Ngöôøi Cö Só [ Trôû Veà ] [Home Page]
Vaøi yù kieán goùp phaàn toång keát Phaät Giaùo ñôøi Traàn
Minh Chi
Coù moät söû gia ngöôøi Anh, teân laø H.S.A. Smith (1) ñònh nghóa lòch söû nhö moät töø tröôøng, vaø nhöõng söï kieän lòch söû gioáng nhö nhöõng maûnh saét vuïn, xuaát hieän vaø boá trí treân töø tröôøng ñoù khoâng phaûi ngaãu nhieân, maø moät caùch coù quy luaät, do chòu söï taùc ñoäng cuûa luaät töø tröôøng. Toâi raát thích thuù vôùi ví duï cuûa Smith. Noù cho thaáy nhieäm vuï cuûa söû gia khoâng phaûi chæ laø taäp hôïp nhieàu söû lieäu, maëc duø vieäc taäp hôïp söû lieäu cuõng coù taàm quan troïng cuûa noù, maø coù moät nhieäm vuï quan troïng hôn cuûa söû gia laø tìm xem, nhöõng söùc maïnh gì töø ôû haäu tröôøng, chi phoái nhöõng söï kieän ñoù laøm cho nhöõng söï kieän ñoù xuaát hieän vaø dieãn bieán theo chieàu höôùng nhaát ñònh.
OÂng ta cho raèng, nhöõng söï kieän lòch söû chæ xaûy ra moät laàn. Chuùng laø nhöõng söï kieän cheát, theá nhöng nhöõng löïc löôïng daãn tôùi nhöõng söï kieän ñoù, chi phoái chuùng, vì laø phi vaät chaát cho neân vaãn toàn taïi, vaãn taùc ñoäng. Tìm hieåu ñöôïc chuùng thì khoâng khaùc gì naém ñöôïc caùi chìa khoùa ñeå giaûi thích caùc söï kieän lòch söû, moät caùch ñuùng ñaén, maø ñieàu quan troïng hôn laø neáu bieát naém baét vaø söû duïng ñöôïc nhöõng löïc löôïng ñoù, thì chuùng ta coù theå tìm hieåu vaø chi phoái hieän taïi vaø töông lai.
Khi töôùng nhaø Nguyeân laø OÂ maõ Nhi gaëp ñaïi söù nhaø Traàn Ñoã khaéc Chung ôû beân bôø soâng Hoàng, tröôùc thaønh Thaêng Long, OÂ maõ Nhi noùi: "Boï ngöïa daùm choáng xe, lieäu seõ ra sao?"
Dieãn bieán lòch söû cho thaáy söùc boï ngöïa Vieät Nam ñaõ laøm ñoå laên keành coã xe quaân söï cuûa Nguyeân Moâng ñaõ töøng daøy xeùo daãn ñaïp tan taønh bao nhieâu ñeá quoác vaø vöông quoác huøng maïnh töø AÙ sang AÂu thôøi baáy giôø.
Söùc maïnh cuûa boï ngöïa Vieät Nam chaéc chaén khoâng phaûi laø, hay chæ laø söùc maïnh vaät chaát, bôûi vì neáu ñem so saùnh vôùi söùc maïnh vaät chaát cuûa coã xe quaân söï Moâng Coå thì roõ raøng söùc maïnh vaät chaát cuûa Vieät Nam ñôøi Traàn laø khoâng thaám vaøo ñaâu. Toâi nhôù caâu cuûa Napoleùon, taâm söï vôùi La Fontanes, vaøo cuoái ñôøi mình: "OÂng coù bieát khoâng, ñieàu toâi khaâm phuïc nhöùt ôû ñôøi naøy, laø söï baát löïc cuûa baïo löïc ñeå xaây döïng neân moät caùi gì. Chæ coù hai söùc maïnh ôû ñôøi laø thanh göôm vaø trí tueä. Veà laâu veà daøi, thanh göôm bao giôø cuõng bò trí tueä ñaùnh baïi". (2)
Napoleùon, vò hoaøng ñeá cuûa baïo löïc quaân söï, ñaõ töøng vaøo ñaàu theá kyû 19 laøm möa laøm gioù treân chieán tröôøng Chaâu AÂu, cuoái cuøng phaûi thuù nhaän söùc maïnh tinh thaàn, söùc maïnh cuûa trí tueä, veà laâu veà daøi bao giôø cuõng chieán thaéng söùc maïnh cuûa baïo löïc.
