Ngöôøi Cö Só [ Trôû Veà ] [Home Page]
Thöû tìm hieåu veà söï xuaát hieän cuûa Ñaïi Thöøa
trong lòch söû Phaät giaùo
Trònh Nguyeân Phöôùc
Lôøi noùi ñaàu Noùi veà ñaïo Phaät, ngöôøi ta thöôøng phaân bieät ngay ra Tieåu Thöøa vaø Ñaïi Thöøa, Nam Toâng vaø Baéc Toâng, roài sau ñoù tieáp tuïc phaân chia ra laøm nhieàu toâng phaùi : Tònh Ñoä, Thieàn, Maät Toâng, v.v... Dó nhieân, moãi ngöôøi coù khuynh höôùng say meâ theo con ñöôøng mình ñaõ choïn, vaø beânh vöïc cho ñaïo Phaät cuûa mình. Ngöôøi thì quaû quyeát raèng chæ coù con ñöôøng cuûa mình môùi laø con ñöôøng trí tueä thuaàn tuùy, ngöôøi thì tin chaéc raèng ñaïo cuûa mình môùi thöïc laø ñaïo giaûi thoaùt töø bi. Roát cuïc khoâng ai hieåu ai, moãi ngöôøi oâm ghì laáy caùi "chaân voi" cuûa mình. Chæ coù moät soá ít ngöôøi ñaït ñöôïc moät caùi nhìn bao quaùt, toång hôïp veà ñaïo Phaät, khoâng chuû quan thieân vò, vöôït leân moïi chaáp tröôùc ñam meâ.
Toâi khoâng daùm töï so saùnh mình vôùi nhöõng baäc tröôûng thöôïng cao minh ñoù, maø chæ muoán trình baày qua baøi naøy moät söï coá gaéng nhoû beù, vaø moät öôùc voïng xa vôøi : coá gaéng tìm hieåu vì sao coù nhöõng khaùc bieät giöõa Tieåu Thöøa vaø Ñaïi Thöøa, vaø öôùc voïng moät ngaøy kia taát caû caùc Phaät töû seõ coù ñöôïc moät caùi nhìn bao quaùt, toång hôïp veà ñaïo Phaät, ñeå khoâng nhöõng hieåu ñaïo Phaät vaø hieåu nhau hôn, maø coøn hieåu nhöõng ngöôøi ôû ngoaøi ñaïo Phaät hôn.Söï xuaát hieän cuûa Ñaïi Thöøa laø moät söï kieän quan troïng trong lòch söû Phaät giaùo, ñieàu ñoù ñaõ haún. Nhöng hôn nöõa, toâi nghó raèng ñoù laø moät ñieàu taát yeáu khoâng theå naøo khoâng xaåy ra trong quaù trình phaùt trieån cuûa ñaïo Phaät, vaø cuõng laø moät ñieåm thuaän lôïi laøm cho ñaïo Phaät theâm phaàn sinh ñoäng vaø phong phuù.
Bôûi vì chuùng ta coù theå töï hoûi raèng neáu khoâng coù con ñöôøng Ñaïi Thöøa, thì laøm theá naøo ñaïo Phaät coù theå baønh tröôùng ñöôïc ôû chaâu AÙ, vaø ñaëc bieät ôû Trung Hoa, Nhaät Baûn, Taây Taïng ? Vaø neáu khoâng coù Phaät giaùo Taây Taïng vaø Thieàn, thì laøm sao ñaïo Phaät coù theå chinh phuïc ñöôïc quaàn chuùng Taây phöông ngaøy hoâm nay ?
Ngöôøi ta thöôøng quan nieäm raèng söï chia reõ trong moät phong traøo seõ ñöa tôùi söï dieät vong hay söï suy ñoài cuûa phong traøo ñoù. Nhöng trong tröôøng hôïp ñaïo Phaät, keát quaû coù theå laø ngöôïc laïi : chính nhôø söï phaân hoùa (theo nghóa bieán hoùa baèng phaân chia = diffeùrenciation) thaønh nhieàu toâng phaùi, maø ñaïo Phaät ñaõ coù theâm ñöôïc moät nguoàn sinh löïc môùi, ñaõ ñaùp öùng ñöôïc moät soá nhu caàu quaàn chuùng, vaø ñaõ thích hôïp ñöôïc vôùi nhöõng ñieàu kieän xaõ hoäi vaên hoùa ñòa phöông.Theo truyeàn thuyeát, ñöùc Phaät Thích Ca ñaõ tieân ñoaùn vôùi ñeä töû cuûa ngaøi : "Naøy Ananda (A Nan), Chaùnh Phaùp chæ coøn toàn taïi trong voøng 500 naêm nöõa..." Vaäy maø 500 naêm sau, töø xöù Bihar beù nhoû beân bôø soâng Haèng, ñaïo Phaät ñaõ lan traøn treân caû nöôùc AÁn Ñoä vaø qua caùc nöôùc laân caän. Ñoù cuõng laø luùc Ñaïi Thöøa xuaát hieän, trong khoaûng thôøi gian giöõa theá kyû thöù I tröôùc CN vaø theá kyû thöù I sau CN. Ñeå möôïn moät hình aûnh quen thuoäc, ñoù laø luùc caây ñaïi thuï Phaät giaùo, vôùi thaân caây laø ñaïo Phaät nguyeân thuûy, phaân chia ra laøm 2 nhaùnh lôùn, Tieåu Thöøa vaø Ñaïi Thöøa. Nhöõng nhaùnh naøy tieáp tuïc phaân chia, vaø 1000 naêm veà sau, trong khi nhöõng caønh laù ñaàu tieân moïc treân maûnh ñaát AÁn Ñoä baét ñaàu khoâ heùo, thì caây ñaïi thuï, ñaõ ñaâm choài naåy nhaùnh treân bao nhieâu maûnh ñaát khaùc, vaãn tieáp tuïc xanh töôi !
Vaäy chuùng ta coù theå nghó gì veà lôøi tieân ñoaùn cuûa ñöùc Phaät ? Phaûi chaêng Ñaïi Thöøa laø moät bieán theå cuûa ñaïo Phaät vaø khoâng coøn ñöôïc goïi laø Chaùnh Phaùp nöõa, hay chính ñöùc Phaät ñaõ nhaàm laãn vì quaù bi quan ? Theo toâi, caû hai caâu traû lôøi ñeàu khoâng ñuùng, bôûi vì raát coù theå lôøi tieân ñoaùn naøy chæ laø moät truyeàn thuyeát ñöôïc taïo döïng leân sau naøy bôûi nhöõng ngöôøi ñi theo Tieåu Thöøa, vôùi muïc ñích cheâ bai Ñaïi Thöøa.
Lyù do laø söï tranh chaáp giöõa Tieåu Thöøa vaø Ñaïi Thöøa. Söï tranh chaáp naøy ñaõ coù maët töø laâu trong lòch söû Phaät giaùo, vaø vaãn coøn tieáp dieãn ôû trong loøng nhieàu ngöôøi. Nhöng neáu noù ñaõ ñöa tôùi nhöõng phaùt trieån boå ích trong nhöõng giai ñoaïn hình thaønh cuûa ñaïo Phaät, thì ngaøy nay noù khoâng coøn lyù do naøo ñeå toàn taïi nöõa. Ñaïo Phaät voán laø ñaïo voâ thöôøng, kheá cô kheá lyù, laø ñaïo phaù chaáp, phaù chaáp ngaõ, phaù chaáp phaùp. Vaäy thì tranh chaáp Tieåu Thöøa/ Ñaïi Thöøa coøn coù nghóa lyù gì trong moät caùi nhìn ñuùng ñaén veà ñaïo Phaät ?
Chæ caàn trôû veà vôùi hình aûnh cuûa caây ñaïi thuï, chuùng ta cuõng coù theå thaáy nhöõng ñaëc ñieåm cuûa ñaïo Phaät : nhieàu chi nhaùnh, nhöng chung moät coäi nguoàn ; moät bieán ra nhieàu, nhöng nhieàu vaãn laø moät ; baát bieán nhöng tuøy duyeân, tuøy duyeân nhöng baát bieán.Trong baøi naøy, chuùng ta seõ laàn löôït tìm hieåu :
I. Nhöõng döõ kieän lòch söû veà söï phaân chia Phaät giaùo thaønh Tieåu Thöøa vaø Ñaïi Thöøa.
II. Nhöõng khaùc bieät giöõa Tieåu Thöøa vaø Ñaïi Thöøa.
III. Nhöõng lyù do xuaát hieän cuûa Ñaïi Thöøa,vaø cuoái cuøng
IV. Ñi tôùi moät caùi nhìn toång theå : Nhaát Thöøa.Phaät giaùo Vieät Nam chuû yeáu laø Phaät giaùo Ñaïi Thöøa, vì lyù do lòch söû vaø aûnh höôûng saâu ñaäm cuûa neàn vaên minh Trung Hoa, ai ai cuõng bieát roõ ñieàu ñoù. Nhöng ñieàu maø ngöôøi ta thöôøng ít bieát roõ hôn, laø Phaät giaùo Ñaïi Thöøa khoâng baét nguoàn töø Trung Hoa, maø töø AÁn Ñoä, roài töø ñoù truyeàn sang Trung Hoa vaø caùc nöôùc laân caän. Chuùng toâi xin pheùp khoâng ñeà caäp tôùi söï xuaát hieän cuûa Phaät giaùo Ñaïi Thöøa taïi Vieät Nam, maø chæ giôùi haïn trong ñeà taøi, laø "söï xuaát hieän cuûa Ñaïi Thöøa trong lòch söû Phaät giaùo", töùc laø taïi AÁn Ñoä vaø Trung Hoa.
I. Nhöõng döõ kieän lòch söû veà söï phaân chia thaønh
Tieåu Thöøa vaø Ñaïi ThöøaNoùi veà lòch söû, thì phaûi coâng nhaän raèng nghieân cöùu lòch söû Phaät giaùo laø moät vieäc heát söùc khoù khaên. Truyeàn thoáng Phaät giaùo laø moät truyeàn thoáng truyeàn khaåu trong khoaûng 400 naêm trôøi sau khi ñöùc Phaät dieät ñoä. Nhöõng kinh ñieån tuy meânh moâng nhö röøng bieån, nhöng moät phaàn lôùn bò maát maùt (chaúng haïn nhö nhieàu boä kinh tieáng Phaïn ñaõ maát tích, chæ coøn laïi nhöõng baûn dòch tieáng Trung Hoa vaø Taây Taïng), moät phaàn khoâng traùnh khoûi sai soùt, vì ñöôïc sao ñi cheùp laïi nhieàu laàn. Veà nieân bieåu thì laïi caøng khoù khaên hôn nöõa : kinh naøo cuõng töï nhaän laø do chính ñöùc Phaät daäy, nhöng thaät ra coù nhieàu boä kinh ñöôïc bieân soaïn nhieàu theá kyû sau (vaø coù khi trong khoaûng thôøi gian vaøi theá kyû), moät phaàn bôûi nhöõng nhaân vaät nhö Ashvagosha (Maõ Minh), Nagarjuna (Long Thuï), Vasubandhu (Theá Thaân), v.v., (hoaëc ñöôïc gaùn theâm cho hoï), moät phaàn bôûi nhöõng taùc giaû coá tình aån danh, theo tinh thaàn Phaät giaùo. Ñoù laø chöa keå nhöõng caâu chuyeän thaàn thoaïi ñöôïc truyeàn tuïng ñeå taêng veû huyeàn bí cho moät toân giaùo daân gian.
