le phat dan 1963 tai hue

Lôøi ngöôøi dòch: Baøi naøy ñöôïc trích dòch töø quyeån Vietnamesische Lehrjahre (Nhöõng naêm daïy hoïc taïi Vieät Nam), Suhrkamp Verlag, Taschenbuch, 1972, trang 129-142 vôùi teân taùc giaû Georg W. Alsheimer, buùt hieäu cuûa Baùc só ngöôøi Ñöùc Erich Wulff. BS Wulff daïy taïi tröôøng Ñaïi hoïc Y khoa Hueá 1961-1967, trong khuoân khoå vieän trôï giaùo duïc cuûa Taây Ñöùc. Vì moät söï tình côø, taùc giaû ñaõ chöùng kieán bieán coá taïi Ñaøi Phaùt thanh Hueá ñeâm 8/5/1963 laøm 8 Phaät töû bò cheát moät caùch theâ thaûm vaø ñaõ trình baøy söï kieän naøy tröôùc Uuûy ban ñieàu tra ñaøn aùp Phaät giaùo Vieät Nam cuûa Lieân hieäp quoác vaøo thaùng 9/1963.

Khi toâi cuøng vôùi Fred, Tuaân (1), Phöông vaø ngöôøi chò teân Haø ñi daïo ñeán chuøa Töø Ñaøm vaøo buoåi toái ngaøy moàng 7 thaùng 5 (1963), chuùng toâi caûm thaáy coù moät ñieàu gì ñaëc bieät ñang xaõy ra. Ñoù laø buoåi toái tröôùc ngaøy möøng leã Phaät Ñaûn laàn thöù 2507. Laù côø naêm maøu cuûa Hoäi Phaät giaùo quoác teá ñöôïc treo leân beân caïnh nhöõng caây loàng ñeøn ñuû maøu tröôùc moãi nhaø. Taïi nhöõng quaùn aên hay caø pheâ beân ñöôøng, ngöôøi ta thaáy nhieàu nhoùm sinh vieân, daân lao ñoäng vaø caùc vò lôùn tuoåi baän leã phuïc ñang thaûo luaän moät caùch haêng say. Ñeâm hoâm ñoù laø moät trong nhöõng ñeâm heø ñaàu tieân trong naêm. Sau caùi naéng choùi chan luùc ban chieàu, nay ngöôøi ta caûm thaáy ñöôïc thoaûi maùi hôn, maëc daàu khí trôøi chöa ñöôïc dòu maùt cho laém. Nhöõng maët ñöôøng, nhöõng böùc töôøng vaø caùc maùi nhaø ñaõ ñöôïc nung noùng suoát ngaøy, nay baét ñaàu nhaû laïi bôùt caùi noùng cho khoâng khí bao quanh. Neáu ngöôøi ta tieán laïi gaàn nhöõng vaät noùng ñoù, ngöôøi ta seõ caûm thaáy chuùng döôøng nhö ñang rung ñoäng.

Treân caùc con ñöôøng ngöôøi ta thaáy quang caûnh cuûa moät ngaøy leã hoäi lôùn. Nhöõng gia ñình vôùi ñoâng ñaûo con caùi ñi ñeán vieáng thaêm caùc ngoâi chuøa trang hoaøng vôùi nhieàu caây loàng ñeøn hay ñöùng troá maét nhìn caùc quyeàn moân vôùi nhieàu aùnh ñeøn neùon saùng choùi hay caùc höông aùn keát baèng giaáy ñaày maàu saéc saëc sôû. Khoâng khí gioáng nhö laø moät ngaøy möøng leã chieán thaéng vaäy.

Fred keå cho chuùng toâi nghe do ñaâu maø coù khoâng khí nhö theá. Ngaøy hoâm tröôùc, ñöùc Toång giaùm muïc Ngoâ ñình Thuïc, ngöôøi anh caû cuûa Toång thoáng Dieäm, ñaõ thaønh coâng trong vieäc vaän ñoäng chính quyeàn ban haønh moät coâng vaên truyeàn ñi baèng ñieän tín caám treo côø Phaät giaùo quoác teá. Saùng hoâm nay ñaõ coù moät vieân caûnh saùt theo ñaïo Gia toâ giöït xuoáng moät laù côø treo treân moät höông aùn naèm beân ñöôøng. