Ngöôøi Cö Só [ Trôû Veà ] [Home Page]
Phaät giaùo ngaøy nay coù nhieàu toâng phaùi vôùi caùc truyeàn thoáng khaùc nhau. Tuy nhieân, chuùng ta thöôøng phaân bieät hai toâng phaùi chính: Phaät Giaùo Ñaïi thöøa - Mahayana, vaø Phaät Giaùo Nguyeân thuûy - Theravada. Phaät Giaùo Mahayana thònh haønh ôû caùc nöôùc Taây Taïng, Moâng Coå, Trung Hoa, Trieàu Tieân, vaø Nhaät Baûn. Trong khi ñoù, Phaät Giaùo Theravada ñöôïc löu truyeàn roäng raõi ôû Tích Lan (Sri Lanka), Mieán Ñieän, Thaùi Lan, Laøo vaø Cam Boát.
Cuøng moät coã xe
Mahayana vaø Theravada
Bình Anson Rieâng Vieät Nam coù leõ laø moät quoác gia AÙ Chaâu ñaàu tieân maø caû hai toâng phaùi lôùn naày ñeàu ñöôïc chính thöùc thöøa nhaän vaø ñaõ coäng taùc hoaït ñoäng trong nhieàu thaäp nieân qua. Toâng phaùi Ñaïi thöøa coù moät truyeàn thoáng laâu ñôøi vaø ñaõ coù maët taïi Vieät Nam do caùc tu só AÁn Ñoä truyeàn sang vaøo cuoái theá kyû thöù II C.N [10, t. 47]. Toâng phaùi Nguyeân thuûy cuõng coù maët taïi vuøng ñaát naày qua nhieàu theá kyû trong caùc coäng ñoàng ngöôøi Khô me (Cao Mieân) taïi mieàn Nam Vieät Nam, vaø ñöôïc truyeàn baù ñeán caùc Phaät töû ngöôøi Vieät trong thaäp nieân 1940 [11, t. 15]. Trong nhöõng naêm gaàn ñaây laïi coù nhöõng döï aùn dòch thuaät caùc kinh ñieån cuûa caû hai truyeàn thoáng, töø caùc vaên baûn goác tieáng Haùn vaø tieáng Pali, sang tieáng Vieät hieän ñaïi.
Trong baøi vieát ngaén döôùi ñaây, toâi xin maïn pheùp trình baøy sô löôïc veà nguoàn goác cuûa Mahayana vaø Theravada, loàng trong boái caûnh lòch söû phaùt trieån cuûa ñaïo Phaät taïi AÁn Ñoä trong khoaûng 1000 naêm ñaàu tieân sau khi Ñöùc Phaät nhaäp Nieát Baøn. Tieán trình ñoù ñöôïc taïm chia laøm ba thôøi kyø: thôøi kyø nguyeân thuûy (100 naêm), thôøi kyø boä phaùi (400 naêm), vaø thôøi kyø chuyeån hoùa (500 naêm).
1. Thôøi kyø nguyeân thuûy
Trong 45 naêm truyeàn daïy ñaïo phaùp, Ñöùc Phaät ñaõ ñeå laïi raát nhieàu baøi giaûng, trong nhieàu hoaøn caûnh khaùc nhau, cho nhieàu ngöôøi thuoäc moïi taàng lôùp trong xaõ hoäi. Caùc baøi giaûng naày thöôøng ñöôïc caùc vò tu só ñeä töû ghi nhôù, saép xeáp laïi, truyeàn khaåu cho nhau, vaø duøng ñeå giaûng laïi cho ngöôøi khaùc. Khi ñöôïc phaân phoái ñi hoaèng döông ñaïo phaùp ôû caùc vuøng khaùc nhau, caùc baøi giaûng naày thöôøng ñöôïc chuyeån dòch ra tieáng ñòa phöông vaø ñieàu naày ñöôïc Ñöùc Phaät chaáp nhaän vaø khuyeán khích [1, t. 42].
Coù moät laàn, hai vò ñaïi ñöùc Yamelu vaø Tekula xin pheùp Ñöùc Phaät ñeå ghi cheùp vaø chuyeån dòch nhöõng baøi giaûng cuûa Ngaøi sang tieáng Vedic, voán laø vaên töï cuûa giôùi quyù toäc duøng ñeå phuùng tuïng kinh Veä Ñaø, ñeå baûo ñaûm tính nhaát quaùn vaø chính xaùc cuûa caùc baøi kinh, nhöng Phaät khoâng ñoàng yù. Ngaøi cho raèng caùc baøi giaûng cuûa Ngaøi phaûi ñöôïc phoå bieán ñeán moïi ngöôøi qua ngoân ngöõ ñòa phöông ñeå hoï coù theå nghe, hieåu vaø thöïc haønh ñöôïc [1, t. 43]. Cuõng vì vaäy maø duø raèng Ñöùc Phaät duøng tieáng Magadhi (Ma Kieät Ñaø) ñeå giaûng phaùp, nhöng caùc baøi giaûng ñaõ ñöôïc truyeàn khaåu baèng nhieàu thöù tieáng khaùc nhau.