Nhö vaäy thì phaûi coâng nhaän raèng lòch söû Phaät giaùo raát rôøi raïc vaø taïm bôï, khoâng coù gì laø chaéc chaén, ñeán ngay caû caùc nhaø Phaät hoïc cuõng khoâng ñoàng yù vôùi nhau treân moät soá ñieåm, nhö nieân bieåu vaø ñòa ñieåm cuûa nhöõng Hoäi nghò Keát taäp ñaàu tieân.
Khi ñöùc Phaät Thích Ca dieät ñoä, vaøo khoaûng 480 tröôùc CN, caùc ñoaøn theå taêng giaø, raûi raùc trong vuøng Ñoâng Baéc AÁn Ñoä, boãng nhieân ôû trong moät tình traïng voâ cuøng boái roái, bô vô : khoâng coù ai thay theá ngaøi, vaø cuõng khoâng coù gì döïa leân ñeå tieáp tuïc hoaèng phaùp. Sariputra (Xaù Lôïi Phaát), laø ngöôøi ñeä töû noåi baät veà trí tueä vaø taøi toå chöùc giaûng daäy, ñaõ vieân tòch töø 6 thaùng tröôùc, neân khoâng tieáp tuïc ñöôïc coâng vieäc toå chöùc Taêng ñoaøn.
Theo Kinh taïng Pali, luùc ñoù coù moät vò tyø kheo teân laø Subhadda boãng leân tieáng : "Ñöøng khoå sôû lo laéng laøm chi ! Chuùng ta thaät may maén ñöôïc thoaùt khoûi ngaøi Ñaïi Sa Moân. Ngaøi quen noùi ñeán nhaøm tai : 'Caùc ngöôi neân laøm caùi naøy, caùc ngöôi neân traùnh caùi noï'. Baây giôø, chuùng ta môùi coù theå laøm nhöõng gì chuùng ta muoán, vaø khoâng phaûi laøm nhöõng gì chuùng ta khoâng muoán". Nghe ñöôïc nhöõng lôøi ñoù, ngöôøi ñaïi ñeä töû laø Mahakashyapa (Ñaïi Ca Dieáp) voäi vaøng ñeà nghò trieäu taäp ngay moät hoäi nghò keát taäp Taêng ñoaøn ñeå oân laïi vaø ghi laïi nhöõng lôøi daäy cuûa ñöùc Phaät.
Nhö vaäy, theo truyeàn thuyeát, Hoäi nghò Keát taäp ñaàu tieân tuï hoïp trong ñoäng Thaát Dieäp taïi Rajagriha (Vöông Xaù Thaønh, xöù Magadha), 500 ñeä töû cuûa ñöùc Phaät ñeàu ñaõ chöùng quaû A La Haùn (Arahat), ñeå cuøng nhau oân laïi vaø ghi cheùp laïi trong 7 thaùng trôøi neàn taûng giôùi luaät (Vinaya) vaø giaùo phaùp (Dhamma). Ananda (A Nan Ñaø), laø ngöôøi ñeä töû ñaõ gaàn guõi ñöùc Phaät nhaát, ñöôïc trao coâng vieäc ghi laïi nhöõng baøi thuyeát phaùp cuûa ngaøi, sau khi bò khieån traùch laø ñaõ khoâng hoûi caën keõ moät soá ñieàu chöa saùng toû khi ngaøi coøn taïi theá. Upali (Öu Baø Ly) ñöôïc trao coâng vieäc ghi laïi nhöõng giôùi luaät, vaø Mahakashyapa (Ñaïi Ca Dieáp) nhöõng ñieàu lieân quan tôùi giaùo lyù. Song, tôùi khi coâng boá keát quaû keát taäp, thì coù moät vò tyø kheo teân laø Purana (Phuù Laâu Na), cuøng vôùi 500 ñoà ñeä keát taäp gaàn ñoù, töø choái khoâng theo nhöõng quyeát ñònh cuûa hoäi nghò : "Giaùo lyù vaø giôùi luaät caùc vò keát taäp raát hay, nhöng toâi muoán giöõ trong trí nhôù nhöõng gì chính mình ñaõ nghe ñöôïc töø ñöùc Ñaïo sö chæ daäy". Khoâng ai leân tieáng phaûn ñoái, vaø moïi ngöôøi ñeå vò tyø kheo ñoù ra ñi moät caùch bình yeân. Söï baát ñoàng yù kieán ñaàu tieân ñoù ñöôïc goïi laø "khoái noäi" vaø "khoái ngoaïi" keát taäp (trong vaø ngoaøi ñoäng Thaát Dieäp).
Khoaûng 100 naêm sau (386 tröôùc CN), Hoäi nghò Keát taäp laàn thöù nhì ñöôïc hoïp taïi Vaishali (Tyø Xaù Ly), ñeå chaán chænh laïi vaán ñeà giôùi luaät. Chuyeän xaåy ra laø Yasha (Da Xaù), vò tröôûng laõo cuûa taêng ñoaøn phöông Taây, nhaân ñi qua Vaishali, thaáy taêng ñoaøn phöông Ñoâng taïi ñaây phaïm phaûi 10 ñieàu giôùi luaät, trong ñoù coù thu nhaän tieàn baïc cuûa tín ñoà, neân coù lôøi khieån traùch. Nhöng nhoùm tyø kheo Vaishali tìm caùch mua chuoäc oâng, roài ñuoåi oâng ra khoûi tænh thaønh. OÂng lieàn thoâng baùo cho moät soá tröôûng laõo vaø cuøng trieäu taäp moät hoäi nghò ñeå tra xeùt söï vieäc theo giôùi luaät. Keát quaû phaùn quyeát 10 ñieàu cuûa nhoùm tyø kheo Vaishali laø phi phaùp, vaø baét hoï phaûi nhaän loãi tröôùc coâng chuùng. Nhöng nhoùm tyø kheo naøy, treû hôn vaø ñoâng hôn, khoâng coâng nhaän söï phaùn quyeát naøy vaø cuøng nhau keát taäp laïi moät caùch rieâng reõ, laáy teân laø Mahasangiti (Ñaïi Keát Taäp hay Chuùng Ñaúng Tuïng) vaø sau naøy Mahasanghika (Ñaïi Chuùng Boä), taùch rôøi ra khoûi nhoùm kia laø Sthaviravada (Thöôïng Toaï Boä).
Hoäi nghò Keát taäp laàn thöù ba xaåy ra taïi Pataliputra (hieän nay laø Patna), khoaûng 200 naêm sau ñöùc Phaät dieät ñoä (theá kyû III tröôùc CN), döôùi thôøi vua Ashoka (A Duïc Vöông), trieàu ñaïi Maurya. Keát quaû laø moät söï chia reõ traàm troïng giöõa taêng ñoaøn, vôùi nhöõng haäu quaû naëng neà. Lyù do ñöa ra laø moät luaän thuyeát treân 5 ñieåm ñeà xöôùng bôûi moät vò tyø kheo teân laø Mahadeva (Ñaïi Thieân), thöôøng goïi laø "Ñaïi Thieân nguõ söï", veà chöùng quaû A La Haùn (Arahat) :
1) A La Haùn coøn coù theå bò caùm doã bôûi saéc duïc (chaúng haïn coøn coù theå xuaát tinh ban ñeâm)
2) A La Haùn coù theå chöa hoaøn toaøn heát voâ minh, töùc laø chöa ñaït ñöôïc ñaïi giaùc
3) A La Haùn coù theå chöa hoaøn toaøn heát nghi vaán
4) A La Haùn coù theå nhôø ngöôøi khaùc maø tieán trieån
5) A La Haùn coù theå ñònh taâm ñöôïc baèng caùch laäp laïi moät soá thanh aâm.
(Chuùng ta coù theå nhaän thaáy raèng 3 ñieåm ñaàu tieân vaïch roõ nhöõng haïn cheá do tính chaát coøn raát "ngöôøi" cuûa A La Haùn, trong khi 2 ñieåm sau döôøng nhö khôi maøo cho quan nieäm "tha löïc" vaø phöông tieän "tuïng nieäm" cuûa Ñaïi Thöøa).
Cuõng coù theå "5 ñieàu cuûa Mahadeva" chæ laø moät caùi côù, vaø maàm moáng chia reõ ñaõ saâu xa töø vuï Vaishali, nhöng töø ñaây söï phaân ñoâi taêng chuùng laøm 2 nhoùm seõ trôû thaønh roõ reät : 1. Sthaviravada (Thöôïng Toaï Boä), goàm nhöõng ngöôøi "thuû cöïu", vaø 2. Mahasanghika (Ñaïi Chuùng Boä), ñöôïc goïi nhö vaäy laø vì chieám ña soá, goàm nhöõng ngöôøi "caáp tieán" ñi theo 5 ñieåm cuûa Mahadeva.
Tuy raèng söï phaùt trieån cuûa hai beân coù phaàn phöùc taïp hôn, nhöng chuùng ta coù theå noùi moät caùch ñaïi cöông raèng Thöôïng Toïa Boä seõ chia thaønh nhieàu nhaùnh trong ñoù coù Tieåu Thöøa, vaø Ñaïi Chuùng Boä seõ ñöa tôùi Ñaïi Thöøa sau naøy. Ña soá kinh ñieån cuûa Ñaïi Chuùng Boä ñeàu bò maát maùt, nhöng noùi chung Ñaïi Chuùng Boä coù tinh thaàn caáp tieán côûi môû hôn, veà giôùi luaät cuõng nhö veà thaùi ñoä ñoái vôùi cö só vaø phuï nöõ, vaø chaáp nhaän moät caùch deã daøng hôn nhöõng kinh ñieån xuaát hieän veà sau. Hoï cuõng ñöa ra moät soá lyù thuyeát ñaëc bieät, chaúng haïn nhö Boà Taùt haïnh vaø tính chaát sieâu nhieân cuûa ñöùc Phaät, maø chuùng ta seõ ñeà caäp tôùi sau.
Ñieåm ñaùng chuù yù laø nhöõng chia reõ noäi boä traàm troïng naøy khoâng heà ngaên caûn söï baønh tröôùng cuûa ñaïo Phaät : döôùi thôøi ñaïi vua Ashoka, ñaïo Phaät ñöôïc truyeàn giaùo moät caùch saâu roäng veà höôùng Ñoâng Nam qua Tích Lan, Mieán Ñieän vaø veà höôùng Taây Baéc qua Cachemire, Afghanistan, Syrie, Ai Caäp vaø coù theå ñeán taän Hy Laïp.
Cuõng chính nhôø nhöõng kinh saùch cheùp laïi töø Hoäi nghò Keát taäp laàn thöù ba, maø nhöõng kinh ñieån coå xöa nhaát cuûa Phaät giaùo, töùc laø kinh Pali, hay Tam Taïng (Tripitaka), goàm ba phaàn, Luaät (Vinaya), Phaùp (Sutta) vaø Luaän Taïng (Abhidhamma), môùi ñöôïc in aán laàn ñaàu tieân taïi Tích Lan, vaøo nhöõng naêm ñaàu Coâng nguyeân.
