Ngöôøi Cö Só [ Trôû Veà ] [Home Page]
Mieàn nam Vieät Nam mang nhieàu neùt ñaëc thuø saâu ñaäm maø aûnh höôûng ñeán taâm linh vaø ñôøi soáng cuûa quaàn chuùng chöa bò kyõ ngheä hay ñoâ thò hoùa quaù khích chi phoái. Keå töø ngaøy söû ghi coù ngöôøi Vieät ñeán cö nguï laøm aên treân ñaát naày ñeán nay ñeám ñöôïc chæ hôn 400 naêm (1623: phaùi boä chuùa Nguyeãn ñeán Oudong yeâu caàu ñöôïc laäp cô sôû thueá ôû Prei-Nokor: Saigon; 1658: Trònh Hoaøi Ñöùc ghi laø coù "löu daân Vieät ñeán soáng chung vôùi ngöôøi Mieân khai khaån ruoäng ñaát''; 1698: Nguyeãn Höõu Caûnh ñaët ra Gia Ñònh phuû vôùi xöù Ñoàng Nai laøm huyeän Phöôùc Long, döïng dinh Traán Bieân; xöù Saøi Goøn laøm huyeän Taân Bình, döïng dinh Phieân Traán. Vuøng Long Hoà daàn daø ñöôïc noái vaøo Gia Ñònh, vuøng An Giang noái vaøo Long Hoà...) (1). - moät vuøng coøn naëng neùt "ñaát môùi'' ñoù ngöôøi daân nôi ñaây raát gaàn guõi vôùi thieân nhieân, traàm mình trong trôøi ñaát bao la, gôûi mình cho quyû thaàn ñôõ naâng tröøng phaït.
Phaät giaùo Vieät Nam vaø quaàn chuùng
taïi mieàn nam Vieät Nam töø ñaàu theá kyû 20
Quaùch Thanh Taâm
I- Nhöõng neùt ñaëc thuø cuûa mieàn Nam Vieät Nam taùc ñoäng ñeán ñôøi soáng taâm linh cuûa con ngöôøi. Mieàn Nam laø moät chaâu thoå maø ñòa theá coøn ñang xaây döïng ôû nhieàu nôi. Cao ñoä chung khoâng quaù 1-3m trung bình treân maët ñoàng baèng. Chaâu thoå meânh moâng (39952 km2), tuy cao ñoä coù khaùc ñi ít nhieàu tuyø nôi, nhöng ñoä khaùc bieät naày khoâng laøm maát caùi caûm giaùc baèng phaúng cuûa toaøn phaàn. Chaâu thoå coøn coù nhieàu vuøng truõng nhö vuøng truõng giöõa Chaâu ñoác vaø Haø Tieân, vaøo muøa nöôùc lôùn 5000m3/giaây ñoå vaøo ñaây tröôùc khi chaûy ra vònh Thaùi Lan. Nhöõng khu vöïc truõng soùt thaáp hôn 1m raát thöôøng gaäp ôû mieàn taây bò ngaäp nöôùc vaøo muøa möa. Ñoàng baèng Caø Mau coøn coù nhieàu choå naèm trong tình traïng laày loäi (2). Treân caùi ñòa dieän baèng phaúng ñoù, moät nuùi con, moät goø khieâm nhöôïng nhöng noåi baät ra laø moät nôi ñöôïc xem nhö thieâng lieâng linh ñòa (nuùi Baø Ñen ôû Taây Ninh; Thaát sôn ôû Chaâu Ñoác, nuùi Chaâu Thôùi ôû Bieân Hoøa). Nhieàu chuøa coå ñöôïc döïng leân taïi nhöõng nôi naày. Söï tín ngöôõng vaø loøng suøng baùi cuûa ngöôøi daân vaãn coøn maïnh.
Röøng ngaäp raäm raïp aâm u, nhieàu muoãi moøng, raén ñoäc vaø thuù döõ, tuy ngaøy nay ñaõ cheá ngöï noù ñöôïc moät phaàn naøo, nhöng aâm höôûng huyeàn bí vaãn coøn phaûng phaát vaø vaãn coøn ít nhieàu taùc ñoäng ñeán trí töôûng töôïng chung.
Haèng naêm, möïc nöôùc soâng Tieàn vaø soâng Haäu leân cao töø thaùng VII ñeán heát thaùng XI, cao nhaát vaøo caùc thaùng IX vaø X. Tuy ngaäp luït khoâng ñe doïa nhö ôû chaâu thoå soâng Hoàng vì coù nhieàu nguoàn thoaùt thuûy (3), nhöng caùi caûnh trôøi nöôùc bao la laøm cho vieäc ñi laïi raát khoù khaên trong muøa luõ cuõng ñaõ gieo aán töôïng coâ lieâu, nhoû beù cho nhöõng ai soáng trong nhöõng ñeâm yeáu ñeøn môø aûo vôùi tieáng nöôùc voã chaäp chôøn döôùi coïc nhaø. Thaân phaän con ngöôøi trong moâi tröôøng ñoù thì coù khaùc gì "vaùch ñoå vôùi töôøng xieâu'' (Mai Tröïc Thieàn Sö Vieân Chieáu 999-1090).
Mieàn Nam Vieät Nam vaøo nhöõng theá kyû XVII-XVIII laø moät vuøng thöa daân ñaát troáng so vôùi chaâu thoå soâng Hoàng. Caùc ñieåm tuï cö raûi raùc treân caùc gioàng ñaát töông ñoái cao.
