Ngöôøi Cö Só          [ Trôû Veà ]          [Home Page]

---

Sô löôïc lòch söû Phaät giaùo AÁn ñoä sau thôøi ñöùc Phaät

Thích Taâm Haûi

---

Daãn nhaäp

Töø AÁn Ñoä, Phaät giaùo ñöôïc truyeàn baù roäng raõi vaø trôû thaønh moät trong nhöõng toân giaùo lôùn cuûa nhaân loaïi. AÁn Ñoä laø nôi xuaát phaùt cuûa Phaät giaùo neân vieäc tìm hieåu lòch söû Phaät giaùo AÁn Ñoä trôû thaønh moät vaán ñeà quan troïng trong lónh vöïc Phaät hoïc.

ÔÛ ñaàu chöông trình cuûa naêm hoïc thöù nhaát (xem PHCB Taäp 1), chuùng ta ñaõ ñöôïc giôùi thieäu veà lòch söû cuûa Ñöùc Phaät Thích Ca maâu Ni, sau ñoù chuùng ta cuõng ñaõ ñöôïc hoïc caùc vaán ñeà giaùo lyù cô baûn. Do ñoù, tieáp theo ñaây, chuùng ta seõ tìm hieåu sô löôïc veà lòch söû Phaät giaùo AÁn Ñoä sau thôøi Ñöùc Phaät dieät ñoä, taïm goïi laø qua ba thôøi kyø: thôøi kyø Phaät giaùo Nguyeân thuûy (Theravada), thôøi kyø Phaät giaùo Boä phaùi (Abhidhamma), vaø thôøi kyø Phaät giaùo Phaùt trieån (Mahayanaø).
 
 

Noäi dung

A. Thôøi kyø Phaät giaùo Nguyeân thuûy

Thôøi kyø Phaät giaùo Nguyeân thuûy (Theravada) ñöôïc tính töø thôøi Ñöùc Phaät taïi theá ñeán thôøi ñieåm sau khi Ngaøi dieät ñoä khoaûng moät traêm naêm. Nhö ñaõ noùi, lòch söû ôû giai ñoaïn Ñöùc Phaät taïi theá, chuùng ta ñaõ ñöôïc hoïc qua trong phaàn lòch söû cuûa Ngaøi, neân ôû ñaây chæ ñieåm laïi moät vaøi neùt ñaëc thuø veà toå chöùc Giaùo hoäi cuûa thôøi kyø Phaät giaùo Nguyeân thuûy vaø söï kieän noåi baät laø Hoäi nghò keát taäp kinh ñieån ñaàu tieân trong lòch söû.

I- Vaøi neùt veà toå chöùc Giaùo hoäi

Giaùo hoäi thôøi Ñöùc Phaät ñaõ coù ñuû boán chuùng laø Taêng, Ni, nam cö só vaø nöõ cö só; hình thaønh hai thaønh phaàn laø xuaát gia vaø taïi gia. Giaùo hoäi naøy do Ñöùc Phaät saùng laäp, toå chöùc vaø tröïc tieáp ñieàu haønh; vôùi nhöõng uy ñöùc vaø trí tueä lôùn cuûa Ngaøi, neân Giaùo hoäi ñöôïc toå chöùc kheùo leùo, laø moät cô theå thoáng nhaát höõu cô, luoân ñaët muïc tieâu tu taäp ñeå ñaït ñeán giaûi thoaùt, giaùc ngoä leân haøng ñaàu. Ñaëc bieät, Taêng ñoaøn (ñoaøn theå nhöõng ngöôøi xuaát gia) coù söï hieän dieän cuûa nhieàu vò chöùng ngoä caùc quaû Thaùnh (1). Giaùo hoäi ñöôïc toå chöùc treân cô sôû cuûa söï bình ñaúng, toân troïng giôùi luaät, ñeà cao trí tueä cuûa söï tu chöùng; khoâng phaân bieät thaønh phaàn xaõ hoäi, tuoåi taùc vaø giôùi tính.

Maëc duø vaäy, trong Giaùo hoäi vaãn coù moät vaøi vò Tyû kheo soáng baát tuaân giôùi luaät, coá tình gaây chia reõ Giaùo hoäi, nhö tröôøng hôïp cuûa Tyû kheo Ñeà Baø Ñaït Ña (Devadatta) - em hoï cuûa Ñöùc Phaät - maø söû lieäu ñaõ ghi laïi...; beân ngoaøi thì coù nhöõng coâng kích cuûa ngoaïi ñaïo aùc caûm vôùi söï thaät maø Ñöùc Phaät ñaõ tuyeân boá vaø chuû tröông cuûa Giaùo hoäi do Ngaøi laõnh ñaïo, nhöng Giaùo hoäi vaãn giöõ vöõng ñaëc tröng thanh tònh vaø hoøa hôïp.

Veà giaùo lyù, Ñöùc Phaät laø ngöôøi tröïc tieáp truyeàn daïy cho caùc ñeä töû cuûa Ngaøi. Moïi vaán ñeà hoaøi nghi ñoái vôùi ñöôøng loái tu taäp, giôùi luaät... ñeàu ñöôïc Ngaøi giaûi quyeát moät caùch cuï theå, roõ raøng treân cô sôû cuûa trí tueä maø Ngaøi ñaõ chöùng nghieäm, neân khoâng heà coù nhöõng maâu thuaãn, baát ñoàng xaûy ra trong Giaùo hoäi noùi chung vaø Taêng ñoaøn noùi rieâng. Coù theå noùi, toå chöùc Giaùo hoäi thôøi Ñöùc Phaät laø moät toå chöùc hoaøn chænh, hieäu naêng vaø thuaàn nhaát, moïi thaønh vieân ñeàu soáng trong tinh thaàn cuûa giôùi - ñònh - tueä, cuøng toân xöng Ñöùc Phaät laø Ñaáng Giaùc Ngoä coù trí tueä vó ñaïi, xöùng ñaùng laø baäc Thaày cuûa trôøi vaø ngöôøi.

Sau thôøi Ñöùc Phaät dieät ñoä, Toân giaû Ñaïi Ca Dieáp (Maha Kassapa) thay Ngaøi laõnh ñaïo Giaùo hoäi, thaønh phaàn Thaùnh taêng trong Giaùo hoäi hieän dieän coøn nhieàu neân ñaëc tröng cuûa Giaùo hoäi, nhö ñaõ ñeà caäp treân, vaãn ñöôïc duy trì maõi cho ñeán Hoäi nghò keát taäp kinh ñieån laàn thöù hai, töùc khoaûng moät traêm naêm sau Phaät dieät ñoä, môùi coù nhöõng baát ñoàng veà giôùi luaät gay gaét, ñöa ñeán söï phaân hoùa veà toå chöùc Giaùo hoäi.

II- Hoäi nghò keát taäp kinh ñieån laàn thöù nhaát

1)- Lyù do keát taäp:

Sau khi Ñöùc Phaät dieät ñoä khoâng laâu, maàm moáng cuûa nhöõng kieán giaûi baát ñoàng veà lôøi Ngaøi daïy daàn daàn naûy sinh trong Giaùo hoäi. Ñieàu naøy khoâng coù gì laø baát ngôø, nguyeân vì khi Ñöùc Phaät taïi theá, lôøi giaûng phaùp cuûa Ngaøi chæ ñöôïc truyeàn mieäng maø khoâng ghi thaønh vaên baûn; vaø phaùp maø Ngaøi noùi laø baát ñònh phaùp, tuøy theo caên cô, trình ñoä cuûa moãi ngöôøi, nhoùm ngöôøi... Phöông phaùp thuyeát giaûng raát linh ñoäng, neân söï nhaän thöùc veà noäi dung Phaät phaùp baát ñoàng laø ñöông nhieân. Theâm vaøo ñoù, khi hay tin Ñöùc Phaät dieät ñoä, coù moät Tyø kheo phoùng tuùng reo möøng raèng töø nay khoâng coøn bò raøng buoäc bôûi söï nhaéc nhôû cuûa Ñöùc Phaät: "ñieàu naøy neân laøm", "ñieàu kia khoâng neân laøm"... Lôøi naøy ñaõ ñeán tai Toân giaû Ñaïi Ca Dieáp. Tröôùc thöïc traïng ñoù, Toân giaû lo ngaïi raèng Phaät phaùp maø Ñöùc Theá Toân giaûng daïy coù theå bò xuyeân taïc vaø phaù hoaïi trong töông lai, neân Toân giaû vôùi vai troø laø tröôûng töû cuûa Ñöùc Phaät, ñaõ khaån caáp trieäu taäp caùc Thaùnh ñeä töû cuûa Ngaøi, ñeå oân laïi lôøi Phaät daïy vaø cuûng coá Taêng ñoaøn. Sau naøy, goïi ñaây laø Hoäaïi nghò keát taäp kinh ñieån laàn thöù nhaát.

2)- Dieãn tieán vaø keát quaû:

Hoäi nghò keát taäp kinh ñieån laàn thöù nhaát do Toân giaû Ñaïi Ca Dieáp chuû tröông, vua A Xaø Theá (Ajatasatu) trò vì nöôùc Ma Kieät Ñaø (Maggadha) baûo trôï; toå chöùc taïi thaønh Vöông Xaù (Rajagaha), vôùi söï tham döï chính thöùc goàm naêm traêm vò A La Haùn döôùi söï chuû toïa cuûa Toân giaû Ñaïi Ca Dieáp. Toân giaû A Nan (Ananda) phuï traùch tuyeân tuïng laïi phaàn kinh, Toân giaû Öu Ba Li (Upali) tuyeân tuïng phaàn luaät. Coù taøi lieäu ghi raèng, hoäi nghò ñaõ dieãn ra trong thôøi gian laø baûy thaùng môùi keát thuùc.

Phöông phaùp keát taäp laø truøng tuïng baèng kyù öùc (2), chöa ghi thaønh vaên baûn. Nhöõng ñieàu ñöôïc caùc vò A La Haùn xaùc quyeát, sau naøy ñöôïc ghi thaønh boán boä A Haøm (Agama):

1. Kinh Tröôøng A Haøm (Digha agama)
2. Kinh Trung A Haøm (Majjhima agama)
3. Kinh Taêng Nhaát A Haøm (Anguttara agama)
4. Kinh Taïp A Haøm (Samyutta agama)

Noäi dung nhaèm oân laïi nhöõng lôøi thuyeát phaùp vaø sinh hoaït thöôøng nhaät cuûa Ñöùc Phaät cuøng Thaùnh chuùng ñeä töû cuûa Ngaøi. ÔÛ Hoäi nghò keát taäp laàn naøy, chæ môùi hình thaønh kinh vaø luaät taïng. Ñaây laø nhöõng kyù luïc ñöôïc xem nhö laø taøi lieäu coå xöa nhaát ghi laïi cuoäc ñôøi cuûa Ñöùc Phaät vaø sinh hoaït cuûa Giaùo hoäi thôøi Ngaøi taïi theá, laø caên baûn cho tö töôûng Phaät giaùo thôøi kyø Nguyeân thuûy.

Hoäi nghò naøy, veà sau coøn ñöôïc goïi laø "Nguõ baùch keát taäp" (Hoäi nghò keát taäp kinh ñieån cuûa naêm traêm vò A La Haùn).
 
 

B. Thôøi kyø Phaät giaùo Boä phaùi

Thôøi kyø Phaät giaùo Boä phaùi ôû ñaây ñöôïc duøng nhö laø khaùi nieäm phaân kyø lòch söû, chæ cho thôøi kyø khôûi ñaàu dieãn ra söï phaân hoùa cuûa Giaùo hoäi thaønh hai boä, roài töø hai boä tieáp tuïc phaân hoùa vaø hình thaønh theâm möôøi taùm boä phaùi, töùc khoaûng ñaàu traêm naêm thöù hai ñeán cuoái traêm naêm thöù tö sau Phaät dieät ñoä (theá kyû II sau TL). Trong thôøi kyø naøy cuõng ñaõ dieãn ra caùc hoäi nghò keát taäp kinh ñieån laàn thöù hai, thöù ba vaø thöù tö. Ñeå cho hoïc vieân tieän theo doõi, tröôùc heát chuùng ta seõ tìm hieåu sô löôïc veà caùc hoäi nghò keát taäp kinh ñieån tieáp theo, sau ñoù seõ ñi vaøo tình hình cuûa söï phaân hoùa caùc boä phaùi moät caùch cuï theå.