Sau khi Ñöùc Phaät nhaäp dieät, ngaøi Ma Ha Ca Dieáp trieäu taäp moät hoäi ñoàng goàm khoaûng 500 tu só taïi vuøng ñoài nuùi ngoaïi thaønh Vöông Xaù (Rajagaha) ñeå keát taäp kinh ñieån, sau naày ñöôïc goïi laø Ñaïi Hoäi Keát Taäp Laàn Thöù Nhaát. "Keát taäp" coù nghóa laø thu goùp, taäp hôïp laïi, oân laïi, ñöøng ñeå cho taùn thaát. Tieáng Phaïn laø "sangiti", coù nghóa laø cuøng nhau tuïng laïi (chanting together). Trong Ñaïi Hoäi naày, ngaøi Ma Ha Ca Dieáp laø chuû quaûn, ngaøi A Nan Ña ñoïc laïi caùc baøi kinh giaûng vaø ngaøi Öu Ba Ly ñoïc laïi caùc ñieàu luaät. Sau laàn keát taäp ñaàu tieân naày, boä Luaät Taïng vaø boä Kinh Taïng ñöôïc ñuùc keát [2, t. 69]. Luùc aáy, Kinh Taïng ñöôïc chia ra thaønh 4 boä chính: Tröôøng Boä, Trung Boä, Töông Öng Boä, vaø Taêng Chi Boä.
2. Thôøi kyø boä phaùi
Sau ñoù, nhieàu phaùi ñoaøn truyeàn giaùo ñöôïc göûi ñi caùc nôi ñeå hoaèng döông ñaïo phaùp, töø mieàn Trung AÁn ñeán maïn Nam vaø maïn Taây xöù AÁn Ñoä. Trong thôøi kyø naày coù nhieàu bieán ñoäng, thay ñoåi boá cuïc chính trò giöõa caùc vöông quoác trong vuøng, vaø vì theá coù nhieàu thay ñoåi trong sinh hoaït xaõ hoäi, taïo aûnh höôûng ñeán caùc sinh hoaït taêng ñoaøn, nhaát laø taïi nhöõng nôi maø Phaät giaùo coøn môùi, chöa vöõng maïnh. Nhieàu tu só treû trong nhöõng vuøng naày baét ñaàu caûm thaáy coù nhu caàu caàn söûa ñoåi giôùi luaät vaø leà loái sinh hoaït ñeå phuø hôïp vôùi ñôøi soáng ñòa phöông.
Moät traêm naêm sau ngaøy Ñöùc Phaät nhaäp dieät thì coù moät Ñaïi Hoäi Keát Taäp Laàn Thöù II taïi thaønh Vaisali vôùi 700 tu só, muïc ñích chính laø ñeå giaûi quyeát caùc tranh chaáp veà 10 ñieàu luaät caên baûn, trong ñoù coù luaät caám caùc tu só thu nhaän vaøng baïc do daân chuùng cuùng döôøng [2, t. 80]. Nhöng theâm vaøo ñoù, Ñaïi Hoäi cuõng duyeät laïi caùc kinh ñieån, vaø keát taäp moät soá baøi kinh giaûng khoâng ñöôïc ñuùc keát luùc tröôùc. Ñoù laø nhöõng cô sôû ñeå thaønh hình boä kinh thöù 5, Tieåu Boä, veà sau naày [3, t. 50-56].
Vì Ñaïi Hoäi quyeát ñònh giöû nguyeân 10 ñieàu giôùi luaät caên baûn maø khoâng söûa ñoåi, moät soá tu só treû khoâng haøi loøng vaø baét ñaàu coù khuynh höôùng ly khai. Ñaây laø maàm moáng ñöa ñeán söï phaân chia ñaàu tieân trong taêng ñoaøn: boä phaùi Tröôûng Laõo Thuyeát Boä (Sthaviravada) goàm caùc tu só coù khuynh höôùng baûo thuû, vaø Ñaïi Chuùng Boä (Mahasanghika) goàm caùc tu só coù khuynh höôùng caûi caùch [2, t. 81].
Moät traêm naêm sau ñoù, moät Ñaïi Hoäi Keát Taäp Laàn Thöù III ñöôïc trieäu taäp döôùi thôøi vua A Duïc (Asoka), 268-232 T.C.N. (Tröôùc Coâng Nguyeân). Döôùi söï chæ ñaïo cuûa ngaøi Muïc Kieàn Lieân Tu Ñeá (Moggaliputta Tissa), Ñaïi Hoäi naày goàm khoaûng 1000 tu só ñuùc keát Kinh Taïng vaø Thaéng Phaùp Taïng. Kinh Taïng (Sutta Pitaka) giôø ñaây goàm 5 Boä Kinh: Tröôøng Boä, Trung Boä, Tieåu Boä, Töông Öng, vaø Taêng Chi [2, t. 109]. Theâm vaøo ñoù, toå chöùc taêng ñoaøn theo truyeàn thoáng Tröôûng Laõo Thuyeát ñöôïc chaán chænh laïi theo ñuùng caùc giôùi luaät.