Beân caïnh ngöôøi Khôø Me ñaõ sinh soáng taïi ñaây töø tröôùc khi ngöôøi löu daân Vieät ñeán laäp cö, coøn coù ngöôøi Hoa töø nhöõng naêm cuoái theá kyû thöù XVII sang xin ñònh cö. Hoï laø nhöõng phaàn töû khoâng thaàn phuïc nhaø Maõn Thanh, goàm nhieàu haïng ngöôøi thöông nhaân, binh lính, nho só, tu só phaät giaùo, hoïa só, thaày lang, döôùi söï höôùng daãn cuûa Traàn Thöôïng Xuyeân vaø Döông Ngaïn Ñòch. Chuùa Hieàn Vöông (Nguyeãn Phuùc Taàn 1948-1987) ñaõ cho pheùp hoï vaøo ñònh cö taïi vuøng Bieân Hoøa-Gia Ñònh, laäp Ñaïi phoá chaâu (Bieân Hoaø) phoàn thònh vaø Myõ Tho Ñaïi phoá (1682 vaø 1683).Veà phía Taây, Maïc Cöûu ñeán laäp nghieäp treân ñaát khmer vaøo ñaàu theá kyû XVII sau veà thaàn phuïc Chuùa Nguyeãn vaø nhôø ñaáy maø mieàn bieân aûi Haø Tieân ñaõ trôû thaønh ñieåm tuï di daân ngöôøi Hoa vaø giöõ vai troø tieàn ñòa trong vieäc khai quan môû coõi cuøng baûo veä bieân cöông. Laø nhöõng thaønh phaàn sinh hoaït naêng ñoäng, theâm ñöôïc qui cheá haønh chaùnh öu ñaõi (4) trong quaù khöù hoï vöøa laø moät söùc maïnh daân soá (5,5% daân soá toaøn mieàn Nam vaøo thôøi ñieåm 1946-1986 ) (5), vöøa laø moät söùc maïnh kinh teá vöøa laø moät löïc löôïng vaên hoaù ñaùng keå trong quaù trình döïng nöôùc mieàn Nam. nh höôûng ngöôøi Hoa trong laõnh vöïc toân giaùo laø moät yeáu toá quan troïng. Tuy nhieân neáu caùc thieàn sö theo luoàng di daân vaøo Nam ña soá laø ngöôøi Trung hoa, nhö thieàn sö Vieân Quang truï trì taïi chuøa Giaùc Laâm, moät ngoâi chuøa coå taïi thaønh phoá Hoà Chí Minh ngaøy nay vaø ñöôïc xem laø toå ñình cuûa phaùi Laâm Teá, doøng ñaïo Boån Ngöôn Nam boä, tuy caùc chi phaùi ñöôïc nhaéc ñeán thöôøng laø Laâm Teá vaø Taøo Ñoäng goác töø Trung Quoác, nhöng Phaät giaùo Nam boä giao hoøa nhieàu aûnh höôûng ñòa phöông neân mang raát nhieàu ñaëc thuø daân toäc tính. (6)
" Nhieàu ngoâi chuøa cuûa ngöôøi Hoa, coù caùc vò toå khai sôn laø nhöõng thieàn sö Trung Quoác, cuõng ñaõ coù maët taïi vuøng ñaát môùi ñoàng thôøi vôùi cuoäc di daân cuûa ngöôøi Vieät. Nhöng trong quaù trình lòch söû, khaù nhieàu ngoâi chuøa naày ñaõ daàn daàn chuyeån sang cho ngöôøi Minh Höông hoaëc trôû thaønh chuøa Vieät nhö chuøa Long Thieàn (Ñoàng Nai); hoaëc bieán theå sang höôùng khaùc, trôû thaønh ngoâi chuøa Minh Sö sau naày (ñaëc bieät laø chuøa ôû Long An). Do ñoù, tröôùc ñaàu theá kyû XX, chuøa Hoa thôø Phaät laø chính ít ñöôïc nhaéc ñeán, chæ phoå bieán daïng mieáu thôø thaàn, ñöôïc daân gian quen goïi laø chuøa, moät daïng tín ngöôõng daân gian cuûa ngöôøi Hoa..." (Traàn Hoàng Lieân, Phaät giaùo Nam boä töø theá kyû 17 ñeán 1975, tr. 14)
Treân böôùc ñöôøng di daân laäp nghieäp trong moâi tröôøng hoang daõ thieáu nhieàu tieän nghi, Trôøi Phaät laø nieàm tin voâ taän tröôùc bao hieåm hoïa ñoùi khaùt beänh taät. Ñoái vôùi nhöõng ai haèng ngaøy phaûi chaïm maët vôùi muoân vaøn thöû thaùch thì Trôøi vaø Phaät laø ñaáng thieâng lieâng, Trôøi vaø Phaät laø moät, laø aùnh saùng ñöa ñöôøng ñeán bình an, ñeán mieàn cöïc laïc. Phaät baø Quan aâm laø vò Boà taùt raát gaàn guõi vôùi quaàn chuùng. Vôû kòch Quan AÂm Thò Kính ñaõ töøng ñöôïc bao theá heä ñoïc xem, caùi göông nhaãn nhòn, töø bi, caùi loøng tin vöõng chaéc nôi ñaáng Voâ Thöôïng ñaõ ñöa Phaät giaùo töø bi tònh ñoä vaøo quaàn chuùng moät caùch saâu ñaäm tuy giaùn tieáp:
" Ngoaøi Tam quan neáu coù loøng thaønhNhöõng lôøi treân ñaây maø moät taùc giaû ñaõ gaùn cho Thò Kính khi naøng chòu oan soáng nuoâi con ngöôøi thaønh con mình ngoaøi cöûa tam quan chuøa laø taám göông hi sinh, töø bi voâ löôïng maø ngöôøi daân daõ moäc maïc ñaõ ghi trong taâm khaûm cuûa mình. Nöông cöûa Phaät seõ phaûi laø nhöõng ngöôøi hoaøn haûo vöôït leân treân caû nhöõng huaán ñieàu nhaân ñaïo thöôøng nhaät.
Treân cöûu phaåm cuõng nhôø Phaät chöùng "Cuõng trong hoaøn caûnh daân thöa nöôùc ñoäc, maø beänh thôøi khí thöôøng hoaønh haønh gaây cheát choùc, neân truyeàn thoáng tin töôûng vaøo caùc hoaït Phaät hieän ra ñeå cöùu ñoä chuùng sanh raát thònh ôû nhieàu nôi nhö vuøng Laùng Linh, mieät Raïch Giaù. Söùc tin vaøo caùc vò ñaïo Laønh duøng nöôùc chöõa beänh, khoâng hoïc maø laøu thoâng kinh thaùnh, bieán hoùa thaàn thoâng, taùi sinh ñoä theá, neáu coù phaûn aùnh ít nhieàu Laõo giaùo tu tieân tröôøng sanh baát töû, thì cuõng noùi leân nhu caàu taâm linh cuûa quaàn chuùng , caàn döïa vaøo moät maõnh löïc sieâu nhieân baát phaân giai caáp töø bi voâ löôïng ñeå coù theå giöõ vöõng can ñaûm maø choáng laïi vôùi moâi tröôøng khaéc khoå .
- chaâu thoå ñieåm tuï cö cuõng hieám hoi. Quaàn cö thöôøng laø ôû nhöõng doi ñaát hoaëc ôû nhöõng ngaõ ba soâng. Sinh hoaït trao ñoåi do ñoù thöôøng cuõng ñöôïc phaùt trieån cuøng ñoä vôùi noâng nghieäp. Tín ngöôõng daân gian döïa vaøo thaàn taøi, vaøo caùc thaàn linh ñoä hoï ñi veà an oån, laøm aên phaùt ñaït khoâng ñoái khaùng vôùi tín ngöôõng Phaät giaùo. Traùi laïi khi laøm aên ñöôïc lôïi, hoï coøn ñeàn ñaùp laïi baèng caùch xaây chuøa ñaët töôïng tri aân Phaät Trôøi.