I- Caùc hoäi nghò keát taäp kinh ñieån laàn thöù hai, thöù ba vaø thöù tö

1)- Hoäi nghò keát taäp kinh ñieån laàn thöù hai:

a/- Lyù do keát taäp:

Hoäi nghò keát taäp kinh ñieån laàn thöù hai dieãn ra sau Hoäi nghò keát taäp laàn thöù nhaát khoaûng moät traêm naêm. Nguyeân nhaân ñöa ñeán hoäi nghò keát taäp kinh ñieån laàn naøy laø do moät soá Tyø kheo soáng taïi thaønh phoá Pheä Xaù Li (Vesali) ñeà xöôùng möôøi ñieàu khoâng coù trong giôùi luaät do Phaät cheá, nhöng hoï töï cho laø hôïp phaùp. Möôøi ñieàu ñoù bao goàm:

1. Dieâm tònh: thöùc aên öôùp muoái ñeå caùch ñeâm vaãn ñöôïc duøng.
2. Chæ tònh: coù theå aên quaù giôø ngoï moät chuùt, trong khoaûng thôøi gian maët trôøi xeá boùng chöøng hai loùng tay.
3. Tuï laïc gian tònh: ñöôïc aên theâm laàn nöõa neáu ñeán laøng khaùc maø chöa quaù ngoï.
4. Truï xöù tònh: ôû ñaâu thì boá taùt taïi ñoù.
5. Tuøng yù tònh: nhöõng quyeát ñònh ñaõ thoâng qua, duø ña phaàn hay thieåu soá, ñeàu coù hieäu löïc.
6. Cöûu truï tònh: laøm theo thoùi quen tieàn leä vaãn khoâng traùi vôùi giôùi luaät.
7. Sinh hoøa hôïp tònh: sau giôø ngoï, coù theå uoáng nöôùc pha vôùi söõa.
8. Baát ích luõ ni sö ñaøn tònh: toïa cuï neáu khoâng coù vieàn chung quanh thì coù theå duøng khoå lôùn hôn quy ñònh.
9. Thuûy tònh: coù theå duøng röôïu pha vôùi nöôùc ñeå uoáng trong tröôøng hôïp chöõa beänh.
10. Kim tieàn tònh: trong tröôøng hôïp caàn thieát, Tyø kheo coù theå giöõ tieàn baïc.

Luùc baáy giôø, coù moät vò tröôûng laõo teân laø Da Xaù (Yasa), nhaân du haønh ñeán Pheä Xaù Li (Vesali), chöùng kieán moät soá Tyø kheo soáng theo nhöõng ñieàu treân, Ngaøi raát ngaïc nhieân beøn ñeán tröôùc coâng chuùng tuyeân boá raèng möôøi ñieàu treân laø hoaøn toaøn phi phaùp. Caùc Tyø kheo ñoù phaûn öùng vôùi Ngaøi vaø buoäc Toân giaû Da Xaù phaûi saùm hoái tröôùc coâng chuùng, nhöng Toân giaû khoâng chaáp thuaän vaø boû troán veà thaønh Kieàu Thöôûng Di (Kosambi) vaø roài ñi vaän ñoäng caùc vò tröôûng laõo Taêng giaø toå chöùc hoäi nghò keát taäp kinh ñieån ñeå xaùc quyeát chaùnh phaùp vaø phi phaùp.

b/- Dieãn tieán vaø keát quaû:

Hoäi nghò keát taäp kinh ñieån laàn naøy taäp hôïp baûy traêm vò Tyø kheo, toå chöùc taïi thaønh Pheä Xaù Li (Vesali) trong khoaûng taùm thaùng. Hoäi nghò ñaõ cöû chuû toïa ñoaøn goàm taùm vò cao taêng, boán vò ôû phöông Taây vaø boán vò ôû phöông Ñoâng.

Boán vò ôû phöông Taây goàm coù:

1. Ngaøi Li Baø Ña (Revata)
2. Ngaøi Tam Phuø Ñaø (Sambhuøta)
3. Ngaøi Da Xaù (Yasa)
4. Ngaøi Tu Ma Na (Sumana)

Boán vò ôû phöông Ñoâng goàm coù:

1. Ngaøi Khuaát Xaø Tu Tì Ña (Khuøjjasobhita)
2. Ngaøi Sa Löu (Saøtha)
3. Ngaøi Boà Taùt Baø Giaø Ni (Vaøsabhagaømi)
4. Ngaøi Boà Taùt Ca Mi (Sabhakaømi)

Muïc ñích cuûa Hoäi nghò keát taäp thöù hai khoâng ñôn thuaàn chæ nhaèm vieäc xaùc quyeát möôøi ñieàu (ñaõ neâu tröôùc) laø phi phaùp hay hôïp phaùp maø coøn ñeå cuûng coá kinh, luaät Phaät daïy, khoâng ñeå cho caùc hoïc thuyeát ngoaïi ñaïo traø troän vaøo. Veà "möôøi ñieàu phi phaùp", Hoäi nghò ñaõ khoâng coù söï ñoàng nhaát quan ñieåm. Moät soá ñoâng Tyø kheo khoâng taùn thaønh vieäc cho raèng möôøi ñieàu treân laø phi phaùp beøn toå chöùc moät hoäi nghò keát taäp rieâng vaø thaønh laäp Ñaïi chuùng boä (Mahaøsamghika); soá caùc tröôûng laõo coøn laïi cho raèng möôøi ñieàu treân laø hoaøn toaøn phi phaùp vaãn tieáp tuïc coâng taùc keát taäp kinh ñieån, sau ñoù hình thaønh Thöôïng toïa boä (Theravada).

Nhö vaäy, ñieàu noåi baät ôû Hoäi nghò keát taäp kinh ñieån laàn thöù hai laø ñaùnh daáu khôûi ñaàu cuûa söï phaân hoùa veà toå chöùc Giaùo hoäi. Giaùo hoäi Taêng giaø sau Hoäi nghò, ñaõ chính thöùc phaân thaønh hai boä vôùi nhöõng quan ñieåm ñoái laäp veà giôùi luaät. Thöôïng toïa boä goàm thieåu soá caùc vò tröôûng laõo coù khuynh höôùng baûo thuû, Ñaïi chuùng boä goàm ña soá Tyø kheo treû tuoåi coù khuynh höôùng caáp tieán.

Hoäi nghò keát taäp kinh ñieån laàn thöù hai, coù nôi goïi laø "Pheä Xaù Li (Vesali) keát taäp" hay "Thaát baùch keát taäp".

2)- Hoäi nghò keát taäp kinh ñieån laàn thöù ba:

a/- Lyù do keát taäp:

Phaät giaùo ngaøy caøng ñöôïc truyeàn baù roäng raõi treân nhieàu vuøng cuûa laõnh thoå AÁn Ñoä. Ñaëc bieät, döôùi trieàu ñaïi cuûa vua A Duïc (Asoka), vì vua laø ngöôøi moä ñaïo neân Phaät giaùo ñöôïc öu ñaõi raát lôùn. Taêng, Ni trôû neân ñoâng ñaûo, trong ñoù coù khoâng ít keû cô hoäi traø troän vaøo ñoaøn theå Taêng giaø vaø gaây neân nhöõng moái baát hoøa, do ñoù, Phaät giaùo trôû neân hoãn loaïn, khoù phaân bieät chaùnh, taø. Ñaây cuõng laø luùc maø caùc boä phaùi phaân hoùa ñeán cöïc ñieåm. Tröôùc thöïc traïng nhö vaäy, vua A Duïc ñaõ phaùt taâm khôûi xöôùng vaø laø ngöôøi baûo trôï cho Hoäi nghò keát taäp kinh ñieån laàn thöù ba trong lòch söû Phaät giaùo.

b/- Dieãn tieán vaø keát quaû:

Thaønh phaàn cuûa Hoäi nghò laàn naøy goàm coù moät ngaøn vò Taêng öu tuù ñöôïc tuyeån choïn töø khaép ñaát nöôùc, döôùi söï chuû toïa cuûa Toân giaû Muïc Lieân Ñeá Tu (Moggaliputta Tissa), toå chöùc taïi Laâm Vieân (Uyyaøna), Hoa Thò thaønh (Pataliputta), thuoäc nöôùc Ma Kieät Ñaø (Maggadha), vaøo khoaûng 218 naêm sau Phaät dieät ñoä, töùc khoaûng naêm 325 tröôùc TL. Hoäi nghò dieãn ra roøng raõ trong chín thaùng. Theo nhieàu cöù lieäu thì phöông thöùc keát taäp cuõng khoâng khaùc maáy laàn tröôùc.

Sau hoäi nghò, ngoaøi söï keát taäp veà kinh vaø luaät taïng, ngaøi Muïc Lieân Ñeá Tu ñaõ soaïn boä Thuyeát söï (Kathaøvatnu) ñeå neâu leân nhöõng ñieåm khaùc bieät giöõa Phaät giaùo vaø caùc hoïc thuyeát ngoaïi ñaïo, nhaèm phaûn baùc giaùo nghóa cuûa caùc ngoaïi ñaïo ñöông thôøi, loaïi tröø nhöõng hoãn loaïn trong Taêng giaø vaø cuûng coá söï trong saùng voán coù cuûa Phaät phaùp. Ñieåm noåi baät cuûa Hoäi nghò keát taäp kinh ñieån laàn thöù ba laø laàn ñaàu tieân, Tam taïng Thaùnh ñieån ñöôïc hình thaønh troïn veïn.

3)- Hoäi nghò keát taäp kinh ñieån laàn thöù tö:

Hoäi nghò keát taäp kinh ñieån laàn thöù tö dieãn ra vaøo thôøi vua Ca Nò Saéc Ka (Kanishka). Coù nhieàu söû lieäu ghi nhaän khaùc nhau veà nieân ñaïi, nhöng hôïp lyù nhaát laø vaøo khoaûng boán traêm naêm sau Phaät dieät ñoä, ñaây laø giai ñoaïn cuoái cuûa thôøi kyø phaân hoùa boä phaùi.

a/- Lyù do keát taäp:

Vua Ca Nò Saéc Ca (Kanishka) laø ngöôøi thaâm tín Phaät giaùo, ham thích hoïc hoûi giaùo lyù. Töông truyeàn, moãi ngaøy nhaø vua ñeàu coù thænh moät vò Taêng vaøo cung thuyeát giaûng. Tuy nhieân, moãi vò giaûng sö ñeàu coù nhöõng kieán giaûi baát ñoàng veà lôøi Phaät daïy neân nhaø vua raát phaân vaân. Ñöôïc söï gôïi yù cuûa Hieáp Toân Giaû (Parsva), nhaø vua ñaõ khôûi taâm baûo trôï cho Hoäi nghò keát taäp kinh ñieån laàn thöù tö.

b/- Dieãn tieán vaø keát quaû:

Hoäi nghò ñaõ tuyeån choïn naêm traêm hoïc giaû tinh thoâng Tam taïng Thaùnh giaùo töø khaép nôi trong nöôùc, do ngaøi Theá Höõu (Vasamitra) laøm ñeä nhaát chuû toïa vaø ngaøi Hieáp Toân Giaû (Parsva) laøm ñeä nhò chuû toïa. Hoäi nghò toå chöùc taïi tinh xaù Hoaøn Laâm (Kundalavana Samgharama), nöôùc Kamistra. Hoäi nghò laàn naøy ñaõ baøn luaän raát kyõ löôõng nghóa lyù cuõng nhö caùc vaán ñeà khaùc cuûa kinh vaø luaät. Keát quaû cuûa Hoäi nghò keát taäp, ngoaøi kinh vaø luaät taïng, nhöõng vaán ñeà thaûo luaän ñöôïc bieân taäp thaønh ba boä luaän (Öu Baø Ñeà Xaù, Tì Naïi Da Tì Baø Sa vaø A Tyø Ñaït Ma Ñaïi Tyø Baø Sa) goàm chín traêm saùu möôi vaïn lôøi (ba möôi vaïn baøi tuïng).

Vua Ca Nò Saéc Ca ñaõ ra leänh khaéc toaøn boä kinh, luaät, luaän sau khi ñaõ bieân taäp leân treân nhöõng laù ñoàng, baûo quaûn nghieâm ngaët taïi moät nôi coá ñònh, ai coù nhu caàu nghieân cöùu thì ñeán ñoïc taïi choã, tuyeät ñoái khoâng cho mang ra ngoaøi. Tuy nhieân, nhöõng baûo vaät naøy cuõng sôùm bò thaát laïc, nay chæ coøn phaàn thích luaän A Tyø Ñaït Ma Ñaïi Tyø Baø Sa (Abhidharma Mahavibhasa sastra) maø ngaøi Huyeàn Trang ñaõ dòch sang chöõ Haùn, goàm hai traêm quyeån.

II. Söï phaân hoùa cuûa caùc boä phaùi

1)- Nguyeân nhaân cuûa söï phaân hoùa:

Nguyeân nhaân ñöa ñeán khôûi ñaàu söï phaân hoùa caùc boä phaùi goàm nhieàu yeáu toá, nhöng coù theå phaân thaønh hai, ñoù laø nguyeân nhaân saâu xa vaø nguyeân nhaân tröïc tieáp.

a/- Nguyeân nhaân saâu xa:

Nhö chuùng ta bieát, Phaät phaùp laø baát ñònh phaùp, tuøy theo caên cô, khaû naêng nhaän thöùc maø coù nhöõng kieán giaûi baát ñoàng veà noù. ÔÛ thôøi kyø Ñöùc Phaät, nhöõng baát ñoàng bao giôø cuõng ñöôïc Ngaøi hoùa giaûi moät caùch eâm thaám. Sau khi Ngaøi dieät ñoä, khoâng ai coù theå thay theá ñöôïc vai troø cuûa Ngaøi, vaø maàm moáng cuûa söï baát ñoàng, phaân hoùa daàn daàn lôùn leân, trôû neân gay gaét vaø ñöa tôùi söï phaân chia boä phaùi.

Theâm nöõa, Phaät giaùo ngaøy caøng ñöôïc truyeàn baù roäng raõi treân khaép laõnh thoå AÁn Ñoä nhöng laïi chöa coù moät trung taâm cho Taêng giaø - Giaùo hoäi quy tuï, caùc vò Thaùnh taêng laàn löôït qua ñôøi, hoaøn caûnh xaõ hoäi coù nhöõng thay ñoåi nhaát ñònh, töø nhöõng caùch bieät ñoù coù theå ñöa ñeán nhöõng quan ñieåm baát ñoàng, thaäm chí ñoái laäp trong nhaän thöùc veà lôøi Phaät daïy...

b/- Nguyeân nhaân tröïc tieáp (nguyeân nhaân chính):

Theo söû lieäu cuûa Phaät giaùo Nam truyeàn thì nguyeân nhaân ñöa ra söï phaân chia Giaùo hoäi thaønh hai boä laø Thöôïng toïa boä vaø Ñaïi chuùng boä laø do baát ñoàng quan ñieåm veà möôøi ñieàu (phi phaùp), nhö ñaõ ñeà caäp ôû Hoäi nghò keát taäp kinh ñieån laàn thöù hai, vaøo khoaûng moät traêm naêm sau Phaät dieät ñoä.