Hoäi nghò Keát taäp laàn thöù tö xaåy ra taïi Cachemire, döôùi thôøi vua Kanishka, trieàu ñaïi Kouchana (theá kyû I - II sau CN). Ñoù cuõng laø moät thôøi kyø phaùt trieån maïnh meõ cuûa ñaïo Phaät, nhöng hoäi nghò naøy chæ trieäu taäp nhöõng ngöôøi trong nhoùm Thöôïng Toaï Boä, vaø nhaèm ñoái chieáu nhöõng quan ñieåm khaùc bieät veà giaùo lyù, töùc laø Abhidhamma.
Theo truyeàn thoáng, ngay töø theá kyû thöù III sau CN ñaõ coù 18 tröôøng phaùi Phaät giaùo phaùt xuaát töø Thöôïng Toaï Boä, trong ñoù coù 2 tröôøng phaùi seõ aûnh höôûng khoâng ít vaøo Ñaïi Thöøa, ñoù laø phaùi Sarvastivada (Nhaát Theá Höõu) vaø phaùi ly khai ra khoûi phaùi ñoù, laø phaùi Sautrantika (Kinh Löôïng). Ñaïi Chuùng Boä cuõng seõ phaân chia ra nhieàu tröôøng phaùi khaùc nhau, vaø caùc tröôøng phaùi hai beân tieáp tuïc phaùt trieån moät caùch rieâng reõ, nhöng cuõng ñoàng thôøi aûnh höôûng vaøo nhau. Caùc boä Luaän (Abhidhamma) seõ ñöôïc soaïn vaøo khoaûng 400 - 450 sau CN bôûi Vasubandhu (Theá Thaân) cho phaùi Sarvastivada taïi mieàn Baéc AÁn Ñoä, vaø bôûi Buddhaghosa (Phaät AÂm) cho phaùi Theravada taïi Tích Lan. Phaùi naøy seõ laø phaùi duy nhaát coøn laïi trong caùc tröôøng phaùi Tieåu Thöøa.
Söï xuaát hieän cuûa Ñaïi Thöøa xaåy ra vaøo khoaûng giöõa 150 tröôùc CN vaø 100 sau CN, moät caùch aâm thaàm, khoâng coù ngöôøi chuû tröông, khoâng coù ai daãn ñaàu. Nhöõng kinh ñieån Ñaïi Thöøa ñaàu tieân xuaát hieän laø boä Prajnaparamita (Baùt Nhaõ Ba La Maät Ña) coù nghóa laø " trí tueä vöôït qua beân kia bôø ". Nhöõng cuoán ñaàu tieân cuûa boä kinh naøy ñöôïc soaïn thaûo vaøo giöõa theá kyû thöù I tröôùc CN vaø theá kyû thöù I sau CN, trong khi nhöõng cuoán noåi tieáng nhaát, nhö Vajracchedika (Kinh Kim Cöông) vaø Hridaya (Taâm Kinh) ñöôïc soaïn thaûo muoän hôn sau naøy, vaøo khoaûng theá kyû thöù IV. Kinh Baùt Nhaõ trôû thaønh, cuøng vôùi Kinh Duy Ma Caät (Vimalakirtinirdesa), Kinh Laêng Giaø (Lankavatara-sutra) vaø Kinh Phaùp Hoa (Saddharma-pundarika), nhöõng boä kinh quan troïng nhaát cuûa Ñaïi Thöøa. Nhöõng baûn dòch töø tieáng Phaïn sang tieáng Haùn seõ coù aûnh höôûng raát lôùn treân Phaät giaùo Trung Hoa, vaø seõ ñöôïc duøng sau naøy ñeå boå tuùc nhöõng baûn chính tieáng Phaïn haàu heát ñaõ bò maát tích.
Khoâng ai bieát taùc giaû cuûa Kinh Baùt Nhaõ laø ai, nhöng ngöôøi bình luaän Kinh Baùt Nhaõ noåi tieáng nhaát laø Nagarjuna (Long Thuï). Ñoù laø moät trong nhöõng trieát gia lôùn nhaát cuûa Phaät giaùo Ñaïi Thöøa noùi rieâng, vaø cuûa AÁn Ñoä noùi chung, (khoaûng 150 - 250 sau CN). Trong cuoán "Nhöõng trieát gia lôùn", Karl Jaspers ñaët Nagarjuna ngang haøng vôùi Laõo töû, Heùraclite vaø Spinoza. Theo Andreù Bareau, söï ñoùng goùp cuûa ngaøi laø "moät cuoäc caùch maïng trieát hoïc lôùn cuûa Ñaïi Thöøa". Ngaøi vöøa laø moät nhaø luaän lyù hoïc vaø moät nhaø bieän chöùng voâ cuøng thaâm thuùy, ñöùng ñaàu tröôøng phaùi Madhyamaka (Trung Quaùn). Ngaøi ñöôïc coi laø taùc giaû cuûa nhieàu cuoán kinh, trong ñoù coù boä Madhyamaka-karika (Trung Quaùn Luaän) vaø boä Mahaprajnaparamita-shastra (Ñaïi Trí Ñoä Luaän). Tröôùc ngaøi, coøn coù Ashvagosha (Maõ Minh) (theá kyû thöù I - II sau CN), vöøa laø moät thi só vaø moät hieàn trieát, ñöôïc coi laø taùc giaû cuûa cuoán kinh Mahayanashraddhotpada-shastra (Ñaïi Thöøa Khôûi Tín Luaän), giaûi thích nhöõng ñieåm caên baûn cuûa Ñaïi Thöøa.
Ngoaøi Trung Quaùn ra, coøn coù moät tröôøng phaùi tö töôûng quan troïng nöõa cuûa Ñaïi Thöøa, laø Duy Thöùc (Vijnanavada, hay Yogachara). Ngöôøi ta thöôøng cho Trung Quaùn vaø Duy Thöùc laø hai chieác caùnh cuûa Ñaïi Thöøa, nhôø ñoù maø coù theå bay leân cao ñöôïc. Duy Thöùc xuaát hieän vaøo khoaûng theá kyû thöù IV sau CN, döôùi söï höôùng daãn cuûa hai anh em Asanga (Voâ Tröôùc) vaø Vasubandhu (Theá Thaân). Moät trong nhöõng boä kinh chính cuûa Duy Thöùc laø Lankavatara-sutra (Kinh Laêng Giaø). Theo truyeàn thuyeát, khi Bodhidharma (Boà Ñeà Ñaït Ma) sang Trung Hoa ñeå trôû thaønh vò toå sö Thieàn ñaàu tieân taïi ñaây, ngaøi chæ mang theo coù moät cuoán kinh, sau naøy seõ truyeàn laïi cho ngaøi Hueä Khaû, ñoù laø Kinh Laêng Giaø.
Veà maët toå chöùc, Ñaïi Thöøa luùc ban ñaàu laø moät lieân minh khaù loûng leûo giöõa nhöõng ngöôøi coù lieân heä vôùi nhau baèng nhöõng boä kinh môùi, vieát baèng tieáng ñòa phöông, roài baèng moät loaïi taïp Phaïn Phaät (sanskrit hybride bouddhique), gaàn tieáng Phaïn coå ñieån. Taát caû nhöõng ai coi nhöõng boä kinh môùi nhö laø kinh Phaät thuoäc vaøo phong traøo naøy. Hoï khoâng caàn rôøi boû taêng ñoaøn cuõ, vaø trong nhieàu tònh xaù coù caû hai phong traøo Tieåu Thöøa vaø Ñaïi Thöøa chung soáng vôùi nhau. Ngaøi Nghóa Tònh (I Ching), sang AÁn Ñoä thænh kinh khoaûng naêm 700, coù ghi : "Nhöõng ngöôøi theo Ñaïi Thöøa vaø Tieåu Thöøa cuøng thöïc haønh Luaät Taïng, cuøng coâng nhaän nguõ giôùi, cuøng tuaân theo Töù Ñeá. Ngöôøi naøo thôø phuïng chö Boà Taùt vaø ñoïc nhöõng kinh ñieån Ñaïi Thöøa thì goïi laø Ñaïi Thöøa, ngöôøi naøo khoâng laøm nhö vaäy thì goïi laø Tieåu Thöøa". Trong moät thôøi gian khaù laâu Ñaïi Thöøa coøn laø moät thieåu soá taïi AÁn Ñoä. Vaøo theá kyû thöù 7, theo öôùc löôïng cuûa ngaøi Huyeàn Trang (Hsuan Tsang) sang AÁn Ñoä thænh kinh, treân 200 000 taêng só ñaõ coù gaàn moät nöûa theo Ñaïi Thöøa.
Ña soá caùc vò taêng só nhö caùc ngaøi, vaø ngaøi Phaùp Hieàn (Fa Hsien, ñaàu theá kyû thöù 5), ñi thænh kinh theo ñöôøng boä qua "Con Ñöôøng Luïa" (Route de la Soie) hay theo ñöôøng bieån, roài sau ñoù trôû veà nöôùc dòch kinh. Chính nhôø nhöõng coâng trình ñoù cho neân Phaät giaùo, vaø ñaëc bieät Ñaïi Thöøa, môùi ñöôïc phoå bieán taïi Trung Hoa. Ngöôïc laïi cuõng coù moät soá taêng só ñi töø AÁn Ñoä sang Trung Hoa truyeàn giaùo vaø dòch kinh, nhö An Shih Kao, theá kyû thöù 2, Kumarajiva (Cöu Ma La Thaäp), ñaàu theá kyû thöù 5, vaø Paramartha, theá kyû thöù 6. Moät soá tröôøng phaùi tieáp tuïc phaùt trieån, nhö Tam Luaän (San Lun) töø Trung Quaùn, Phaùp Töôùng (Fa Hsiang) töø Duy Thöùc, nhöng chính taïi Trung Hoa cuõng coù nhieàu toâng phaùi ñaëc bieät xuaát hieän :
a) Thieàn toâng (Chan, theá kyû thöù 6) sau khi phaân chia thaønh tröôøng phaùi phía Nam (goïi laø "ñoán ngoä", höôùng daãn bôûi Luïc toå Hueä Naêng) vaø tröôøng phaùi phía Baéc (goïi laø "tieäm tu", höôùng daãn bôûi Thaàn Tuù), tieáp tuïc phaùt trieån tôùi khi coøn laïi hai moân phaùi chính laø Laâm Teá (Lin Chi) vaø Taøo Ñoäng (Tsao Tung), ñöôïc truyeàn qua Nhaät Baûn döôùi teân laø Zen Rinzai vaø Soto.
b) Tònh Ñoä toâng (Ching Tu, theá kyû thöù 5) thôø ñöùc Phaät A Di Ñaø (Amitabha) vaø döïa leân nieäm Phaät (nien fo), trôû thaønh moãi ngaøy moät quan troïng vaø truyeàn qua Nhaät Baûn döôùi teân laø Jodo.
c) Thieân Thai toâng (Tien Tai, theá kyû thöù 6) döïa leân Kinh Phaùp Hoa (coøn goïi laø Dieäu Phaùp Lieân Hoa Kinh, Saddharma-pundarika), chia Phaät Phaùp thaønh 5 thôøi kyø vaø gom ba thöøa laïi thaønh moät Phaät thöøa duy nhaát, ngaøy hoâm nay coøn laïi taïi Nhaät Baûn döôùi teân laø Tendai.
d) Hoa Nghieâm toâng (Hua Yen, theá kyû thöù 6) döïa leân Kinh Hoa Nghieâm (Buddhavatamsaka-sutra), quan nieäm "vaïn phaùp ñoàng nhaát tính" (taát caû moïi phaùp laø moät), laø Chaân Nhö, ngaøy hoâm nay coøn laïi taïi Nhaät Baûn döôùi teân laø Kegon.
e) Maät toâng (Mi Tsung, theá kyû thöù 8) döïa leân treân thöïc haønh nghi leã, aán chuù, ñoà hình, khoâng ñöôïc phoå bieán cho laém taïi Trung Hoa vì tính chaát maät truyeàn, nhöng vaãn tieáp tuïc taïi Nhaät Baûn döôùi teân laø Shingon.