Nam boä ñaõ laø moät thuoäc ñòa gaàn moät theá kyû (1862-1945). Söï va chaïm vôùi neàn vaên minh aâu taây nôi ñaây ñaõ coù moät cöôøng ñoä maïnh. Nhöng söï va chaïm naày ñaõ khoâng laøm maát caù tính daân toäc, maëc duø cuõng coù luùc nhieàu ngöôøi ñaõ chaïy theo phong traøo aâu hoùa, xem vaên minh truyeàn thoáng naëng aûnh höôûng Trung hoa laø huû laäu. Moät trong nhöõng phong traøo khaùng Phaùp vaø chaán höng truyeàn thoáng daân toäc ñöôïc theå hieän qua phong traøo chaán höng Phaät giaùo. Raát nhieàu saùch baùo vaø nghieân cöùu giaùo lyù cuõng nhö nhöõng phong traøo khuyeán thieän ñöôïc ra ñôøi. Söï soâi noåi cuûa caùc hoaït ñoäng chaán höng, nhaát laø sau 1920 ñaõ noùi leân tieàm löïc maïnh meõ cuûa nhu caàu taâm linh vaø loøng tin vaøo ñaáng Phaät Nhaát Nhö Töï Taïi cuûa quaàn chuùng. Ngoaøi caùc toå chöùc, caùc hoäi Phaät hoïc, nhieàu giaùo phaùi ñöôïc ra ñôøi, coøn coù raát nhieàu phaät töû tu taïi gia. Caùc cö só danh tieáng nhö Ñoaøn Trung Coøn, Mai Thoï Truyeàn ñaõ ñoùng goùp raát nhieàu cho phong traøo. Ñaïo Phaät trong giai ñoaïn khaùng Phaùp thaàm laëng hoaëc phaùt loä trong nöûa ñaàu theá kyû XX ñaõ ñi raát gaàn vôùi quaàn chuùng, ñaõ hoøa chung vôùi loøng yeâu nöôùc, cöùu nöôùc cuûa daân gian. Tu khoâng nhöõng laø tìm haïnh phuùc cho caù nhaân, maø coøn caàu cho chieán só thaønh coâng, cho hoøa bình sôùm veà vôùi ñaát nöôùc. Tu cuõng khoâng phaûi laø ñeán chuøa ñuùng giôø ñuùng luùc, maø ôû baát cöù nôi naøo, mieãn laø taâm thaønh, thì ñöôïc Phaät chöùng. Tu thieàn, tu Tònh raát ñöôïc ngöôõng moä. Thieàn Tònh song tu raát quen thuoäc vôùi nhöõng ai tìm ñöôøng hoïc ñaïo thuôû baáy giôø:
"Phaät töùc taâm Phaät taïi nôi loøngHai caâu thô naày haàu nhö ñaõ noùi leân moät söï hieån nhieân, vì noù ñöôïc caûm thöùc nhö moät dö aâm cuûa tieáng noùi taâm hoàn Vieät voïng laïi töø xa xöa qua caùc lôøi noùi, caâu thô cuûa caùc baäc tieàn boái (7):
Taâm töùc Phaät loøng thaønh coù Phaät""Trong nuùi khoâng coù Phaät, Phaät chæ coù trong taâm"Hoaëc nhöõng caâu sau ñaây cuûa Traàn Thaùi Toâng (1225-1258) trong baøi Cö traàn laïc ñaïo:
(caâu traû lôøi Traàn Thaùi Toâng cuûa Quoác sö Vieân Chöùng, khi vua muoán leân nuùi Yeân Töû ñeå tìm Phaät)"Buït ôû cuoâng nhaø,Hoaëc qua lôøi thô cuûa Nguyeãn Traõi:
Chaúng phaûi tìm xa,
Nhaân khuaåy boån, neân ta tìm Buït
Ñeán coác hay, chín Buït laø ta"
(nguï yù muoán noùi Phaät ôû trong - cuoâng - nhaø. Nhaø laø nôi ta taïm nguï trong kieáp soáng naày maø cuõng coù theå laø thaân ta nôi nguõ uaån keát taïo ra hình haøi. Ta chaüng phaûi ñi tìm xa Phaät. Khoâng thaáy Phaät hieån nhieân laø vì queân maát caùi goác nguoàn cuûa ta - khuaåy boån: queân maát goác - laø Phaät. Neáu coá phaù voâ minh thì bieát ngay chính - chín: chính - mình laø Phaät)"Buït aáy laø loøng, buït haù caàu" (Quoác AÂm thi taäp)
II - Tieàm löïc phaùt trieån Phaät giaùo phuû truøm theá giôùi taâm linh cuûa ña soá ngöôøi daân Nam Vieät vaø tieàm aån trong ñöôøng höôùng sinh hoaït ñoái xöû xaõ giao. Nhöõng thuaät ngöõ nhaø Phaät haàu nhö gaén lieàn vôùi söï vieäc haèng ngaøy cuõng nhö ôû nhöõng luùc troïng heä trong cuoäc ñôøi cuûa töøng caù nhaân. Ngoâi chuøa laø nôi goät röûa toäi loãi, laø nôi baûo boïc ngöôøi laâm naïn. Thuyù Kieàu, Nguyeät Nga ñaõ töøng nöông cöûa Phaät. Boán chöõ "soáng gôûi thaùc veà'' haøm chöùa bao nhieâu laø eâm aùi laø aâu yeám cho nhöõng ai ñang khaéc khoaûi rôøi boû coõi ñôøi ñaày caùt buïi naày. "Tieâu dieâu nôi cöïc laïc'' duø cho xa xoâi, duø cho huyeàn aûo ñeán ñaâu cuõng laø moät aùnh saùng daãn ñöôøng ñeå vöôït bao gian khoå cuûa caùi xaõ hoäi loaøi ngöôøi nhaát laø ôû nhöõng nôi coøn keùm môû mang hay coøn bò boùc loät.