ÔÛ nöôùc ta, vaøo ñaàu ñôøi Traàn cuõng vaäy, cuoäc chieán thaéng ba laàn cuûa quaân daân Vieät Nam ñaùnh baïi quaân Nguyeân Moâng, xaâm löôïc, tröôùc heát laø cuoäc chieán thaéng cuûa trí tueä vaø tinh thaàn ñoái vôùi baïo löïc vaät chaát xaâm löôïc.
Taát caû vaán ñeà ñaët ra laø ôû choã naøy: Söùc maïnh trí tueä vaø tinh thaàn ñoù töø ñaâu, do ñaâu maø coù? Phaûi chaêng voán laø töï thaân daân toäc ta, hay phaûi chaêng ñoù laø söùc maïnh cuûa heä tö töôûng Phaät giaùo, voán laø heä tö töôûng chuû ñaïo cuûa ñôøi Traàn.
Theo toâi ñaáy laø söùc maïnh toång hôïp cuûa caû hai. Cuûa Phaät giaùo nhö laø heä tö töôûng chuû ñaïo, vaø cuûa daân toäc Vieät Nam nhö laø ngöôøi ñaõ bieát chuû ñoäng vaø saùng taïo, choïn loïc trong heä tö töôûng Phaät giaùo ñoù taát caû nhöõng gì laø tinh hoa nhöùt phuø hôïp nhöùt vôùi hoaøn caûnh lòch söû ñòa lyù cuûa Vieät Nam thôøi baáy giôø, bieán noù thaønh chaát men hoäi tuï vaø xuùc taùc, laøm cho caû daân toäc Vieät Nam trieäu ngöôøi nhö moät, ñöùng daäy ñaùnh quaân xaâm löôïc, laøm cho moãi ngöôøi Vieät Nam, treân nhöõng cöông vò khaùc nhau, töø vua vaø töôùng, laõnh ñaïo cuoäc khaùng chieán, cho ñeán töøng ngöôøi chieán só, töøng ngöôøi daân ñeàu phaùt huy cao ñoä trí tueä vaø duõng khí cuûa mình ñoái phoù vôùi quaân Nguyeân Moâng trong toaøn cuoäc khaùng chieán, cuõng nhö trong töøng traän ñaùnh moät, to hay nhoû, ñaùnh chính quy hay laø ñaùnh du kích.
Phaät giaùo Vieät Nam khoâng phaûi laø Phaät giaùo Trung Quoác, cuõng khoâng phaûi laø Phaät giaùo AÁn Ñoä, hay Phaät giaùo cuûa baát cöù nöôùc naøo khaùc, tuy raèng giöõa Phaät giaùo ôû caùc nöôùc khaùc nhau vaãn coù nhöõng ñieåm coäng thoâng veà maët giaùo lyù hay laø maët haønh trì.
Theá nhöng, Phaät giaùo du nhaäp vaøo baát cöù nöôùc naøo, nhöùt laø traûi qua moät thôøi kyø laâu daøi, ñeàu baûn ñòa hoùa, nghóa laø mang ít nhieàu saéc thaùi cuûa neàn vaên hoùa cuûa nhaân daân nöôùc aáy, chòu aûnh höôûng ít hay nhieàu cuûa hoaøn caûnh ñòa lyù - lòch söû nöôùc aáy. Nhöng Trung Quoác baûn ñòa hoùa Phaät giaùo khaùc vôùi Vieät Nam baûn ñòa hoùa Phaät giaùo. Moãi daân toäc ñeàu laøm coâng vieäc baûn ñòa hoùa theo phong caùch rieâng cuûa mình, do nhöõng nhu caàu thieát thaân sinh töû cuûa daân toäc mình. Khoâng theå coù moät moâ hình chung cho taát caû caùc nöôùc ñöôïc, tuy raèng, ñaây laø ñieàu khoâng theå phuû nhaän, Phaät giaùo caùc nöôùc duø laø theo Baéc toâng hay Nam toâng, ñeàu coù nhöõng neùt chung nhöùt ñònh.