Taïi Taây Taïng, cuõng ñaõ coù söï coù maët cuûa Tieåu Thöøa (phaùi Sarvastivada), nhöng vì khoâng ñaùp öùng ñöôïc nhu caàu phaùp thuaät cuûa quaàn chuùng ñaõ thaám nhuaàn toân giaùo Boân baûn xöù, cho neân khoâng toàn taïi laâu daøi. Traùi laïi Ñaïi Thöøa, döôùi hình thöùc Kim Cöông thöøa (Vajrayana), phaùt trieån song song vôùi Maät Toâng (Tantrayana) cuûa AÁn Ñoä giaùo, ñaõ töø nhöõng theá kyû thöù 7, thöù 8 ñi saâu vaøo xaõ hoäi Taây Taïng, vaø töï taïo neân cho mình moät baûn saéc rieâng bieät. Veà maët giaùo lyù, Phaät giaùo Taây Taïng tieáp nhaän caû hai giaùo lyù Nguyeân Thuûy (Töù Ñeá, Duyeân Khôûi) vaø Ñaïi Thöøa (taùnh Khoâng). Veà maët thöïc haønh, Phaät giaùo Taây Taïng duøng caû thieàn ñònh laãn tuïng nieäm, vaø nhöõng phöông tieän ñaëc bieät nhö thaàn chuù (mantra), aán quyeát (mudra) vaø ñoà hình (mandala).
II. Nhöõng khaùc bieät giöõa Tieåu Thöøa vaø Ñaïi Thöøa 1. Ñònh nghóa moät soá danh töø
Ñaàu tieân, thieát töôûng chuùng ta neân ñònh nghóa roõ raøng moät soá danh töø thoâng duïng, ñeå coù theå duøng nhöõng danh töø ñoù moät caùch chính xaùc hôn : Hinayana (Tieåu Thöøa), Mahayana (Ñaïi Thöøa), Bodhisattvayana (Boà Taùt Thöøa), Theravada (ñaïo Phaät Nguyeân Thuûy), Nam Toâng, Baéc Toâng, Sthaviravada (Thöôïng Toïa Boä), Mahasanghika (Ñaïi Chuùng Boä), v.v.
Ngöôøi ta thöôøng dòch chöõ yana laø "thöøa" (coã xe), nhöng thaät ra "yana" coù nghóa laø "chieác beø", laø phöông tieän chuyeân chôû thöôøng xuyeân cuûa ngöôøi AÁn Ñoä thôøi baáy giôø, qua nhöõng chi nhaùnh cuûa soâng Haèng. Do ñoù, ngöôøi Phaät töû thöôøng ví cuoäc ñôøi ñaày khoå ñau naøy nhö moät gioøng soâng, beân naøy soâng laø "beán meâ", beân kia soâng laø "bôø giaùc", vaø ñaïo Phaät cuõng nhö chieác beø duøng ñeå chôû ngöôøi ta qua soâng. Teân cuûa Kinh Prajnaparamita (Baùt Nhaõ Ba La Maät Ña) cuõng duøng hình aûnh ñoù, nghóa laø "trí tueä vöôït qua beân kia bôø". Chieác beø chæ laø moät phöông tieän duøng ñeå qua soâng, cuõng nhö moät con ñöôøng treân ñaát boä, nhöng hình aûnh con ñöôøng ("ñaïo") khoâng roõ nghóa baèng hình aûnh chieác beø (huoáng chi "chôû chieác beø treân löng" khoù loøng dòch ñöôïc laø "chôû con ñöôøng treân löng" !).
Hai chöõ "Tieåu Thöøa" (Hinayana) vaø "Ñaïi Thöøa" (Mahayana) xuaát hieän khaù muoän trong danh töø Phaät giaùo, vaø ñöôïc duøng ñeå ñoái chieáu nhau. Ñöùng veà phöông dieän lòch söû, thì caùch duøng naøy raát tieän lôïi, ñeå nhìn roõ söï phaân chia ra töøng tröôøng phaùi giöõa hai beân. Nhöng vì chöõ "Tieåu Thöøa" bao haøm moät söï ñaùnh giaù, vôùi nguï yù cheâ bai, cho raèng ñoù chæ laø chieác beø nhoû chôû ñöôïc ít ngöôøi, trong khi ñoù "Ñaïi Thöøa" laø chieác beø lôùn chôû ñöôïc nhieàu ngöôøi hôn, raèng Tieåu Thöøa thaáp keùm hôn, haïn heïp hôn, cho neân ngöôøi ta neân traùnh duøng danh töø naøy ñeå chæ ñònh phong traøo Phaät giaùo Tieåu Thöøa hieän taïi. Danh töø neân duøng ñeå thay theá "Tieåu Thöøa" laø "Phaät giaùo Nguyeân Thuûy" (Theravada), laø ñaïo Phaät hieän nay ñang phoå bieán taïi Tích Lan, Mieán Ñieän, Thaùi Lan (tuy raèng chöõ "Nguyeân Thuûy" cuõng khoâng hoaøn toaøn ñuùng, bôûi vì bao haøm yù nghóa khoâng thay ñoåi töø thôøi ñöùc Phaät ; ñeå traùnh ngoä nhaän, chuùng ta neân duøng chöõ "ñaïo Phaät nguoàn goác" (primitif) ñeå chæ ñònh ñaïo Phaät trong thôøi gian Phaät coøn taïi theá vaø khoaûng 100 naêm sau khi ngaøi dieät ñoä, tröôùc khi phaân chia thaønh Thöôïng Toïa vaø Ñaïi Chuùng Boä). Cuõng neân ñeå yù raèng "Thera" (tieáng pali) hay"Sthavira" (tieáng sanskrit) coù nghóa laø "coå xöa"; "vada" laø "tröôøng phaùi"; cho neân dòch saùt nghóa thì phaûi laø "coå phaùi". Do ñoù ngöôøi ta cuõng duøng töø "Coå phaùi Trí tueä" (Ancienne Ecole de Sagesse), thaät ra saùt nghóa hôn ñeå chæ ñònh Thöôïng Toïa Boä, vaø töø "Taân phaùi Trí tueä" ñeå chæ ñònh tröôøng phaùi Trung Quaùn (Madhyamaka) xuaát hieän sau naøy.
Ngöôøi ta cuõng hay thaáy duøng hai chöõ Nam Toâng vaø Baéc Toâng ñeå chæ Tieåu Thöøa vaø Ñaïi Thöøa, vì leõ ôû chaâu AÙ caùc nöôùc mieàn Nam thöôøng ñi theo Tieåu Thöøa vaø caùc nöôùc mieàn Baéc ñi theo Ñaïi Thöøa. Thaät ra, söï phaân chia thaønh Nam Baéc Toâng cuõng chaúng mang laïi ñöôïc gì, maø laïi coù theå gaây ngoä nhaän, bôûi vì ñöùng veà maët ñòa dö thì ñaïo Phaät ñöôïc truyeàn baù theo 3 con ñöôøng : veà phía Nam, baèng ñöôøng thuûy qua Tích Lan, Mieán Ñieän, v.v.; veà phía Ñoâng, qua Trung Hoa, Nhaät Baûn, v.v., sau khi ñi voøng raëng nuùi Himalaya baèng "con Ñöôøng Luïa" töø mieàn Taây Baéc AÁn Ñoä, xuyeân qua Turkestan ; veà phía Baéc, qua Taây Taïng, Moâng Coå. Ba con ñöôøng naøy, maø caùc nhaø Phaät hoïc coøn goïi laø Phaät giaùo phía Nam, Phaät giaùo phía Ñoâng vaø Phaät giaùo phía Baéc, seõ truøng hôïp vôùi 3 ngaønh chính cuûa Phaät giaùo, töùc laø : Tieåu Thöøa, Ñaïi Thöøa vaø Kim Cöông Thöøa.
Kim Cöông Thöøa (Vajrayana) ñoâi khi ñöôïc coi laø moät "thöøa" rieâng bieät, nhöng ñoái vôùi ña soá caùc nhaø Phaät hoïc ñoù laø moät nhaùnh cuûa Ñaïi Thöøa. Do ñoù, chöõ "Tam thöøa" (Triyana) thöôøng gaëp khoâng phaûi duøng ñeå chæ Tieåu, Ñaïi, Kim Cöông Thöøa, maø laø ñeå chæ Thanh Vaên, Duyeân Giaùc vaø Boà Taùt Thöøa, laø nhöõng danh töø phoå bieán trong Phaät giaùo Ñaïi Thöøa.2. Tam thöøa (Triyana) vaø lyù töôûng Boà Taùt (Bodhisattva)
Vì nhöõng lyù do ñaõ neâu treân, trong moät thôøi gian khaù laâu ngöôøi ta thöôøng traùnh duøng chöõ Tieåu Thöøa ñeå ñoái chieáu laïi vôùi Ñaïi Thöøa. Nhöõng ngöôøi theo Ñaïi Thöøa goïi nhöõng ngöôøi "beân kia" laø "moân ñeä cuûa Thanh Vaên vaø Duyeân Giaùc thöøa". Theo tröôøng phaùi Nhaát Theá Höõu (Sarvastivada), coù 3 con ñöôøng giaûi thoaùt (gotra), maø Ñaïi Thöøa sau naøy goïi laø Tam Thöøa (Triyana) :
a) Thanh Vaên Thöøa (Shravakayana), laø con ñöôøng cuûa "thính giaû", cuûa ngöôøi nghe giaùo phaùp, tu theo Phaät, chöùng ñöôïc quaû A La Haùn, nhöng chöa giaùc ngoä hoaøn toaøn.
b) Duyeân Giaùc Thöøa (Pratyekayana), laø con ñöôøng cuûa ngöôøi ñaõ "giaùc ngoä moät mình" (Duyeân Giaùc Phaät hay Bích Chi Phaät), hoaøn toaøn töï mình vaø cho mình, nhöng laàm luõi moät mình nhö moät con teâ giaùc, vaø cheát ñi mang theo mình söï thaät.
c) Boà Taùt Thöøa(Bodhisattvayana), laø con ñöôøng cuûa ngöôøi sau khi ñaõ giaùc ngoä hoaøn toaøn, ñem Chaùnh Phaùp ñi truyeàn baù cho ngöôøi khaùc.