Trong thôøi kyø naày, Ñaïi Chuùng Boä baét ñaàu phaân chia ra thaønh nhieàu toâng phaùi. Nhieàu nhaø söû hoïc ghi nhaän coù taát caû boán laàn phaân chia, toång coäng laø 7 toâng phaùi trong voøng 200 naêm. Beân caïnh ñoù, Tröôûng Laõo Thuyeát Boä cuõng bò phaân chia baûy laàn, taïo ra möôøi moät toâng phaùi [2, t. 111]. Vì vaäy maø ngaøy nay coù nhieàu saùch vieát veà "möôøi taùm toâng phaùi", coäng theâm vôùi hai boä phaùi ñaàu tieân [4, t. 123]. Tuy nhieân, cuõng coù saùch ñaõ lieät keâ ñeán 34 toâng phaùi [2, t. 115].
Vua A Duïc laø moät vò vua raát suøng baùi ñaïo Phaät, vaø ñaõ ñoùng goùp raát nhieàu trong coâng cuoäc phaùt huy ñaïo phaùp. Ngaøi ñaõ göûi nhieàu phaùi ñoaøn ñi truyeàn giaùo nhieàu nôi. Trong ñoù coù Ñaïi ñöùc Mahinda, moät trong nhöõng ngöôøi con cuûa ngaøi, cuøng vôùi 4 vò tu só ñöôïc göûi sang ñaûo Tích Lan ñeå truyeàn baù ñaïo Phaät. Moät maët khaùc, ñaïo Phaät cuõng ñöôïc phaùt trieån roäng raõi ôû maïn Taây Baéc, vaø trung taâm Phaät giaùo ôû Kashmir trôû thaønh moät trong nhöõng trung taâm chính thôøi ñoù. Trong thôøi kyø naày, caùc tö töôûng Ñaïi thöøa baét ñaàu thaønh hình, vaø thaâm nhaäp vaøo moät vaøi toâng phaùi cuûa Ñaïi Chuùng Boä, chaúng haïn nhö toâng Thuyeát Xuaát Theá Boä (Lokottaravadin).
3. Thôøi Kyø Chuyeån Hoùa: Theravada
Khi Ñaïi ñöùc Mahinda vaø phaùi ñoaøn truyeàn giaùo sang Tích Lan, ngaøi ñöôïc vua Tích Lan giuùp xaây caát moät ngoâi chuøa lôùn, goïi laø Ñaïi Töï Vieän (Mahavihara), vaø töø ñoù thaønh laäp toâng phaùi Ñaïi Töï Vieän ôû xöù naày. Moät traêm naêm sau thì moät ngoâi chuøa khaùc, töï vieän Voâ UÙy Sôn (Abhayagiri), ñöôïc xaây caát vaø caùc tu só ôû chuøa naày baét ñaàu taïo aûnh höôûng lôùn maïnh ôû Tích Lan. Theâm vaøo ñoù, cuõng coù nhieàu nhoùm tu só vôùi khuynh höôùng ñaïi thöøa töø AÁn Ñoä sang hoaït ñoäng taïi xöù naày, nhöng khoâng coù aûnh höôûng saâu roäng. Söï tranh giaønh aûnh höôûng giöõa hai toâng phaùi nguyeân thuûy Ñaïi Töï Vieän vaø Voâ UÙy Sôn keùo daøi qua nhieàu theá kyû, vaø chæ chaám döùt vaøo khoaûng theá kyû thöù 12, khi nhoùm Ñaïi Töï Vieän ñöôïc vua Parakkamabahu chính thöùc thöøa nhaän, keát taïo thaønh toâng phaùi Theravada nhö chuùng ta thaáy ñöôïc ngaøy nay.
Vaøo nhöõng thaäp nieân cuoái cuøng tröôùc coâng nguyeân (29-17 T.C.N.), khoaûng 500 tu só phaùi Mahavihara taäp hoïp laïi vaø baét ñaàu cho vieát caùc boä Kinh, Luaät vaø Thaéng Phaùp treân moät loaïi giaáy baèng laù boái ña. Laàn ñaàu tieân, sau gaàn 500 naêm truyeàn khaåu, ba boä Taïng ñöôïc ghi cheùp hoaøn toaøn treân laù boái, vaø töø ñoù boä Tam Taïng kinh ñieån heä Pali ñöôïc taïo ra vaø löu truyeàn cho ñeán ngaøy nay. Ñoù laø Ñaïi Hoäi Keát Taäp Laàn Thöù IV. Sôû dó vaên töï Pali ñöôïc duøng vì ñoù laø ngoân ngöõ chính thoáng mieàn Taây AÁn vaø laø ngoân ngöõ söû duïng bôûi ngaøi Mahinda. Nhôø tình traïng xaõ hoäi töông ñoái oån ñònh vaø ñaûo Tích Lan töông ñoái bieät laäp neân caùc boä Tam Taïng naày ñaõ ñöôïc gìn giöõ nguyeân veïn, duø raèng trong khi sao cheùp chuyeån truyeàn töø ñôøi naày sang ñôøi khaùc, coù theå coù moät vaøi söûa ñoåi, sô soùt. Nhöng ñoù chæ laø caùc ñoaïn nhoû, khoâng quan troïng [3, t. 59-60]. Töø ñoù, Ñaïi Taïng Kinh ñöôïc truyeàn baù sang caùc nöôùc laân caän nhö Mieán Ñieän, Thaùi Lan, Laøo, vaø Cam Boát. Ngoaøi ra, moät soá caùc baøi luaän thuyeát cuûa caùc danh sö trong thôøi kyø naày, nhö boä Thanh Tònh Ñaïo (Visuddhimagga) cuûa ngaøi Phaät AÂm (Buddhaghosa) tröôùc taùc trong theá kyû 4 C.N., boä Thaéng Phaùp Taäp Yeáu Luaän (Abhidhammattha Sangaha) cuûa ngaøi Anuruñha, ... cuõng ñöôïc quyù troïng, gìn giöõ vaø löu truyeàn cho ñeán ngaøy nay.
Danh töø Theravada laø tieáng Pali, ñoàng nghóa vôùi chöõ Sthaviravada cuûa tieáng Sanskrit, coù nghóa laø giaùo thuyeát cuûa caùc vò tröôûng laõo (Doctrine of the Elders). Saùch Taøu thöôøng dòch laø Tröôûng Laõo Boä, coù khi dòch laø Thöôïng Toïa Boä, nhöng dòch saùt nghóa laø Tröôûng Laõo Thuyeát Boä, laø moät trong hai boä phaùi chính töø thôøi kyø nguyeân thuûy. Tuy nhieân, danh töø Theravada ngaøy nay thöôøng ñöôïc duøng ñeå chæ truyeàn thoáng Phaät giaùo Nam toâng, baét nguoàn töø Tích Lan, chòu nhieàu aûnh höôûng cuûa nhoùm Ñaïi Töï Vieän (Mahavihara), do Ñaïi ñöùc Mahinda vaø caùc tu só thuoäc toâng phaùi Phaân Bieät Thuyeát Boä (Vibhajyavada), moät nhaùnh cuûa Tröôûng Laõo Thuyeát Boä, truyeàn baù vaøo Tích Lan khoaûng 200 naêm tröôùc Coâng nguyeân. Coù saùch cho raèng thaät ra, ngaøi Mahinda thuoäc truyeàn thoáng Xích Ñoàng Dieäp Boä (Tamrasatiya), boä phaùi cuûa caùc tu só maëc y maøu ñoàng ñoû vaø laø moät nhaùnh nhoû cuûa Phaân Bieät Thuyeát Boä [12, t.17-18]. So vôùi caùc toâng phaùi khaùc vaãn coøn hoaït ñoäng ngaøy nay, truyeàn thoáng Theravada coù theå ñöôïc xem nhö laø moät truyeàn thoáng töông ñoái laâu ñôøi nhaát, töông ñoái gaàn vôùi thôøi kyø nguyeân thuûy nhaát.
4. Thôøi Kyø Chuyeån Hoùa: Mahayana
Khoaûng 200 naêm sau ngaøy Phaät nhaäp Nieát Baøn, phaùi Ñaïi Chuùng Boä baønh tröôùng taïi nhieàu vuøng cuûa xöù AÁn Ñoä vaø baét ñaàu phaân hoùa thaønh nhieàu toâng phaùi, trong ñoù coù toâng phaùi Lokottaravada (Thuyeát Xuaát Theá). Tuy nhieân, trong thôøi kyø ñaàu, caùc toâng phaùi ñeàu söû duïng kinh ñieån A haøm (Agama) baèng ngoân ngöõ Sanskrit, maëc duø ñaõ coù moät vaøi söûa ñoåi ñeå haøm chöùa tö töôûng ñaïi thöøa. Cho ñeán nay, caùc söû lieäu ñeàu chæ raèng kinh ñieån ñaïi thöøa baét ñaàu xuaát hieän trong nhöõng naêm cuoái cuøng tröôùc Coâng nguyeân, luùc ñaàu laø moät vaøi baøi kinh ngaén, veà sau ñöôïc boå sung theâm vaø baønh tröôùng, keát taäp laïi thaønh nhöõng boä kinh lôùn.
Tuy nhieân, chuùng ta vaãn chöa bieát ñích xaùc laø danh xöng Mahayana - Ñaïi Thöøa baét ñaàu ñöôïc söû duïng vaøo luùc naøo, baét nguoàn töø toâng phaùi naøo trong thôøi kyø boä phaùi. Ñaàu tieân, danh xöng Boà Taùt Thöøa ñöôïc duøng, roài daàn daàn veà sau, danh xöng Ñaïi Thöøa xuaát hieän trong caùc boä kinh môùi. Boä kinh ñaàu tieân coù ñeà caäp ñeán danh xöng naày laø boä kinh Dieäu Phaùp Lieân Hoa. Coù leõ ñoù laø keát tuï cuûa nhöõng tieán hoùa tö töôûng trong maáy traêm naêm sau khi coù söï phaân hoùa taêng ñoaøn laàn ñaàu tieân. Coù hoïc giaû cho raèng Mahayana baét nguoàn töø Ñaïi Chuùng Boä vì cuøng coù nhöõng yù nieäm phoùng khoaùng trong giôùi luaät. Tuy nhieân caùc yù töôûng cuûa toâng phaùi Thuyeát Nhaát Thieát Höõu Boä (Sarvastivadin), moät toâng chính cuûa Tröôûng Laõo Boä, cuõng ñöôïc thu duïng vaø haøm chöùa trong kinh ñieån Mahayana. Coù hoïc giaû cho raèng Mahayana phaùt nguoàn töø caùc tu só coù tö töôûng caûi caùch töø nhieàu toâng phaùi khaùc nhau, nhö toâng Nhaát Thuyeát Boä (Ekavyavaharika), Thuyeát Xuaát Theá Boä (Lokottaravadin), Keá Daãn Boä (Kaukutika), v.v... [2, t. 261].
Kinh ñieån Ñaïi thöøa baét ñaàu xuaát hieän nhieàu hôn, coù heä thoáng hôn, töø theá kyû 1 C.N. trôû veà sau. Tieác raèng caùc boä kinh ñaàu tieân, nhö Kinh Duy Ma Caät, Lieãu Ba La Maät, Boà Taùt Taïng, Tam Phaùp Kinh, v.v... nay khoâng coøn nguyeân baûn Sanskrit, maø chæ coøn dòch baûn chöõ Haùn vaø Taây Taïng, neân khoâng theå ñoái chieáu, truy taàm nguoàn goác [2, t. 276]. Tuy nhieân caùc boä kinh ñaïi thöøa quan troïng khaùc nhö Ñaïi Baùt Nhaõ, Phaùp Hoa, Hoa Nghieâm, A Di Ñaø vaãn coøn caùc baûn goác tieáng Sanskrit [2, t. 275-295].
Söï xuaát hieän caùc boä kinh ñaïi thöøa vaø sau ñoù laø caùc quyeån luaän thuyeát cuûa caùc ngaøi Maõ Minh, Long Thoï, Long Trí, Ñeà Baø, Voâ Tröôùc, Theá Thaân trong boán theá kyû ñaàu Coâng nguyeân ñaùnh daáu söï thaønh hình vaø baønh tröôùng nhanh choùng cuûa Phaät giaùo Mahayana trong toaøn xöù AÁn Ñoä. AÛnh höôûng naày ñaõ daàn daàn lan roäng sang Trung Hoa, vaø töø ñoù coù nhöõng phong traøo truyeàn baù, chuyeån dòch kinh ñieån ôû Trung Hoa qua nhieàu theá kyû, töø theá kyû 1 ñeán theá kyû 7 C.N., qua ba ngoõ giao thoâng chính: ñaàu tieân laø qua mieàn Trung AÙ, qua ngoõ Nepal - Taây Taïng, vaø baèng ñöôøng bieån.
5. Cuøng moät coã xe: Phaùp thöøa (Dhammayana)
Toùm laïi, trong 100 naêm sau khi Ñöùc Phaät tòch dieät, giöõa Ñaïi Hoäi Keát Taäp Laàn I vaø II, Ñaïo Phaät ñöôïc xem nhö laø ôû trong thôøi kyø nguyeân thuûy, vôùi moät taêng ñoaøn töông ñoái coøn ít, coù nhieàu lieân heä chaët cheû, giôùi luaät thuaàn nhaát, döôùi söï laõnh ñaïo cuûa caùc cao taêng voán ñaõ xuaát gia vaø thoï giôùi khi Ñöùc Phaät coøn taïi theá.