Caùc taøi lieäu Phaät giaùo Baéc truyeàn, nhö boä luaän Dò boä toâng luaän (3), ñöôïc vieát vaøo khoaûng giöõa theá kyû thöù II sau TL, thì cho raèng nhaân vì baát ñoàng veà naêm söï maø ngaøi Ñaïi Thieân (Mahadeva) (Nguõ söï Ñaïi Thieân) neâu ra neân Giaùo hoäi chia thaønh hai boä laø Thöôïng toïa boä vaø Ñaïi chuùng boä. Naêm ñieàu maø ngaøi Ñaïi Thieân ñeà xöôùng ñöôïc toùm taét trong baøi keä sau:

"Dö sôû duï, voâ tri,
Do döï, tha linh nhaäp,
Ñaïo nhaân thanh coá khôûi,
Thò danh chaân Phaät giaùo"

Nghóa laø:

(1) Baäc A La Haùn tuy ñaõ ñoaïn taän heát phieàn naõo nhöng vì coøn nhuïc thaân neân veà sinh lyù vaãn coù hieän töôïng di trong moäng mò (Dö sôû duï).

(2) A La Haùn ñaõ ñoaïn taän voâ minh nhöng khoâng phaûi laø ngöôøi bieát heát moïi ñieàu trong ñôøi soáng theá tuïc (voâ tri).

(3) A La Haùn tuy khoâng coøn do döï veà con ñöôøng giaûi thoaùt, nhöng vaãn coøn nhöõng do döï veà caùc ñieàu voâ haïi, nhö laøm theá naøo thì hôïp lyù, theá naøo thì khoâng (Do döï).

(4) Coù vò ñaõ chöùng ñaéc A La Haùn ñoâi khi phaûi nhôø Phaät hay baäc sö tröôûng chæ daãn môùi bieát laø mình ñaõ chöùng ngoä (tha linh nhaäp).

(5) A La Haùn cuõng coù vò ngoä ñaïo nhôø vaøo aâm thanh thuyeát phaùp, trong ñoù coù söï thuyeát khoå vaø than khoå (Ñaïo nhaân thanh coá khôûi).

Vaø ngaøi Ñaïi Thieân cho nhö vaäy laø hoaøn toaøn ñuùng vôùi Phaät phaùp (Thò danh chaân Phaät giaùo).

Thöïc teá naêm ñieàu maø ngaøi Ñaïi Thieân neâu ra laø nhaèm ñeå so saùnh quaû vò Phaät vaø A La Haùn, Ngaøi quan nieäm raèng chæ coù Phaät môùi laø hoaøn haûo, coøn A La Haùn vaãn coøn nhöõng khieám khuyeát. Quan nieäm naøy ñaõ daáy leân nhöõng baát ñoàng. Nhoùm taùn thaønh laäp ra Ñaïi chuùng boä, nhoùm phaûn ñoái laäp neân Thöôïng toïa boä.

Quan ñieåm Nam truyeàn thì cho raèng khôûi nguoàn cuûa söï phaân hoùa Giaùo hoäi laø töø nhöõng baát ñoàng veà "möôøi ñieàu phi phaùp", nhö vaäy laø baát ñoàng veà giôùi luaät; trong luùc ñoù quan ñieåm Baéc truyeàn thì cho raèng, nguyeân nhaân laø töø söï ñoái laäp quan ñieåm veà "nguõ söï Ñaïi Thieân", vaø ñaây laø baát ñoàng veà giaùo nghóa. Nhìn chung, nguyeân nhaân tröïc tieáp cuûa söï phaân hoùa Giaùo hoäi, ban ñaàu do baát ñoàng veà vieäc öùng duïng giôùi luaät laø phuø hôïp hôn; coøn nhöõng baát ñoàng trong quan ñieåm veà giaùo lyù, cuï theå laø qua "nguõ söï Ñaïi Thieân" haún cuõng ñang ngaám ngaàm, sau ñoù môùi boäc phaùt.

Sau naøy, khi Ñaïi chuùng boä vaø Thöôïng toïa boä coù söï phaân hoùa theâm nhieàu boä con, laïi xuaát phaùt töø nhieàu nguyeân nhaân khaùc nhau, cuï theå nhö theá naøo seõ ñeà caäp ôû phaàn tieáp theo.

2)- Dieãn tieán cuûa söï phaân hoùa vaø ñaëc ñieåm veà giaùo nghóa cuûa caùc boä phaùi:

Veà nieân ñaïi dieãn ra söï phaân hoùa caùc boä phaùi, hieän nay coù hai caên cöù chính. Theo söû lieäu Phaät giaùo Nam truyeàn thì söï phaân hoùa cuûa caû hai boä phaùi dieãn ra töø sau Phaät dieät ñoä khoaûng moät traêm naêm ñeán hôn hai traêm naêm. Söû lieäu Phaät giaùo Baéc truyeàn thì ghi nhaän: Ñaïi chuùng boä phaân hoùa caùc boä phaùi trong khoaûng sau Phaät dieät ñoä töø moät traêm naêm ñeán hai traêm naêm; nieân ñaïi phaân hoùa caùc boä phaùi töø Thöôïng toïa boä dieãn ra muoän hôn, trong khoaûng sau Phaät dieät ñoä töø hai traêm naêm ñeán ba traêm naêm.

Veà toång soá caùc boä phaùi thì coù ñeán nhieàu chöùng cöù: coù nôi noùi laø coù 24 boä phaùi taát caû, coù nôi ghi laø chæ coù 18 boä phaùi hoaëc 20 boä phaùi, vaø teân goïi cuõng coù ñoâi choã baát ñoàng. ÔÛ ñaây, caên cöù vaøo Dò toâng luaän (4) thoáng nhaát toång soá caùc boä phaùi laø hai möôi (20).

a/- Söï phaân hoùa töø Ñaïi chuùng boä:

Ñaïi chuùng boä coù söï phaân hoùa noäi boä dieãn ra tröôùc heát. Nhö chuùng ta ñaõ bieát, Ñaïi chuùng boä coù khuynh höôùng caáp tieán, tö töôûng töï do neân noäi boä luoân coù maàm moáng cuûa söï phaân hoùa, nhaát laø khi naûy sinh nhöõng vaán ñeà môùi.

Trung taâm hoaèng phaùp cuûa Ñaïi chuùng boä ñaët taïi Öông Xaø Quaät (Amgotara), thuoäc vuøng Trung AÁn. Ñaïi chuùng boä coù boán laàn phaân hoùa, tröôùc sau goàm chín boä, keå caû boä goác. Theo Ngao ñaàu tam luaän huyeàn nghóa quaùn chuù cuûa ngaøi Chaân Ñeá (5), thì trong luùc Ñaïi chuùng boä ñang phoå bieán tö töôûng cuûa caùc boä kinh nhö Hoa Nghieâm, Nieát baøn, Thaéng Man, Duy Ma, Kim Quang Minh, Baùt Nhaõ..., ngay trong noäi boä coù yù kieán uûng hoä nhöng cuõng coù nhöõng phaûn öùng baát ñoàng, vaø keát quaû laø taïi ñaây, töø Ñaïi chuùng boä ñaõ phaân hoùa vaø hình thaønh theâm ba boä môùi laø Nhaát thuyeát boä, Thuyeát xuaát theá boä vaø Keâ daän boä.

* Nhaát thuyeát boä (Ekavyavahaørikah) chuû tröông raèng caùc phaùp theá gian vaø xuaát theá gian ñeàu laø giaû danh, khoâng coù thöïc theå.

* Thuyeát xuaát theá boä (Lokottaravaødinaøh) thì quan nieäm phaùp theá gian laø do voïng töôûng maø coù, nhaân voïng töôûng maø sinh ra phieàn naõo, do phieàn naõo maø taïo nghieäp, do nghieäp maø chieâu caûm quaû baùo. Vì töø voïng töôûng ñieân ñaûo maø coù neân caùc phaùp theá gian ñeàu laø hö voïng vaø giaû danh. Boä phaùi naøy chæ thöøa nhaän caùc phaùp xuaát theá gian môùi thaät coù, vì noù ñöôïc khôûi leân töø caûnh vaø trí chaân thaät.

* Keâ daän boä (Kankkutikaøh) taäp hôïp nhöõng vò ñeà cao luaän taïng. Hoï cho raèng kinh taïng vaø luaät taïng laø giaùo lyù do Ñöùc Phaät phöông tieän thuyeát tuøy caên cô, chæ coù luaän taïng môùi laø giaùo lyù chaân thaät vì noù giaûi thích roõ yù nghóa cuûa kinh vaø luaät.

Laàn phaân hoùa thöù hai, töø Ñaïi chuùng boä laïi chia ra thaønh laäp moät boä nöõa laø Ña vaên boä (Baøhusrutiyaøh), do ngaøi Töï Y Bì (Yajnavalkya) khôûi xöôùng. Töông truyeàn, thôøi Ñöùc Phaät coù ñaïo só hieäu Töï Y Bì, sau khi xuaát gia theo Phaät, chöùng quaû A La Haùn, roài vaøo nuùi Tuyeát aån daät. Khoaûng hai traêm naêm sau Phaät dieät ñoä laïi xuaát hieän ôû Öông Xaø Quaät - trung taâm cuûa Ñaïi chuùng boä ñöông thôøi - nhaân nghe boä naøy hoaèng truyeàn Tam taïng vôùi giaùo nghóa thoâ thieån neân Ngaøi ñaõ thaønh laäp Ña vaên boä ñeå tuyeân döông nghóa lyù thaâm saâu cuûa Phaät phaùp. Ña vaên boä khoâng ñoàng tình vôùi chuû tröông cuûa Ñaïi chuùng boä cho raèng taát caû lôøi Phaät ñeàu laø chuyeån phaùp luaân, maø quan nieäm chæ coù nguõ aám (voâ thöôøng, khoå, khoâng, voâ ngaõ vaø Nieát baøn) vaø Baùt chaùnh ñaïo môùi laø chuyeån phaùp luaân; nhöõng lôøi daïy khaùc cuûa Ñöùc Phaät chæ laø thaùnh giaùo, thuoäc theá gian phaùp.

Thuyeát giaû boä (Prajnaøptivadinaøh) laø keát quaû cuûa söï phaân hoùa laàn thöù tö töø Ñaïi chuùng boä, do ngaøi Ñaïi Ca Chieân Dieân (Mahakatyayana) ôû nöôùc Ñaïi Laït Ñaø (Maharattha) thaønh laäp. Thuyeát giaû boä coù laäp tröôøng laø phaân bieät thaùnh giaùo goàm coù nhieàu caáp ñoä: do Phaät giaû laäp thuyeát, chaân thaät thuyeát, coù yù nghóa töông ñoái, yù nghóa tuyeät ñoái; caùc phaùp theá gian vaø xuaát theá gian ñeàu coù moät phaàn laø giaû thuyeát.

Laàn phaân hoùa thöù tö, töø Ñaïi chuùng boä chia ra vaø thaønh laäp theâm ba boä laø Cheá ña sôn boä (Caityasailaøh), Taây sôn truù boä (Aparasailaøh) vaø Baéc sôn truù boä (Uttarasailaøh). Nguyeân do cuûa söï phaân hoùa naøy laø, khoaûng cuoái traêm naêm thöù hai sau Phaät dieät ñoä, Ñaïi chuùng boä ñöôïc öu ñaõi neân coù nhieàu ngoaïi ñaïo traø troän vaøo haøng nguõ Taêng giaø, trong ñoù coù khoâng ít ngöôøi nghieân cöùu thoâng suoát Tam taïng kinh ñieån. Khi boä naøy toå chöùc saøng loïc ñeå loaïi thaønh phaàn naøy ra khoûi ñoaøn theå, thì coù moät nhoùm khoaûng ba traêm ngöôøi taøi trí do Tyø kheo Ñaïi Thieân laøm thuû lónh khoâng chòu bò khai tröø, ñaõ nhoùm hoïp taïi nuùi Cheá Ña, ñem "nguõ söï Ñaïi Thieân" ra tranh luaän, do baát ñoàng quan ñieåm neân laïi chia thaønh ba boä, goïi teân boä phaùi theo caên cöù nhö ñaõ thaáy ôû treân.

Toùm laïi, söï phaân hoùa cuûa Ñaïi chuùng boä coù theå giaûn löôïc theo sô ñoà sau:

b/- Söï phaân hoùa töø Thöôïng toïa boä:

Trong khi Ñaïi chuùng boä dieãn ra söï phaân hoùa thì Thöôïng toïa boä, vôùi khuynh höôùng thuû cöïu, coi troïng söï truyeàn thöøa neân vaãn hoøa hôïp vaø ñoàng nhaát. Tuy nhieân, döôùi söï taùc ñoäng cuûa söï phaân hoùa töø Ñaïi chuùng boä cuõng nhö söï thay ñoåi cuûa nhöõng ñieàu kieän xaõ hoäi, ñeán ñaàu traêm naêm thöù ba sau Phaät dieät ñoä, noäi boä cuûa Thöôïng toïa boä naûy sinh nhöõng baát ñoàng veà quan ñieåm ñoái vôùi Tam taïng vaø baét ñaàu quaù trình phaân hoùa. Toång coäng coù taùm laàn phaân chia taát caû, hình thaønh möôøi moät boä (keå caû boä goác: Thöôïng toïa boä = Tuyeát sôn boä).