Vaán ñeà ñaët ra laø chuùng ta haõy tìm hieåu xem trong Phaät giaùo ñaàu ñôøi Traàn maø chuùng ta xem laø ñænh cao cuûa Phaät giaùo Vieät Nam. Coù nhöõng yeáu toá tö töôûng gì ñaõ taïo ra söùc maïnh thaàn kyø cuûa con boï ngöïa Vieät Nam, laät ñoå coã xe khoång loà cuûa quaân ñoäi Nguyeân Moâng, vaø nhöõng yeáu toá ñoù haún ñaõ phaûi xaâm nhaäp töø laâu vaøo neàn vaên hoùa cuûa daân toäc ta, trôû thaønh da thòt, xöông maùu cuûa daân toäc Vieät Nam chuùng ta, ñeå roài, khi quaân ñoäi Nguyeân Moâng baét ñaàu xaâm löôïc nöôùc ta, khi vaän meänh caû nöôùc nhö tröùng ñeû ñaàu ñaúng thì nhöõng yeáu toá tích cöïc ñoù ñaõ ñöôïc nhöõng ngöôøi laõnh ñaïo taøi tình, laø vua chuùa, töôùng taù nhaø Traàn luùc baáy giôø vaän duïng trieät ñeå, phaùt huy cao ñoä, ñoàng thôøi cuõng ñöôïc taát caû moïi ngöôøi Vieät Nam thôøi baáy giôø chaáp nhaän nhö laø leõ soáng, chuaån möùc soáng. Theo toâi, ñoù laø tính thoáng nhöùt raát ñaëc bieät cuûa xaõ hoäi ñôøi Traàn maø Traàn höng Ñaïo ñaõ toång keát baèng nhöõng caâu ngaén goïn: "Vua toâi ñoàng taâm, anh em hoøa thuaän, caû nöôùc ra söùc cho neân boïn giaëc phaûi chòu bò baét..."
Haõy xem daân toäc Vieät Nam ñaõ chaáp nhaän nhöõng yeáu toá tö töôûng gì cuûa Phaät giaùo, khaû dó giuùp hoï ñöông ñaàu thaéng lôïi vôùi cuoäc thöû thaùch Nguyeân Moâng.
1 -Yeáu toá ñoaøn keát, thöông yeâu vaø ñuøm boïc nhau trong hoaïn naïn:
Vì daân toäc ta töø ngaøy laäp quoác, ñaõ traûi qua nhieàu côn hoaïn naïn, chuû yeáu laø ngoaïi xaâm vaø thieân tai cho neân, nhu caàu ñoaøn keát thöông yeâu nhau, ñuøm boïc nhau ñeå choáng traû ngoaïi xaâm vaø ñoái phoù vôùi thieân tai, baát cöù luùc naøo cuõng toû ra böùc xuùc vaø khaån caáp. Do moät vò trí ñòa lyù ñaëc bieät, nöôùc ta naèm saùt caïnh ngay phía Nam cuûa moät ñeá quoác phong kieán Trung Quoác khoång loà, coù tieàm löïc kinh teá maïnh, coù neàn vaên hoùa vaø vaên minh laâu ñôøi, cho neân nöôùc ta coù theå noùi laø thöôøng xuyeân bò ñe doïa thoân tính veà maët chính trò vaø quaân söï, vaø ñoàng hoùa veà maët vaên hoùa.
Moät ngaøn naêm Baéc thuoäc laø chöùng minh cuï theå cuûa moái ñe doïa ñoù. Caùc cuoäc xaâm laêng cuûa quaân Toáng vaøo ñôøi Tieàn Leâ vaø ñôøi Lyù, ba laàn xaâm laêng cuûa quaân Nguyeân Moâng vaøo ñôøi Traàn tieáp tuïc chöùng minh moái ñe doïa ñoù.
