi tieáng laø thaàn thoâng soá moät cuûa Phaät giaùo noùi ra, ñoù laø Muïc Kieàn Lieân. Ñieàu naøy phaûn aûnh moät thöïc teá laø Phaät giaùo tuy coù noùi ñeán thaàn thoâng, nhöng baûn chaát vaãn laø ñaïo trí tueä, coi trí tueä vöøa laø phöông tieän vöøa laø muïc tieâu cuaû giaùc ngoä, laø "thaønh taùt vaân nhaõA", ñaày ñuû moïi thöù, "khoâng gì laø khoâng coù" nhö truyeän 18 ñaõ noùi. Taùt vaân nhaõ laø phieân aâm cuûa tieáng Phaïn Sarfajna vaø thöôøng dòch laø "nhaát thieát trí", trí hieåu bieát heát thaûy. Noù thöôøng duøng ñeå toân xöng ñöùc Phaät. Do theá, vai troø trí tueä vaãn ñöôïc chuù troïng vaø ñeà cao.
Vaäy, neàn Phaät giaùo nhöõng theá kyû ñaàu taïi nöôùc ta duø coù moät Phaät theå quan mang tính quyeàn naêng vaãn khoâng ñeå vuoät maát sôïi chæ ñoû xuyeân suoát lòch söû Phaät giaùo, ñoù laø trí tueä vaø vieäc nhaán maïnh ñeán vai troø cuûa trí tueä. Cho neân, beân caïnh coâng trình toân thôø "töù phaùp" cuaû Lónh Nam Trích Quaùi, ta vaãn coù nhöõng taùc phaåm mang ñaày tính trí tueä nhö Lyù hoaëc Luaän cuûa Maâu Töû, trình baøy heát söùc khuùc chieát, minh baïch quan ñieåm cuûa ngöôøi Phaät giaùo Vieät Nam tröôùc nhöõng vaán naïn ñöa tôùi cho hoï. Beân caïnh vieäc noùi ñeán thaàn thoâng, ngöôøi ta vaãn nhaán maïnh ñeán söï nghieäp, "vaâng lôøi thaùnh giaùo, giöõ thaân mieäng yù" (truyeän 18), ñeán coâng taùc choïn baïn maø chôi (truyeän 2), ñeán vieäc gaày döïng coâng ñöùc (truyeän 6), tuaân giöõ "naêm giôùi", möôøi laønh, boán ñaúng, saùu ñoä (truyeän 8, 16) v.v... Ñaëc bieät vieâc xaùc nhaän "ñöôïc naêm thaàn thoâng khoâng phaûi laø ñaïo kieân coá, khoâng theå caäy nhôø" (truyeän 15).
Ngoaøi ra, moät neùt noåi baät khaùc cuûa Taïp thí duï kinh naøy laø söï kieän nhaán maïnh ñeán vieäc cuùng döôøng vaø nhöõng lôïi ích cuûa noù. Trong 12 truyeän ñeà caäp ñeán khía caïnh naøy, ba truyeän noùi tôùi vieäc cuùng döôøng Ñöùc Phaät (truyeän 10, 17 vaø 28), hai noùi tôùi vieäc cuùng döôøng thaùp töôïng. Baûy truyeän coøn laïi ñeà caäp tôùi vieäc cuùng döôøng cho caùc ñeä töû Phaät, caùc "ñaïo nhaân". Coù hai ñieåm thuù vò cuûa vieäc ñeà caäp naøy. Thöù nhaát, noù ñaët vaán ñeà "voâ ích" cuûa caùc "Sa moân ñaïo nhaân", ñoù laø hoï "khoâng laøm ruoäng, khoâng ñi lính, khoâng laøm beà toâi cho vua" (truyeän 7) Vaán ñeà naøy phaûi ñôïi ñeán hôn 500 naêm sau Haøn Duõ môùi neân leân ôû Trung Quoác. Ngay vaøo nhöõng theá kyû ñaàu cuaû Phaät giaùo nöôùc ta, noù ñaõ ñöôïc baøn tôùi moät caùch coâng khai vôùi moät bieän phaùp giaûi quyeát khaù trieät ñeå, aáy laø naïp xaùc cho "quæ aên thòt". Cuoái cuøng, baèng thaàn thoâng moät "Sa di môùi 13 tuoåi" ñaõ baét heát quæ, caïo ñaàu, giaûng ñaïo cho chuùng vaø chuùng ñaõ chöùng quaû. Taát nhieân, ñoù laø moät loái giaûi quyeát theo truyeän keå. Thöïc teá coù theå phöùc taïp hôn nhieàu. Cho neân, ñoái dieän vôùi vaán ñeà naøy, Maâu Töû moät maët thöøa nhaän "Sa moân giöõ 250 giôùi, ngaøy ngaøy aên chay, (...) suoát ngaøy thaâu ñeâm giaûng ñaïo, tuïng kinh, khoâng döï tieäc ñôøi" (ñieàu 1) vaø "Sa moân maëc aùo ñoû, ngaøy aên moät böõa, ñoùng cöûa saùu tình, töï döùt vôùi ñôøi" (ñieàu 19). Nhöng maëc khaùc oâng cuõng ghi nhaän tình traïng "Sa moân meâ thích röôïu ngon, hoaëc nuoâi vôï con, mua reû baùn ñaét, chuyeân laøm doái traù. (ñieàu 16).
Ñieàu naøy cho thaáy, ñöùng tröôùc hai yeáu caàu ñoâi khi maâu thuaãn nhau cuûa ñôøi soáng Phaät giaùo, ñoù laø yeâu caàu tænh tu truyeàn giaùo vaø yeâu caàu tham gia lao ñoäng saûn xuaát ngöôøi Phaät Töû Vieät Nam ñaõ sôùm nhaän ra vaán ñeà vaø caùch thöùc giaûi quyeát maø sau naøy Ñaïo Cao ñaõ noùi roõ trong laù thö gôûi Lyù Mieãu cuûa oâng: "Coù ngöôøi ngoài thieàn trong röøng ruù, coù keû tu phöôùc beân caïnh thaønh phoá, ca taùn tuïng vònh ñeàu laø laøm vieäc ñaïo caû". Yeâu caàu naøo cuõng ñeàu theå hieän ñôøi soáng ñaïo, neân phaûi ñöôïc ñaùp öùng moät caùch thoûa ñaùng vaø chöùng toû ñôøi soáng ñaïo laø höõu ích. Ñieåm thöù hai laø khi noùi ñeán cuùng döôøng, Taïp thí duï kinh ñaõ coù moät quan taâm ñaëc bieät ñeán nhöõng ngöôøi ngheøo, ñeán nhöõng ngöôøi vôùi nhöõng phöông tieän haïn cheá, nhö ba tieàu phu cuûa truyeän 31, thaäm chí khoâng coù moät phöông tieän gì nhö laõo maãu cuûa truyeän 3. Ñaây laø moät moái quan taâm ñaëc bieät, bôûi vì theo truyeän 21, noù laø baûn nguyeän caû vò ñeä töû soá moät cuûa ñöùc Phaät, laø Ma Ha Ca Dieáp. Ca Dieáp chæ muoán "ñoä ngöôøi baàn cuøng, moät mình khoâng chòu nhaän" söï cuùng döôøng cuûa nhaø giaøu. Phaûi noùi ñoù laø moät neùt ñaëc tröng khaù loâi cuoán cuaû baûn kinh naøy. Noù noùi leân moät thöïc traïng laø vaoø nhöõng ngaøy thaùng ñaàu tieân luùc môùi truyeàn tôùi nöôùc ta, Phaät giaùo ñaõ choïn ñöøng veà phía nhöõng ngöôøi ngheøo (truyeän 3, 21, 28, 30 vaø 31), baát haïnh ñang khoå ñau (truyeän 20, 23), khoâng höôùng tôùi nhöõng keû giaøu keo kieät buûn xæn (truyeän 17), nhöõng keû yû quyeàn vaøo söùc maïnh (truyeän 13), baïo löïc (truyeän 8).