Nhö chuùng ta ñaõ bieát, Thöôïng toïa boä chuû tröông coi troïng kinh taïng maø xem thöôøng luaät vaø luaän taïng. Vì boä naøy quan nieäm luaät laø do Phaät tuøy caên cô cheá ñònh, luaän thì chæ nhaèm giaûi thích kinh vaø luaät neân thöôøng ñi xa söï thaät cuûa lôøi Phaät daïy, chæ coù kinh taïng laø uyeân nguyeân, laø caên baûn cho moïi quy cuû. Nhöng ñeán ñaàu traêm naêm thöù ba sau Phaät dieät ñoä, quan nieäm naøy khoâng coøn ñöôïc nhaát trí trong boä phaùi. Trong thaønh vieân cuûa Thöôïng toïa boä coù moät nhoùm ngöôøi theo khuynh höôùng tö bieän lyù luaän, noåi baät hôn caû laø ngaøi Ca Ña Dieãn Ni Töû (Katyayaniputra), chuû tröông ñeà cao luaän taïng, nhaân söï baát ñoàng treân neân nhoùm naøy taùch khoûi Thöôïng toïa boä vaø thaønh laäp Thuyeát nhaát thieát höõu boä (Saivaøstivaødaøh), goïi taét laø Höõu boä, cuõng coù teân khaùc laø Thuyeát nhaân boä (Hetuvaødaøh). Höõu boä sau khi thaønh laäp lieàn coù thanh theá raát lôùn, chieám haún caên cöù cuûa boä goác vaø Thöôïng toïa boä yeáu theá daàn, chuyeån caên cöù ñeán Tuyeát sôn roài töï ñoåi teân thaønh Tuyeát sôn boä (Haimavaøtaøh) nhöng thöïc chaát chính laø noäi dung cuûa Thöôïng toïa boä. Ñaëc ñieåm cô baûn cuûa giaùo nghóa Höõu boä laø quan nieäm taát caû caùc phaùp ñeàu laø thöïc höõu.

Töø Höõu boä laïi coù söï phaân hoùa vaø thaønh laäp theâm Ñoäc Töû boä (Vatsipatriyaøli). Ñoäc Töû (Vatsiputra) laø teân vò boä chuû ñeä töû cuûa ngaøi La Haàu La (Lahula), La Haàu La laø hoïc troø cuûa ngaøi Xaù Lôïi Phaát (Sariputra). Boä naøy vaãn chuû tröông ñeà cao luaän taïng, nhöng ñieåm khaùc bieät vôùi Höõu boä laø chæ caên cöù vaøo Phaùp uaån tuùc luaän töông truyeàn do ngaøi Xaù Lôïi Phaát soaïn.

Sau ñoù, nhaân vì nhöõng baát ñoàng quan ñieåm trong vieäc giaûi thích moät baøi keä noùi veà boán quaû Thaùnh (6) trong boä luaän cuûa ngaøi Xaù Lôïi Phaát, coù quan ñieåm duøng yù kinh theâm vaøo nhaèm boå tuùc nghóa lyù cho baøi keä maø Ñoäc Töû boä laïi phaân hoùa vaø thaønh laäp theâm boán boä phaùi ñoäc laäp laø Phaùp Thöôïng boä (Dharmottariyaøh), Hieàn truù boä (Dhadrayaøniyaøh), Chaùnh löôïng boä (Sammitiyaøh) vaø Maät laâm sôn boä (Sandagirikaøh). Ngoaøi nhöõng quan ñieåm baát ñoàng trong vieäc giaûi thích baøi keä nhö ñaõ noùi ôû treân, boán boä phaùi naøy ñeàu coù moät neùt chung laø vaãn cuøng ñeà cao luaän taïng.

Vaøo khoaûng sau Phaät dieät ñoä ba traêm naêm, laïi töø Höõu boä phaân hoùa vaø thaønh laäp theâm moät boä phaùi nöõa laø Hoùa Ñòa boä (Mahìsarakaøh). Taân boä phaùi naøy laäp teân boä phaùi theo teân boä chuû (Hoùa Ñòa), ngaøi Hoùa Ñòa nguyeân laø moät Baø La Moân thoâng hieåu boán Veä Ñaø, sau xuaát gia theo Höõu boä vaø chöùng ngoä A La Haùn, ngaøi thöôøng vaän duïng tri thöùc quaûng laõm cuûa mình ñeå giaûi thích lôøi Phaät daïy vaø ñöôïc moät nhoùm ngöôøi ñoàng tình, do ñoù ñaõ taùch ra khoûi Höõu boä vaø laäp moät boä phaùi rieâng.

Töø Hoùa ñòa boä tieáp tuïc phaân hoùa, coù theâm Phaùp Taïng boä (Dharmaguptakaøh). Phaùp Taïng (Dharmagupta) laø teân cuûa boä chuû, noùi laø ñeä töû cuûa Toân giaû Muïc Kieàn Lieân (Moggallaøna). Luùc Toân giaû Muïc Kieàn Lieân sinh tieàn, Ngaøi thöôøng theo thaày mình vaø ñöôïc nghe Toân giaû thuyeát giaûng. Sau khi thaày cuûa Ngaøi tòch, Ngaøi ñaõ keát taäp theo kyù öùc nhöõng lôøi giaûng ñoù vaø chia thaønh naêm taïng laø kinh, luaät, luaän, chuù vaø Boà taùt taïng. Chuû kieán cuûa Ngaøi ñaõ ñöôïc moät soá trong Hoùa Ñòa boä uûng hoä vaø roài taùch ra thaønh moät boä phaùi ñoäc laäp.

Höõu boä, veà sau naøy, vaãn coøn tieáp tuïc phaân hoùa theâm hai laàn nöõa. Trong haøng nguõ cuûa Höõu boä coù moät Tyø kheo chöùng quaû A La Haùn teân laø AÅm Quang (Kaøsyapa), moät hoâm Ngaøi tuyeân boá raèng, nhöõng lôøi Phaät daïy töïu trung coù hai loaïi: moät nhaèm ñoái trò phieàn naõo, vaø moät laø ñeå chæ ra nhöõng baát oån cuûa caùc hoïc thuyeát ngoaïi ñaïo. Ngaøi AÅm Quang ñöôïc nhieàu ngöôøi theo, roài laäp neân AÅm Quang boä (Kaøsyapiyaøh), laáy teân Ngaøi ñeå goïi teân cho boä phaùi.

Trong Höõu boä laïi naûy sinh quan ñieåm xem kinh taïng môùi laø caên cöù giaùo lyù quan troïng nhaát, nhö laäp tröôøng cuûa Thöôïng toïa boä tröôùc ñaây, ñieàu naøy cuõng coù nghóa laø maâu thuaãn vôùi Höõu boä, töø ñoù thaønh laäp moät boä phaùi ñoäc laäp laáy teân laø Kinh löôïng boä (Sautraøntikaøh) hay coøn coù teân khaùc laø Thuyeát chuyeån boä (Samkraøntivaødaøh). Ñaây laø laàn phaân hoùa cuoái cuøng trong heä thoáng cuûa Thöôïng toïa boä.

Toùm laïi, dieãn tieán cuûa söï phaân hoùa caùc boä phaùi töø Thöôïng toïa boä coù theå toùm taét trong löôïc ñoà sau:

(I, II, III... VII laø kyù hieäu cuûa soá laàn phaân hoùa)

c/- Ñaëc ñieåm veà giaùo nghóa cuûa caùc boä phaùi:

Töø nhöõng baát ñoàng veà giôùi luaät (taùn thaønh vaø khoâng taùn thaønh veà "möôøi ñieàu phi phaùp"), Giaùo hoäi ñaõ phaân hoùa ra hai, laø Thöôïng toïa boä vaø Ñaïi chuùng boä. Treân cô sôû söï phaân hoùa veà toå chöùc giaùo ñoaøn, ngoaøi nhöõng ñieåm töông ñoàng trong caùc vaán ñeà giaùo lyù cô baûn, hai boä treân ñaõ daàn daàn hình thaønh moät soá ñieåm dò bieät trong nhaän thöùc veà vaïn phaùp, söï tu haønh, quaû vò chöùng ngoä... Nhìn moät caùch khaùi quaùt, nhö ñaõ ñeà caäp ôû phaàn tröôùc, caû hai boä ñeàu y cöù vaøo giaùo nghóa nguyeân thuûy; tuy nhieân, Thöôïng toïa boä coù khuynh höôùng baûo thuû, toân troïng giôùi luaät, coi troïng truyeàn thoáng vaø noã löïc nhaèm baûo löu moïi giaù trò cuûa truyeàn thoáng, neân coù phaàn naëng veà hình thöùc; Ñaïi chuùng boä thì coù khuynh höôùng caáp tieán, ñeà cao trí tueä, coù phaàn chuù troïng lyù töôûng hôn laø nhöõng quy ñònh voán coù trong truyeàn thoáng, ñaëc bieät laø veà quy ñònh trong toå chöùc giaùo ñoaøn. Nhöõng ñieåm töông ñoàng vaø dò bieät raát tinh teá vaø töông ñoái phöùc taïp, khoâng theå noùi ra moät caùch cuï theå ôû ñaây, vì raát daøi doøng, maø chæ sô löôïc ñaëc ñieåm tinh thaàn nhö theá. Xin ñôn cöû moät thí duï: caû Thöôïng toïa boä vaø Ñaïi chuùng boä ñeàu laáy giaùo lyù Töù dieäu ñeá laøm caên baûn, nhöng khoâng ñoàng nhau trong söï nhaán maïnh boán chi phaàn cuûa giaùo lyù naøy. Thöôïng toïa boä thì nhaán maïnh ñeán Khoå ñeá vaø Taäp ñeá, töùc laø coù chuû yù laáy theá giôùi thöïc taïi laøm troïng taâm; giaùo nghóa cuûa Ñaïi chuùng boä thì nhaán maïnh Dieät ñeá vaø Ñaïo ñeá, töùc laø coù yù xem troïng theá giôùi lyù töôûng...

Veà maët toå chöùc, sau khi phaân hoùa thì Thöôïng toïa boä vaø Ñaïi chuùng boä hình thaønh nhö hai heä thoáng. Tuy nhieân, trong giaùo nghóa cuûa caùc boä phaùi thì khoâng ñôn thuaàn thöøa keá vaø phaùt huy theo khuoân khoå cuûa hai heä thoáng treân. Thöïc teá cho thaáy laø, coù boä phaùi phaân hoùa töø Ñaïi chuùng boä nhöng giaùo nghóa laïi phaàn nhieàu töông ñoàng vôùi giaùo nghóa cuûa Thöôïng toïa boä, vaø ngöôïc laïi, coù moät soá boä phaùi phaân hoùa töø Thöôïng toïa boä nhöng giaùo nghóa laïi gaàn guõi vôùi Ñaïi chuùng boä, hay coù boä phaùi dung hôïp roài phaùt trieån theâm nhöõng quan ñieåm giaùo nghóa raát ñaëc thuø... Ñoù laø tröôøng hôïp cuûa Ña vaên boä, ñöôïc phaân hoùa töø Ñaïi chuùng boä nhöng giaùo nghóa thì phaàn nhieàu töông ñoàng vôùi Höõu boä; hoaëc nhö Hoùa Ñòa boä, Phaùp Taïng boä, AÅm Quang boä ñeàu thuoäc Thöôïng toïa boä nhöng giaùo nghóa thì ña phaàn gaàn guõi vôùi Ñaïi chuùng boä...

Ñoái chieáu vaø phaân tích nhöõng ñaëc ñieåm giaùo nghóa cuûa caùc boä phaùi, caùc nhaø nghieân cöùu Phaät hoïc ñaõ chia hai möôi boä phaùi thaønh caùc heä thoáng, nhö heä thoáng Ñaïi chuùng boä, heä thoáng Höõu boä, heä thoáng Ñoäc Töû boä, heä thoáng Kinh löôïng boä vaø heä thoáng chieát trung (nhöõng boä phaùi coù söï aûnh höôûng giaùo nghóa cuûa caùc boä phaùi khaùc ngoaøi boä goác). Trong ñoù coù heä thoáng Ñoäc Töû boä vaø Kinh löôïng boä ñaõ phoå bieán moät soá hoïc thuyeát raát ñaëc thuø vaø gaàn guõi vôùi tö töôûng cuûa Phaät giaùo Phaùt trieån (Mahayana) sau naøy. Tieâu bieåu laø thuyeát "Baát khaû thuyeát taïng" (7) cuûa Ñoäc Töû boä vaø hoïc thuyeát "voâ laäu chuûng töû" (8), "Thaéng nghóa ngaõ" cuûa Kinh löôïng boä (9).