Sang thôøi kyø boä phaùi, keùo daøi khoaûng 400 naêm töø sau Ñaïi Hoäi II cho ñeán ñaàu Coâng nguyeân, caùc maàm moáng phaân hoaù ñaõ baét ñaàu xuaát hieän, vôùi söï phaân chia thaønh hai Boä, vaø sau ñoù tieáp tuïc phaân hoùa thaønh 18 toâng. Qua Ñaïi Hoäi III ñöôïc toå chöùc döôùi trieàu vua A Duïc, vieäc keát taäp Kinh Taïng vaø Thaéng Phaùp Taïng xem nhö ñaõ hoaøn taát. Maëc duø trong thôøi kyø naày caùc kinh A Haøm vaø giôùi luaät nguyeân thuûy vaãn ñöôïc caùc toâng phaùi toân troïng - vôùi nhöõng caùch dieãn dòch khaùc nhau - caùc yù töôûng canh taân, ñaïi chuùng hoùa ñaïo phaùp baét ñaàu thaønh hình, nhaát laø trong theá kyû cuoái cuøng tröôùc Coâng nguyeân.
Thôøi kyø tieáp theo laø thôøi kyø chuyeån hoùa, keùo daøi khoaûng 500 naêm cho ñeán ñaàu theá kyû 6. Trong thôøi kyø naày, Phaät giaùo baét ñaàu coù hai höôùng phaùt trieån khaùc nhau, vaø keùo daøi aûnh höôûng ñeán ngaøy nay. Töø AÁn Ñoä, ñaïo Phaät ñöôïc truyeàn veà höôùng Nam, sang ñaûo Tích Lan, vaø taïo laäp moät caên baûn vöõng chaéc ôû ñoù. Ñaïi Hoäi Keát Taäp laàn IV taïi Tích Lan ñaùnh daáu vieäc ghi cheùp toaøn boä Tam Taïng Kinh - Luaät - Thaéng Phaùp treân laù boái, vaø ñöôïc löu truyeàn cho ñeán ngaøy nay qua truyeàn thoáng Theravada.
Cuõng trong thôøi kyø naày, caùc tö töôûng canh taân cuûa Ñaïi thöøa ñaõ baét ñaàu taïo aûnh höôûng lôùn maïnh, qua caùc boä kinh ñieån môùi vaø qua caùc boä luaän thuyeát cuûa caùc danh taêng vaøo giöõa vaø cuoái thôøi kyø naày. Caùc toâng phaùi Ñaïi thöøa baét ñaàu xuaát hieän vaø taêng tröôûng nhanh choùng. Ñaïo Phaät truyeàn sang maïn Taây Baéc, taïo laäp trung taâm Phaät giaùo ôû Kashmir, vaø töø ñoù truyeàn vaøo Trung Hoa.
Khi ñaïo Phaät baét ñaàu baønh tröôùng ôû Trung Hoa, taêng ñoaøn ôû ñoù ñaõ thu nhaän vaø chuyeån dòch raát nhieàu kinh ñieån, töø nhieàu nguoàn goác vaø toâng phaùi khaùc nhau, vaø qua nhieàu thôøi kyø lòch söû. Caùc boä Tam Taïng nguyeân thuûy ñöôïc dòch ra chöõ Haùn töø hai, ba toâng phaùi khaùc nhau, chaúng haïn nhö töø toâng Thuyeát Xuaát Theá Boä vaø Thuyeát Nhaát Thieát Höõu Boä. Caùc boä kinh chính cuûa Ñaïi thöøa cuõng theá, coù nhieàu thay ñoåi theo thôøi gian, vaø ñöôïc boå sung, söûa chöõa nhieàu laàn. Coù khi caùc boä kinh naày chæ ñöôïc truyeàn khaåu baèng tieáng Phaïn vaøo Trung Hoa, roài sau ñoù môùi ñöôïc dòch, giaûn löôïc, nhuaän saéc vaø ghi cheùp laïi [5, t. 365-368]. Coù khi caùc danh taêng Trung Hoa du haønh sang AÁn Ñoä hoïc taäp roài mang veà caùc boä kinh ñieån ñeå phieân dòch vaø phoå bieán trong nöôùc. Cuõng coù nhöõng boä kinh khoâng coù nguoàn goác roõ raøng vaø coù leõ ñaõ ñöôïc tröôùc taùc taïi Trung Hoa. Ngaøi Ñaïo An trong thôøi Ñoâng Taán, theá kyû thöù 4 CN, ñaõ töøng ñaët vaán ñeà "kinh nghi nguïy" ñeå xaùc ñònh kinh thaät, kinh giaû. Caû hai truyeàn thoáng chính -- Theravada vaø Mahayana -- ñeàu coù maët taïi xöù naày trong thôøi gian ñoù.