Phaät giaùo du nhaäp vaøo Vieät Nam töø ñaàu coâng nguyeân, ñaõ ñem theo nhöõng tö töôûng bình ñaúng vaø töø bi, raát laø thích hôïp ñeå taêng cöôøng khoái ñoaøn keát toaøn daân, vaø môû roäng, laøm theâm ñaäm ñaø tình thöông yeâu ñuøm boïc laãn nhau trong nhaân daân Vieät Nam, bao goàm caû vua chuùa, quan laïi, töôùng taù cho ñeán ngöôøi quaân, ngöôøi daân bình thöôøng. Hoäi nghò boâ laõo ôû Dieân Hoàng (1285), Hoäi nghò töôùng só ôû Bình Than (1282) laø bieåu hieäu cuûa tinh thaàn daân chuû vaø ñoaøn keát cuûa quaân daân vaø nhaân daân ñôøi Traàn.
Chuû thuyeát Phaät giaùo "Taát caû chuùng sanh ñeàu coù Phaät taùnh" ñeàu coù saün maàm giaùc ngoä ñeå töông lai thaønh Phaät laø moät chuû thuyeát thöïc söï bình ñaúng, noù giuùp haïn cheá vaø xoùa nhoøa ranh giôùi ñaúng caáp cuûa xaõ hoäi phong kieán ñôøi Traàn. Ñoái vôùi nhöõng oâng vua kieâm Thieàn sö nhö Traàn thaùi Toâng, Traàn thaùnh Toâng, Traàn nhaân Toâng thì chuû thuyeát bình ñaúng ñoù khoâng phaûi laø khaåu hieäu maø theå hieän thaønh ñöôøng loái chính saùch, bieän phaùp vaø caû trong cung caùch öùng xöû haøng ngaøy cuûa nhöõng oâng vua ñoù ñoái vôùi toaøn quaân vaø toaøn daân. Ñaáy laø nhöõng oâng vua töø bi nhöùt, hieáu sinh nhöùt, bình ñaúng nhöùt. Söû ñôøi Traàn cheùp nhöõng chuyeän nhö Traàn thaùi Toâng tha toäi cho anh laø Traàn Lieãu maëc daàu Traàn Lieãu laøm phaûn, Traàn Nhaân Toâng vöùt caùi traùp ñöïng thö haøng giaëc cuûa moät soá quan laïi nhaø Traàn, cho raèng ñoù laø chuyeän nhoû, khoâng ñaùng quan taâm sau khi ñaïi söï chieán thaéng quaân Nguyeân ñaõ thaønh. Chuyeän vua toâi nhaø Traàn, sau caùc buoåi yeán tieäc thöôøng xum hoïp vui veû, naèm chung moät giöôøng, gaùc chaân leân nhau, chuyeän vua chuùa, töôùng taù soáng gaàn guõi khoâng caùch bieät vôùi noâ tì, noâ boäc, chuyeän ñoäi quaân cuûa Phaïm nguõ Laõo döôïc meänh danh laø ñoäi quaân cha con, vì töôùng Phaïm nguõ Laõo thöông yeâu quaân só nhö cha thöông con... Taát caû nhöõng bieåu hieän ñoù raát khaùc vôùi tinh thaàn toân ti traät töï ñaúng caáp cuûa Nho gia, traùi laïi raát gaàn guõi vôùi tinh thaàn bình ñaúng, vaïn vaät ñoàng moät theå cuûa Phaät giaùo.