Noù xaùc ñònh cho Phaät giaùo moät choã ñöùng giöõa loøng daân toäc Vieät Nam, ñaëc bieät sau söï bieán naêm 43 sdl, khi nhaø nöôùc Huøng Vöông bò quaân ñoäi Maõ Vieän ñaùnh suïp, keùo theo moät loaït ñoå vôõ daây chuyeàn trong ñôøi soáng kinh teá, xaõ hoäi vaø vaên hoùa, maø phaûi maát haøng chuïc naêm môùi coù theå oån ñònh laïi ñöôïc. Trong côn loác chính trò, kinh teá, vaên hoùa ñoù, vieäc choïn ñöùng veà phía nhöõng ngöôøi ngheøo, ngöôøi baát haïnh, khoå ñau baát ñònh ñem laïi cho Phaät giaùo moät vò theá coù ñöôïc nhöõng tieáng noùi coù quyeàn uy giöõa ñaïi ña soá quaàn chuùng. Ñaây cuõng laø lyù do taïi sao Phaät giaùo trôû thaønh nôi gôûi gaém nhöõng ñaïo lyù tinh hoa cuaû daân toäc, nhöõng truyeàn thoáng ngaøn ñôøi cuaû ngöôøi Vieät, nhö ta ñaõ thaáy trong Luïc ñoä taäp kinh.
Ngoaøi hai neùt ñaëc tröng vöøa noùi, Taïp thí duï kinh vôùi chöùc naêng laø moät baûn kinh, taát phaûi chuyeån ñaït moät heä thoáng giaùo lyù. Tuy ñôn giaûn, heä thoáng naøy töông ñoái hoaøn chænh vôùi caùc giaùo lyù: "Boán söï thaät, khoå, khoâng, phi thaân" (truyeän 4) "naêm giôùi, möôøi laønh, boán ñaúng, saùu ñoä" (truyeän 8), "boán ñaúng, saùu ñoä, 37 phaåm trôï ñaïo" (truyeän 18) "ngu khoâng bieát gì laø goác cuûa 12 nhaân duyeân" (truyeän 22), "naêm aám khoâng coù gì" (truyeän 27), "naêm aám, boán ñaïi, khoå, khoâng" (truyeän 29). Vaø ñaëc bieät noù nhaéc tôùi Duy Ma Caät vaø giaùo lyù boán ô (truyeän 27 vaø 2).
Nhö vaäy, ngay töø nhöõng theá kyû ñaàu cuûa Phaät giaùo ôû nöôùc ta, khoâng chæ nhöõng giaoù lyù cô baûn chung cho caùc heä phaùi nhö boán söï thaät, möôøi hai nhaân duyeân, khoå, khoâng, voâ ngaõ, boán ñaúng, saùu ñoä, 37 phaåm trôï ñaïo, naêm giôùi, 10 laønh ñöôïc thuyeát giaûng, maø moät soá tö töôûng ñaëc bieät ñaïi thöøa ñaõ truyeàn vaøo vaø phoå bieán roäng raõi. Cuï theå laø vieäc nhaéc ñeán Duy Ma Caät vaø lôøi phaùt bieåu cuaû oâng: "Thaân nhö ñaùm boït" (truyeän 27)
Nhaân vaät Duy Ma Caät laø moät nhaân vaät ñaëc bieät ñaïi thöøa vaø tö töôûng oâng cuõng laø moät heä tö töôûng ñaëc bieät ñaïi thöøa. Noù tieâu bieåu cho khuynh höôùng theá tuïc hoùa Phaät giaùo, xaùc ñònh moät loái soáng Phaät giaùo laáy theá tuïc laøm muïc ñích vaø chæ hieän dieän ôû theá tuïc. Ñoù vöøa laø baûn chaát vöøa laø dieäu duïng cuûa giaùc ngoä, laø coát loõi cuaû tö töôûng "Phaät giaùo baát lyù theá gian giaùo" cuûa Hueä Naêng vaø cuûa chuû tröông "Cö traàn laïc ñaïo" cuûa Traàn Nhaân Toân. Vieäc xuaát hieän khaù sôùm kinh Duy Ma Caät ñöôïc dòch qua tieáng Trung Quoác neáu khoâng phaûi do Nghieâm Phuø Ñieàu vaøo naêm 188 nhö Coå Kim dòch kinh ñoà kyû 1 ÑTK 2141 tôø 350a29-b1 vaø Noäi ñieån luïc 1 ÑTK 2149 tôø 224c5 ñaõ ghi, thì cuõng khoâng theå chaäm hôn tröôùc naêm 250, khi Chi Khieâm dòch noù, nhö Chi Maãn Ñoä noùi trong Hôïp Duy Ma kinh töï cuûa Xuaát tam taïng kyù töï taäp 8 ÑTK 2148 tôø 58b25 ñaõ xaùc nhaän.