Ñoái vôùi nhöõng ngöôøi theo Ñaïi Thöøa, hai con ñöôøng treân chæ ñöa tôùi Thanh Vaên vaø Duyeân Giaùc, laø nhöõng lyù töôûng chöa ñuû cao ñeïp, troïn veïn, chæ coù Boà Taùt Thöøa laø con ñöôøng duy nhaát ñöa tôùi giaùc ngoä toái thöôïng, Samyak (pali : Samma)-Sambuddha (Voâ Thöôïng Phaät), sau voâ löôïng kieáp soáng töø bi.
Do ñoù, Ñaïi Thöøa coøn ñöôïc goïi laø Boà Taùt Thöøa (Bodhisattvayana), tröôùc khi laáy teân laø Ñaïi Thöøa. Nhaân vaät lyù töôûng cuûa Ñaïi Thöøa laø Boà Taùt (chöõ taét cuûa Boà Ñeà Taùt Ñoûa, Bodhisattva), Bodhi coù nghóa laø giaùc ngoä, sattva laø sinh vaät. Boà Taùt laø ngöôøi saép thaønh Phaät, nhöng vì loøng töø bi, thöông yeâu chuùng sinh, cho neân quyeát taâm ôû laïi giuùp chuùng sinh cho tôùi khi naøo taát caû ñeàu ñöôïc giaûi thoaùt. "Naøy, Subhuti (Tu Boà Ñeà) ! Moät vò Boà Taùt phaûi nghó raèng : 'Coù bao nhieâu chuùng sinh trong vuõ truï, duø chuùng sinh ra töø tröùng, töø thai, töø nôi aåm thaáp, hay hoùa sinh, duø chuùng thuoäc loaøi höõu saéc hay voâ saéc, duø chuùng thuoäc loaøi coù tri giaùc hay khoâng coù tri giaùc, cho ñeán baát cöù vuõ truï chuùng sinh naøo coù theå quan nieäm ñöôïc, taát caû ñeàu phaûi ñöôïc ta daãn vaøo Nieát Baøn'. Maø maëc daàu voâ löôïng chuùng sinh ñaõ ñöôïc daãn vaøo Nieát Baøn nhö vaäy, khoâng coù moät chuùng sinh naøo ñöôïc daãn vaøo Nieát Baøn. Vì sao vaäy ? Vì neáu moät Boà Taùt coøn thaáy coù 'chuùng sinh', thì Boà Taùt ñaõ khoâng phaûi laø Boà Taùt, laø keû ñaõ giaùc ngoä" (Vajracchedika, Kinh Kim Cöông).
Thaät ra, khaùi nieäm Boà Taùt khoâng phaûi laø moät saùng kieán cuûa Ñaïi Thöøa : ñoái vôùi ngöôøi Phaät töû, moãi vò Phaät ñaõ laø moät vò Boà Taùt trong moät thôøi gian daøi tröôùc khi giaùc ngoä. Ñieàu môùi meû laø Ñaïi Thöøa ñaõ laøm cho lyù töôûng ñoù trôû thaønh lyù töôûng cuûa taát caû moïi ngöôøi, nghóa laø taát caû phaûi noi göông Boà Taùt chöù khoâng phaûi noi göông A La Haùn. Ñaïi Thöøa cho raèng A La Haùn chöa boû ñöôïc hoaøn toaøn caùi "ngaõ", vaãn coøn phaân bieät mình vaø ngöôøi, vaø ñaõ ñaït ñöôïc Nieát Baøn cho mình nhöng ñeå laïi ngöôøi khaùc ôû ngoaøi. Töø Bi (metta - karuna) ñaõ trôû thaønh ngang haøng vôùi Trí Tueä (prajna). "Töï giaùc, giaùc tha, giaùc haïnh vieân maõn", laø toân chæ cuûa ngöôøi Phaät töû Ñaïi Thöøa.3. Khoâng, A Laïi Da thöùc, Chaân Nhö
Trong Kinh coù noùi coù 2 ñieàu maø Boà Taùt phaûi nhôù : "Khoâng bao giôø boû rôi chuùng sinh, vaø nhìn thaáy roõ raèng taát caû laø Khoâng".
Khoâng (sunyata) laø moät khaùi nieäm tinh hoa cuûa ñaïo Phaät, ñöôïc trieån khai bôûi Nagarjuna (Long Thuï) ñöùng ñaàu tröôøng phaùi Madhyamaka (Trung Quaùn), coøn goïi laø Sunyatavada (Khoâng phaùi). Lyù luaän ñöôïc ñaåy xa tôùi söï phuû nhaän moïi khaúng ñònh veà baûn theå cuûa söï vaät, vôùi 8 phuû ñònh laø "baát sanh, baát dieät, baát nhaát, baát dò, baát thöôøng, baát ñoaïn, baát lai, baát xuaát". Con ñöôøng Trung ñaïo laø con ñöôøng ñi giöõa hö voâ vaø khaúng ñònh, vöôït khoûi moïi khaùi nieäm, phaân bieät. "Khoâng" khoâng coù nghóa laø hö voâ, laø khoâng coù gì. "Khoâng" coù nghóa laø baûn theå cuûa söï vaät, laø Chaân Nhö (tathata), laø söï thöïc tuyeät ñoái (paramartha-satya). Nieát Baøn laø do söï nhaän thöùc ñöôïc caùi Chaân Khoâng cuûa söï vaät, vaø cuõng chính laø Luaân Hoài, bôûi vì Nieát Baøn vaø Luaân Hoài chæ laø hai theå hieän cuûa moät thöïc taïi. Ñoái vôùi keû ñaõ qua beân bôø beân kia roài thì khoâng coøn soâng, khoâng coøn bôø, khoâng coøn Luaân Hoài cuõng nhö Nieát Baøn.
Ngaøi Long Thuï coù noùi : " Giaùo lyù ñöùc Phaät döïa leân treân söï phaân bieät hai loaïi chaân lyù, ñoù laø chaân lyù töông ñoái (samvriti-satya, Tuïc Ñeá), laø söï thöïc thoâng thöôøng cuûa theá giôùi hieän töôïng, vaø chaân lyù tuyeät ñoái (paramartha-satya, Chaân Ñeá), laø söï thöïc sieâu ñaúng, toái haäu. Muoán hieåu ñöôïc caùi vi dieäu thaâm thuùy cuûa ñaïo Phaät thì phaûi phaân bieät roõ hai loaïi chaân lyù ñoù".
Duy Thöùc mang laïi theâm moät caùi nhìn môùi laï nöõa veà taùnh Khoâng. Ñieåm caên baûn cuûa Duy Thöùc laø moïi hieän töôïng ñeàu laø saûn phaåm cuûa yù thöùc con ngöôøi (cittamatra), vaø ngoaøi 6 loaïi yù thöùc thoâng thöôøng ra, coøn 2 loaïi nöõa, trong ñoù coù alaya-vijnana (A laïi da thöùc), ôû moät möùc ñoä taøng aån (do ñoù coù khi goïi laø Taøng thöùc) nhö moät chieác bình chöùa ñöïng nhöõng haït nhaân cuûa haønh ñoäng caù nhaân. Trong chieàu saâu thaúm cuûa A laïi da thöùc, coù moät möùc ñoä vöôït leân khoûi moïi phaân bieät nhò nguyeân vaø coù theå hieåu nhö Khoâng, hoaëc Chaân Nhö. Theo Kinh Lankavatara-sutra (Laêng Giaø), thì 7 loaïi yù thöùc treân bieán ñoäng nhö nhöõng laøn soùng treân bieån caû, khoâng aûnh höôûng gì tôùi chieàu saâu cuûa A laïi da. Thaät ra, muïc ñích cuûa Duy Thöùc khoâng phaûi laø ñeå trình baày moät quan ñieåm trieát lyù thuaàn tuùy, nhöng maø laø ñeå ñöa tôùi moät caùi nhìn giuùp ñôõ phaùt trieån trí tueä. Caùi chính vaãn laø con ñöôøng thieàn ñònh, bôûi vì Duy Thöùc, coøn goïi laø Yogachara, ñaët naëng vaøo tu taäp Yoga (Du giaø), töùc laø phöông phaùp thieàn ñònh ñöa tôùi giaùc ngoä.
Ñeå giaûng nghóa söï xuaát hieän cuûa nhöõng giaùo lyù sau naøy, nhöõng ngöôøi theo Ñaïi Thöøa cho raèng taát caû ñeàu laø do ñöùc Phaät daäy, nhöng vì thaáy roõ raèng nhöõng ñieàu ñoù quaù cao sieâu, thaâm thuùy, khoù hieåu ñoái vôùi nhöõng con ngöôøi coøn quaù ñam meâ, ngu muoäi, neân ngaøi môùi caát ñi moät choã, ñeå roài maáy traêm naêm sau môùi göûi ngöôøi laáy ra vaø giaûng giaûi cho quaàn chuùng. Chaúng haïn nhö Nagarjuna ñaõ ñöôïc trao söù meänh xuoáng taän cung ñieän cuûa caùc Xaø Thaàn (naga) ñeå tieáp nhaän giaùo lyù bí truyeàn do ñöùc Phaät ñeå laïi. Ñoâi khi ngöôøi ta khoâng duøng nhöõng lôøi leõ thaàn bí nhö vaäy, maø chæ keå raèng ñöùc Phaät bí truyeàn nhöõng ñieàu vi dieäu cao sieâu khoù hieåu cho moät soá ñeä töû, vaø nhöõng ngöôøi naøy bí truyeàn laïi cho caùc ñeä töû mình, cho ñeán khi thôøi cô ñaõ tôùi, seõ tuyeân boá cho theá giôùi ñeå taát caû ñeàu ñöôïc chia xeû söï hieåu bieát ñoù.4. Thuyeát Tam Thaân Phaät (les Trois Corps de Buddha)
Quan nieäm nhö vaäy ñöông nhieân laø khoâng coøn coi troïng tính chaát lòch söû cuûa ñöùc Phaät, maø coi ñöùc Phaät nhö moät thöïc theå sieâu nhieân (eâtre transcendantal), vöôït khoûi thôøi gian vaø khoâng gian. Ñoù laø thuyeát Trikaya (Tam Thaân) cuûa Ñaïi Thöøa, chuû tröông ñöùc Phaät coù theå xuaát hieän döôùi 3 hình thöùc:
a) Nirmanakaya (ÖÙng Thaân), töùc laø thaân xaùc trong ñoù Phaät xuaát hieän tröôùc maét nhöõng con ngöôøi.
b) Sambhogakaya (Baùo Thaân), töùc laø thaân trong ñoù Phaät soáng trong theá giôùi Tònh Ñoä, theá giôùi Cöïc Laïc cuûa chö Phaät.
c) Dharmakaya (Phaùp Thaân), laø Chaân töôùng cuûa Phaät, laø söï thöïc sieâu nhieân bình ñaúng cuûa moïi Phaùp.