2 -Nhu caàu töï cöôøng daân toäc, vaø chuû thuyeát noã löïc toái ña cuûa Phaät giaùo:
Phía Baéc thì raùp ranh vôùi ñeá quoác Trung hoa khoång loà, phía Nam vaø phía Taây thì khoâng ngöøng coù ngöôøi Chieâm Thaønh vaø ngöôøi Ai Lao quaáy nhieãu bieân cöông, phía Ñoâng thì giaùp bieån Ñoâng, daân toäc ta muoán baûo veä söï toàn taïi cuûa mình khoâng coøn caùch naøo khaùc laø phaûi phaùt huy toái ña tinh thaàn töï cöôøng daân toäc, khoâng nhöõng töï cöôøng veà maët chính trò vaø quaân söï, maø caû veà maët vaên hoùa nöõa. Nhöõng ngöôøi laõnh ñaïo nöôùc ta, ngay töø nhöõng ngaøy ñaàu thoaùt khoûi voøng Baéc thuoäc keùo daøi 1000 naêm vaø thaønh laäp nöôùc Ñaïi Vieät, ñaõ nhaän thöùc saâu saéc raèng nguy cô Trung Quoác xaâm laêng vaø ñoàng hoùa Vieät Nam veà maët vaên hoùa laø thöôøng xuyeân, coøn nguy cô xaâm laêng quaân söï chæ boäc phaùt trong töøng thôøi kyø. Hôn nöõa, noâ leä, thuï ñoäng veà maët vaên hoùa, daãn tôùi giaûi trang veà maët quaân söï vaø chính trò. Ñieàu may maén laø Phaät giaùo du nhaäp vaøo nöôùc ta töø ñaàu coâng nguyeân ñaõ cung caáp cho daân toäc Vieät Nam moät heä tö töôûng khaû dó ñoái trò vôùi heä tö töôûng Nho Laõo cuûa Trung Quoác. Chaéc chaén laø vì leõ ñoù, maø caùc vua chuùa Ngoâ, Ñinh, Tieàn Leâ trong buoåi ñaàu döïng nöôùc khoâng söû duïng Nho só maø xöû duïng roäng raõi caùc nhaø sö laøm coá vaán quoác gia.
Phaät giaùo laø moät toân giaùo coù moät trieát lyù töï cöôøng raát ñaëc bieät. Noù phaûn ñoái ñònh meänh luaän vaø tuùc maïng luaän, vì noù khoâng bao giôø tuyeät ñoái hoùa quaù khöù, khoâng bao giôø chòu phuïc tuøng soá meänh. Noù chuû tröông, baèng moät noã löïc, toái ña trong hieän taïi, coù theå bieán ñoåi ngöôïc trôû laïi nhöõng vieäc laøm trong quaù khöù. Noù khuyeán caùo moïi ngöôøi laøm chuû vaän meänh cuûa mình, vaø ñöøng phoù thaùc soá meänh cho ai caû. Noù ñoäng vieân moïi ngöôøi haõy döïa vaøo söùc mình, tröôùc heát laø ñeå chieán thaéng mình, chieán thaéng ba ñoäc laø tham, saân, si, chieán thaéng moïi phieàn naõo, nghóa laø chieán thaéng taát caû moïi caùi gì gaây trôû ngaïi cho trí tueä con ngöôøi, söùc maïnh con ngöôøi ñeå cho trí tueä vaø söùc maïnh ñoù coù theå phaùt huy toái ña, trieån khai toät ñoä, môû ñöôøng cho con ngöôøi trôû thaønh vó nhaân, anh huøng, baäc thaùnh.
3 -Ñeå töï cöôøng, nhaân daân ta caàn phaûi coù trí tueä. Ñaïo Phaät laø Ñaïo cuûa trí tueä:
Ñeå toàn taïi vaø phaùt trieån, nhaân daân ta caàn coù trí tueä. Naèm saùt caïnh phía Nam cuûa nöôùc Trung Hoa, khoång loà, coù moät truyeàn thoáng vaên hoùa öu vieät vaø laâu ñôøi, nhaân daân ta muoán baûo veä vaø phaùt huy ñöôïc neàn vaên hoùa coù baûn chaát daân toäc cuûa mình, cuõng caàn coù trí tueä. Con boï ngöïa Vieät Nam muoán ñaùnh ñoå caùi xe quaân söï khoång loà cuûa Nguyeân Moâng, caøng caàn coù trí tueä.
Phaät giaùo laø toân giaùo cuûa loøng töø, loøng bi, nhöng ñoàng thôøi vaø tröôùc heát laø toân giaùo cuûa trí tueä. Ñoái vôùi ñaïo Phaät ñieàu nhô baån nhaát laø voâ minh, töùc laø ngu si. Vaø ñeå phaù tan böùc maøn voâ minh ñen toái, thì duy chæ coù aùnh saùng cuûa trí tueä maø thoâi. Soáng ñaïo ñöùc, chæ giuùp con ngöôøi laøm ñieàu thieän, traùnh ñieàu aùc vaø ñuôïc taùi sanh leân caùc coõi laønh. Nhöng chæ coù trí tueä môùi ñöa con ngöôøi leân haøng baäc Thaùnh thoaùt khoûi caûnh soáng cheát luaân hoài.