Nhìn chung, tö töôûng Phaät giaùo trong thôøi kyø phaân hoùa caùc boä phaùi laø "phong phuù ñeán phöùc taïp veà hoïc thuyeát". Veà maët tö töôûng thì noù goùp phaàn laøm cho tö töôûng Phaät giaùo theâm phong phuù vaø ñoà soä, vì caùc boä phaùi ñeàu noã löïc phaùt huy, khai trieån moät phaàn naøo ñoù cuûa Phaät phaùp, söï khaùc nhau laø chæ ôû goùc ñoä nhaän thöùc. Tuy nhieân, taøi lieäu lòch söû noùi veà thôøi kyø naøy thì khaù hieám hoi. Ñaõ vaäy, caùc nguoàn söû lieäu laïi coù ñoâi choã baát ñoàng veà nieân ñaïi cuõng nhö nguyeân nhaân phaân hoùa, coù leõ laø do xuaát phaùt töø haïn cheá trong quan nieäm. Treân ñaây chæ laø nhöõng neùt sô löôïc veà nguyeân nhaân, tieán trình phaân hoùa vaø ñaëc ñieåm giaùo nghóa cuûa caùc boä phaùi.

Ñieàu ñaùng chuù yù laø suoát maáy traêm naêm, trong quaù trình phaân hoùa cuõng nhö sau khi phaân hoùa, tuy coù nhöõng baát ñoàng veà quan ñieåm nhöng khoâng heà xaûy ra cuoäc baïo ñoäng naøo nhaèm aùp cheá boä phaùi ñoái laäp vaø ñeå bieåu döông thanh theá cuûa boä phaùi. Qua ñoù ñaõ noùi leân moät trong nhöõng ñaëc ñieåm cuûa Phaät giaùo laø töï do tö töôûng. Ñieàu naøy theå hieän raát roõ trong thôøi kyø Phaät giaùo boä phaùi.

Maët khaùc, sau khi thaønh laäp, caùc boä phaùi phaûi noã löïc phaùt huy tö töôûng nhaèm ñeå giöõ vöõng vò trí cuûa mình. Söï noã löïc ñoù ñaõ ñem laïi keát quaû laø heä thoáng vaên hoïc A Tyø Ñaøm (Abhidhamma) ñaõ hình thaønh, noåi baät laø kho taøng luaän thö cuûa Thöôïng toïa boä vaø Höõu boä.

III. Phaät giaùo töø trieàu ñaïi vua A Duïc (Asoka) ñeán trieàu ñaïi vua Ca Nò Saéc Ca (Kanishka)

1)- Vai troø cuûa vua A Duïc trong söï truyeàn baù Phaät giaùo:

Vua A Duïc (trò vì 269-232 tröôùc TL, khoaûng hôn hai traêm naêm sau Phaät dieät ñoä) laø ngöôøi coù coâng thoáng nhaát AÁn Ñoä, xaây döïng ñaát nöôùc trôû neân huøng cöôøng veà moïi maët. Nhaø vua laø vò laõnh ñaïo ñaõ aùp duïng ñaïo ñöùc Phaät giaùo vaøo ñöôøng loái, chính saùch cai trò, vaø ñoàng thôøi, vua A Duïc laø moät Phaät töû hoä ñaïo vó ñaïi baäc nhaát trong lòch söû, ñaëc bieät laø lòch söû truyeàn baù Phaät giaùo ra ngoaøi AÁn Ñoä.

Sau nhöõng cuoäc chieán ñaãm maùu, duø thaéng lôïi veû vang nhöng nhaø vua chôït nhaän ra moät ñieàu heä troïng laø coäi nguoàn haïnh phuùc, giaù trò cuûa con ngöôøi khoâng phaûi ôû beân ngoaøi maø ôû ngay trong chính baûn thaân cuûa moãi caù nhaân. Töø moät oâng vua hung haõn, vua A Duïc ñaõ quy y Phaät giaùo vaø trôû thaønh moät Phaät töû nhieät thaønh hoä trì Phaät giaùo, ñöôïc lòch söû ca ngôïi laø moät ñaáng anh quaân vó ñaïi nhaát trong lòch söû AÁn Ñoä.

Töï xöng laø Phaät töû, nhaø vua ñaõ thaân haønh chieâm baùi caùc thaùnh tích, vaø taïi moãi nôi quan troïng, nhaø vua ñeàu cho döïng truï ñaù ñeå töôûng nieäm Ñöùc Phaät. Nhöõng truï ñaù vaø caùc saéc leänh ñöôïc khaéc leân ñoù sau naøy laø moät chöùng tích khaûo coå quyù giaù, giuùp chuùng ta hieåu theâm veà Ñöùc Phaät vaø lòch söû cuûa giai ñoaïn naøy.

Y Ù thöùc roõ giaù trò thieát thöïc cuûa tö töôûng Phaät giaùo trong vieäc xaây döïng xaõ hoäi, ñaát nöôùc laâu daøi, vua A Duïc ñaõ tích cöïc truyeàn baù tö töôûng Phaät giaùo khoâng chæ khaép trong laõnh thoå AÁn Ñoä, maø coøn ra ngoaøi nöôùc, cöû caùc ñoaøn truyeàn giaùo ñeán Hy Laïp, Ai Caäp, caùc nöôùc thuoäc vuøng Ñòa Trung Haûi, Tích Lan (Sri Lanka)... khieán cho theá giôùi bieát ñeán Phaät giaùo vaø ñaïo Phaät trôû thaønh moät trong nhöõng toân giaùo, tö töôûng lôùn cuûa nhaân loaïi.

Moät trong nhöõng ñoaøn truyeàn giaùo do nhaø vua cöû ñi coù ñoaøn cuûa hoaøng töû Mahinda, ñaõ mang kinh ñieån sau khi ñaõ ñöôïc keát taäp ôû Hoäi nghò keát taäp laàn thöù hai, do nhaø vua baûo trôï vaø toå chöùc, ñeán Tích Lan (Sri Lanka) ñeå sau ñoù kinh ñieån naøy ñöôïc keát taäp ôû ñaây thaønh taïng Pali, xem nhö laø moät caên cöù vaên baûn Tam taïng Thaùnh giaùo coå xöa nhaát hieän nay.

Coù moät ñieàu khoâng theå queân laø, trieàu ñaïi cuûa vua A Duïc gaëp luùc Phaät giaùo phaân hoùa coù theå noùi laø ñeán cöïc ñieåm, tuy vaäy chuùng ta vaãn khoâng thaáy nhaø vua coù söï can thieäp vaøo söï phaân hoùa caùc boä phaùi vaø cuõng khoâng thaáy nhaø vua coù thaùi ñoä thieân vò moät boä phaùi naøo. Ñaëc ñieåm ñaïo ñöùc maø nhaø vua khích leä daân chuùng thöïc haønh laø con ñöôøng trung ñaïo, traùnh xa nhöõng cöïc ñoan. Chính saùch cai trò cuûa nhaø vua laø côûi môû, khoâng thieân vò ngöôøi Phaät töû hay khoâng Phaät töû...

Toùm laïi, Phaät giaùo ôû ñôøi vua A Duïc phaùt trieån raát maïnh meõ. Phaät giaùo khoâng chæ ñöôïc truyeàn baù khaép nôi trong laõnh thoå maø coøn truyeàn baù ñeán caùc nöôùc Hy Laïp, Ai Caäp, Syria vaø haàu heát vuøng phía Ñoâng cuûa bôø bieån Ñòa Trung Haûi; caùc nöôùc Aparantaka, Kamboja thuoäc phía Baéc AÁn Ñoä; Pulinda, Bhoja, Pitinika, Andhra, Cola, Pandya vaø Sri Lanka (Tambapanni) ôû phía Nam laõnh thoå AÁn Ñoä...

2)- Phaät giaùo sau trieàu ñaïi vua A Duïc:

Sau khi vua A Duïc qua ñôøi (khoaûng naêm 232 tröôùc TL), nhöõng ngöôøi keá vò phaàn nhieàu tin theo Baø La Moân giaùo vaø Kyø Na giaùo neân Phaät giaùo khoâng coøn ñöôïc öu ñaõi, baûo hoä nhö xöa. Khoaûng ñaàu theá kyû II tröôùc TL, coù voõ töôùng teân laø Boå Sa Maät Ña (Pusyamitra) tieám ngoâi vua vaø laäp neân moät trieàu ñaïi môùi laø Sunga. Pusyamitra laø ngöôøi moä Baø La Moân giaùo vaø ñaõ böùc haïi Phaät giaùo. Nhöõng vöông trieàu keá tieáp ñeàu tin theo tín ngöôõng Baø La Moân, neân Phaät giaùo taïi vuøng Trung AÁn, nôi maø theá löïc cuûa caùc vöông trieàu treân chi phoái, suy yeáu daàn; tuy nhieân, taïi caùc vuøng Baéc AÁn vaø Taây AÁn, Phaät giaùo vaãn tieáp tuïc phaùt trieån, coù nhieàu baäc cao minh du hoùa.

Giai ñoaïn naøy ñaëc bieät ñeå laïi haøng loaït di tích kieán truùc Phaät giaùo. Ngoaøi haøng ngaøn ngoâi baûo saùt ñöôïc vua A Duïc cho xaây döïng khaép nôi ñeå thôø Phaät, hieän nay vaãn coøn löu giöõ daáu aán cuûa thôøi ñaïi naøy qua nhöõng coâng trình nhö thaùp Phaät ôû vöôøn Nai (Loäc Uyeån), Boà ñeà ñaïo traøng, ñoäng Ellora, Ajanta (nieân ñaïi khoaûng theá kyû II tröôùc TL)...

3)- Phaät giaùo ôû trieàu ñaïi vua Ca Nò Saéc Na (Kanishka):

Vua Ca Nò Saéc Ca (Kanishka) trò vì AÁn Ñoä sau vua A Duïc khoaûng ba traêm naêm (töùc khoaûng ñaàu theá kyû thöù II sau TL). Vua laø ngöôøi raát moä Phaät giaùo, coâng lao cuûa oâng ñoái vôùi Phaät giaùo ñöôïc so saùnh gaàn ngang vôùi vua A Duïc.

Vöông trieàu Kanishka coù theá löïc raát huøng maïnh, ñaõ chinh phuïc sang caû moät soá vuøng laõnh thoå cuûa nhaø Haäu Haùn nhö Kashgar, Varkand, Khotan... Söû lieäu ghi laïi raèng, trong caùc boä phaùi, vua Kanishka chuoäng Höõu boä hôn caû.

Coâng lao hoä trì Phaät giaùo cuûa nhaø vua ñöôïc ghi nhaän qua vieäc khôûi xöôùng, baûo trôï vaø cho khaéc ghi thaønh vaên baûn Tam taïng kinh ñieån ôû Hoäi nghò keát taäp laàn thöù tö, nhö ñaõ ñeà caäp ôû phaàn tröôùc. Trong thôøi gian trò vì, nhaø vua ñaõ cho xaây döïng nhieàu coâng trình kieán truùc Phaät giaùo nhö baûo thaùp ñeå toân thôø xaù lôïi Phaät khaép nôi trong nöôùc.

Trong ba möôi naêm trò vì cuûa vua Kanishka, döôùi söï hoä trì cuûa ngöôøi laõnh ñaïo toái cao cuûa ñaát nöôùc, Phaät giaùo ñaõ phaùt trieån raát maïnh, khoâng thua keùm gì thôøi vua A Duïc tröôùc ñoù. Tuy nhieân, sau trieàu ñaïi vua Ca Nò Saéc Ca, coù trieàu ñaïi thì uûng hoä, coù trieàu ñaïi thì baøi xích, neân Phaät giaùo cuõng thaêng traàm, bieán thieân theo lòch söû; nhöng luùc phaùt trieån nhaát cuõng khoâng theå saùnh vôùi taàm aûnh höôûng saâu roäng nhö döôùi trieàu ñaïi cuûa vua A Duïc vaø vua Ca Nò Saéc Ca.
 
 

C. Thôøi kyø Phaät giaùo Phaùt trieån (Mahayana)

I- Khaùi nieäm

Chöõ Mahayana dòch aâm Haùn-Vieät laø Ñaïi thöøa, thöôøng ñöôïc hieåu laø coã xe (phaùp) lôùn. Thuaät ngöõ naøy coù theå xuaát hieän vaøo khoaûng theá kyû thöù I tröôùc TL, nhöng ñeán theá kyû thöù III sau TL môùi ñöôïc xaùc ñònh roõ raøng qua nhöõng taùc phaåm cuûa ngaøi Long Thoï (Nagarjuna) vôùi laäp tröôøng caùc phaùp khoâng coù töï theå baát bieán (taùnh Khoâng). Ñaïi thöøa (Mahayana) cuõng coù yù chæ cho nhöõng tö töôûng thöôïng thöøa, cao sieâu, thaâm thuùy...

Thuaät ngöõ Mahayana (Ñaïi thöøa) thöôøng ñi ñoâi vôùi Hinayana (Tieåu thöøa) maø thöôøng bò phaân bieät hai phöông phaùp tu haønh: ích kyû, chæ vì muïc ñích giaûi thoaùt cho caù nhaân (Tieåu thöøa) vaø vò tha, giuùp ngöôøi giaûi thoaùt ñoàng thôøi giaûi thoaùt cho mình (Ñaïi thöøa). Caùc nhaø nghieân cöùu Phaät hoïc ñaõ chæ ra ñoù laø moät söï nhaàm laãn. Mahayana laø khaùi nieäm chæ cho khuynh höôùng khai trieån tö töôûng voâ ngaõ thaønh moät heä thoáng trieát hoïc thaâm thuùy, hoaøn haûo, chaët cheõ.