Töø ñoù, xuaát hieän raát nhieàu vò Phaät vaø Boà Taùt, maø chuùng ta thöôøng nghe teân trong caùc Kinh saùch, hay thaáy hình töôïng trong caùc chuøa chieàn. Ñöùc Phaät Amitabha (A Di Ñaø) "Voâ Löôïng Quang" (aùnh saùng voâ bieân), nguï taïi Sukhavati (Taây Phöông Cöïc Laïc, hay Tònh Ñoä), laø ñöùc Phaät hay ñöôïc thôø phuïng nhaát taïi Trung Hoa, Nhaät Baûn, Vieät Nam. Ngoaøi ra coøn ñöùc Phaät Maitreya (Di Laëc), laø Phaät seõ tôùi trong töông lai. Boà Taùt Avalokiteshvara (Quaùn Theá AÂm) cuõng ñöôïc thôø phuïng raát nhieàu, qua loøng töø bi cöùu khoå cuûa ngaøi, ngoaøi ra coøn caùc Boà Taùt Ñaïi Theá Chí, Vaên Thuø, Phoå Hieàn, Ñòa Taïng, v.v. Moãi vò Boà Taùt töôïng tröng cho moät ñöùc tính cao caû, chaúng haïn nhö ngaøi Thöôøng Baát Khinh gaëp ai cuõng kính caån nghieâng mình vaø noùi : "Toâi khoâng daùm khinh ngaøi, vì ngaøi seõ thaønh Phaät". Ngoaøi nhöõng vò Boà Taùt sieâu nhieân ñoù ra, coøn nhöõng vò Boà Taùt taïi theá, laø nhöõng con ngöôøi maãu möïc vì traøn ñaày töø bi, trí tueä vaø yù chí giaùc ngoä.5. Tha löïc / töï löïc, vaø phöông tieän thieän xaûo
Moät ñieåm khaùc bieät quan troïng giöõa phöông phaùp tu cuûa Ñaïi Thöøa vaø ñaïo Phaät Nguyeân Thuûy, laø trong ñaïo Phaät Nguyeân Thuûy, moãi ngöôøi chæ coù theå troâng caäy vaøo chính mình ñeå töï giaûi thoaùt, trong khi ñoù trong Ñaïi Thöøa, coù theå keâu goïi tôùi söï giuùp ñôõ cöûa caùc vò Phaät vaø Boà Taùt, vaø cuõng coù theå duøng nhöõng phöông tieän (upaya) thieän xaûo (kausalya) (moyens habiles), nhö tuïng nieäm, goõ moõ, laàn traøng haït, ñaùnh chuoâng, ñaùnh troáng, v.v. Trong ñaïo Phaät Nguyeân Thuûy vaø Thieàn, chæ coù töï löïc, trong khi ñoù trong Ñaïi Thöøa, coøn coù tha löïc. Caùc vò toå caùc moân phaùi Ñaïi Thöøa thöôøng giaûng nghóa raèng con ñöôøng töï löïc laø con ñöôøng khoù, ít ngöôøi ñi theo ñöôïc, nhaát laø thôøi buoåi sau naøy laø thôøi buoåi "maït phaùp", cho neân ña soá phaûi caàn ñeán con ñöôøng tha löïc. Tuïng nieäm Kinh keä hay teân Phaät laø vöøa keâu goïi ñeán söï giuùp ñ" cuûa tha löïc vöøa duøng phöông tieän thieän xaûo. Trong Kim Cöông Thöøa (Vajrayana), coøn goïi laø Maät Toâng (Tantrayana), ngoaøi tuïng nieäm ra coøn coù nhieàu phöông tieän maïnh meõ nhö thaàn chuù (mantra), aán quyeát (mudra) vaø ñoà hình (mandala), ñeå giuùp ngöôøi haønh giaû coá ñònh caùi taâm cuûa mình.6. Ñöùc tin
Keâu goïi tôùi tha löïc cuõng coù nghóa laø ñaët ñöùc tin vaøo chö Phaät vaø chö Boà Taùt. Trong khi ñaïo Phaät Nguyeân Thuûy coi ñöùc tin laø phuï, thì Ñaïi Thöøa laïi cho ñöùc tin giöõ moät vai troø quan troïng, ngang haøng vôùi trí tueä. Ñöùc tin laø ñöùc tính chính ñöa tôùi caùc ñöùc tính khaùc, vaø laø con ñöôøng giaûi thoaùt cho nhöõng ai khoâng haønh ñöôïc thieàn vaø giöõ ñöôïc giôùi luaät.
Bôûi vì, neáu chæ coù moät phöông phaùp laø quaùn veà Khoâng, thì chaéc haún ña soá caùc Phaät töû seõ bò gaït boû ra ngoaøi, vì lyù do thieáu caên cô, vì nhöõng phieàn toaùi trong cuoäc soáng gia ñình vaø xaõ hoäi. Vì theá Nagarjuna coù noùi caâu : "Con ñöôøng khoù ñi laø con ñöôøng cuûa trí tueä, con ñöôøng deã ñi laø con ñöôøng cuûa ñöùc tin". Theo ngaøi, caû hai cuøng ñöa tôùi moät muïc ñích vaø cuøng boå tuùc cho nhau.
Ngay töø khoaûng 400 tröôùc CN, phong traøo Bhakti (töùc laø toân thôø, suøng baùi caùc vò thaàn linh) ñaõ baét ñaàu phaùt trieån taïi AÁn Ñoä, vaø khoaûng ñaàu Taây Lòch ñaõ coù aûnh höôûng lôùn maïnh treân quaàn chuùng vaø hoaøn toaøn xaâm nhaäp vaøo Phaät giaùo. Söï hoøa nhaäp cuûa phong traøo Bhakti vaø Taân Phaùi Trí Tueä seõ ñöa tôùi caùi maø ngöôøi ta coù theå goïi laø "ñaïo Phaät cuûa ñöùc tin". Tin töôûng ôû ñöùc Phaät cuõng laø ñieåm maáu choát trong Tònh Ñoä toâng, cuõng goïi laø "con ñöôøng cuûa ñöùc tin".
Thaät ra, bhakti laø moät chöõ thöôøng duøng trong AÁn Ñoä giaùo, ñeå chæ söï suøng tín nôi Thöôïng Ñeá, Brahman vaø caùc vò thaàn linh khaùc (deùvotion mystique). Chöõ thöôøng duøng trong ñaïo Phaät laø saddha (skrt shraddha), laø söï tin töôûng vaøo Phaät, Phaùp, Taêng (foi de confiance). Ñaët tin töôûng vaøo ngöôøi thaày cuûa mình laø moät ñieàu caàn thieát trong nhöõng böôùc ban ñaàu, cuõng nhö tin töôûng vaøo ngöôøi daãn ñaàu trong khi mình coøn trong boùng toái, chöa nhìn thaáy con ñöôøng ñi moät caùch roõ raøng. Tröôùc khi thöïc nghieäm ñöôïc con ñöôøng giaûi thoaùt, thì mình phaûi tin vaøo con ngöôøi ñaõ thöïc nghieäm con ñöôøng ñoù, vaø ñi theo con ñöôøng ngöôøi ñoù chæ. Ñieàu ñoù khaùc haún trong baûn chaát vôùi ñöùc tin cuûa caùc toân giaùo thaàn khaûi.7. Phaät taùnh
Moät ñaëc ñieåm nöõa theå hieän tinh thaàn bình ñaúng cuûa Ñaïi Thöøa laø loøng tin ôû "Boà Ñeà taâm" (Bodhicitta) coù maët trong moãi ngöôøi. Baát keå ngöôøi naøo yeáu heøn, ngu doát, toäi loãi ñeán ñaâu chaêng nöõa, ai ai cuõng coù Boà Ñeà taâm, vaø duø ôû hoaøn caûnh naøo, cuõng coù khaû naêng höôùng thöôïng, töï mình tu taäp, ñeå ñaït ñöôïc giaùc ngoä vaø giaûi thoaùt.
Khi ñöùc Phaät khaúng ñònh : "Ta laø Phaät ñaõ thaønh, caùc ngöôi laø Phaät seõ thaønh", thì lôøi noùi ñoù coù moät söùc maïnh phi thöôøng, mang laïi cho con ngöôøi moät nieàm töï tin vaø moät söï duõng caûm voâ bôø beán. Trong caùc toân giaùo thaàn khaûi, khoâng coù tinh thaàn ñoù, con ngöôøi taïo ra bôûi Thöôïng Ñeá chæ coù theå sau khi cheát trôû veà vôùi Thöôïng Ñeá, chöù khoâng theå naøo trôû thaønh Thöôïng Ñeá ñöôïc. Tröø khi, theo quan nieäm cuûa moät soá ngöôøi (mystiques), trong moãi con ngöôøi ñaõ coù moät phaàn cuûa Thöôïng Ñeá. Phaûi chaêng caùi phaàn huyeàn maëc naèm trong chieàu saâu thaúm cuûa con ngöôøi ñoù chæ laø moät, duø goïi noù laø theá naøo chaêng nöõa, Brahman, Thöôïng Ñeá, Allah hay Sunyata, Tathata (Khoâng, Chaân Nhö)...?
Sau khi xem xeùt nhöõng khaùc bieät giöõa Tieåu Thöøa vaø Ñaïi Thöøa, chuùng ta thöû tìm hieåu nhöõng lyù do cuûa söï xuaát hieän cuûa Ñaïi Thöøa. Nhöõng lyù do naøo khieán Ñaïi Thöøa xuaát hieän ? Ñoù coù phaûi laø moät ñieàu taát yeáu, sôùm muoän gì cuõng phaûi xaåy ra khoâng, hay ñoù chæ laø moät söï hoaøn toaøn ngaãu nhieân, tình côø ?
III. Nhöõng lyù do xuaát hieän cuûa Ñaïi Thöøa Coù leõ coù nhieàu lyù do xuaát hieän cuûa Ñaïi thöøa chöù khoâng phaûi laø moät lyù do duy nhaát.
Ñaàu tieân laø söï phaân hoùa cuûa ñaïo Phaät ra nhieàu ngaønh, nhieàu moân phaùi. Ñieàu ñoù thaät ra khoâng theå naøo traùnh ñöôïc, thöù nhaát vì lyù do ñòa dö, vôùi söï toûa roäng ra cuûa ñaïo Phaät töø Ñoâng sang Taây, töø Baéc tôùi Nam, cho neân khoâng theå naøo traùnh ñöôïc söï raûi raùc cuûa caùc chuøa chieàn cuõng nhö caùc tröôøng Phaät hoïc.Thöù nhì vì nhöõng khaùc bieät trong caùch hieåu ñaïo Phaät, ngay caû giöõa nhöõng ñeä töû ñaàu tieân cuûa ñöùc Phaät. Khaùc bieät trong söï caûm nhaän, trong tính tình, trong caên cô cuûa moãi ngöôøi. Chaúng haïn nhö khi ñöùc Phaät ñöa chieác hoa leân vaø im laëng mæm cöôøi, thì chæ coù mình Mahakashyapa (Ñaïi Ca Dieáp) laõnh hoäi ñöôïc. Moãi ngöôøi ñeä töû cuûa ñöùc Phaät coù moät ñaëc ñieåm : noåi tieáng veà trí tueä thoâng minh laø Sariputra (Xaù Lôïi Phaát), veà tình caûm thaønh kính laø Ananda (A Nan), veà taøi phaùp thuaät laø Moggallana (Muïc Kieàn Lieân). Taát caû nhöõng vò ñaïi ñeä töû ñoù laïi coù nhöõng ñeä töû sau, moãi ngöôøi moät khaùc, moãi ngöôøi seõ ñi tìm con ñöôøng phuø hôïp vôùi mình. Töø ñoù naåy sinh ra nhieàu con ñöôøng, ñieàu ñoù khoâng theå naøo traùnh ñöôïc vaø coù theå noùi raèng laø moät ñieàu hay cho ñaïo Phaät.