Ñaëc saéc cuûa ñaïo Phaät laø khaúng ñònh, maàm giaùc ngoä, töùc laø Phaät taùnh, voán coù saün trong moïi ngöôøi, mieãn laø bieát höôùng vaøo trong mình maø tìm caàu, khoâng meâ caàu ôû beân ngoaøi, thì seõ khaéc ñöôïc. Ba taïng Thaùnh ñieån, duø coù thieân kinh vaïn quyeån, cuõng chæ laø "ngoùn tay chæ maët traêng", laø "caùi beø qua soâng", laø coâng cuï, laø phöông tieän ñeå naém baét chôn lyù, chöù khoâng phaûi laø chôn lyù cöùu kính. Vì vaäy maø Toå Boà ñeà ñaït Ma khuyeân: "Tröïc chæ nhaân taâm, kieán taùnh thaønh Phaät", nghóa laø chæ thaúng vaøo taâm, thaáy ñöôïc taùnh maø thaønh Phaät. Chæ thaúng vaøo taâm, thaáy ñöôïc taùnh (töùc Phaät taùnh) ñoù laø thöïc nghieäm taâm linh, maø baát cöù ngöôøi naøo, muoán ñaït tôùi caûnh giôùi giaùc ngoä vaø giaûi thoaùt toái haäu, ñeàu phaûi kinh qua. Neáu khoâng kinh qua thöïc nghieäm taâm linh, khoâng tröïc tieáp theå hoäi chôn lyù, thì chæ laø ñöùng ôû beân leà, beân ngoaøi cöûa cuûa caûnh giôùi giaùc ngoä maø thoâi.
Noùi caùch khaùc, höôùng tìm chôn lyù toái haäu laø höôùng noäi, chöù khoâng phaûi höôùng ngoaïi.
"Phaät khoâng coù ôû trong nuùi, chæ coù ôû trong taâm..." Quoác sö Truùc Laâm ñaõ noùi nhö vaäy vôùi vua Traàn thaùi Toâng, khi vua leân nuùi Yeân Töû xin xuaát gia caàu Phaät. Vì vaäy, trong cuoán "Khoùa hö Luïc", môû ñaàu baøi töïa "Thieàn toâng chæ Nam", Traàn thaùi Toâng vieát: "Phaät voâ Nam Baéc, quaân khaû tu caàu, taùnh höõu trí ngu, ñoàng tö giaùc ngoä". Nghóa laø: "Phaät khoâng keå Nam hay Baéc, ñeàu coù theå tu taäp maø caàu ñöôïc. Ngöôøi tuy coù phaân bieät trí ngu, nhöng ai naáy ñeàu saün coù maàm giaùc ngoä".
Coù theå noùi, ñaïo Phaät vuõ trang cho taát caû moïi ngöôøi moät nieàm töï tin vaø töï haøo voâ haïn, töï tin vaø töï haøo raèng, mình coù ñaày ñuû khaû naêng ñeå thaønh Phaät, vaø soáng theá naøo cho xöùng ñaùng vôùi cöông vò Phaät töông lai ñoù.