Vieäc xuaát hieän khaù sôùm naøy laø loâi cuoán, vì noù giaûi thích khoâng ít cho ta quan ñieåm "ñaïo" cuûa Maâu Töû trong ñieàu 4 cuûa Lyù hoaëc Luaän laø "ôû nhaø coù theå duøng ñeå thôø cha meï, giuùp nöôùc coù theå duøng ñeå trò daân, soáng rieâng coù theå duøng ñeå tu thaân". Noù cuõng lyù giaûi cho ta taïi sao laïi toàn taïi hai hình aûnh traùi ngöôïc veà "Sa moân", veà nhöõng ngöôøi laáy Phaät giaùo laøm leõ soáng duy nhaát cuûa ñôøi mình, cuûa Phaät giaùo nöôùc ta thôøi Maâu Töû. Moät beân laø caùc Sa-moân "meâ thích röôïu ngon, hoaëc nuoâi vôï con, mua reû baùn ñaét, chuyeân laøm doái traù" (ñieàu 16), vaø beân kia cuõng laø "caùc Sa-moân maëc aùo ñoû, ngaøy aên moät böõa, ñoùng cöûa saùu tình, töï döùt vôùi ñôøi" (ñieàu 19). Nhö vaäy beân caïnh nhöõng Phaät töû töï döùt vôùi ñôøi ñeå ñi tìm giaùc ngoä, vaãn coù nhöõng Phaät töû ñi tìm giaùc ngoä giöõa cuoäc ñôøi vaø trong cuoäc ñôøi muoân maët cuaû noù.
Duø loái soáng cuûa nhöõng Phaät töû daïng sau bò ngöôøi thôøi ñaïi cuûa Maâu Töû cho laø "ñaïi nguïy", traùi vôùi lyù töôûng "voâ vi" cuûa ñaïo Phaät thôøi aáy, söï thaät vaãn cho thaáy coù moät khuynh höôùng soáng ñaïo theo ñieàu 16 moâ taû. Phaûi chaêng hoï laø nhöõng Duy Ma Caät baèng xöông baèng thòt hoaït ñoäng giöõa loøng cuoäc ñôøi Vieät Nam thôøi Maâu Töû? Ñaây laø moät ñieàu coù theå, vì hieän nay ta chöa coù ñaày ñuû döõ kieän ñeå phuû ñònh hay hoaøn toaøn khaúng ñònh. Ñieàu thuù vò laø ngöôøi Phaät giaùo thôøi aáy vaãn coù moät quan taâm ñaëc bieät veà cuoäc ñôøi, veà ñaát nöôùc, nhö chính Luïc ñoä taäp kinh ñaõ chöùng toû, neáu hoï khoâng vöôn leân ñeå trôû thaønh Duy Ma Caät Vieät Nam. Ñaây laø moät ñieåm caàn löu yù khi tìm hieåu Phaät giaùo nöôùc ta nhöõng theá kyû ñaàu. Vaø chính hoï ñaõ taïo neân moâ hình soáng ñaïo cho nhöõng ngöôøi Phaät giaùo veà sau nhö Lyù, Mieãu, Vaïn Haïnh, Traàn Nhaân Toân, Löông Theá Vinh, Ngoâ Thì Nhieäm v.v...
Kinh Taïp thí duï nhö theá toû ra khaù loâi cuoán cho vieäc nghieân cöùu khoâng chæ lòch söû Phaät giaùo nöôùc ta, maø coøn ngoân ngöõ, tö töôûng, vaø vaên hoïc Vieät Nam.
