Ngöôøi Cö Só [ Trôû Veà ] [Home Page]
Quan nieäm veà Ñöùc Phaät trong Lòch Söû Phaät Giaùo Vieät Nam
Nguyeãn Ñöùc Sôn
Trong boái caûnh roái ren veà tö töôûng vaø xaõ hoäi ôû theá kyû thöù VII tröôùc dl, taïi moät tieåu vöông quoác cuûa AÁn Ñoä xöa (nay thuoäc Nepal), ñaõ xuaát hieän moät vò Thaùi töû maø sau ñoù trôû thaønh Baäc Giaùc Ngoä (Buñha, Phaät), Ngöôøi ñaõ "môû caùnh cöûa vónh cöûu ra cho taát caû". Kinh vaên ghi veà söï kieän troïng ñaïi naøy, raèng: "Moät chuùng sinh duy nhaát, moät con ngöôøi phi thöôøng, xuaát hieän trong theá gian naøy vì lôïi ích cuûa soá ñoâng, vì haïnh phuùc cho soá ñoâng, vì loøng bi maãn, vì söï toát ñeïp, vì ích lôïi cho chö thieân vaø loaøi ngöôøi" (1). Ñaïo Phaät hình thaønh töø ñaáy vaø sau ñoù nhanh choùng ñöôïc truyeàn baù roäng raõi ra theá giôùi, trôû thaønh leõ soáng vónh haèng trong moïi neàn vaên hoùa, cho nhöõng ai ñi kieám tìm ñôøi soáng haïnh phuùc an laïc chaân thaät. Laø Baäc Giaùc Ngoä, moät Con Ngöôøi lòch söû, Ñöùc Phaät khoâng heà tuyeân boá raèng Ngaøi laø hieän thaân cuûa moät löïc löôïng sieâu nhieân naøo, laø ngöôøi ñoäc quyeàn naém giöõ chaân lyù, hay ñaáng saùng taïo, maø laø moät ngöôøi theå chöùng Söï thaät, moät Baäc Thaày chæ ñöôøng, con ñöôøng xuaát phaùt töø thöïc taïi vaø ñeå moïi ngöôøi ñi ñeán giaûi thoaùt, giaùc ngoä nhö Ngaø Do theá, ñaïo Phaät ñeán ñaâu laäp töùc ñöôïc tieáp nhaän maø khoâng gaëp söï choáng ñoái töø caùc neàn vaên hoùa vaø con ngöôøi baûn ñòa, maø hoøa ñoàng vaø coäng sinh, mang ñeán moät sinh löïc môùi cho caùc neàn vaên hoùaï Nhaân muøa Phaät Ñaûn PL.2544, caên cöù theo nhöõng taøi lieäu lòch söû, chuùng toâi böôùc ñaàu tìm hieåu nhöõng quan nieäm veà Ñöùc Phaät cuûa ngöôøi Phaät töû Vieät Nam qua caùc thôøi ñaïi phaùt trieån cuûa lòch söû Phaät giaùo daân toäc. Ñöùc Phaät quyeàn naêng Phaùp Vaân:
Phaät giaùo hieän dieän trong neàn vaên hoùa Vieät Nam ñaõ hai nghìn naêm. Ngay töø buoåi môùi du nhaäp, Phaät giaùo ñaõ nhanh choùng ñöôïc toå tieân chuùng ta tieáp nhaän, baûn ñòa hoùa vaø trôû neân moät böùc töôøng thaønh kieân coá chaën ñöùng thaønh coâng nhieàu ñôït soùng xaâm laêng vaø ñoàng hoùa veà vaên hoùa cuûa ngoaïi bang trong nhieàu thôøi ñaïi .Vôùi xu höôùng ñoù, ngoaøi nhöõng giaùo lyù neàn taûng, Phaät giaùo Vieät Nam coù nhöõng neùt ñaëc thuø, ñöôïc theå hieän roõ nhaát laø trong quan nieäm veà Ñöùc Phaät, moät Ñöùc Phaät phuø hôïp vôùi neàn vaên hoùa baûn ñòa vaø nhöõng yeâu caàu cuûa lòch söû, maø tieâu bieåu cho giai ñoaïn ñaàu laø hình töôïng Ñöùc Phaät Phaùp Vaân trong tín ngöôõng Töù Phaùp.