Phaät giaùo chan hoøa trong taâm tö cuûa moãi ngöôøi Vieät qua nhöõng caâu haùt gioïng hoø, qua nhöõng huaán duï ñaäm ñaø tình thöông nhaân loaïi:
"Thöông ngöôøi nhö theå thöông thaânPhaät giaùo coøn laøm gaàn guõi con ngöôøi vôùi nhau duø trong beå khoå, hay cuøng giaûi thoaùt ngoaøi voøng sinh dieät. Theá thì coøn laï gì khi nhöõng ngöôøi di daân vaøo Nam treân ñaát khaùch laïi thaáy aám loøng khi cuøng chung nieäm "Nam moâ''. Thaân phaän con ngöôøi roài "ai cuõng nhö ai'' ñaõ ñöôïc dieãn taû qua bao lôøi vaên thaém thieát cuûa Nguyeãn Du trong "Vaên Chieâu hoàn'':
Ngöôøi ta phaûi böôùc khoù khaên, ñeán nhaø
Ñoàng tieàn baùt gaïo mang ra
Raèng: "Ñaây caàn kieäm goïi laø laùm duyeân''
May ta ôû choán bình yeân,
Coøn ngöôøi taøn phaù chaúng neân caàm loøng
Tieáng raèng "ngaøy ñoùi thaùng ñoâng'',
Thöông ngöôøi, bôùt mieäng bôùt loøng maø cho.
Mieáng khi ñoùi, goùi khi no
Cuûa tuy tô toùc, nghóa so nghìn truøng
Cuûa laø muoân söï cuûa chung:
Sinh khoâng, thaùc laïi tay khoâng, coù gì"
Nguyeãn Traõi: Gia Huaán ca, caâu 313-323"Ai tôùi ñoù döôùi treân ngoài laïiHoaëc qua nhöõng caâu dòch baøi nguï ngoân "Quyû Voâ thöôøng vaø tieàu phu'' cuûa Jean de La Fontaine:
Laáy chuùt loøng chôù ngaïi bao nhieâu
Pheùp thieâng bieán ít ra nhieàu
Treân nhôø Toân giaû chia ñeàu chuùng sinh
Phaät höõu tình töø bi teá ñoä
Chôù ngaïi raèng coù coù khoâng khoâng"(8)
Nguyeãn Du: Vaên Chieâu Hoàn, caâu 177-182"...............................................Qua nhöõng nhaän xeùt treân ta coù theå noùi laø " ngöôøi Vieät coøn, nöôùc Vieät coøn thì coøn ngöôøi theo ñaïo Phaät"Voâ thöôøng hôõi duøm ta daét loái
Laùnh traàn ai traêm moái nôï ñôøi
Quæ nghe hieän ñeán taän nôi
Hoûi "raèng coù chuyeän chi môøi ñeán ta?''
Quæ caøng hoûi laõo giaø caøng sôï
Roài ngaãu nhieân noùi trôù cho qua
Raèng xin nhôø gaùnh cuûi veà nôi queâ nhaø
Tuy ñaõ bieát traàn ai cay ñaéng
Nhöng khuyeân ñöøng thôû vaén than daøi
Roài ñaây roài cuõng coù ngaøy
Nôï naàn traêm moái raûnh tay cho maø
Hôi naøo tha thieát thieát tha
- trong beå khoå coù ta coù mình"
Jean de La Fontaine: La Mort et le bucheron,
baûn dòch cuûa Leâ Ñöùc Maäu(?), 1934 (9)Tuy nhieân, Phaät giaùo Nam Vieät uyeån chuyeån kheá lyù kheá cô. Laø ñaát cuûa löu daân, laïi laø ñaát ñaõ töøng bò ngoaïi thuoäc, mieàn Nam Vieät Nam ñaõ laø nôi nuoâi döôõng tinh thaàn daân toäc oâm aáp taän trong ñaùy loøng vì saùch vôû buoåi ñaàu khoù coù. Mieàn Nam coøn laø nôi maø Trôøi Phaät raát gaàn guõi, thaân thöông hoøa trong thieân nhieân voâ taän. Ñaây cuõng laø nôi caùc Phaät Baø raát ñöôïc toân suøng (taïi nuùi Baø Ñen hay Baø Ñeânh thôø Linh Sôn Thaùnh Maãu, Taây Ninh; ôû laøng Vónh teá Chaâu Ñoác, thôø Baø Chuùa Xöù, nhöng taïi ñaây khoâng roõ laø nhaân daân coù toân laø Phaät Baø nhö ôû Taây Ninh chaêng?)
Trong quaù trình ñaáu tranh daønh ñoäc laäp, Phaät töû tu taïi gia ñaõ tìm trong nieàm tin cuûa mình, tuøy trình ñoä kieán thöùc (cö só laõo thaønh, thöôøng daân tay laám chaân buøn queâ muøa moäc maïc...) moät ñoäng löïc ñeå vöõng tin vaøo töông lai vaø moät söï aám loøng trong vò tha lai laùng. Tu coøn laø khoâng queân coãi nguoàn duø theo nghóa heïp laø khoâng queân tinh thaàn daân toäc, queâ cha ñaát toå hay duø theo nghóa roäng laø trôû veà vôùi Phaät tính vónh haèng.
Vaø giôø ñaây trong boân ba cuûa hieän töôïng ñoâ thò hoùa, cuûa vaên minh hieän ñaïi troïng lôïi hôn ngöôøi treân theá giôùi, thöû hoûi Phaät giaùo coù coøn khaû naêng cöùu ñoä, ñi thaúng vaøo loøng ngöôøi nöõa chaêng? Mieàn Nam Vieät Nam vôùi caùc ñaëc thuø cuûa moät ñòa phöông haïn heïp coù theå vin vaøo Phaät giaùo ñeå ñi vaøo moät theá giôùi tín ngöôõng ñaïi ñoàng vuõ truï, hay laïi vì söùc maïnh cuûa caù tính mình maø loâi Phaät giaùo vaøo haøng moät tín ngöôõng naëng ñòa phöông tính, chæ coù maõnh löïc cho moät coäng ñoàng nhaát ñònh, trong moät khoâng gian nhoû beù?
III - Höôùng phaùt trieån Tín ngöôõng thaám nhuaàn daân gian, noùi chung cho taát caû Vieät Nam. Rieâng mieàn Nam, thaám ñoä aáy caøng cao vì con ngöôøi nôi ñaây ñaõ phaûi vaät loän vôùi moät moâi tröôøng khe khaét, ñaõ phaûi boù tay tröôùc bao nhieâu baïo löïc, nieàm tin cuoái cuøng cuûa hoï chæ coøn troâng nhôø vaøo loøng töø bi voâ löôïng cuûa ñaáng Voâ Thöôïng , hoaëc vaøo nhöõng quyeàn löïc thaàn bí vöôït khaû naêng cuûa con ngöôøi traàn theá. Ñeán laäp nghieäp ôû nôi xa laï, hoï nuoái naém nhieàu vôùi OÂng baø cha meï, vôùi nhöõng anh huøng lieät só maø khí thieâng vaãn coøn phaûng phaát duø ñaõ qua ñôøi (thôø Nguyeãn Trung Tröïc taïi Raïch Giaù, thôø Tröông Ñònh taïi Goø Coâng). Caùc nhaân vaät cuûa theá giôùi voâ hình naày, trong loøng daân gian, trong trí töôûng töôïng cuûa hoï ñeàu nuùp boùng töø bi, nöông cöûa Phaät, saún saøng theo Phaät teá ñoä chuùng sanh.