Vaán ñeà nieân ñaïi, ngoân ngöõ trong Taïp Thí Duï Kinh [^]
Vaäy, töø thôøi Tænh Maïi trôû ñi, Taïp thí duï kinh ñöôïc xeáp vaøo loaïi "thaát dòch" cuûa ñôøi Haùn. "Thaát dòch" noùi cho ñuû "thaát dòch nhaân danh", nghóa laø "maát teân ngöôøi dòch" Nhö theá, ñoái vôùi Tænh Maïi, Taïp thí duï kinh phaûi ñöôïc dòch töø nhöõng naêm 220 trôû veà tröôùc. Taát nhieân, khi xeáp loaïi kieåu aáy, Tænh Maïi, Minh Thuyeân, Trí Thaêng vaø nhöõng ngöôøi veà sau ñaõ thöïc hieän coâng taùc, maø Taêng Höïu cuûa Xuaát tam taïng kyù taäp 4 tôø 21b22 ñaõ goïi laø "thuø giaûo hieäu", töùc laø so saùnh caùc baûn vaên vôùi nhau, ñaùnh giaù khaû naêng xuaát hieän cuûa chuùng vaøo thôøi ñieåm naøo. Baûn thaân Taêng Höïu chaéc chaén ñaõ laøm coâng taùc aáy, nhöng haún vì thieáu döõ kieän neân chöa ñi ñeán moät keát luaän veà thôøi ñieåm xuaát hieän cuaû Taïp thí duï kinh. OÂng vieát: "Roài ñaïo lôùn truyeän vaøo, qua saùu ñôøi Trieàu, soaïn ghi caùc saùch, chæ thaáy An Coâng" . An Coân ñaây laø Ñaïo An vaø baûn Toång lyù chuùng kinh muïc luïc cuûa oâng.
Theá nhöng, ñeán Phí Tröôøng Phoøng soaïn Lòch ñaïi tam baûo kyù vaø Ñaïo Tuyeân vieát Ñaïi Ñöôøng noäi ñieån luïc 10 ÑTK 2149 tôø 336b11 hoï keå moät loaït teân "24 nhaø, xeùt truyeän ghi thì coù maø chöa thaáy vaên baûn, neân chæ keû maø thoâi", nhö Coå kinh luïc coù veû cuûa Thích Loâi Phoøng thôøi Taán, Cöïu luïc coù veû cuûa Löu Höôùng thôøi Haùn, Haùn thôøi Phaät kinh muïc luïc coù veû do Ca Dieáp Ma Ñaèng soaïn, Haùn luïc cuûa Chu Só Haønh, Chuùng kinh luïc cuûa Truùc Phaùp Hoä v.v... Nhöõng lieät keâ naøy, chaéc chaén hoï ñaõ tieáp thu thaønh quaû töø caùc kinh luïc cuûa Baûo Xöôùng, Lyù Quaùch, Phaùp Thöôïng, ngoaøi Taêng Höïu vaø Chuùng kinh bieät hoïc cuûa moät taùc giaû voâ danh ñôøi Löu Toáng. Nhö theá, ñeán thôøi hoï, ñaëc bieät sau khi Döông Kieân ñaõ thoáng nhaát Trung Quoác vaø laäp neân nhaø Tuøy, moät loaït caùc kinh luïc ñaõ xuaát hieän.
Do vaäy, vieäc xeáp Taïp thí duï kinh nhö moät dòch phaåm ñôøi Haùn chaéc chaén ñaõ coù moät lòch söû laâu daøi, chöù khoâng phaûi chæ ñeán thôøi Tænh Maïi trôû ñi. Coù khaû naêng Tænh Maïi ñaõ tieáp thu yù kieán cuaû moät soá kinh luïc tröôùc. Duø tieáp thu hay töï nghieân cöùu laáy keát luaän veà thôøi ñieåm ñôøi Haùn cuûa Taïp thí duï kinh, Tænh Maïi ñaõ khoâng ñeå laïi lyù do cho moät xeáp loaïi nhö theá. Tuy nhieân, ta ngaøy nay coù theå ñoaùn ra laø oâng phaûi döïa vaøo vieäc phaân tích ngoân ngöõ vaø tö töôûng cuûa baûn kinh ñeå coù keát luaän treân. Cuï theå laø vieäc söû duïng moät soá töø ñaëc thuø duøng cho moät thôøi kyø nhaát ñònh trong lòch söû dòch thuaät Trung Quoác. Thí duï nhöõng cuïm töø "phaùt voâ thöôïng chaùnh chaân ñaïo yù" (truyeän 9, 10, 11, 13), "nguõ aám, luïc suy, khoå, khoâng, phi thaân" (truyeän 4), "voâ thaân chi quyeát" (truyeän 8), "taùt vaân nhaõ" (truyeän 18) v.v... nhöõng quan ñieåm "ñôøi sau thoï phöôùc thieân ñöôøng" (truyeän 16), "naêm giôùi möôøi laønh khoâng phaù maát, ñöôïc cuøng ôû vôùi Phaät" (truyeän 16) v.v... Thoâng qua nhöõng veát tích nhö theá, baát cöù moät ngöôøi nghieân cöùu naøo, chöù khoâng nhaát thieát laø Tænh Mai, cuõng coù theå keát luaän Taïp thí duï kinh laø moät baûn kinh thuoäc veà thôøi kyø coå dòch, töùc thôøi kyø Haùn Nguïy.