Theo nhöõng taøi lieäu lòch söû môùi ñaây, nhöõng ngöôøi Phaät töû Vieät Nam xöa nhaát hieän bieát ñöôïc teân tuoåi laø Chöû Ñoàng Töû vaø vôï laø coâng chuùa Tieân Dung, tieáp nhaän Phaät phaùp töø moät vò taêng AÁn Ñoä coù teân laø Phaät Quang, soáng vaøo khoaûng thôøi Huøng Nghò Vöông thöù nhaát, töùc khoaûng theá kyû thöù III-II tröôùc dl (2). ÔÛ ñaây, chuùng ta bieát ñöôïc tö töôûng maø caùc Phaät töû naøy tieáp thu laø tö töôûng Phaät giaùo quyeàn naêng. Tuy nhieân, ñieàu ñoù maõi ñeán thôøi Maâu Töû, moät göông maët Phaät töû anh taøi ôû theá kyû II-III sau dl, môùi ñöôïc xaùc laäp qua ñieàu thöù 2 trong 37 ñieàu oâng vieát trong taùc phaåm Lyù hoaëc luaän noåi tieáng cuûa mình. Ñeå traû lôøi cho caâu hoûi Ñöùc Phaät laø nhö theá naøo, oâng laäp luaän raèng Ñöùc Phaät laø baäc giaùc ngoä, coù khaû naêng bieán hoùa khoân cuøng, khoâng bò nhöõng quy luaät khaùch quan chi phoái, laøm ñöôïc taát caû nhöõng gì maø con ngöôøi khoâng theå laøm (3) Ñaáy chính laø chi tieát cho bieát moät caùch cuï theå quan nieäm veà Ñöùc Phaät cuûa ngöôøi Phaät töû Vieät Nam, phoå bieán ôû nhöõng theá kyû ñaàu, ñöôïc Maâu Töû khaùi quaùt thaønh moät ñònh nghóa trong Lyù hoaëc luaän maø chuùng ta bieát ñöôïc baèng vaên baûn cho tôùi taän hoâm naî Quan nieäm naøy ñöôïc khaúng ñònh roõ hôn vôùi söï ra ñôøi cuûa tín ngöôõng Töù phaùp, maø ñieån hình laø hình töôïng Ñöùc Phaät Phaùp Vaân, keát quaû cuûa söï keát hôïp haøi hoøa giöõa vaên hoùa baûn ñòa vaø Phaät giaùo ñeán töø AÁn Ñoå
Dó nhieân nhöõng ñaëc tính cô baûn cuûa Phaät giaùo trong hình töôïng Ñöùc Phaät Phaùp Vaân quyeàn naêng vaãn khoâng bò maát ñi . Ngöôøi Vieät toå tieân chuùng ta khoâng quan nieäm Ngaøi laø ñaáng Ñoäc toân vaø duy nhaát coù nhöõng khaû naêng phi thöôøng maø con ngöôøi khoâng theå vöôn ñeán; ngöôïc laïi, vôùi lyù thuyeát Phaät tính bình ñaúng, moïi ngöôøi ñeàu coù tieàm aån caùi khaû naêng voâ bieân aáy, neân trong lyù luaän, ngöôøi Phaät töû Vieät Nam thôøi baáy giôø quan nieäm raèng ai cuõng coù theå ñaït ñeán, coù theå thaønh Phaät vaø sôû höõu nhöõng quyeàn naêng nhö theá, neáu thöïc haønh ñuùng moät soá böôùc ñöôïc vaïch ra nhö nhöõng gôïi yù hieän bieát ñöôïc qua baûn dòch Luïc ñoä taäp kinh cuûa ngaøi Khöông Taêng Hoäi ôû theá kyû thöù III sau dl. Ñaây cô sôû cho hieän töôïng Phaät hoùa ngöôøi Vieät sau naøy, nhö tröôøng hôïp Phaät Maãu Man Nöông (khoaûng 175-255), Phaät Truùc Laâm (Truùc Laâm Ñieàu Ngöï, Thích Ca taùi theá, 1258-1308), v.v.