A - Höôùng tieáp caän daân gian, nhaäp theá, cöùu khoå cöùu nöôùc
Vì caùc lyù do neâu treân, ñaïo Phaät, taïi ñaây, sau moät thôøi kyø suy thoaùi ñaõ ñöôïc chaán höng töø nhöõng naêm sau 1920 (10) theo hai chieàu höôùng chính:
1/ gaàn guõi thaân thöông, giaùc ngoä taâm linh, trau doài nhaân ñöùc aân caàn giuùp ñôõ trong nhöõng nhu caàu toái thieåu haèng ngaøy,
2/ ñaäm ñaø tinh thaàn yeâu nöôùc.Nhieàu toå chöùc, nhieàu hoäi ñöôïc ra ñôøi nhö Thieân Thai Thieàn giaùo toâng lieân höõu hoäi (1935, Baø Ròa) vôùi tôø Baùt Nhaõ AÂm laøm taäp chí phoå thoâng; Thieân Thai giaùo quaùn toâng, Phaùp Hoa toâng (1936)...; hoäi Kieâm teá (1936, Raïch Giaù) vôùi nhieäm vuï vöøa hoaït ñoäng Phaät hoïc vöøa kinh bang teá theá. Cô quan truyeàn baù cuûa hoäi laø taïp chí Tieán hoùa chuû tröông chuù troïng nhieàu veà haønh ñoäng, canh taân, ñeán ñoä ñoøi huûy boû truyeàn thoáng "ñaàu troøn aùo vuoâng'' (theo Traàn Hoàng Lieân); Thieàn Tònh ñaïo traøng (1948), vaø coøn nhieàu toå chöùc thieân veà nghieân cöùu giaùo lyù hay ngöôïc laïi troïng veà khía caïnh phöôùc thieän, hoaëc coù ít nhieàu maøu saéc chính trò ñaáu tranh khaùc...
Tuy nhieân ñeå coù theå suy luaän saâu theâm moät ít, xin nhaán maïnh tröôøng hôïp Phaät giaùo Hoøa Haûo. Giaùo phaùi naày ñöôïc chính thöùc thaønh laäp ngaøy 18 thaùng naêm Kyû maõo (1939). Giaùo chuû laø ngaøi Huyønh Phuù Soå (1919-1947) sinh quaùn laøng Hoøa Haûo quaän Taân Chaâu, tænh Chaâu Ñoác tröôùc, nay laø xaõ Phuù Myõ huyeän Phuù Taân, tænh An Giang. Vaøo naêm 1975, tín ñoà cuûa ñaïo coù khoaûng 3 000 000 ngöôøi (theo Etudes vieâtnamiennes, Le delta du Mekong, numeùro speùcial, 1984), vaø rieâng tænh An Giang coù hôn 1 trieäu tín ñoà, chieám 85,4% daân soá toaøn tænh vaøo cuoái nhöõng naêm 1980 (theo Nguyeãn Coâng Bình, Leâ Xuaân Dieäm, Maïc Ñöôøng: Vaên hoùa vaø cö daân ñoàng baèng soâng Cöûu Long NXBKHXH, TP HCM, 1990, 380). Ra ñôøi trong luùc lòch söû theá giôùi giao ñoäng vì theá chieán thöù hai vöøa nhen nhuùm, vaø cuoäc dieän chính trò AÙ chaâu ñang chuyeån höôùng, Phaät giaùo Hoøa Haûo, ñaët vaøo doøng lòch söû ñaïo giaùo vaø tö töôûng Vieät Nam noùi rieâng, vaø cuûa lòch söû Vieät Nam noùi chung, laø moät thí duï linh ñoäng cuûa ñôøi soáng tinh thaàn trong moät vuøng ôû trong moät thôøi ñieåm nhaát ñònh. Neáu veà sau Hoøa Haûo coù ñi saâu vaøo ñôøi soáng treân bình dieän tham gia chính trò hoaëc ñaáu tranh voõ trang, thì phaân xeùt lyù do, hay luaän ñuùng sai cuûa caùc söï vieäc aáy khoâng naèm trong khuoân khoå cuûa baøi tham khaûo naày, vaø cuõng ra ngoaøi khaû naêng cuûa taùc giaû.
Vì ñòa baøn hoaït ñoäng cuøng treân moät vuøng ñòa lyù (vuøng Thaát sôn), vì coù nhieàu ñieåm truøng hôïp treân bình dieän giaùo lyù vaø haønh tung cuûa caùc vò ñöôïc tín ñoà toân laøm giaùo chuû, hoaëc Phaät, xuaát hieän ñeå cöùu theá ñoä daân (vieát kinh giaûng, cöùu beänh maàu nhieäm khoâng caàn thuoác), döïng côø cöùu nöôùc, neân coù truyeàn thuyeát gaén lieàn Hoøa Haûo vôùi caùc giaùo phaùi Böûu sôn kyø höông do Ñoaøn Minh Huyeân saùng laäp (truyeàn töø 1849-1856), Töù AÂn hieáu nghóa cuûa Ngoâ Vaên Lôïi (truyeàn ñaïo töø 1879-1890).Tín ñoà "Böûu sôn kyø höông'' coøn tin laø ñöùc Phaät Thaày Taây An (Ñoaøn Minh Huyeân) ñaõ boán laàn taùi sinh chuyeån kieáp: Ñöùc Phaät Truøm ôû nuùi Taø Lôn truyeàn ñaïo töø 1879-1890; Ñöùc Boån sö Ngoâ Vaên Lôïi ôû nuùi Töôïng; Sö vaõi baùn khoai ôû bieân giôùi Mieân -Vieät; Ñöùc Huyønh Giaùo Chuû, ngöôøi khai saùng ñaïo Hoøa Haûo ôû laøng Hoøa Haûo (11).