Nieàm tin vaø töï haøo ñoù haún ñaõ chi phoái vaø höôùng daãn cuoäc soáng vaø haønh ñoäng cuûa nhöõng oâng vua ñaàu ñôøi Traàn nhö Traàn thaùi Toâng, Traàn thaùnh Toâng vaø Traàn nhaân Toâng, ñeàu laø nhöõng oâng vua kieâm thieàn sö, kieâm töôùng chæ huy quaân söï, caû ba chöùc naêng ñoù hoï ñeàu kieâm nhieäm vaø hoaøn thaønh moät caùch toát ñeïp phaûi chaêng vì tin raèng mình voán coù ñaày ñuû trí tueä, vaø ñöùc töôùng cuûa Phaät, hoï ñaõ soáng vaø haønh ñoäng khoâng khaùc gì Phaät. Chính Traàn thaùi Toâng vieát trong "Khoùa hö Luïc": "Ngaõ thaân töùc Phaät thaân thi, voâ höõu nhò töôùng". Nghóa laø thaân ta vaø thaân Phaät laø moät, khoâng khaùc, khoâng coù hai töôùng. Coøn Traàn nhaân Toâng, trong baøi Cö traàn laïc ñaïo Phuù, cuõng dieãn ñaït tö töôûng ñoù, nhöng moät caùch noâm na hôn:
Hoï laø nhöõng oâng vua thöïc söï, nhöng khoâng phaûi laø oâng vua bình thöôøng. Hoï laø moâ hình oâng vua kieâm trieát gia maø ngaøy xöa Socrate vaø Platon, hai trieát gia coå ñaïi Hy Laïp mô öôùc cho caùc quoác gia ñoâ thò thôøi baáy giôø. Caû hai trieát gia ñoù ñeàu qua ñôøi maø mô öôùc cuûa hoï ñeàu khoâng thaáy thöïc hieän ñöôïc. Vaø hình nhö, hoï ñaõ keát luaän chua chaùt: ñaõ laø vua thì khoâng theå laø trieát gia ñöôïc. Vaø daõ laø trieát gia thì khoâng theå laø vua ñöôïc. Nhöng ñaàu ñôøi Traàn, nöôùc Vieät Nam chuùng ta ñaõ coù nhöõng oâng vua kieâm trieát gia. Maø khoâng phaûi chæ laø trieát gia, maø laø nhöõng thieàn sö ngoä ñaïo, chöùng ñaïo."Buït ôû trong nhaø
Chaúng phaûi tìm xa
Nhaân khuaáy boån neân ta tìm Buït
Ñeán môùi hay chính Buït laø ta" (3)Söùc maïnh cuûa tình ñoaøn keát, tình thöông yeâu ñuøm boïc laãn nhau, söùc maïnh cuûa trí töï cöôøng, söùc maïnh cuûa tinh thaàn, cuûa trí tueä... nhöõng söùc maïnh ñoù voán laø truyeàn thoáng coù töø xöa cuûa daân toäc Vieät Nam chuùng ta hay laø nhöõng chaân giaù trò môùi, do ñaïo Phaät du nhaäp vaøo?
Trong baøi, toâi coù noùi laø do caû hai.
Taát yeáu lòch söû baét buoäc daân toäc Vieät Nam muoán toàn taïi nhö moät coäng ñoàng ngöôøi soáng ñoäc laäp töï do, phaûi chaáp nhaän, tieáp thu, reøn ñuùc, trao truyeàn töø theá heä naøy sang theá heä khaùc nhöõng chaân giaù trò quyù baùu ñoù. Ngaøy naøo ngöôøi Vieät Nam chuùng ta soáng buoâng thaû, quay löng laïi nhöõng truyeàn thoáng lòch söû ñoù, thì ñaïo ñöùc xaõ hoäi seõ suy taøn, daân toäc ta coù toàn taïi thì cuõng laø toàn taïi laây laát, khoâng coøn gì ñaùng töï haøo, ñaùng ngöûa maët leân maø soáng vôùi thieân haï.
Theo toâi, ñoù laø moät chaân lyù lòch söû.
Moïi vieäc coù theå troâi qua, nhöng chaân lyù ñoù vaãn toàn taïi.Phaät Giaùo cuoái ñôøi Traàn
Toång keát Phaät giaùo ñôøi Traàn maø khoâng ñaû ñoäng gì ñeùn tình hình Phaät giaùo cuoái ñôøi Traàn seõ laø moät thieáu xoùt lôùn. Toâi khoâng muoán neù traùnh vaán ñeà naøy, maëc duø toâi khoâng bao giôø noùi ñaïo Phaät suy. Ñaïo khoâng suy, chæ coù con ngöôøi suy. Ñaïo Phaät nhö laø moät toång hôïp nhöõng chôn giaù trò ñaïo ñöùc nhaân baûn, theå hieän moät nhaân sinh quan vaø vuõ truï quan ñuùng ñaén, ñaõ ñöôïc Phaät Thích Ca minh ñònh töø ngaøy Phaät coøn taïi theá vaø sau ñoù ñöôïc kieát taäp vaø löu laïi trong ba taïng thaùnh ñieån... ñaïo Phaät aáy khoâng bao giôø suy.