Cuõng neân löu yù raèng, tröôùc khi Phaät giaùo du nhaäp Vieät Nam, taïi nöôùc ta ñaõ coù moät neàn vaên hoùa phaùt trieån phong phuù, vôùi neàn taûng vöõng chaéc maø tieâu bieåu laø coù heä thoáng lòch phaùp, ngoân ngöõ, aâm nhaïc, luaät phaùp ñoäc laäp. Trong tín ngöôõng taïi ñaây ñaõ coù maët caùc vò thaàn bieåu töôïng cho nhöõng yeáu toá töï nhieân coù yù nghóa soáng coøn ñoái vôùi moät neàn vaên minh noâng nghieäp maø troàng luùa nöôùc laø chuû yeáu, nhö thaàn Maây, Möa, Saám, Seùt. Khi Phaät giaùo ñeán, nhöõng tín ngöôõng naøy vaãn ñöôïc duy trì, nhöng keát hôïp vôùi quan nieäm Phaät cuûa AÁn Ñoä, vaø keát quûa laø söï ra ñôøi cuûa tín ngöôõng theo moâ hình môùi: tín ngöôõng Phaät ñieän, hay coøn goïi laø tín ngöôõng Töù Phaùp, coù theå xuaát hieän vaøo theá kyû thöù II . Caùc vò thaàn Maây, Möa, Saám, Seùt ñöôïc Phaät hoùa ñeå trôû thaønh Phaät Phaùp Vaân, Phaùp Vuõ, Phaùp Loâi vaø Phaùp Ñieän, maø Phaät Phaùp Vaân laø bieåu tröng vaø laø hình töôïng trung taâm. Tín ngöôõng naøy laø moät trong nhöõng neùt ñaëc thuø cuûa Phaät giaùo Vieät Nam. Ngay töø raát sôùm, vôùi söï ra ñôøi cuûa tín ngöôõng Phaät Phaùp Vaân, Phaät giaùo AÁn Ñoä ñaõ ruû boû lôùp aùo cuûa mình ñeå ñaâm reã vaøo neàn vaên hoùa Vieät Nam. Noùi khaùc ñi, neàn vaên hoùa cuûa nöôùc ta thôøi baáy giôø laø moät neàn vaên hoùa ñoäc laäp vaø ñuû söùc maïnh ñeå tieáp nhaän vaø baûn ñòa hoùa Phaät giaùo, laøm cho Phaät giaùo khoâng coøn laø moät yeáu toá vaên hoùa ngoaïi lai, maø trôû thaønh baûn ñòaï Veà Phaät giaùo, laø moät toân giaùo khoâng giaùo ñieàu vaø khoâng heà phuû nhaän caùc heä tö töôûng ngoaøi mình, ñaõ khoâng coâng kích hay töôùc boû nhöõng giaù trò neàn taûng coù saün maø khieâm toán kheùp mình ñi vaøo ñôøi soáng vaên hoùa Vieät Nam, ñem ñeán cho neàn vaên hoùa naøy moät noäi dung môùi mang tính Phaät giaùoï Vôùi tín ngöôõng Phaät Phaùp Vaân, chuùng ta khoâng theå tìm ra hình aûnh cuûa Ñöùc Phaät AÁn Ñoä, ñoàng thôøi noäi dung cuûa tín ngöôõng cuõ cuõng khoâng coøn nguyeân veïn maø ñöôïc boå sung moät noäi dung môùi. Caû hai yeáu toá baûn ñòa vaø AÁn Ñoä khoâng coøn thuaàn nhaát tính chaát ban ñaàu trong tín ngöôõng Töù Phaùp. Do theá, Ñöùc Phaät cuûa ngöôøi Vieät coå xöa khoâng phaûi laø Ñöùc Phaät theo nguyeân maãu ñeán töø AÁn Ñoä, maø ñaõ ñöôïc khuùc xaï qua neàn vaên hoùa baûn ñòa, ôû ñoù yeáu toá lòch söû khoâng ñöôïc ñeà caäp, ñeå trôû thaønh moät Ñöùc Phaät ñaày quyeàn naêng, phoø trôï cho nhaân daân vaø caû daân toäc, maø sau naøy chính vua Leâ Thaùnh Toâng (ôû ngoâi 1460-1497) ñaõ caûm khaùi thoát leân vôùi moät nieàm tin saâu saéc: "Tænh phoø theá nöôùc döôøng nhö taïi" (laëng leõ phoø trì cho ñaát nöôùc nhö thöôøng tröïc moät beân) (4).