Vaán ñeà nieân ñaïi cuûa Taïp thí duï kinh töï thaân noù do theá khoâng loâi cuoán chuùng ta cho laém. Ñieåm loâi cuoán naèm ôû choã vôùi moät nieân ñaïi thuoäc ñôøi Haùn nhö theá, noù cung caáp cho chuùng ta nhöõng tín hieäu gì veà baûn thaân noù? Veà maët ngoân ngöõ, noù hieän chöùa ñöïng moät soá caáu truùc ngöõ hoïc khoâng ñöôïc vieát theo ngöõ phaùp Trung Quoác. Traùi laïi, chuùng ñöôïc vieát theo ngöõ phaùp tieáng Vieät. Noåi baät vaø ñieån hình nhaát laø caáu truùc "töôïng Phaät" cuaû truyeän 31 trong Taïp tí duï kinh quyeån haï tôø 510a5. Caáu truùc naøy, caùc baûn khaéc ñôøi Toáng (1239), Nguyeân (1290) vaø Minh (1601) coù ñieàu chænh laïi thaønh "Phaät töôïng" theo ñuùng ngöõ phaùp tieáng Trung Quoác. Nhöng caùc baûn khaéc Cao Ly (1151 vaø sau ñoù) tröôùc caùc baûn khaéc Trung Quoác hieän coøn vaãn giöõ nguyeân caáu truùc cuõ.
Caáu truùc cuõ ñoù phaûi chaêng laø do moät söï khaéc cheùp sai laàm caàn ñieàu chænh, nhö caùc baûn in Toáng, Nguyeãn Minh ñaõ laøm? Bình thöôøng ngöôøi ta seõ nghó nhö theá, bôûi vì Taïp thí duï kinh laø moät baûn vaên tieáng Trung Quoác. Cho neân, neáu coù nhöõng caáu truùc vieát khoâng ñuùng theo ngöõ phaùp tieáng Trung Quoác chuùng phaûi ñöôïc xem nhö nhöõng sai laàm leäch laïc caàn ñieàu chænh laïi cho ñuùng. Tuy nhieân, do hieän töôïng Luïc ñoä taäp kinh, coù quaù nhieàu caáu truùc vieát theo ngöõ phaùp tieáng Vieät, ta khoâng theå ñôn giaûn coi nhöõng caáu truùc kieåu "töôïng Phaät" ôû treân, tuy ñôn ñoäc, laø nhöõng khaéc cheùp sai cuûa nhöõng ngöôøi laøm coâng taùc khaéc cheùp trong quaù trình löu truyeàn baûn kinh. Ngöôïc laïi, phaûi ñaùnh giaù chuùng nhö nhöõng chöùng tích coøn soùt laïi baùo cho chuùng ta bieát vieäc töøng toàn taïi moät thôøi moät vaên baûn vieát theo ngöõ phaùp cuûa nhöõng caáu truùc ñoù.