Ñoái vôùi nhaø Phaät hoïc Henri Arvon, chính vì coù nhöõng vaán ñeà ñöùc Phaät ñeå laïi khoâng giaûi quyeát ("en suspens"), cho neân môùi coù nhöõng chia reõ, khaùc bieät sau naøy. Noùi caùch khaùc, maàm moáng cuûa söï chia reõ naèm ôû trong nhöõng caâu hoûi ñöùc Phaät khoâng traû lôøi.
Theo Kinh Du Haønh trong boä Tröôøng A Haøm, ñöùc Phaät tröôùc khi dieät ñoä coù noùi vôùi ngaøi A Nan :"Töø ñaây trôû ñi cho pheùp caùc tyø kheo tuøy nghi boû nhöõng giôùi caám nhoû nhaët ". Nhöng khi moïi ngöôøi hoûi ngaøi A Nan nhöõng giôùi caám nhoû nhaët ñöùc Phaät noùi ñoù laø gì, thì ngaøi A Nan khoâng bieát. Trong khi moïi ngöôøi phaân vaân, khoâng bieát laøm sao, thì ngaøi Ca Dieáp lieàn khuyeân :"Ñieàu gì Phaät khoâng cheá ra, thì nay khoâng cheá, ñieàu gì Phaät ñaõ cheá ra, thì chôù neân thay ñoåi". Thaùi ñoä baûo thuû naøy giöõ ñöôïc söï ñoàng nhaát trong taêng ñoaøn, nhöng chæ trong moät thôøi gian ngaén, chöa ñaày 100 naêm, vì nhö chuùng ta ñaõ thaáy, hoäi nghò keát taäp thöù nhì sôû dó xaåy ra cuõng laø vì vaán ñeà giôùi luaät, vì caùch hieåu giôùi luaät khaùc nhau.
Ngoaøi nhöõng chæ trích veà nhöõng sô cöùng cuûa giôùi luaät, cuûa truyeàn thoáng, coøn xuaát hieän nhöõng chæ trích veà khuynh höôùng quaù ñaët naëng vaøo trí thöùc, quaù luaån quaån trong nhöõng lyù luaän sieâu hình cuûa nhöõng tröôøng phaùi Tieåu Thöøa. Nhöõng gioøng sau ñaây cuûa lama Anangarika Govinda coù theå phaûn aùnh ñöôïc phaàn naøo tinh thaàn thôøi baáy giôø : "Khi toân giaùo baét ñaàu caèn coãi, ñöùc tin trôû neân tín ñieàu, kinh nghieäm thay baèng saùch vôû, ñaïo ñöùc baèng giôùi luaät, thaønh kính baèng nghi thöùc, thieàn ñònh baèng luaän töôûng, trí tueä baèng giaùo khoa, ñoù laø luùc phaûi laøm moät 'böôùc nhaåy hieän höõu' ñeå tìm laïi chaân lyù vaø coá gaéng ñem laïi moät yù nghóa cho cuoäc soáng".
Moät lyù do nöõa cuûa söï xuaát hieän cuûa Ñaïi Thöøa laø nhu caàu cuûa ngöôøi cö só. Trong nguoàn goác, ñaïo Phaät laø ñaïo cuûa nhöõng ngöôøi tu haønh, ñaõ rôøi boû ñôøi soáng gia ñình, ñeå hoïp nhau thaønh ñoaøn theå taêng giaø, soáng trong tònh xaù, vôùi moät muïc ñích duy nhaát laø ñi tìm giaûi thoaùt. Trong Tröôøng Boä Kinh (Dighanikaya) coù moät ñoaïn noùi veà ñieàu ñoù : "Moät ngöôøi chuû nhaø ñöôïc nghe Chaùnh phaùp, beøn ñaët loøng tin nôi Nhö Lai. OÂng töï mình cöùu xeùt : 'Ñaày raãy nhöõng trôû ngaïi laø ñôøi soáng gia ñình, laø con ñöôøng buïi baäm vaø baát tònh. Töï do nhö khí trôøi laø ñôøi soáng cuûa keû ñaõ töø boû nhöõng cuûa caûi trong theá gian. Khoù loøng moät ngöôøi taïi gia soáng moät cuoäc ñôøi thaùnh thieän moät caùch troïn veïn, trong saïch, hoaøn myõ. Haõy caïo raâu, xuoáng toùc cho ta, cho ta maëc chieác aùo caø sa vaø lìa boû ñôøi soáng gia ñình, ñeå ta töø cuoäc ñôøi chuû nhaø böôùc vaøo ñôøi soáng khaát thöïc, voâ gia cö".
Luùc ban ñaàu, nhöõng ngöôøi cö só chæ laø ngöôøi "thính giaû", ñi theo taêng ñoaøn ñeå hoïc taäp giaùo lyù vôùi muïc ñích moät ngaøy kia chöùng ngoä, nhöng ñieàu ñoù voâ cuøng khoù khaên, vì nhöõng lyù do neâu treân. Hoï chæ laø nhöõng ngöôøi thuoäc vaøo "voøng ngoaøi", vaãn tieáp tuïc moät cuoäc soáng bình thöôøng, trong khi ñoù "voøng trong" laø nhöõng nhaø tu haønh, ñaët troïng taâm vaøo giaûi thoaùt.
Nhöng "voøng ngoaøi" ñoù moãi ngaøy moät theâm quan troïng, veà maët soá löôïng cuõng nhö veà aûnh höôûng : chính nhôø hoï cuùng döôøng vaø troâng nom nhöõng vaán ñeà vaät chaát, cho neân caùc taêng só môùi coù theå chuù taâm vaøo coâng vieäc tu haønh. Daàn daàn, döïa leân tinh thaàn bình ñaúng cuûa ñaïo Phaät, caùc cö só cuõng ñoøi hoûi ñöôïc khaû naêng giaùc ngoä nhö taêng só, vaø hoï tìm caùch ñöa vaøo ñaïo Phaät nhöõng ñoåi thay thích hôïp vôùi hoï. Hoï thöôøng laáy ngaøi Vimalakirti (Duy Ma Caät) laøm göông, laø moät thöông gia ñaõ ñi theo ñöôïc con ñöôøng Boà Taùt, trong khi vaãn coøn soáng giöõa theá gian. Trong kinh Vimalakirtinirdesa (Duy Ma Caät Sôû Thuyeát), coù caâu : "Thoaùt khoûi theá gian khoâng phaûi laø xuoáng toùc, nhöng laø doàn heát söùc löïc ñeå phaù tan söï ñam meâ cuûa moïi chuùng sinh. Khoâng phaûi laø moät mình tuaân theo giôùi luaät, nhöng choái töø söï ñöùc ñoä trong thanh tònh an laønh. Khoâng phaûi laø thieàn ñònh trong söï yeân laëng cuûa röøng thaúm, nhöng ôû laïi trong côn xoaùy loác cuûa luaân hoài, vaø duøng trí tueä vaø nhöõng phöông tieän thieän xaûo ñeå ñoä chuùng sinh vaø ñöa tôùi giaûi thoaùt. Khoâng phaûi laø töï taïi trong Nieát Baøn, nhöng duøng heát nghò löïc ñeå taát caû chuùng sinh traøn ñaày Phaät Phaùp".
Nhö vaäy nhu caàu ñaïi chuùng, cuõng nhö teân "Ñaïi Chuùng Boä" luùc ban ñaàu cuûa phong traøo, coù theå laø lyù do chính ñöa tôùi söï xuaát hieän cuûa Ñaïi Thöøa : ñoù laø söï ñoøi hoûi moät con ñöôøng roäng raõi hôn, phoå bieán hôn, deã daøng hôn, nhaäp theá hôn. Moät con ñöôøng coù theå aùp duïng ñöôïc cho caùc cö só, cho caùc Phaät töû taïi gia, cho caùc ngöôøi keùm caên cô, cho giôùi phuï nöõ, giaàu tình caûm vaø ít tröøu töôïng hôn nam giôùi.
Taát caû nhöõng nhöõng ñoøi hoûi ñoù ñöa tôùi nhöõng ñaëc ñieåm cuûa Ñaïi Thöøa :
- Töø Bi, Boà Taùt haïnh
- Phaät taùnh, taùnh bình ñaúng
- quan nieäm Tam Thaân cuûa ñöùc Phaät
- ñöùc tin vaøo chö Phaät, chö Boà Taùt
- tha löïc
- vaø nhöõng phöông tieän thieän xaûo.
Coù theå noùi quan nieäm Boà Taùt haïnh ñaõ ñaùnh truùng ngay vaøo moät ñieåm nhaäy caûm cuûa ngöôøi Phaät töû, khi hoï tìm thaáy trong haïnh nguyeän naøy moät muïc ñích cao ñeïp tuyeät vôøi nhöng vaãn giöõ ñöôïc tính chaát "ngöôøi", vaãn coøn ôû trong cuoäc, vaãn coøn laïi trong theá gian. Töø bi caàn phaûi ñöôïc ñöa leân ngang haøng vôùi trí tueä. Vaø tinh thaàn bình ñaúng töï nhieân ñöa tôùi söï khaúng ñònh raèng taát caû moïi ngöôøi ñeàu coù Phaät taùnh.
Quaàn chuùng cuõng coù nhöõng nhu caàu tín ngöôõng, khoâng theå naøo thoaû maõn ñöôïc baèng hình aûnh moät vò thaày, chæ ñoùng moät vai troø lòch söû. Töø ñoù naåy sinh ra quan nieäm Tam Thaân cuûa ñöùc Phaät, cuõng nhö moät soá lôùn caùc vò Phaät, vaø Boà Taùt ñöôïc thôø phuïng sau naøy. Ngöôøi ta caàn phaûi keâu goïi, tuïng nieäm teân cuûa caùc vò Phaät vaø Boà Taùt, ñeå tin vaøo söï giuùp ñôõ cöûa hoï. Quaàn chuùng caàn tôùi tha löïc, töùc laø söùc maïnh cuûa nieàm tin, vaø duøng caùc phöông tieän thieän xaûo, nhö noùi treân.
Rieâng veà nhöõng tinh hoa cuûa tö töôûng Ñaïi Thöøa, vôùi nhöõng khaùi nieäm nhö Khoâng, Chaân Nhö vaø A Laïi Da thì toâi nghó coù leõ ñoù laø keát quaû suy tö cuûa nhöõng nhaø hieàn trieát cao thaâm nhö Nagarjuna, Asanga, Vasubandhu, v.v., hay bao nhieâu nhaø tö töôûng voâ danh hay aån danh trong lòch söû ñaïo Phaät. Nhöõng vò naøy ñaõ ñaøo saâu nhöõng lôøi daäy cuûa nhöõng vò thaày tröôùc, ñieàu ñoù khoâng coù gì laï, cuõng nhö trong khoa hoïc. Nhöng cuõng coù ngöôøi tin theo truyeàn thuyeát raèng ñoù chính laø nhöõng chaân lyù vi dieäu maø ñöùc Phaät ñaõ giöõ bí maät trong maáy traêm naêm trôøi...
Noùi toùm laïi, toâi nghó raèng coù nhieàu lyù do cho söï xuaát hieän cuûa Ñaïi Thöøa, nhöng chuû yeáu vaãn laø nhöõng nhu caàu cuûa quaàn chuùng, cuûa cö só, muoán ñi tìm moät ñaïo Phaät coù tính chaát ñaïi chuùng hôn, bình ñaúng hôn, nhaân aùi hôn, tín ngöôõng hôn, nhöng ñoàng thôøi vaãn coù theå giöõ ñöôïc tính chaát cao sieâu...