Tín ngöôõng Phaät Phaùp Vaân noùi rieâng vaø tín ngöôõng Töù Phaùp noùi chung laø moät trong nhöõng choã döïa veà taâm linh cuûa ngöôøi Vieät qua nhieàu thôøi ñaïi, vaø toàn taïi cho ñeán ngay naî Trong lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam vaø daân toäc, nhöõng ghi cheùp veà caùc leã hoäi röôùc Phaät caàu möa thuaän gioù hoøa do Nhaø nöôùc vaø nhaân daân toå chöùc dieãn ra trong nhieàu trieàu ñaïi, nhö vua Leâ Nhaân Toâng (1443-1459) ôû nhöõng naêm môùi leân ngoâi ñaõ toå chöùc röôùc Phaät Phaùp Vaân veà kinh ñoâ Thaêng Long ñeå caàu möa, ñaëc bieät laø leã hoäi raàm roä röôùc Phaät ñôøi Leâ Thaùnh Toâng ñöôïc Thieàn sö Phaùp Tính (1470-1550) moâ taû laïi moät caùch sinh ñoäng trong taùc phaåm chöõ Noâm Coå chaâu Phaùp Vaân Phaät baûn haïnh luïc. Tín ngöôõng naøy vaãn ñöôïc toàn taïi cho ñeán hoâm nay, ñaëc bieät theå hieän ñaäm neùt ôû mieàn Baéc nöôùc ta (5), chieác noâi cuûa Phaät giaùo Vieät Nam.
Phaät taïi taâm
Veà maët tö töôûng, sau khoaûng naêm traêm naêm du nhaäp vaø böôùc ñaàu hoøa quyeän vôùi neàn vaên hoùa baûn ñòa, maø moät trong nhöõng bieåu hieän quan troïng laø söï ra ñôøi cuûa hình töôïng Ñöùc Phaät Phaùp Vaân nhö ñaõ noùi treân, vôùi söï troåi daäy cuûa yù thöùc ñoäc laäp daân toäc, töø theá kyû thöù V Phaät giaùo Vieät Nam ñaõ dieãn ra moät cuoäc ñaáu tranh tö töôûng gay gaét ñöa ñeán khuûng hoaûng traàm troïng hieän bieát ñöôïc qua söï kieän "saùu laù thö" trao ñoåi giöõa Phaät töû Giao Chaâu Lyù Mieãu vôùi hai vò Thaày cuûa oâng laø caùc Phaùp sö Ñaïo Cao vaø Phaùp Minh (6). Cuoäc khuûng hoaûng naøy ñöôïc keát thuùc baèng moät cuoäc caùch maïng veà tö töôûng vôùi söï ra ñôøi cuûa doøng thieàn do ngaøi Tyø Ni Ña Löu Chi vaø ñeä töû laø ngaøi Phaùp Hieàn khôûi xöôùng vaøo cuoái theá kyû thöù VI . Heä quaû laø moät quan nieäm hoaøn toaøn môùi meû veà Ñöùc Phaät hình thaønh. Phaät khoâng phaûi laø Baäc Giaùc Ngoä vôùi nhöõng khaû naêng phi thöôøng toàn taïi beân ngoaøi, maø hieän höõu ngay trong baûn thaân moãi con ngöôøi . Quan nieäm naøy ñöôïc ngaøi Voâ Ngoân Thoâng boå sung hoaøn chænh hôn hai traêm naêm sau ñoø Ñaëc bieät ñeán thôøi ñaïi cuûa ngaøi Traàn Nhaân Toâng (ôû ngoâi 1279-1293), quan nieäm naøy ñöôïc phaùt trieån ñænh cao vôùi chuû tröông "Cö traàn laïc ñaïo", vaø ôû ñaáy, Ñöùc Phaät trôû neân raát gaàn guõi vôùi con ngöôøi, Phaät theå hieän höõu trong taâm qua hình töôïng Buït ñöôïc ngaøi khaùi quaùt trong baøi phuù chöõ Noâm Cö traàn laïc ñaïo:
Hay tröôùc ñoù, Ngaøi Traàn Thaùi Toâng (ôû ngoâi 1225-1258) cuõng ñaõ töøng noùi: "Thaân ta töùc laø thaân Phaät, khoâng coù hai töôùng" (8). Ñaây laø quan nieäm heát söùc môùi meû vaø mang tính caùch maïng veà tö töôûng. Chính nhöõng quan nieäm môùi naøy ñaõ môû ra moät thôøi ñaïi phaùt trieån môùi cuûa Phaät giaùo Vieät Nam, thôøi ñaïi gaén lieàn vôùi nhöõng chaëng ñöôøng phaùt trieån cuûa moät tinh thaàn daân toäc ñang leân. Söï hình thaønh noù mang tính caùch maïng, tuy nhieân noù khoâng phuû nhaän vaø vöùt boû quan nieäm hình thaønh tröôùc ñoù, veà moät Ñöùc Phaät quyeàn naêng, maø hoå töông, taïo thaønh moät neàn Phaät giaùo hoaøn chænh vôùi hai taàng tö töôûng.Buït ôû cuoâng nhaø
Chaúng phaûi tìm xa
Nhaân khuaáy boån neân ta tìm Buït
Ñeán coác hay chæn Buït laø taï (7)Trong nhöõng thaäp nieân trôû laïi ñaây, cuï theå laø töø phong traøo chaán höng Phaät giaùo töø nhöõng naêm hai möôi ñaàu theá kyû, söï giao löu quoác teá ñöôïc ñaåy maïnh qua caùc phöông tieän giao thoâng vaø thoâng tin hieän ñaïi, ngöôøi Phaät töû Vieät Nam ñaõ ñöôïc tieáp nhaän caùc khuynh höôùng nghieân cöùu Phaät hoïc töø nhieàu nöôùc vaø nhieàu neàn vaên hoùa khaùc nhau treân theá giôùi, chuùng ta bieát theâm veà ñöùc Phaät lòch söû Thích Ca Maâu Ni, nhöng cô baûn, vaãn chòu aûnh höôûng bôûi hai quan nieäm truyeàn thoáng nhö ñaõ ñeà caäp. Trong taâm thöùc cuûa ngöôøi Phaät töû Vieät Nam luoân hieän höõu hai Ñöùc Phaät: moät Ñöùc Phaät quyeàn naêng voâ bieân luoân phoø trôï cho nhaân daân vaø daân toäc, laø ñoái töôïng thôø phöôïng vaø caàu ñaûo thieâng lieâng; vaø moät Ñöùc Phaät (Buït) gaàn guõi, laø bieåu töôïng cho trí tueä, söï tænh giaùc, söï thanh khieát thuaàn tònh cuûa ñôøi soáng taâm linh, vaø ai cuõng coù moät vò Phaät nhö vaäy trong loøng, nhöng quan troïng laø coù nhieät taâm laøm hieån loä hay khoâng maø thoâi . Hai hình töôïng Ñöùc Phaät naøy khoâng heà coù nhöõng maâu thuaãn maø taïo neân hai taàng tö töôûng cuûa Phaät giaùo Vieät Nam, vaø laø moät trong nhöõng yeáu toá cô baûn ñeå xaùc ñònh baûn saéc cuûa Phaät giaùo daân toäc, ñoàng thôøi chöùng minh cho baûn chaát cuûa Phaät giaùo laø khoâng giaùo ñieàu vaø phuû nhaän caùc heä tö töôûng khaùc ngoaøi mình moät caùch cöïc ñoan. Noùi khaùc ñi, töø Ñöùc Phaät AÁn Ñoä ñeán Ñöùc Phaät Phaùp Vaân, roài hình töôïng Buït trong neàn Phaät giaùo ñöôïc thieát ñònh bôûi Ngaøi Traàn Nhaân, xaây döïng treân cô sôû cuûa quan nieäm Phaät taïi taâm do Ngaøi Tyø Ni Ña Löu Chi vaø Phaùp Hieàn khôûi xöôùng töø cuoái theá kyû thöù VI, laø moät quaù trình hoäi nhaäp cuûa Phaät giaùo vaøo neàn vaên hoùa Vieät Nam ñeå trôû thaønh moät neàn Phaät giaùo baûn ñòa, vì ích lôïi thieát thöïc cuûa daân toäc, ñaùp öùng nhöõng yeâu caàu cuï theå cuûa lòch söû vaø ñôøi soáng tinh thaàn cuûa ngöôøi Vieät.