Neáu nhaän tieàn thaân cuûa Hoøa Haûo laø Böûu sôn Kyø höông vaø Töù AÂn hieáu nghóa thì nhöõng truyeàn thoáng hoøa hôïp nhieàu tín ngöôõng, ñôn giaûn hoùa nghi thöùc, khoâng thôø töôïng coát chæ thôø traàn daø (Böûu sôn kyø höông thôø traàn ñieàu -vaûi ñoû, khaùc maøu daø naâu ñaäm ôû ñaây -) "tuøy cô hoùa ñoä'', khoâng naëng veà hình nhi thöôïng, ñeàu coù theå thaáy ôû caû ba giaùo phaùi. Döïa treân caên baûn Töù AÂn: aân cha meï, aân ñaát nöôùc, aân tam baûo, aân ñoàng baøo nhaân loaïi, ñaïo naày ñaõ cho ngöôøi daân mieàn taây nöûa ñaàu theá kyû XX moät thích öùng ñaày ñuû moïi maët vôùi nhu caàu taâm linh cuûa hoï. Boán troïng aân naày nguyeân laø khaùi nieäm "Töù AÂn'' cuûa Phaät giaùo Trung Quoác: aân phuï maãu, aân quoác vöông, aân tam baûo, aân chuùng sinh, ñaõ ñöôïc cuï theå hoùa, Vieät hoùa, vaø coøn coù theå noùi gaàn guõi hoùa vôùi quaàn chuùng baèng caùch ñaëc aân ñaát nöôùc vaø aân cha meï ôû haøng ñaàu.
Tín ñoà vaãn döïa vaøo phaùp moân "tu nhaân hoïc Phaät''. Caùc boä kinh Giaùc Meâ cuûa Phaät thaày Taây An, Saùm giaûng ngöôøi ñôøi cuûa Sö Vaûi Baùn Khoai, Saùm giaûng thi vaên toaøn taäp cuûa Huyønh Giaùo Chuû vaãn coøn ñöôïc tín ñoà nghieàn ngaãm.
B - Höôùng ñaëc chuù vaøo hình thöùc toå chöùc gia ñình Phaät töû vaø nghieân cöùu phoå thoâng kinh ñieån
Moät trong nhöõng muïc ñích chính cuûa phong traøo chaán höng phaät giaùo laø nhaèm taïo ñieàu kieän cho "chö sôn thieàn ñöùc ñoaøn keát laïi ñeå chænh ñoán taêng giaø, kieán laäp Phaät hoïc ñöôøng, dieãn dòch, xuaát baûn kinh saùch Vieät ngöõ''., thí duï nhö muïc ñích cuûa toå chöùc Luïc Hoøa Lieân xaõ ra ñôøi naêm 1920 (12).
Nhieàu hoäi ñoaøn, saùch baùo ñöôïc ra ñôøi:
- Hoäi Phaät hoïc Vieät nam (1950)
- Ni giôùi Nam Boä (1927), vôùi tröôøng Ni ñaàu tieân cuûa Nam Boä
- Ñoaøn theå Phaät Töû (Gia ñình Phaät Töû, Thanh Nieân Phaät Töû, Hoïc sinh, sinh vieân Phaät Töû...)
- ......Caùc saùch baùo hoã trôï cho phong traøo chaán höng, vaø hoaèng hoùa trong giai ñoaïn tröôùc 1975 ra ñôøi vôùi tinh thaàn ñoåi môùi trong Phaät giaùo (Phaät hoùa taân thanh nieân, Phaät hoïc toång yeáu, Voâ thaàn luaän, Chaân lyù cuûa Tieåu thöøa vaø Ñaïi thöøa cuûa taêng só Thieän Chieáu 1898-1974), vôùi yù chí nghieân cöùu saâu roäng kinh saùch, ñem kinh saùch vaøo quaàn chuùng nhö caùc coâng trình cuûa nhöõng vò Hoøa thöôïng Khaùnh Hoøa, Hueä Quang, Khaùnh Anh (Hoa Ngieâm nguyeân nhaân luaän, Taïi cö só luaät, Duy thöùc trieát hoïc, Khaùnh Anh vaên sao)...Nhöõng taäp san Phaùp AÂm Phaät Hoùa Taân Thanh Nieân, Töø bi AÂm, Duy Taâm, Töø Quang, Phaät Hoïc.. laø nhöõng cô quan ngoân luaän ñaõ ñem laïi söï tranh luaän soâi noåi veà caùc vaán ñeà Phaät giaùo vôùi nhöõng nhaän thöùc môùi vaø nhöõng khuynh höôùng khaùc nhau, tuy haàu heát ñaõ bò chính quyeàn thuoäc ñòa ñình baûn sau vaøi soá.(13)
Moät thí duï veà nhieät taâm ñöa ñaïo ñeán gaàn vôùi quaàn chuùng laø vieäc phieân dòch ghi chuù boä kinh Dieäu Phaùp Lieân Hoa do Cö Só Ñoaøn Trung Coøn (14) baèng theå thô song thaát luïc baùt raát quen thuoäc vôùi ngöôøi daân. Lôøi vaên bình dò, deå hieåu, aám aùp:
Chuùng toâi möøng rôõ boàn choàn
Cuõng nhö keû khoù daï noân baïc nhieàu,
Hoâm nay nhôø phaät daét dìu,
Höôûng thaâu cuûa laï traêm chìu quí thay
Caâu 50-54, phaåm "Tín Giaûi'' Kinh Phaùp Hoa
Keát luaän: Höôùng phaùt trieån hieän nay Toân giaùo "sinh ra cuøng vôùi xaõ hoäi loaøi ngöôøi, do con ngöôøi saùng taïo ra noù, roài con ngöôøi laïi bò chi phoái bôûi noù. Toân giaùo coøn toàn taïi laâu daøi'' (Theo Ñaëng Nghieâm Vaïn). Tuy nhieân ngaøy nay, xu theá theá tuïc hoùa ngaøy caøng phoå bieán trong nhieàu taàng lôùp xaõ hoäi treân theá giôùi. Hai xu höôùng döôøng nhö ñoái nghòch nhau treân coù thaáy taïi mieàn Nam khoâng vaø coù cheøn laán ñöôïc thua nhau ra theá naøo?
Töø nhöõng naêm gaàn ñaây nhu caàu taâm linh cuûa quaàn chuùng Nam boä noåi baät qua nhieàu söï kieän ñöôïc quan saùt:
- vieäc xaây caát truøng tu chuøa chieàn taïi Vieät Nam, vaø taïi Nam boä coù moät cöôøng ñoä ñaùng keå. Taïi nhieàu quaän trong thaønh phoá Hoà Chí Minh soá chuøa khang trang, môùi ñöôïc xaây thaáy ñöôïc raát nhieàu. Soá ngöôøi ñi cuùng chuøa ñoâng ñaûo caû nam laãn nöõ, cao tuoåi hay coøn trong tuoåi thanh-traùng nieân.