Theá nhöng, khi maø nhöõng chaân giaù trò ñoù cuûa ñaïo Phaät khoâng coøn ñöôïc taêng ni Phaät töû coi troïng nöõa, khoâng coøn döôïc hoï chaáp nhaän nhö chuaån möùc cuûa söï truyeàn ñaïo vaø haønh ñaïo nöõa, thì duø coøn chuøa chieàn, coøn taêng só, coøn tín ñoà nhöng ñaïo Phaät cuõng chæ toàn taïi treân hình thöùc maø thoâi.
Toâi thöïc khoâng theå hieåu ñöôïc haønh vi cuûa thieàn sö Ñaïi Than cuoái ñôøi Traàn ñoàng thôøi laø Quoác sö, maø laïi ñoác xuaát taêng ni ñi ñaùnh Chieâm Thaønh (theo Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö). Toâi cuõng khoâng heåu ñöôïc söï kieän nhaø sö Phaïm sö OÂn, noåi loaïn, tuï taäp quaân só ôû Quoác Oai, veà chieám thaønh Thaêng Long. Nhö vaäy, thì taêng só thôøi baáy giôø queân maát ñaïo ñöùc hieáu sinh cuûa Phaät giaùo roài chaêng.
Neáu laø cö só nhö Ngaøi Tueä Trung Thöôïng só, nhö caùc vua Traàn thaùi Toâng, Traàn thaùnh Toâng, Traàn nhaân Toâng maø ñoác xuaát quaân só ñaùnh giaëc trong moät cuoäc chieán tranh töï veä thì vaán ñeà ñoù vaãn hôïp ñaïo lyù. Nhöng söï kieän moät thieàn sö, laø quoác sö, laïi ñoác xuaát quaân só ñaùnh giaëc, thì quaû laø khoâng chính danh, neáu noùi theo lôøi Khoång Töû. Nghóa laø taêng khoâng ra taêng.
Tình hình naøy cuõng töông töï nhö moät vaên bia ñôøi haäu Leâ do hoïc giaû Leâ maïnh Thaùt phaùt hieän, noùi: "Taêng thoáng vaø vôï, teân laø Moã baùn ñöùt soá ruoäng cho ngöôøi trong laøng teân Moã vôùi giaù maáy traêm quan tieàn".
Nhaø sö laø Taêng thoáng cai quaûn taêng só caû moät nöôùc, cuõng ñöùng teân vôùi vôï ñeå baùn ruoäng, laïi ñem söï kieän naøy cheùp vaøo vaên bia nhö laø chuyeän raát bình thöôøng.
Trong vaên chöông Phaät giaùo, coù aûnh duï goïi laø "Sö töû truøng". Sö töû laø con thuù khoûe nhaát, laø vua cuûa loaøi thuù, khoâng coù con daõ thuù naøo coù theå aên thòt ñöôïc noù. Nhöng chæ coù nhöõng con saâu truøng, soáng kyù sinh treân thaân con sö töû môùi coù theå vaät ngaõ con sö töû ñöôïc. Giaùo hoäi Phaät giaùo ôû nöôùc ta cuõng nhö caùc nöôùc caàn suy ngaãm nhieàu veà aûnh duï sö töû truøng naøy.
Ñoù laø caùi chìa khoùa ñeå chuùng ta hieåu veà tình hình Phaät giaùo cuoái ñôøi Traàn.
Toâi thaáy khoâng coøn caùch giaûi thích naøo khaùc, logich hôn, tuy raèng, toâi thöøa nhaän, coù theå coù nhieàu nguyeân nhaân, nhöng vaán ñeà laø tìm cho ra nguyeân nhaân chuû yeáu, nguyeân nhaân chuû yeáu, thöa quyù vò laø sö töû truøng.
(1) Iron Filings and Magnetic Fields, taùc giaû Andrew Bongiorno. Daãn baøi "Reflexions on Reading Action cuûa A.Smith".Minh Chi(2) "Savez vous ce que j'admire le plus au monde, c'est l'impuissance de la force aø fonder quelque chose. Il n'y a que deux puissances au monde: le sabre et l'esprit. A la longue, le sabre est toujours vaincu par l'esprit" Ruùt trong baøi "Les amendiers" cuûa A.Camus.
(3) Traàn Nhaân Toâng "Cö traàn laïc ñaïo"
[ Trôû Veà ]