Nhöõng quan nieäm veà Ñöùc Phaät, Ñöùc Phaät quyeàn naêng vôùi hình töôïng tieâu bieåu laø Ñöùc Phaät Phaùp Vaân trong tín ngöôõng Töù Phaùp, vaø Ñöùc Phaät taïi taâm hình thaønh sau cuoäc caùch maïng tö töôûng vôùi söï ra ñôøi cuûa doøng Thieàn Phaùp Vaân do caùc Ngaøi Tyø Ni Ña Löu Chi vaø Phaùp Hieàn ñeà xöôùng, ñöôïc phaùt trieån ñeán ñænh cao vôùi tö töôûng Phaät giaùo cuûa ngaøi Traàn Nhaân Toâng, laø hai taàng cô baûn cuûa neàn Phaät giaùo nöôùc taï Ñöùc Phaät trong taâm thöùc cuûa ngöôøi Vieät khoâng gioáng vôùi Ñöùc Phaät AÁn Ñoä, hay Trung Quoác, Nhaät Baûn&Vaø, ñaáy laø nhöõng yeáu toá cô baûn caáu thaønh neàn Phaät giaùo Vieät Nam. Nhöõng yeáu toá naøy ñöôïc hình thaønh trong lòch söû vaø laø moät söï hình thaønh coù yù thöùc. Moïi söï phaùt trieån ñeàu xaây döïng treân neàn taûng cuûa neàn Phaät giaùo naøy, treân kinh nghieäm cuûa qua trình hoøa nhaäp cuûa Phaät giaùo vaøo neàn vaên hoùa daân toäc, trôû thaønh moät cô theå thoáng nhaát, baát khaû phaân lî
Nguyeãn Ñöùc SônChuù thích (1) Kinh Taêng Nhaát A Haøm (Anguttara Nikaøya)
(2) Xem Leâ Maïnh Thaùt, Lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam, taäp 1, Nxb Thuaän Hoùa, 1999.
(3) Phaät nghóa laø baäc giaùc ngoä, bieán hoùa nhanh choùng, phaân thaân taùn theå, hoaëc coøn hoaëc maát, nhoû lôùn ñeàu ñöôïc, vuoâng ñöôïc troøn ñöôïc, giaø ñöôïc treû ñöôïc, aån ñöôïc hieän ñöôïc, ñaïp löûa khoâng boûng, ñi [treân] dao khoâng ñau, ôû [trong] dô khoâng bò baån, gaëp hoïa khoâng maéc, muoán ñi thì bay, ngoài thì toûa saùng&
(4)Hoàng Ñöùc quoác aâm thi taäp.
(5) Ñöùc Phaät Phaùp Vaân hieän ñöôïc thôø taïi chuøa Phaùp Vaân, coøn goïi laø chuøa Dieân ÖÙng hay chuøa Daâu, thuoäc tænh Baéc Ninh.
(6) Xem Thích Taâm Haûi, Toång quan veà lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam, NSGN soá 48, thaùng 3/2000, trang 84-88.
(7)Thuoäc hoäi thöù naêm, Cö traàn laïc ñaïo phuø Trong ñoù coù moät soá töø tieáng Vieät coå, dieãn laïi laø "Buït ôû trong nhaø/ Chaúng phaûi tìm xa/ Vì queân maát goác neân ta tìm Buït/Naøo coù hay Buït chính laø ta"
(8) Phaät thaân töùc ngaõ thaân thò, voâ höõu nhò töôùng. Xem Nieäm Phaät luaän, Khoùa hö luïc.Thô vaên Lyù-Traàn taäp II Thöôïng, nxb KHXH, HN, 1989, trang 83.
[ Trôû Veà ]