Ñeå saép xeáp vaø thoáng nhaát nguoàn goác cuûa caùc loaïi kinh ñieån, caùc taêng só thôøi ñoù ñaõ ñöa ra nhieàu giaû thuyeát khaùc nhau (caùc hoïc thuyeát "phaùn giaùo"). Trong ñoù, thuyeát cuûa ngaøi Trí Giaû, toâng Thieân Thai , laø phoå thoâng nhaát vaø vaãn coøn thaáy löu duïng cho ñeán ngaøy nay trong moät soá saùch Phaät giaùo. Ngaøi cho raèng Ñöùc Phaät ñaõ giaûng kinh phaùp trong 5 thôøi kyø (nguõ thôøi phaùn giaùo): Hoa Nghieâm, A Haøm, Phöông Ñaúng, Baùt Nhaõ, vaø Phaùp Hoa - Ñaïi Nieát Baøn [5, t. 442], vaø vì theá coù nhieàu loaïi kinh ñieån töø nhieàu toâng phaùi khaùc nhau. Tuy nhieân, ñaây chæ laø moät loái giaûi thích chuû quan ñeå toång hôïp, heä thoáng hoùa toaøn boä kinh ñieån vaø bieän minh söï sieâu vieät cuûa Phaùp Hoa toâng maø thoâi. Giaû thuyeát naày khoâng coù chöùng lieäu lòch söû, vaø khoâng ñöôïc caùc nhaø nghieân cöùu söû hoïc Phaät giaùo ngaøy nay coâng nhaän [5, t. 305-310; 6, t. 151-152].
Taïi Tích Lan cuõng theá, trong nhöõng theá kyû ñaàu tieân, caû hai truyeàn thoáng Mahayana vaø Theravada ñeàu coù maët taïi xöù naày, maëc duø truyeàn thoáng Theravada coù aûnh höôûng maïnh hôn, nhö ngaøi Phaùp Hieån ñaõ ghi nhaän trong quyeån Phaät Quoác Kyù [8, Ch. 2]. Ngaøi cuõng ghi nhaän laø coù caùc nhoùm tu só phaùi Ñaïi Töï Vieän, tuy laø Theravada nhöng coù tinh thaàn ñaïi thöøa raát cao [2, t. 275]. Coøn taïi AÁn Ñoä, caùc ngaøi Huyeàn Trang [9] vaø Phaùp Hieån ñeàu ghi nhaän söï hoaït ñoäng haøi hoøa cuûa nhieàu toâng phaùi khaùc nhau trong nhieàu theá kyû.
ÔÛ Vieät Nam, caû hai toâng phaùi Mahayana vaø Theravada ñeàu ñöôïc coâng nhaän vaø cuøng chung nhau hoaït ñoäng trong coâng taùc hoaèng döông ñaïo phaùp. Hieán chöông Phaät giaùo Vieät Nam soaïn ra naêm 1963 ñaõ chính thöùc xaùc nhaän ñieàu ñoù [4, t. 394]. Tuy nhieân, ñeå traùnh hieåu laàm, chuùng ta khoâng neân duøng chöõ "Tieåu thöøa" ñeå goïi toâng phaùi Theravada. Ñieàu naày thöôøng gaëp trong moät soá saùch baùo vaø baøi vieát veà ñaïo Phaät. Thaät ra, "Tieåu thöøa" laø dòch töø chöõ "Hinayana" -- coã xe nhoû -- moät chöõ duøng raát nhieàu trong kinh ñieån vaø luaän thuyeát Ñaïi thöøa, coù haøm yù cheâ bai, khinh mieät. Coù leõ ñaây laø moät duïng yù thaâm saâu cuûa caùc tu só luaän sö Ñaïi thöøa ñeå cheâ bai caùc boä phaùi nguyeân thuûy, bôûi vì neáu hoï chæ coù yù muoán dieãn taû moät coã xe nhoû thì danh töø "Culayana" coù yù nghóa chính xaùc vaø nghieâm tuùc hôn.
Cuõng caàn ghi nhaän ôû ñaây laø caùc danh xöng Ñaïi thöøa vaø Tieåu thöøa chæ thaáy ñeà caäp trong kinh luaän Mahayana xuaát hieän veà sau, maø khoâng thaáy trong kinh ñieån nguyeân thuûy. Trong heä Pali Nikaya cuõng nhö heä Haùn taïng A-haøm, Ñöùc Phaät coù daïy ngaøi Ananda veà moät coã xe Phaùp duy nhaát, Phaùp thöøa (Dhammayana), ñoù laø Con Ñöôøng Taùm Chaùnh (Baùt Chaùnh Ñaïo), nhö ñaõ ghi laïi trong Töông Öng Boä vaø Taïp A-haøm (SN XLV.4, SA 769):