Ñuùng laø caáu truùc "töôïng Phaät" laø caáu truùc duy nhaát roõ raøng vieát theo ngöõ phaùp tieáng Vieät khoâng theå naøo choái caõi ñöôïc, trong toaøn boä baûn vaên Taïp thí duï kinh. Noù coù veû ñôn ñoäc vaø deã ñöa ta ñeán nhaän ñònh noù laø moät leäch laïc, moät khaéc cheùp sai trong quaù trình löu truyeàn. Thöïc teá, neáu khoâng coù baûn khaéc Cao Ly, maø chæ coù caùc baûn khaéc Toáng, Nguyeân, Minh, thì ngaøy nay chaéc chaén khoâng theå coù caáu truùc "töôïng Phaät" ñeå ta baøn caõi, chöù khoan noùi chi tôùi chuyeän xaùc ñònh xem Taïp thí duï kinh xuaát phaùt töø ñaâu? Tuy vaäy, nhö ñaõ noùi, vieäc toàn taïi moät loaït caùc caáu truùc tieáng Vieät trong Luïc ñoä taäp kinh buoäc ta phaûi xem xeùt caùc caáu truùc coù veû leäch laïc, ñôn ñoäc treân vôùi moät nhaõn quan môùi ñaày traân troïng, nghieâm tuùc. Phaûi thöøa nhaän söï xuaát hieän cuûa chuùng laø coù tính heä thoáng vaø phaûn aûnh moät hieän thöïc. Theá caáu truùc "töôïng Phaät", baùo cho ta ñieàu gì?
Thöù nhaát, noù laø moät caáu truùc thuaàn tuùy theo ngöõ phaùp tieáng Vieät, phaûn aûnh moät phaàn naøo hieän thöïc tieáng noùi daân toäc ta caùch ñaây treân 1800 naêm vaøo theá kyû thöù II sdl. Thöù hai, noù giuùp ta giaû thieát, nhö tröôøng hôïp Luïc ñoä taäp kinh, toàn taïi moät nguyeân baûn tieáng Vieät cuûa Taïp thí duï kinh laøm baûn ñaùy cho vieäc dòch laïi baûn Taïp thí duï kinh tieáng Trung Quoác hieän coøn. Thöù ba, ngöôøi dòch coù theå laø moät dòch giaû Vieät Nam. Cho neân, ngoaøi caáu truùc "töôïng Phaät" ñaây, ta thaáy coøn coù moät soá caáu truùc khaùc mang daùng daáp ngöõ phaùp tieáng Vieät. Cuï theå laø caâu "haønh ñaïo trì trì" (tôø 508a17 truyeän 22) vaø "söû ngaõ haäu theá nhieâu taøi baûo" (truyeän 31 tôø 510a9).
Roõ raøng caâu "haønh ñaïo trì trì" vôùi nghóa tieáng Vieät "ñi ñöôøng chaàm chaäm", phaûn aûnh caâuù truùc ngöõ phaùp tieáng Vieät nhieàu hôn Trung Quoác. Caâu sau cuõng theá. "Söû ngaõ haäu theá nhieâu taøi baûo" nghóa laø "khieán ta ñôøi sau nhieàu cuûa baùu". Ñaëc bieät vieäc duøng löôïng töø "nhieàu", maø ngaøy nay ñaõ trôû thaønh moät löôïng töø tieâu chuaån cuûa tieáng Vieät hieän ñaïi. Löôïng töø naøy khoâng thaáy xuaát hieän trong caùc dòch phaåm cuûa An Töôøng v.v... nhöng laïi coù maët trong caùc dòch phaåm cuaû Chi Khieâm. Cuï theå laø Soaïn taäp baùch duyeân kinh, vaø trong Lyù hoaëc Luaän ñieàu 17 (Hoaèng Minh taäp 1 ÑTK 2102 tôø 4b5) cuûa Maâu Töø. Ñieàu naøy chöùng toû khaû naêng töø "nhieâu" töø nguyeân thuûy laø moät löôïng töø cuûa tieáng Vieät ñöôïc söû duïng roäng raõi trong caùc vuøng ñaát toå tieân cuûa ngöôøi Vieät bao goàm caû mieàn nam cuûa Trung Quoác töø soâng Döông Töû cho ñeán nöôùc ta.