- Nhöõng ngaøy vía hoäi taïi Chaâu Ñoác hay taïi Taây Ninh soá ngöôøi haønh höông raát ñoâng, maø thaønh taâm cuûa hoï khoâng theå nghi ngôø. Muïc ñích haønh höông coù theå coù nhieàu yù kieán pheâ phaùn, nhöng loøng thaønh ngöôõng moä laø moät söï hieån nhieân.
- Saùch baùo, caùc baøi nghieân cöùu, dòch giaûi kinh taïng ñöôïc vaø seõ ñöôïc xuaát baûn nhieàu, tröôøng vieän ôû ñuû caùc caáp ñaõ môû vaø saép môû, sinh hoaït thöôøng xuyeân. Caùc chuù tieåu coøn vöøa ñöôïc hoïc tröôøng ñôøi vaø tröôøng ñaïo (caên cöù vaøo nhöõng quan saùt khoâng theå ñöôïc xem laø toaøn dieän cho caû Vieät Nam taïi moät vaøi chuøa ôû Hueá vaø trong tænh Bieân Hoøa).
- Nhu caàu toân giaùo Vieät Nam ñöôïc boäc loä qua caùc soá lieäu (do ban Tö töôûng -Vaên hoùa trung öông cung caáp vaø ñaêng treân taäp chí Giaùc ngoä, soá 10 boä môùi, thaùng 6-1996, tr. 23): Vieät Nam coù khoaûng gaàn 80% daân soá coù ñôøi soáng tín ngöôõng, toân giaùo qua 6 toân giaùo lôùn: Phaät giaùo, Coâng giaùo, Tin laønh, Cao Ñaøi, Giaùo phaùi Hoøa Haûo, Hoài giaùo. Tín ñoà Phaät giaùo coù khoaûng 10 trieäu khoâng keå 2 trieäu tín ñoà Hoøa Haûo vaø nhieàu trieäu ngöôøi Vieät töï xem mình coù neáp soáng hôïp vôùi giaùo ñieàu Phaät daïy.
- Thôø phöôïng oâng baø cha meï quaù coá laø moät boån phaän maø ña soá ngöôøi Vieät duø giaøu hay ngheøo ñeàu coá taâm laøm troøn. Theo taøi lieäu ñieàu tra maãu cuûa Vieän nghieân cöùu ñaïo giaùo naêm 1993 thì taïi thaønh phoá Hoà Chí Minh, 84,3% ngöôøi khoâng theo ñaïo thieân chuùa coù thôø phöôïng toå tieân (nam: 80,5%; nöõ: 88%). Ngaøy Vu Lan baùo hieáu laø moät ngaøy leå lôùn trong loøng ngöôøi Vieät. Ñoâ thò hoùa cöôøng ñieäu laøm cho nhaø ôû leân giaù, gia cö heïp ñi, nghóa trang xa xoâi, neân vieäc thôø phöôïng thöôøng hay nhôø nhaø chuøa lo lieäu. Tro ngöôøi thaân, di aûnh ngöôøi thaân nöông cöûa Phaät. Ngoâi chuøa ñi vaøo loøng moïi ngöôøi nhö theá moãi luùc moãi ñaäm ñaø theâm leân.
Caù tính cuûa Phaät giaùo mieàn Nam coù ñöôïc troïn veïn treân ñaø tieán hoùa voâ bieân hieän nay khoâng? Loøng yeâu nöôùc, giöõ nöôùc cuûa moät vuøng ñaát môùi trong quaù trình lòch söû caän ñaïi ñaõ gaén lieàn Phaät vaø ñôøi trong ña soá quaàn chuùng. Tinh thaàn "uoáng nöôùc nhôù nguoàn'' "taïc daï ghi ôn'' laø moät neùt saâu ñaäm cuûa baûn theå caù nhaân, thì nhöõng aûnh höôûng ngoaïi nhaäp khoù laøm maát ñi caên baûn vaø ñòa phöông taùnh.
Phaät töû Nam boä cuûa theá kyû thöù XXI coù bò coù bò "ñoùng khung'' trong moät vuøng ñòa lyù heïp hoøi chaêng? Laøm sao theá ñöôïc khi maø giaùo lyù nhaø Phaät laø moät giaùo lyù ñaïi ñoàng. Taát caû chuùng sanh ñeàu coù Phaät tính. Moïi ngöôøi trong "möôøi loaøi'' (thaäp loaïi chuùng sinh) roài thì cuõng sôùm muoän gì cuõng ñöôïc trôû veà "queâ'', veà ''nhaø'', veà loøng Phaät nhieäm maàu. Nhöõng keû:
"Lang thang laøm khaùch phong traàn maõichæ laø nhöõng ngöôøi chöa thöùc tænh thoâi. Boán bieån laø nhaø, bao la laø cöûa Phaät thì coøn ngaïi gì raøo daäu. Töø bi voâ löôïng, Phaät daïy thöông ngöôøi hôn caû thöông thaân, ngoïn coû coân truøng ñeàu laø nhöõng thaønh phaàn troïng kính cuûa vuõ truï. Ñaâu laø ta ñaâu laø ngöøôi, ñaâu laø quan troïng, ñaâu laø keùm heøn?:
Ngaøy vaéng xa queâ vaïn daäm tröôøng''
Traàn Thaùi ToângTaùc höõu traàn sa höõuBaøi dòch cuûa Phan keá Bính:
Vi khoâng nhaát thieát khoâng
Höõu khoâng nhö thuûy nguyeät
Vaät tröôùc höõu khoâng khoâng
Töø Ñaïo HaïnhCoù thì coù töï maûy mayMoät thaéc maéc cuoái cuøng laø: söï ñôn giaûn hoùa, cuï theå hoùa trong quaù khöù gaàn ñaây coù theå trì keùo Phaät giaùo Nam Vieät ñi xa vôùi nhöõng thaéc maéc cao sieâu, vôùi nhöõng vaán ñeà taâm linh, hình nhi thöôïng khoâng? Thieát töôûng ñaët vaán ñeà naày chæ laø moät thaéc maéc trí thöùc thoâi. Con ñöôøng ñi ñeán giaûi ñaùp cao sieâu cuûa thaân phaän con ngöôøi cuûa yù nghóa cuoäc ñôøi, soáng laøm gì? cheát veà ñaâu, laø con ñöôøng muoân neûo maø lyù luaän uyeân thaâm chæ laø moät thoâi. Haønh hay luaän, haønh baèng thaân xaùc hay baèng trí naõo, thaân hay taâm, neáu khoâng coù "loøng thaønh'' thì coøn thieáu maát moät caùi gì caên baûn vaäy. Nam Boä laø nôi chung soáng cuûa nhieàu coäng ñoàng trong ñoù coäng ñoàng ngöôøi Khmer theo Phaät giaùo Nam toâng chieám moät vò trí quan troïng. Soá chuøa khmer ôû boán tænh ñoàng baèng soâng Cöûu long naêm 1994 khoâng nhoû (Vónh Long 12; Caàn Thô: 24; Soùc Traêng: 89; Traø Vinh: 142) (15). Nhö theá caùc neûo ñöôøng laïi caøng nhieàu chi, laøm sao traû lôøi ñôn giaûn ñöôïc?