ÔÛ ñaây, goïi "thôøi kyø Phaät giaùo Phaùt trieån" laø chæ cho thôøi kyø lòch söû maø tö töôûng treân höng thònh, truyeàn baù roäng raõi vaø trôû thaønh moät tö töôûng noåi baät nhaát cuûa Phaät giaùo, khoaûng töø ñaàu theá kyû thöù III ñeán heát theá kyû thöù VIII sau TL.

II- Nguoàn goác cuûa tö töôûng Phaät giaùo Ñaïi thöøa (Mahayana)

Noùi moät caùch döùt khoaùt raèng, tö töôûng Phaät giaùo Ñaïi thöøa ñaõ coù töø thôøi Ñöùc Phaät. Trong thôøi kyø Phaät giaùo Boä phaùi, tö töôûng naøy ñaõ hình thaønh töông ñoái roõ ôû Ñaïi chuùng boä vaø xen laãn trong giaùo nghóa cuûa caùc boä phaùi khaùc. Tröôùc ngaøi Long Thoï (Nagarjuna) ñaõ coù nhöõng Thaùnh taêng hoaèng döông Phaät giaùo Ñaïi thöøa nhö Na Tieân Tyø kheo (Nagasenna), ngaøi Theá Höõu (Vasumitra), Maõ Minh (Asvaghosa)... chuû yeáu laø ôû vuøng Baéc AÁn.

Nhö ñaõ coù laàn ñeà caäp, tröôùc theá kyû thöù III sau TL, töùc tröôùc thôøi ñaïi cuûa ngaøi Long Thoï, nhöõng boä kinh quan troïng cuûa Ñaïi thöøa nhö Baùt Nhaõ (Prajnaøparamita sutra), Hoa Nghieâm (Gandavyøuha), Duy Ma Caät (Vimaølakirtinirdeøsa sutra), Thuû Laêng Nghieâm tam muoäi (Surangama samadhi sutra), Dieäu Phaùp Lieân Hoa (Saddharma Pundarika sutra) vaø moät soá baûn kinh thuoäc tö töôûng Tònh ñoä ñaõ ñöôïc phoå bieán, nhaát laø taïi Nam AÁn vaø Ñoâng AÁn vaø ñaëc bieät laø taïi Baéc AÁn, nhöõng nôi chòu aûnh höôûng maïnh cuûa Ñaïi chuùng boä.

Tuy nhieân, phaûi ñeán thôøi ñaïi cuûa ngaøi Long Thoï, tö töôûng naøy môùi ñöôïc phaùt trieån röïc rôõ chöa töøng coù tröôùc ñoù. Tö töôûng naøy cuõng ñaõ sôùm taïo neân nhöõng aûnh höôûng raát lôùn leân caùc heä tö töôûng khaùc, khoâng nhöõng trong nöôùc maø cuõng ñöôïc truyeàn baù vaø thích hôïp ñoái vôùi nhieàu nöôùc nhö Trung Quoác, Nhaät Baûn, Haøn Quoác, Taây Taïng, Vieät Nam... ngay khi môùi du nhaäp.

Treân phöông dieän giaùo lyù, nhöõng tö töôûng treân khoâng gì khaùc hôn laø söï phaùt trieån veà sau vaø doài daøo, heä thoáng hoùa giaùo lyù Phaät giaùo Nguyeân thuûy; vaø vôùi lyù töôûng Boà taùt, coù theå noùi, laø moät khuynh höôùng, phöông thöùc "xaõ hoäi hoùa" Phaät giaùo ñeå phuø hôïp vôùi nhöõng thay ñoåi cuûa thôøi ñaïi.

Baây giôø, chuùng ta seõ tìm hieåu lòch söû Phaät giaùo qua nhöõng thôøi ñaïi gaén lieàn vôùi teân tuoåi cuûa caùc vò luaän sö noåi tieáng, tieâu bieåu trong thôøi kyø naøy.

III- Phaät giaùo ôû thôøi ñaïi cuûa ngaøi Long Thoï

1)- Vaøi neùt veà ngaøi Long Thoï:

Noùi ñeán Phaät giaùo Phaùt trieån (Ñaïi thöøa), tröôùc heát ngöôøi ta thöôøng nhaéc ñeán teân tuoåi cuûa ngaøi Long Thoï, vì Ngaøi laø ngöôøi coù coâng trong vieäc chuù thích caùc boä kinh caên baûn roài heä thoáng hoùa giaùo nghóa vaø hoaèng döông cho tö töôûng naøy raát tích cöïc.

Ngaøi sinh vaøo ñaàu theá kyû thöù III sau TL, töùc khoaûng baûy traêm naêm sau Phaät dieät ñoä, thuoäc doøng doõi Baø La Moân taïi Nam AÁn, baåm tính thoâng minh xuaát chuùng; tröôùc Ngaøi tu theo ngoaïi ñaïo, sau theo Phaät giaùo, thoâng hieåu caùc giaùo nghóa. Ngaøi laø taùc giaû cuûa nhieàu boä luaän noåi tieáng nhö Trung Quaùn, Ñaïi Trí Ñoä, Thaäp truï tyø baø sa..., toång coäng treân möôøi ba boä, chuù thích veà kinh Baùt Nhaõ, Phaùp Hoa, Hoa Nghieâm...

2)- Tö töôûng cuûa ngaøi Long Thoï:

Do uyeân thaâm nhieàu lónh vöïc, tröôùc taùc nhieàu boä luaän giaûi thích caùc boä kinh, tö töôûng quan troïng neân Ngaøi ñöôïc nhieàu toâng phaùi nhö Tònh ñoä, Hoa Nghieâm, Tam Luaän toâng... toân xöng laø Toå khai saùng. Tuy nhieân, coù theå nhaän ra tö töôûng chuû ñaïo cuûa Ngaøi laø trieát hoïc taùnh Khoâng ñöôïc trình baøy qua boä luaän baát huû Trung Quaùn, ñaïi ñeå laø "Taát caû caùc phaùp laø voâ ngaõ hay khoâng. Ñeå ñaït ñeán chaám döùt khoå ñau, caàn phaûi chöùng ngoä ñaïo lyù khoâng aáy. Nieát baøn laø khoâng taùnh (voâ ngaõ)".

Sau thôøi ngaøi Long Thoï, coù caùc nhaân vaät noåi baät laø Ñeà Baø (Deva) - ñeä töû cuûa Ngaøi - vaø La Haàu La Baït Ña La (Raøhula Bhadra) - hoïc troø cuûa ngaøi Ñeà Baø.

Ngaøi Ñeà Baø cuõng laø ngöôøi Nam AÁn, sinh khoaûng cuoái theá kyû thöù III sau TL. Ngaøi laø ngöôøi xuaát chuùng, coù taøi huøng bieän, thöôøng ñöôïc cöû ñi haøng phuïc ngoaïi ñaïo vaø caùc giaùo nghóa khaùc khaép nôi. Moät soá nguoàn söû lieäu cho bieát, veà sau Ngaøi ñaõ bò ngoaïi ñaïo haõm haïi. Ngaøi Ñeà Baø laø ngöôøi keá thöøa vaø phaùt huy tö töôûng cuûa thaày mình, döïa treân laäp tröôøng Trung Quaùn luaän ñeå vieát caùc boä luaän nhaèm xaây döïng moät heä thoáng lyù luaän chaët cheõ coù muïc ñích laø "phaù taø hieån chaùnh". Ngaøi La Haàu La Baït Ñaø La thì cuõng sinh tröôûng vaøo khoaûng cuoái theá kyû thöù III sau TL, ngöôøi Trung AÁn, tieáp tuïc söï nghieäp cuûa thaày vieát caùc boä luaän chuù thích Trung Quaùn luaän, nhöng taùc phaåm cuûa Ngaøi nay ñaõ thaát truyeàn. Tö töôûng Phaät giaùo Ñaïi thöøa do ngaøi Long Thoï khai trieån truyeàn baù roäng raõi ôû mieàn Nam AÁn Ñoä, coù xu höôùng phaùt trieån veà Trung AÁn, coù aûnh höôûng raát lôùn ñöông thôøi.

IV- Phaät giaùo ôû thôøi ñaïi ngaøi Voâ Tröôùc (Asanga) vaø Theá Thaân (Vasubandhu)

1)- Caùc boä kinh xuaát hieän sau thôøi ngaøi Long Thoï:

Sau thôøi ñaïi ngaøi Long Thoï vaø tröôùc khi hai anh em ngaøi Voâ Tröôùc vaø Theá Thaân ra ñôøi, baáy giôø coù moät soá boä kinh hình thaønh vaø ñöôïc truyeàn baù töông ñoái roäng raõi nhö kinh Thaéng Man vôùi tö töôûng Nhö Lai taïng (Phaät tính) laøm trung taâm; kinh Ñaïi Baùt Nieát Baøn thuyeát minh veà Phaùp thaân thöôøng truï, taát caû chuùng sanh ñeàu coù Phaät taùnh vaø Nhaát xieån ñeà thaønh Phaät; kinh Laêng Giaø (Lankavatara) vôùi giaùo nghóa noåi baät laø Nhö Lai taïng vaø A laïi da thöùc; kinh Giaûi Thaâm Maät vôùi tö töôûng laøm caên baûn cho lónh vöïc duy thöùc hoïc...

2)- Vaøi neùt veà ngaøi Voâ Tröôùc vaø Theá Thaân:

Theo nhieàu nguoàn taøi lieäu, caùc ngaøi Voâ Tröôùc vaø Theá Thaân laø anh em cuøng meï khaùc cha, ra ñôøi sau ngaøi Long Thoï hôn moät traêm naêm, töùc khoaûng cuoái theá kyû thöù IV sau TL. Ngaøi Theá Thaân lôùn hôn em laø ngaøi Voâ Tröôùc khoaûng hai möôi tuoåi.

Ngaøi Voâ Tröôùc ñaõ töøng tin theo Baø La Moân giaùo, sau xuaát gia theo Höõu boä roài nghieân cöùu kinh ñieån Phaät giaùo Ñaïi thöøa vaø tích cöïc truyeàn baù tö töôûng naøy. Töông truyeàn, Ngaøi ñaõ ñöôïc nghe Ñöùc Di Laëc Boà taùt (Maitreya) thuyeát phaùp taïi cung trôøi Ñaâu Suaát (Tusit) (?). Ngaøi laø ngöôøi ñaõ vieát nhieàu boä luaän, trong ñoù phaân thaønh hai: moät, do Ngaøi thuaät laïi lôøi Boà taùt Di Laëc; vaø moät, do chính Ngaøi soaïn.

Ngaøi Theá Thaân luùc ñaàu cuõng xuaát gia theo Höõu boä, daáu aán ñoù ñeå laïi qua boä luaän Caâu Xaù noåi tieáng, toång hôïp giaùo nghóa cuûa boä phaùi naøy; sau ñöôïc anh khuyeân, Ngaøi chuyeån sang nghieân cöùu vaø tích cöïc hoaèng döông tö töôûng Phaät giaùo Ñaïi thöøa. Ngaøi laø ngöôøi coù moät ñaàu oùc phi thöôøng, taùc giaû cuûa caû ngaøn boä luaän, ñöôïc meänh danh laø "Thieân boä luaän sö", trong soá ñoù coù nhöõng boä luaän laøm cô sôû cuûa ngaønh Duy thöùc hoïc, coù giaù trò nhö nhöõng taùc phaåm "kinh ñieån", nhö Duy thöùc tam thaäp tuïng, Ñaïi thöøa baùch phaùp minh moân luaän, A Tyø Ñaït Ma Caâu Xaù luaän...

Ngaøi Voâ Tröôùc maát ôû tuoåi baûy möôi saùu, coøn ngaøi Theá Thaân thì thoï ñeán taùm möôi tuoåi. Nhöõng taùc phaåm chuù thích kinh ñieån cuûa hai Ngaøi, cuøng vôùi ngaøi Di Laëc, laø nhöõng boä luaän baát huû, raát quan troïng trong lòch söû Phaät giaùo.

3)- Ñaëc ñieåm tö töôûng cuûa ngaøi Voâ Tröôùc vaø Theá Thaân:

Ñoái vôùi ngaøi Voâ Tröôùc, haàu heát nhöõng tröôùc taùc cuûa Ngaøi nhaèm ñeå thuyeát minh cho tö töôûng "Ai laïi da duyeân khôûi" (Duyeân khôûi luaän), nghóa laø caùc phaùp treân theá gian ñeàu khoâng ngoaøi taâm thöùc con ngöôøi maø coù, vaø coäi nguoàn cho söï hieän höõu cuûa caùc phaùp laø thöùc A laïi da (thöùc thöù taùm - Alaya). Rieâng vôùi Thieân boä luaän sö, vì Ngaøi laø moät ñaàu oùc quaûng laõm neân tö töôûng cuûa Ngaøi cuõng phong phuù; tuy nhieân, veà caên baûn, keå töø sau khi Ngaøi chuyeån sang nghieân cöùu kinh ñieån Phaät giaùo Ñaïi thöøa, thì tö töôûng cuûa Ngaøi laø töông ñoàng vôùi laäp tröôøng cuûa ngaøi Voâ Tröôùc, nghóa laø cuõng thuoäc "Duyeân khôûi luaän".

Tö töôûng do anh em caùc ngaøi Voâ Tröôùc, Theá Thaân phaùt trieån chuû yeáu phoå bieán tröôùc heát ôû Baéc AÁn, coù xu höôùng ngaøy caøng truyeàn baù veà phía Nam.