IV. Ñi tìm moät caùi nhìn toång theå : Nhaát Thöøa Moät trong nhöõng boä kinh Ñaïi Thöøa ñöôïc phoå bieán sôùm vaø roäng raõi nhaát laø Kinh Phaùp Hoa (hay Dieäu Phaùp Lieân Hoa Kinh) (Saddharma-pundarika). Kinh ñoù ñöôïc coi laø kinh ñuùc keát nhöõng tinh hoa cuûa giaùo lyù ñöùc Phaät daäy trong 45 naêm trôøi, vaø laø boä kinh caên baûn cuûa Thieân Thai Toâng ôû Trung Hoa.
Vò toå saùng laäp Thieân Thai Toâng, laø ngaøi Trí Giaû (Chih-i, theá kyû thöù 6), coù chia toaøn boä giaùo phaùp kinh ñieån Phaät ra laøm 5 thôøi kyø :
1) Thôøi Hoa Nghieâm(Buddhavatamsaka-sutra)
2) Thôøi A Haøm (Agama hoaëc Nikaya, tieáng pali)
3) Thôøi Phöông Ñaúng(Vaipulya-sutra)
4) Thôøi Baùt Nhaõ (Prajnaparamita)
5) Thôøi Phaùp Hoa (Saddharma-pundarika) vaø Nieát Baøn (Mahaparinirvana-sutra).
Ngay sau khi ñöùc Phaät ñaéc ñaïo, ngaøi giaûng Kinh Hoa Nghieâm, töùc laø veà ñaïo lyù duyeân khôûi, (trong 3 tuaàn) thuyeát naøy quaù cao sieâu neân khoâng ai hieåu noåi, cho neân ngaøi ñaønh phaûi duøng phöông tieän ñeå giaûng Töù Ñeá cho naêm vò tyø kheo, töùc laø giaùo lyù A Haøm (trong 12 naêm). Sau ñoù, ngaøi giaûng phaàn ñaàu tieân cuûa Ñaïi Thöøa, veà Boà Taùt haïnh vaø Phaät taùnh (trong 8 naêm), roài veà caùi Khoâng (trong 22 naêm). Giai ñoaïn cuoái cuøng (8 naêm), ngaøi duøng ñeå giaûng veà söï ñoàng nhaát cuûa vaïn phaùp. Theo Thieân Thai Toâng, chính trong giai ñoaïn cuoái naøy, töùc laø thôøi Phaùp Hoa, ñöùc Phaät môùi trình baày giaùo phaùp hoaøn myõ cuûa ngaøi. Caû ba Thöøa, laø Thanh Vaên, Duyeân Giaùc vaø Boà Taùt Thöøa, ñeàu chæ coù giaù trò giôùi haïn trong thôøi gian vaø roát cuïc hoøa nhaäp laïi thaønh Nhaát Thöøa (Ekayana), töùc laø Phaät Thöøa. Ngaøi Trí Giaû coøn so saùnh giaùo lyù ñöùc Phaät nhö aùnh saùng maët trôøi, tuy maët trôøi laø moät nhöng tuøy thôøi ñieåm, tuøy nôi chieáu maø toaû aùnh khaùc nhau. Thôøi Hoa Nghieâm thì nhö maët trôøi môùi moïc, aùnh saùng chieáu treân ñænh nuùi cao, sau ñoù thôøi A Haøm thì aùnh saùng chieáu xuoáng nuùi thaáp, thôøi Phöông Ñaúng chieáu leân vuøng cao nguyeân, ñeán thôøi Baùt Nhaõ chieáu khaép caû ñaïi ñòa, vaø ñeán thôøi Phaùp Hoa vaø Nieát Baøn thì nhö maët trôøi saép laën, chieáu trôû laïi treân ñænh nuùi cao.
Thuyeát naøy khoâng ñöôïc söï chaáp nhaän cuûa ña soá caùc nhaø Phaät hoïc, vaø thaät ra cuõng khoâng theå naøo kieåm chöùng hay baùc boû ñöôïc, vì nhöõng haïn cheá cuûa lòch söû Phaät giaùo, nhö ñaõ noùi treân.
Chæ bieát raèng ñaïo Phaät mang moät ñaëc tính, duø laø phaùt huy bôûi chính ñöùc Phaät hay nhöõng ñeä töû cuûa ngaøi sau naøy, ñoù laø kheá cô vaø kheá lyù, tuøy duyeân nhöng baát bieán. Nhìn toaøn boä Phaät phaùp, ngöôøi ta coù caûm töôûng laø coù nhieàu ñieàu hoãn taïp, tôï hoà nhö maâu thuaãn vôùi nhau (chaúng haïn nhö Töù Ñeá noùi coù Khoå Taäp Dieät Ñaïo, maø Baùt Nhaõ noùi khoâng coù Khoå Taäp Dieät Ñaïo, v.v). Nhöng thaät ra, taát caû caùc giaùo phaùp ñoù cuõng khoâng nhaèm ngoaøi giaûi thoaùt, ngoaøi giaùc ngoä. Tuøy theo caên cô moãi ngöôøi maø coù Phaùp moân naøy Phaùp moân noï, Thöøa naøy Thöøa noï, Toâng naøy, Toâng noï, theá thoâi.
Thieàn Toâng cuõng vaäy, maø Tònh Ñoä Toâng cuõng vaäy. Thoaït troâng thì thieàn ñònh vaø tuïng nieäm khaùc nhau nhieàu laém, nhöng kyø thöïc laáy caùi Taâm maø soi saùng thì thaáy cuõng nhö heät nhau. Taát caû laø "Phaät taïi Taâm".
Roát cuïc ra, taát caû nhöõng tranh luaän giöõa Tieåu Thöøa vaø Ñaïi Thöøa ñeàu khoâng boå ích gì, vaø coù leõ laø ... thöøa. Tieåu Thöøa hay Ñaïi Thöøa, Nhò Thöøa hay Tam Thöøa, taát caû chæ laø phöông tieän. Chæ coù moät Thöøa, ñoù laø Phaät Thöøa, töùc laø Phaät Ñaïo.
Vaø chæ caàn nhìn laïi cuoäc ñôøi cuûa ñöùc Phaät Thích Ca thì chuùng ta cuõng thaáy roõ : neáu ñöùc Phaät khoâng quyeát ñònh, vì loøng thöông chuùng sinh, maø coáng hieán caû cuoäc ñôøi coøn laïi cuûa mình ñeå ñem giaùo phaùp ñi truyeàn baù khaép nôi, thì laøm sao coù ñöôïc ñaïo Phaät ngaøy hoâm nay ? Ngay töï nguoàn goác, ñaïo Phaät ñaõ chaúng coù tinh thaàn töï giaùc, giaùc tha, Boà Taùt haïnh ñoù hay sao ? Cuoäc ñôøi cuûa ñöùc Phaät chaúng laø ñieån hình cho söï caân ñoái hoaøn bích giöõa Töø Bi vaø Trí Tueä ñoù hay sao ?
Sau khi ñöùc Phaät giaùc ngoä döôùi goác caây Boà Ñeà, ngaøi coù löôõng löï tröôùc khi quyeát ñònh chuyeån phaùp luaân vì caûm thaáy giaùo phaùp cuûa ngaøi quaù cao thaâm, khoù hieåu ñoái vôùi ña soá con ngöôøi coøn ñaém meâ trong aùi duïc, nhöng moät hình aûnh chôït ñeán vôùi ngaøi, ñoù laø hình aûnh nhöõng hoa sen trong moät hoà sen. Toâi nghó raèng hình aûnh naøy ñaõ coù aûnh höôûng quyeát ñònh trong söï hình thaønh cuûa ñaïo Phaät. Bôûi vì neáu khoâng coù hình aûnh naøy thì ñaõ khoâng coù chuyeån phaùp luaân, ñaõ khoâng coù ñaïo Phaät. Phaät nhìn thaáy trong moät hoà sen coù nhöõng hoa sen, hoa thì ñaõ nôû roä, hoa thì môùi chôùm nôû, hoa thì coøn traàm mình döôùi nöôùc, hoa thì ôû löng chöøng maët nöôùc. Cuõng nhö chuùng sanh caên cô khaùc nhau, coù thöôïng caên, trung caên, haï caên, coù ngöôøi hieåu nhanh coù ngöôøi hieåu chaäm, coù ngöôøi tu deã, coù ngöôøi tu khoù. Vì theá cho neân môùi caàn phaûi coù nhieàu phöông tieän khaùc nhau, ñeå ñaït cuøng moät muïc ñích, töùc laø giaûi thoaùt. Coù theå nhìn caùc toâng phaùi Phaät giaùo nhö nhöõng hoa sen, tuy laø coù nhieàu hoa, maàu saéc, cao thaáp, töôi heùo khaùc nhau, nhöng cuõng laø hoa sen.
Vaø hoa sen moïc töø buøn laày, cuõng nhö ñaïo Phaät phaùt xuaát töø caùi khoå cuûa theá gian. "Phaät phaùp baát ly theá gian giaùc", cuõng nhö lìa khoûi buøn laày thì hoa sen seõ khoâng coøn nöõa, ñaïo Phaät khoâng theå naøo lìa boû ñöôïc cuoäc ñôøi. Bôûi vì trong thöïc chaát, hoa sen chính laø buøn laày, Luaân Hoài chính laø Nieát Baøn, Khoå chính laø Khoâng.
Ñoù laø söï thaät döôùi hai maët, Tuïc ñeá (samvriti-satya) vaø Chaân ñeá (paramartha-satya) maø ñöùc Phaät ñaõ daäy, vaø ngaøi Long Thuï ñaõ nhaéc laïi cho chuùng ta.
Trònh Nguyeân Phöôùc(Hoäi thaûo veà "Vaøi vaán ñeà trong Phaät Giaùo Ñaïi Thöøa",Villebon s/Yvette , 14 . 6. 1998)
Taøi lieäu ñoïc theâm 1. henri arvon, Le bouddhisme (Que sais-je ?) PUF. 1951 - 1993
2. edward conze, Le bouddhisme dans son essence et son deùveloppement. Payot.1951 - 1995
3. dictionnaire de la sagesse orientale, (Bouquins) Robert Laffont. 1989
4. emmanuel guillon, Les philosophies bouddhistes (Que sais-je ?) PUF. 1995
5. peter harvey , Bouddhisme. Enseignements, histoire, pratiques. Seuil. 1993
6. lilian silburn, Le bouddhisme (Textes preùsenteùs sous la direction de). Fayard. 1977
7. thích quaûng lieân, Söû cöông trieát hoïc AÁn Ñoä. Ñaïi Nam. Saigon. 1965
8. THÍch thieän chaâu, Tìm Ñaïo . Vieän Nghieân Cöùu Phaät Hoïc Vieät Nam. TPHCM 1996
9. thích thieän sieâu, Voâ Ngaõ laø Nieát Baøn (Tuyeån taäp). NXB Thuaän Hoùa. Hueá 1996
10. heinrich zimmer, Les philosophies de l'Inde. Payot.1953 - 1997
[ Trôû Veà ]