"Naøy Ananda, Con Ñöôøng Taùm Chaùnh naày laø ñoàng nghóa vôùi coã xe toái thöôïng, laø coã xe Phaùp, laø söï chieán thaéng voâ thöôïng trong moïi chieán traän nhieáp phuïc tham, saân, si."Khi ñoïc kinh ñieån, chuùng ta caàn phaûi hieåu roõ hoaøn caûnh lòch söû xaõ hoäi khi caùc kinh naày ñöôïc taïo ra. Caùc kinh Ñaïi thöøa ñöôïc tröôùc taùc vaø xuaát hieän vaøo cuoái thôøi kyø boä phaùi, nghóa laø khoaûng 400-500 naêm sau khi Ñöùc Phaät tòch dieät. Ñaây laø caùc tö töôûng caûi caùch ñeå ñaïi chuùng hoùa ñaïo Phaät, ñoái khaùng laïi ñöôøng loái thuû cöïu, giaùo ñieàu, chaáp kieán vaø vò kyû cuûa moät soá tu só trong giôùi laõnh ñaïo taêng ñoaøn cuûa nhieàu toâng phaùi thôøi baáy giôø, chöù khoâng phaûi ñeå aùm chæ rieâng bieät moät toâng phaùi naøo caû [2, t. 257].Khuynh höôùng ngaøy nay laø duøng chöõ Mahayana vaø Theravada nguyeân ngöõ ñeå chæ hai toâng phaùi chính naày. Khi dòch sang Vieät ngöõ, thöôøng thì chuùng ta duøng danh töø Phaät Giaùo Ñaïi Thöøa vaø Phaät Giaùo Nguyeân Thuûy, nhöng cuõng coù saùch duøng danh töø Phaät Giaùo Baéc Truyeàn (Baéc Toâng) vaø Phaät Giaùo Nam Truyeàn (Nam Toâng) ñeå chæ höôùng truyeàn ñaïo cuûa Phaät Phaùp trong thôøi kyø chuyeån hoùa [7, t. 202]. Gaàn ñaây laïi thaáy coù saùch duøng danh xöng Phaät Giaùo Nguyeân Thuûy (Theravada) vaø Phaät Giaùo Phaùt Trieån (Mahayana) cho hai heä phaùi chính ôû Vieät Nam [13, t. 7].
Duø laø toâng phaùi naøo ñi nöõa, ñoù cuõng chæ laø giaùo phaùp phöông tieän giuùp ta tu taâm tònh yù ñeå ñöôïc an laïc vaø giaûi thoaùt. Caàn phaûi hieåu roõ nguoàn goác vaø hoaøn caûnh lòch söû trong tieán trình phaùt trieån caùc boä kinh ñieån vaø toâng phaùi, ñeå coù ñöôïc moät söï thoâng caûm, hoøa ñoàng vaø töông kính. Trong kinh Phaùp Hoa, Phaät coù noùi: "Chö Phaät chæ duøng moät coã xe duy nhaát ñöa ñeán giaûi thoaùt (Nhaát thöøa Phaät ñaïo), khoâng coù hai maø cuõng chaúng coù ba", vaø trong Tieåu Boä vaø Taêng Chi Boä cuûa kinh taïng nguyeân thuûy, Ngaøi cuõng daïy raèng: "Nhö taát caû caùc ñaïi döông ñeàu coù cuøng moät vò maën, caùc giaùo phaùp cuûa Ta cuõng chæ coù moät vò duy nhaát, ñoù laø vò giaûi thoaùt."
Bình Anson,
Perth, Western Australia
Thaùng 04, 1996
Hieäu ñính: Thaùng 10, 1999
Tham Khaûo
[1]. Thích Nhaát Haïnh (1990), Con ñöôøng chuyeån hoùa. NXB Laù Boái, San Jose.
[2]. Hirakawa Akira (1993), A history of Indian Buddhism. Motilal Banarsidass, Delhi
[3]. Samanera Bodhesakho (1984), Beginnings: The Pali Suttas. Buddhist Publication Society, Kandy.
[4]. Thích Ñöùc Nhuaän (1983), Phaät hoïc tinh hoa. Phaät hoïc vieän Quoác teá, California.
[5]. Kenneth Chen (1964), Buddhism in China. Princeton University Press, Princeton.
[6]. Noble R. Reat (1994), Buddhism - A history. Asian Humanities Press, Berkeley.
[7]. Thích Minh Chaâu vaø Minh Chi (1991), Töø ñieån Phaät hoïc Vieät Nam. NXB Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi.
[8]. Thích Minh Chaâu (1997), Phaùp Hieån -- Nhaø chieâm baùi. Vieän Nghieân cöùu Phaät hoïc Vieät Nam. Saøi Goøn.
[9]. Thích Minh Chaâu (1988), Huyeàn Trang -- Nhaø chieâm baùi vaø hoïc giaû. Phaät hoïc vieän Quoác teá, California.
[10]. Thích Minh Tueä (1993), Löôïc söû Phaät Giaùo Vieät Nam. Chuøa Xaù Lôïi. Saøi Goøn.
[11]. Leâ Minh Qui (1981), Hoøa thöôïng Hoä Toâng. Trung taâm Narada, Seatle.
[12]. Thích Nhaát Haïnh (1993), Kinh Ngöôøi aùo traéng. NXB Laù Boái, San Jose.
[13]. Thích Thanh Töø (1999), Chaùnh tín vaø meâ tín. Nguyeät san Giaùc Ngoä, soá 35, thaùng 2-1999, Saøi Goøn.
[ Trôû Veà ]