V- Söï hình thaønh vaø höng thònh cuûa ñaïi toøng laâm Na Lan Ñaø (Nalanda) - trung taâm cuûa thôøi kyø Phaät giaùo Phaùt trieån

1)- Söï hình thaønh hai heä thoáng tö töôûng Phaät giaùo lôùn:

Tö töôûng do ngaøi Long Thoï vaø anh em ngaøi Voâ Tröôùc, Theá Thaân phaùt trieån khoâng laâu sau trôû thaønh hai heä thoáng tö töôûng chính cuûa Phaät giaùo ñöông thôøi, goïi laø tröôøng phaùi Trung Quaùn vaø tröôøng phaùi Du Giaø.

Tröôøng phaùi Trung Quaùn thuoäc "Thaät töôùng luaän", do ngaøi Long Thoï khôûi xöôùng, xuaát phaùt töø Nam AÁn lan daàn xuoáng phía Nam. Sau ngaøi Ñeà Baø (Deva) vaø La haàu La Baït Ñaø La (Rahula Badhra), töø theá kyû thöù IV trôû ñi coù caùc vò luaän sö xuaát saéc keá thöøa vaø phaùt huy nhö caùc ngaøi Thanh Muïc (Pingala), Phaät Hoä (Buddhapaølita); theá kyû VI sau TL laïi coù caùc ngaøi Thanh bieän (Bhaøvaviveka), Trí Quang, Nguyeät Xöùng (Candrakirti)... tích cöïc truyeàn baù, laøm cho tröôøng phaùi naøy höng thònh, coù moät vò trí quan troïng trong Phaät giaùo. Ñaàu theá kyû thöù VII sau TL laïi coù caùc ngaøi Sö Töû Quang, Thaéng Quang, Trí Hoä... tieáp tuïc truyeàn baù vaø xieån döông tö töôûng cuûa Trung Quaùn luaän.

Tröôøng phaùi Du Giaø thuoäc "Duyeân khôûi luaän", do anh em luaän sö Voâ Tröôùc vaø Theá Thaân khôûi xöôùng, xuaát phaùt töø Baéc AÁn roài lan truyeàn ñeán mieàn Nam. Sau thôøi ñaïi caùc ngaøi Voâ Tröôùc vaø Theá Thaân khoaûng hai traêm naêm (töùc khoaûng theá kyû thöù VI sau TL, tröôøng phaùi naøy xuaát hieän nhieàu baäc luaän sö taøi ba nhö ngaøi Thaân Thaéng (Bandhusri), Hoûa Bieän (Citrabhaøna), Ñöùc Tueä (Gunamati), Traàn Na (Dignaøga), An Tueä (Sthiramati)... Tieáp theo laïi coù caùc Ngaøi nhö Hoä Phaùp (Dharmapaøla), Giôùi Hieàn (Silabhadra) - vò thaày ñaõ tröïc tieáp daïy Duy thöùc hoïc cho ngaøi Huyeàn Trang taïi Nalanda... Thanh theá cuûa tröôøng phaùi naøy khoâng thua keùm gì tröôøng phaùi Trung Quaùn.

2)- Ñaïi toøng laâm Na Lan Ñaø (Nalanda) - giao ñieåm, nôi hoäi tuï tinh hoa cuûa Phaät giaùo:

Na Lan Ñaø laø moät "hoïc vieän Phaät giaùo" coù moät khoâng hai trong lòch söû, toïa laïc taïi phía Baéc thaønh Vöông Xaù (Raøjagaha, nay laø Raøjgir), thuoäc Trung AÁn. Nalanda coù theå ñöôïc xaây döïng vaøo cuoái theá kyû thöù V sau TL. Trong kyù söï cuûa mình, ngaøi Huyeàn Trang ñaõ ghi cheùp raèng, khi ñaët chaân ñeán ñaây (nöûa ñaàu theá kyû thöù VII sau TL) thì Na Lan Ñaø ñaõ laø moät ñaïi toøng laâm quy moâ; ngaøi Nghóa Tònh (cuoái theá kyû thöù VII sau TL) thì moâ taû Na Lan Ñaø coù taùm vieän, ba traêm phoøng, kieán truùc nguy nga, traùng leä...

Vôùi vò trí ñaëc bieät ñoù, Na Lan Ñaø laø nôi gaëp gôõ cuûa hai heä thoáng tö töôûng töø Baéc vaø töø Nam truyeàn ñeán; ñaây trôû thaønh nôi quy tuï caùc danh taêng, hoïc giaû Phaät giaùo loãi laïc thôøi baáy giôø. Söû lieäu ghi raèng, taïi ñaây, haøng ngaøy coù ñeán haøng ngaøn ngöôøi theo hoïc, nghieân cöùu vaø tu taäp. Quy cheá tuyeån choïn vaøo Na Lan Ñaø cuõng raát khaét khe. Vì theá, nhöõng ngöôøi theo hoïc taïi Na Lan Ñaø, sau khi hoaøn thaønh chöông trình, ñeàu trôû thaønh caùc hoïc giaû Phaät hoïc uy tín.

Na Lan Ñaø trôû neân moät trung taâm Phaät giaùo, ñaëc bieät laø veà maët hoïc thuaät, cuûa AÁn Ñoä. Ñaây laø nôi ñaøo taïo chaát löôïng, ñoàng thôøi laø "dieãn ñaøn" ñoái thoaïi giöõa caùc tö töôûng Phaät giaùo vaø giöõa Phaät giaùo vôùi caùc tö töôûng khaùc trong suoát maáy traêm naêm.

VI- Phaät giaùo töø thôøi ñaïi ngaøi Traàn Na ñeán ngaøi Giôùi Hieàn

1)- Phaät giaùo thôøi ñaïi ngaøi Traàn Na (Dignaøgaø):

Ngaøi Traàn Na laø ngöôøi Nam AÁn, sinh vaøo cuoái theá kyû thöù V sau TL. Ngaøi laø ngöôøi coù sôû hoïc baûn lónh vôùi moïi giaùo nghóa Phaät giaùo. Noåi baät ôû Ngaøi laø vieäc tieáp thu tinh hoa cuûa lónh vöïc luaän lyù hoïc töø trieát hoïc AÁn Ñoä, caûi bieán thaønh nhöõng nguyeân lyù môùi, xaây döïng neàn taûng cho luaän lyù hoïc Phaät giaùo. Veà tö töôûng, Ngaøi keá thöøa tö töôûng cuûa caùc ngaøi Voâ Tröôùc vaø Theá Thaân, thuoäc laäp tröôøng "Duyeân khôûi luaän".

Ngaøi Traàn Na ñaõ vieát nhieàu boä luaän, ñaëc bieät laø boä Nhaân minh chính lyù moân luaän baûn, maø sau naøy ñeä töû cuûa Ngaøi laø Hoä Phaùp ñaõ vieát chuù thích ñoàng thôøi soaïn theâm moät soá boä luaän boå sung laøm cho Nhaân minh hoïc (= luaän lyù hoïc hay loâ-gích hoïc) trôû thaønh moät lónh vöïc quan troïng trong Phaät hoïc.

2)- Phaät giaùo thôøi ñaïi ngaøi Thanh Bieän (Bhavaviveka):

Ngaøi Thanh Bieän laø ngöôøi keá thöøa vaø phaùt huy tö töôûng cuûa ngaøi Long Thoï. Ngaøi laø ngöôøi Nam AÁn, soáng vaøo nöûa sau theá kyû VI sau TL. Thanh Bieän khoâng chæ laø ngöôøi tinh thoâng giaùo nghóa Phaät giaùo maø coøn hieåu roõ giaùo nghóa cuûa moät soá ngoaïi ñaïo, ñaëc bieät laø phaùi Soá luaän. Ngaøi ñaõ vieát nhieàu boä luaän ñeå laøm saùng toû theâm tö töôûng cuûa ngaøi Long Thoï trong Trung Quaùn luaän.

Ngaøi thöôøng hoaèng hoùa taïi nöôùaùc Dhanakataka, thuoäc mieàn Nam AÁn Ñoä.

3)- Phaät giaùo ôû thôøi ñaïi ngaøi Hoä Phaùp (Dharmapaøla):

Ngaøi Hoä Phaùp ñaõ töøng hoïc Duy thöùc hoïc töø ngaøi Traàn Na vaø laø ngöôøi cuøng thôøi vôùi ngaøi Giôùi Hieàn. Vì caàu hoïc, Ngaøi ñaõ ñeán Na Lan Ñaø ñeå nghieân cöùu, vaø khoâng bao laâu sau, trôû thaønh moät ñaïi hoïc giaû cuûa Phaät giaùo ñöông thôøi. Ngaøi laø taùc giaû cuûa nhieàu boä luaän nhö Thaønh duy thöùc, Thaønh duy thöùc baûo sinh... noäi dung nhaèm chuù giaûi caùc boä luaän cuûa caùc ngaøi Theá Thaân, Traàn Na... Noåi baät laø boä Thaønh duy thöùc luaän, sôù giaûi Tam thaäp tuïng luaän cuûa ngaøi Theá thaân, trôû thaønh moät trong nhöõng taùc phaåm troïng yeáu cuûa Duy thöùc hoïc. Töông truyeàn, naêm hai möôi chín tuoåi, Ngaøi rôøi Na Lan Ñaø vaø ñeán aån tu taïi chuøa Ñaïi Boà Ñeà, Ngaøi maát khi coøn raát treû, chæ môùi ba möôi hai tuoåi. Tuy vaäy, nhöõng daáu aán cuûa Ngaøi ñeå laïi, qua caùc boä luaän, ñoái vôùi lòch söû Phaät giaùo laø raát quan troïng.

4)- Phaät giaùo ôû thôøi ñaïi ngaøi Trí Quang vaø Giôùi Hieàn:

Nhöõng ñoùng goùp cuûa ngaøi Trí Quang ñöôïc ñaùnh giaù cao laø ôû söï phaân loaïi toaøn boä giaùo lyù Phaät giaùo theo ba laäp tröôøng, ñöôïc saép xeáp töø thaáp ñeán cao: (1) "Taâm caûnh höõu giaùo" (quan nieäm raèng taâm vaø caûnh ñeàu thöïc coù) goàm giaùo nghóa nguyeân thuûy vaø boä phaùi; (2) laäp tröôøng "Taâm höõu caûnh khoâng giaùo" (taâm coù nhöng caûnh thì khoâng thöïc coù) goàm giaùo nghóa cuûa ngaøi Voâ Tröôùc, Theá Thaân chuû tröông; vaø (3) "Taâm caûnh caâu khoâng giaùo" (taâm vaø caûnh ñeàu khoâng thöïc coù) goàm giaùo nghóa do ngaøi Long Thoï khôûi xöôùng. Ñaây laø quan ñieåm phaân loaïi giaùo lyù (phaùn giaùo) ñaàu tieân trong lòch söû.

Nhaèm phaûn öùng laïi quan ñieåm treân cuûa ngaøi Trí Quang vaø ñeå tuyeân döông giaùo nghóa Duy thöùc hoïc, ngaøi Giôùi Hieàn ñaõ neâu leân moät thuyeát phaân loaïi môùi. Ngaøi cho raèng, giaùo nghóa cuõng goàm ba caáp ñoä: (1) "Höõu giaùo" goàm giaùo nghóa cuûa nguyeân thuûy vaø boä phaùi; (2) "Khoâng giaùo" laø giaùo nghóa cuûa ngaøi Long Thoï, ôû vò trí trung gian; vaø (3) laø "Trung ñaïo giaùo" goàm giaùo nghóa do caùc ngaøi Voâ Tröôùc vaø Theá Thaân khôûi xöôùng, ôû vò trí cao nhaát.

Ngaøi Giôùi Hieàn hoïc moân Duy thöùc töø ngaøi Hoä Phaùp vaø trôû thaønh moät baäc ñaïi luaän sö veà lónh vöïc naøy. Khi ngaøi Huyeàn Trang (Ñöôøng Tam Taïng Phaùp sö) sang du hoïc taïi Na Lan Ñaø thì ngaøi Giôùi Hieàn ñaõ hôn moät traêm tuoåi vaø laø ñöông kim Vieän chuû cuûa ñaïi toøng laâm naøy. Do ñoù, söï baát ñoàng giöõa Ngaøi vaø ngaøi Trí Quang taïo neân moät hieän töôïng tranh bieän lôùn veà tö töôûng "Höõu, Voâ" trong giôùi Phaät hoïc ñöông thôøi, dieãn tieán cuûa noù keùo daøi moät thôøi gian sau ñoù. Phaät giaùo coù luùc laïi sa vaøo söï cöïc ñoan, roái raém vaø phöùc taïp trong lyù luaän.

VII- Söï hình thaønh vaø höng thònh cuûa Maät giaùo

Maät giaùo laø goïi taét cuûa "Bí maät Phaät giaùo", goàm coù hai heä thoáng: Chaân ngoân thöøa (Mantrayaøna), chuù troïng lyù luaän; vaø Kim cöông thöøa (Vajrayaøna), chuù troïng thöïc teá. Theo caùc nhaø nghieân cöùu Phaät hoïc thì tö töôûng Maät giaùo coù töø thôøi kyø Phaät giaùo Nguyeân thuûy, ñöôïc bieåu hieän qua nhöõng caâu chuù thuû hoä trong caùc boä luaät vaø trong kinh Khoång Töôùc. Suoát thôøi gian raát daøi, Maät giaùo khoâng thaáy xuaát hieän. Söï hình thaønh nhö moät heä thoáng tö töôûng vaø höng thònh cuûa noù gaén lieàn vôùi ngoâi töï vieän Vikramasila, theá kyû thöù VIII sau TL, döôùi trieàu ñaïi vua Dharmapala, ôû mieàn Ñoâng AÁn Ñoä. Ngoâi töï vieän naøy laø trung taâm cuûa Maät giaùo.