Chính söï söû duïng roäng raõi naøy môùi taïo cô hoäi cho vieäc xuaát hieän khaù thöôøng xuyeân cuûa löôïng töø aáy trong caùc taùc vaø dòch phaåm thöïc hieän taïi mieàn nam Trung Quoác vaø nöôùc ta vaøo giai ñoaïn ñoù. Ñieàu thuù vò laø trong caùc taùc phaåm vaø dòch phaåm cuaû Khöông Taêng Hoäi, löôïng töø ñoù khoâng thaáy coù maët. Ñaây coù theå do yeâu caàu vaên baûn cuõng nhö vaên phong cuûa Khöông Taêng Hoäi. Nhöng cuõng coù theå töø khoaûng 250 sdl trôû veà sau, quaù trình Haùn hoùa xaûy ra maïnh meõ ôû mieàn nam Trung Quoác, neân ñöa ñeán vieäc loaïi boû moät soá ngöõ cuûa ngoaïi lai xaâm nhaäp vaøo Haùn ngöõ. Duø vôùi tröôøng hôïp naøo ñi nöõa, vieäc vaéng maët löôïng töø "nhieàu" trong caùc taùc dòch phaåm cuûa Khöông Taêng Hoäi laø moät söï thaät caàn quan taâm xöû lyù moät caùch döùt ñieåm nhaèm ñoùng goùp cho vieäc tìm hieåu xöû lyù moät caùch döùt ñieåm nhaèm ñoùng goùp cho vieäc tìm hieåu quaù trình tieán hoùa cuûa tieáng noùi daân toäc ta maø giôùi haïn ôû ñaây khoâng cho pheùp laøm ngay baây giôø.
Taát nhieân, vôùi moät baûn kinh löu haønh treân queâ ngöôøi, maø coøn baûo toàn cho ta moät soá caáu truùc mang tính ngöõ phaùp tieáng Vieät nhö theá, thì ñoù laø nhöõng ñoùng goùp to lôùn vaø quyù giaù. Tuy ít oûi, chuùng vaãn mang tính heä thoáng, vì chuùng xuaát hieän treân moät boái caûnh, trong ñoù nhöõng taùc dòch phaåm khaùc cuõng coù nhöõng caáu truùc töông töï vaø ñöôïc bieát chaéc chaén xuaát phaùt, töø ñaát nöôùc ta nhö Luïc ñoä taäp kinh, Cöïu taïp thí duï kinh, Lyù hoaëc Luaän v.v... Chính nhìn treân boái caûnh caùc taùc dòch phaåm vöøa neâu, maø nhöõng chöùng tích nhö caáu truùc "töôïng Phaät" treân môùi khoâng toû ra rôøi raïc, laïc loõng giöõa moät bieån toaøn caùc caáu truùc tieáng Trung Quoác. Khoâng nhöõng theá, khoâng nhöõng khoâng bò nhaän chìm, maø qua gaàn 1000 naêm toàn taïi luoân luoân coù nguy cô, chuùng coøn boäc loä moät söùc soáng rieâng, moät neùt ñaëc tröng ñoâi khi coù veû huyeàn bí.
Chuùng toâi noùi "huyeàn bí", vì nhöõng caáu truùc coù tính ngoaïi lai aáy, taïi sao caùc ñoäc giaû vaø nhaø sao cheùp Trung Quoác khoâng ñieàu chænh laïi? Taïi sao chuùng coù theå toàn taïi trong moät bieån caáu truùc Trung Quoác? Dó nhieân quaù trình ñieàu chænh khoâng phaûi ñaõ khoâng xaûy ra. Vaø ñaây laø moät nguy cô, maø caùc caáu truùc ngoaïi lai aáy phaûi thöôøng xuyeân ñoái phoù. Ta ñaõ thaáy tröôøng hôïp "töôïng Phaät", ôû treân. Neáu khoâng coù baûn khaéc Cao Ly, nguy cô ñieàu chænh ñaõ trôû thaønh hieän thöïc, vaø caáu truùc "töôïng Phaät" theo ngöõ phaùp tieáng Vieät vónh vieãn bò nhaän chìm trong bieån caùc caáu truùc Trung Quoác "Phaät töôïng". Söï toàn taïi caùc caáu truùc nhö "töôïng Phaät" do theá ñoâi khi coù veû nhö moät "maàu nhieäm", moät "huyeàn bí". Daãu sao ñi nöõa, daãu coù huyeàn bí hay khoâng, thì söï thaät vaãn laø vieäc toàn taïi caùc caáu truùc nhö "töôïng Phaät", vaø söï kieän aáy chöùng toû Taïp thí duï kinh ñaõ töøng moät thôøi löu haønh ôû nöôùc ta vaø löu haønh vaøo moät giai ñoaïn khaù sôùm trong lòch söû Phaät giaùo daân toäc ta, khoaûng vaøo theá kyû thöù II sdl. (trang 133)