Khoâng thì caû theá gian naày cuõng khoâng
Thöû xem boùng nguyeät doøng soâng
Ai hay khoâng coù coù khoâng laø gì?
Chuù thích (1) Theo Sôn Nam "Lòch söû khaån hoang mieàn Nam'' Saigon 1973, 24.
(2) Theo Leâ Baù Thaûo "Thieân Nhieân Vieät Nam'', in laàn thöù hai, Haø Noäi, 287-288
(3) Nöôùc soâng Cöûu Long chaûy ngöôïc veà Bieån Hoà chôø ngaøy xuoâi laïi; hoaëc nhôø söï phaân luõ qua heä thoáng kinh raïch chaèng chòt
(4) Laøng ngöôøi Hoa trung thaønh vôùi nhaø Minh ñöôïc goïi laø "Minh Höông xaõ'' (laøng ñoát höông töôûng nieäm nhaø Minh theo Vöông Hoàng Seån), laøng Minh Höông ñaàu tieân ñöôïc laäp taïi Hoäi An vaøo khoaûng 1645-1650. Trong Nam laøn soùng di daân ngöôøi Hoa theo ñaø taêng taàm quan troïng. Neân khi Nguyeãn Höõu Chænh vaøo chia ranh döïng neàn haønh chaùnh, oâng ñaõ qui tuï hoï vaøo hai nôi: moät ôû laøng Thanh Haø daønh cho nhöõng di daân môùi ñeán (Traán Bieân) vaø moät ôû laøng Minh Höông (Phieân Traán). Döôùi thôøi Taây Sôn, daân hai laøng laïi nhaäp vaøo moät, vaø sau ñoù hoï laø nhöõng thaønh phaàn ñaàu tieân cuûa thaønh phoá Chôï Lôùn. Tuy nhieân vôùi thôøi gian danh töø "Minh Höông" khoâng coøn chæ moät ñòa danh nhöùt ñònh gaén lieàn vôùi moät ñòa baøn ñòa lyù nhöùt ñònh maø laø moät töø chæ nhöõng ngöôøi con lai Hoa-Vieät (cha Hoa meï Vieät), nhöõng ngöôøi Hoa sinh taïi Vieät nam, vaø nhöõng ngöôøi Hoa môùi ñeán ñònh cö. Xem theâm Tsai Maw Kuey: Les Chinois au Sud-Vieâtnam, Paris 1968 vaø Nguyeãn Theá Anh: L'immigration Chinoise et la colonisation du Delta du Meùkong, in The Vieâtnam review Autumn-Winter 1996 Hoaøng Sanh Thoâng ed. Mekong Printing inc.CA pp.154-177; Huyønh Löùa (chuû bieân): Lòch söû khai phaù vuøng ñaát Nam boä, TP HCM, 1987
(5) Cf. E.S. Ungar "The struggle over the Chineese community in Vieâtnam, 1946-1986, Pacific Affairs, 60, 4, (1987-88) Nguyeãn Theá Anh daãn, nhö treân, tr. 156
(6) Xem theâm Traàn Hoàng Lieân: Phaät giaùo Nam boä, töø theá kyû 17 ñeán 1975, TP Hoà Chí Minh, 1966 vaø Ñaïo Phaät trong coäng ñoàng ngöôøi Vieät ôû Nam Boä-Vieät Nam töø theá kyû XVII ñeán 1975, NXBKHXH, TP HCM, 1995
(7) Xem theâm Thieàn hoïc ñôøi Traàn, Vieän nghieân cöùu Phaät giaùo TP Hoà Chí Minh, 1995 Nhieàu taùc giaû: Gs. Minh Chi, HT Thích Thanh Töø, ...
(8) Xem theâm Quach Thanh Taâm: " Vaên Chieâu hoàn ou la compassion transcendeùe...'' trong Notes sur la culture et la religion en Peùninsule indochinoise, L'Harmattan 1995
(9) Ñaây laø lôøi thuoäc loøng, neân khoâng baûo ñaûm laø ñuùng haún
(10) Xem theâm Traàn Hoàng Lieân: Phaät giaùo Nam boä töø theá kyû thöù 17 ñeán 1975, TP HCM, 1996 vaø Ñaïo Phaät trong coäng ñoàng ngöôøi Vieät ôû Nam Boä - Vieât Nam, TP HCM, 1995
(11) Theo Vöông Kim vaø Ñaøo Höng : Ñöùc Phaät Thaày Taây An, Long Hoa Saigon 1953
(12) Theo Traàn Hoàng Lieân, Phaät giaùo Nam boä..., 33
(13) Nhö treân ,61
(14) Chuùng toâi cuõng khoâng queân caùc coâng trình ñoùng goùp cuûa caùc baäc Hoøa Thöôïng, Cö só khaùc nhö Mai Thoï Truyeàn: Phaùp Hoa huyeàn nghóa, 1959; Khaùnh Anh : Hoa Nghieâm nguyeân nhaân luaän, 1952; Thích Thanh Töø: Kinh Dieäu Phaùp Lieân Hoa giaûng giaûi, 1993; Thích Thieän Chaâu: Thieàn ñònh vaø cuoäc soáng hoâm nay, 1995 .. cuøng nhieàu coâng trình khaùc cuûa caùc vò treân hay cuûa nhieàu vò khaùc
(15) Khoâng queân Phaät giaùo Baéc Toâng cuûa ngöôøi Hoa. Nhöõng chieàu höôùng hoäi nhaäp vieät hoùa ñöôïc quan saùt ôû nhieàu nôi. Traàn Hoàng Lieân,: Phaät giaùo Nam Boä..., 99-107 vaø 115
[ Trôû Veà ]