Maät giaùo thöôøng chuù troïng muïc ñích caàu phöôùc, tröø tai cho nhaân theá hôn laø hoaøn thieän veà trí tueä thoâng qua vieäc giöõ giôùi vaø thöïc haønh thieàn ñònh.

Lòch söû truyeàn baù Maät giaùo noåi baät vôùi teân tuoåi cuûa caùc ngaøi Thieân Voâ UÙy (Subha Karasimha, 637-735), Kim Cöông Trí (Vajra Bodhi, 671-741), Baát Khoâng Kim Cöông (Amoghavajra, 705-774), Lieân Hoa Sinh (Padmasambhava, cuoái theá kyû thöù VIII), Atisa (töùc Dipankarasrijanaøna, cuoái theá kyû thöù XI)... Ñaëc bieät laø ngaøi Lieân Hoa Sinh ñaõ truyeàn baù Maät giaùo sang Taây Taïng ñeå roài tö töôûng naøy ñaâm hoa keát traùi sum sueâ ôû ñaây cho ñeán ngaøy nay; vaø, ngaøi Atisa, sau khi sang Taây Taïng, trôû thaønh moät ñaïi dòch giaû kinh ñieån cuûa xöù sôû naøy. Ñieàu ñaùng noùi laø, tuy Maät giaùo ñöôïc xuaát phaùt töø AÁn Ñoä, nhöng laïi khoâng phaùt trieån maïnh taïi ñaây, maø ñeán khi truyeàn baù ra beân ngoaøi thì laïi phaùt trieån röïc rôõ.

VIII- Thaûm hoïa cuûa ñaïo Phaät tröôùc söï taøn baïo cuûa Hoài giaùo

Naêm 1203, AÁn Ñoä bò quaân ñoäi Hoài giaùo xaâm laêng. Nhaèm thieát laäp moät ñeá quoác Hoài giaùo treân laõnh thoå AÁn, quaân ñoäi Hoài giaùo ñaõ phaù huûy toaøn boä cô sôû vaät chaát, tinh thaàn cuûa AÁn Ñoä. Gaùnh chòu haäu quaû naëng neà nhaát laø Phaät giaùo vaø AÁn Ñoä giaùo. Quaân xaâm laêng Hoài giaùo ñaõ ñoái xöû vôùi Phaät giaùo raát khaéc nghieät. Hoï ñaäp phaù chuøa chieàn, tu vieän, baûo thaùp, gieát haïi tu só, ñoát phaù kinh ñieån... vôùi yù ñoà nhaèm thuû tieâu Phaät giaùo noùi rieâng vaø toân giaùo ôû baûn ñòa noùi chung. Ñaây laø trang söû ñau thöông nhaát cuûa Phaät giaùo, khieán cho Phaät giaùo gaàn nhö vaéng boùng ngay treân queâ höông cuûa Ñöùc Phaät hôn nöûa theá kyû.

Tuy nhieân, yù ñoà tieâu dieät Phaät giaùo cuûa hoï khoâng theå thöïc hieän ñöôïc, bôûi tröôùc ñoù raát laâu, Phaät giaùo ñaõ truyeàn baù ra nhöõng quoác gia xa xoâi ngoaøi AÁn Ñoä, vaø raát höng thònh taïi caùc nôi naøy.

Maõi ñeán cuoái theá kyû XIX, nghóa laø hôn saùu traêm naêm sau thaûm kòch treân, coù moät Phaät töû ngöôøi Tích Lan (Sri Lanka), nhaø nghieân cöùu Phaät hoïc noåi tieáng Anagarika Dharmapaøla, ñaõ sang AÁn Ñoä khôûi xöôùng phong traøo chaán höng Phaät giaùo. Töø ñoù ñeán nay, Phaät giaùo ñöôïc taùi hoài sinh, caùc thaùnh tích ñaõ vaø ñang ñöôïc truøng tu, nhieàu trung taâm Phaät giaùo ñöôïc xaây döïng laøm nôi ñaøo taïo Phaät hoïc vaø sinh hoaït tín ngöôõng cho Phaät töû taïi AÁn Ñoä cuõng nhö töø caùc nöôùc khaùc ñeán tu hoïc, chieâm baùi.
 
 

Keát luaän

Sau khi Ñöùc Phaät dieät ñoä (*), Phaät giaùo coù nhöõng aûnh höôûng raát lôùn ñoái vôùi xaõ hoäi vaø ngaøy caøng ñöôïc truyeàn baù roäng raõi treân caùc mieàn cuûa laõnh thoå AÁn Ñoä cuõng nhö ra caùc nöôùc beân ngoaøi, ñaëc bieät laø ôû thôøi ñaïi vua A Duïc (Asoka). Giaùo lyù maø Ñöùc Phaät giaûng daïy, nhö "ngoùn tay chæ maët traêng", chæ laø moät phöông tieän ñeå ñi ñeán söï chöùng ngoä trong moãi caù nhaân, maø khoâng phaûi laø giaùo ñieàu cöùng nhaéc, neân söï nhaän thöùc baát ñoàng veà lôøi Phaät daïy (kinh, luaät) laø ñöông nhieân.

Thôøi kyø Phaät giaùo Nguyeân thuûy, vôùi Giaùo hoäi Taêng giaø goàm ña phaàn caùc vò Thaùnh taêng; vaû laïi, trong thôøi kyø naøy, ranh giôùi truyeàn baù cuûa Phaät giaùo cuõng coøn heïp, chæ coù caùc vuøng thuoäc voøng ñai trung taâm töø Ñoâng sang Taây cuûa AÁn Ñoä, töông ñoái coù söï lieân heä maät thieát neân chöa coù nhöõng baát ñoàng gay gaét xaûy ra.

Sau Phaät dieät ñoä khoaûng moät traêm naêm, ranh giôùi ñòa lyù truyeàn baù cuûa Phaät giaùo môû roäng, do söï khaùc bieät veà vaên hoùa cuøng vôùi nhöõng thay ñoåi cuûa ñieàu kieän xaõ hoäi ñaõ ñöa ñeán nhöõng baát ñoàng gay gaét trong nhaän thöùc lôøi Phaät daïy vaø Phaät giaùo bò phaân hoùa thaønh nhieàu (20) boä phaùi. Nhö tröôùc ñaõ ñeà caäp, thôøi kyø naøy, tình hình Phaät giaùo trôû neân phöùc taïp trong toå chöùc cuõng nhö trong vieäc giaûi thích giaùo lyù; tuy nhieân, söï phaân hoùa khoâng gì khaùc hôn laø nhaèm thích öùng ñeå toàn taïi, ôû phöông dieän tö töôûng, noù laøm cho Phaät giaùo phong phuù theâm. Ñieåm noåi baät trong thôøi kyø naøy laø nhöõng ñoùng goùp vó ñaïi cuûa vua A Duïc ñoái vôùi Phaät giaùo, ñaëc bieät laø trong söï nghieäp truyeàn baù chaùnh phaùp vaø khaûo coå - lòch söû. Nhôø coù vieäc cöû nhöõng ñoaøn söù giaû truyeàn giaùo ñi ñeán caùc nöôùc xa xoâi, trong ñoù coù theå coù nöôùc ta, maø Phaät giaùo coù ñieàu kieän sôùm trôû thaønh moät toân giaùo, tö töôûng lôùn cuûa nhaân loaïi; cuõng nhôø vaøo nhöõng truï ñaù do nhaø vua xaây döïng taïi caùc thaùnh ñòa ñaõ giuùp raát nhieàu trong vieäc xaùc ñònh nieân ñaïi cuûa Ñöùc Phaät lòch söû.

Töø khoaûng theá kyû thöù I tröôùc TL, tö töôûng Phaät giaùo Ñaïi thöøa (Mahayana) höng khôûi vaø ñeán theá kyû thöù III sau TL, thôøi ñaïi ngaøi Long Thoï, thì höng thònh, môû ra thôøi kyø Phaät giaùo Phaùt trieån. Thôøi kyø naøy xuaát hieän nhieàu baäc luaän sö xuaát chuùng, ñaëc bieät laø söï hình thaønh cuûa Trung taâm Phaät hoïc Na Lan Ñaø ôû Bihar. Nhôø coù Na Lan Ñaø neân Phaät hoïc ôû thôøi kyø naøy phaùt trieån hoaøn bò, hình thaønh caùc lónh vöïc chuyeân moân rieâng bieät.

Söï phaân kyø lòch söû Phaät giaùo thaønh ba thôøi kyø chæ laø töông ñoái. Thí duï trong thôøi kyø Phaät giaùo Phaùt trieån, caùc boä phaùi vaãn toàn taïi song song vôùi caùc heä thoáng tö töôûng Ñaïi thöøa vaø chuùng taát nhieân seõ coù aûnh höôûng qua laïi vôùi nhau...

Nhìn khaùi quaùt, Phaät giaùo AÁn Ñoä sau thôøi Ñöùc Phaät, luoân coù nhöõng bieán thieân, thaêng traàm. Ñieàu naøy laø bieåu hieän raát sinh ñoäng vaø thöïc teá ñoái vôùi Phaät giaùo - moät cô theå soáng goàm caùc ñaëc tính kheá cô, kheá thôøi vaø kheá lyù, do ñoù vaän ñoäng ñeå thích öùng laø moät söï thaät taát yeáu. Dieãn bieán qua ba thôøi kyø cuûa Phaät giaùo AÁn Ñoä ñaõ theå hieän ñieàu ñoù. Tuy nhieân, vaán ñeà coát loõi laø baûn chaát giaùo lyù khoâng heà thay ñoåi, coù luùc phaân hoùa döôøng nhö phöùc taïp nhöng chæ laø moät tieán trình nhaát quaùn vaø lieân tuïc, khoâng coù söï giaùn ñoaïn hoaëc ñoät ngoät, leäch laïc.

Qua baøi hoïc naøy, hy voïng seõ giuùp caùc hoïc vieân coù moät caùi nhìn toång quaùt, sô löôïc veà lòch söû Phaät giaùo treân queâ höông Ñöùc Phaät Thích Ca Maâu Ni. Trong phaàn keá tieáp, hoïc vieân seõ ñöôïc giôùi thieäu veà lòch söû Phaät giaùo Trung Quoác vaø Vieät Nam vôùi nhöõng cöù lieäu gaàn guõi, maät thieát vôùi chuùng ta hôn./.

-oOo-

* Taøi lieäu tham khaûo cho hoïc vieân

1- Löôïc söû Phaät giaùo AÁn Ñoä, HT TS Thích Thanh Kieåm, Thaønh hoäi PG TP HCM aán haønh, 1995.

2- Dò toâng luaän cuûa ngaøi Theá Höõu, Trí Quang thöôïng nhaân dòch, Nxb TP HCM, 1994.

3- Voâ ngaõ laø Nieát baøn, HT Thích Thieän Sieâu, Vieän Nghieân cöùu Phaät hoïc VN aán haønh, 1990 (tham khaûo phaàn Nguyeân uûy caùc toâng phaùi Phaät giaùo, tr.110-148).

* Chuù thích:

(1) Tu Ñaø Hoaøn, Tö Ñaø Haøm, A Na Haøm vaø A La Haùn.

(2) Loái truøng tuïng phoå bieán trong truyeàn thoáng AÁn Ñoä thôøi coå ñaïi, chæ ñoïc leân baèng trí nhôù chöù chöa coù vaên baûn.

(3) Goïi taét laø "Dò toâng luaän", taùc giaû laø ngaøi Theá Höõu (Vasumtra), ngaøi Huyeàn Trang dòch sang chöõ Haùn, Trí Quang thöôïng nhaân dòch ra Vieät ngöõ, aán haønh 1994.

(4) Sñd.

(5) Daãn theo HT Thích Thieän Sieâu, Nguyeân uûy caùc toâng phaùi Phaät giaùo.

(6) Tu Ñaø Hoaøn, Tö Ñaø Haøm, A Na Haøm vaø A La Haùn.

(7) "Baát khaû thuyeát taïng": quan nieäm coù moät "thöïc theå" (Pudgala - Boå ñaëc giaø la) thöôøng haèng noái keát sinh maïng con ngöôøi (quaù khöù - hieän taïi - vò lai), hieän höõu töø con ngöôøi phaøm phu cho ñeán caû sau khi thaønh Phaät, noù khoâng thuoäc höõu vi phaùp vaø voâ vi phaùp (phi nhò tuï).

(8) Voâ laäu chuûng töû: tuy coøn laø phaøm phu nhöng ñaõ saün coù chuûng töû xuaát theá - khaû naêng ñaït ñeán giaûi thoaùt, chöùng ngoä toái haäu. Coù theå noùi, ñaây laø tieàn ñeà cuûa tö töôûng "Phaät tính luaän" raát phoå bieán ôû thôøi kyø Phaät giaùo Phaùt trieån höng thònh.

(9) Moät thöïc theå voâ thuûy voâ chung, dung thoâng caû phaùp höõu laäu vaø voâ laäu.

(10) HT Trí Quang, Dò toâng luaän, 1994, tr.37.

(*) Theo caùch tính Phaät lòch hieän nay (2543) laø naêm 544 tröôùc TL.

-oOo-

Source : Phaät Hoïc Cô Baûn - Taäp Hai (Ban Hoaèng phaùp Trung öông, GHPGVN)
Phieân baûn ñieän töû : BuddhaSasana

---

[ Trôû Veà ]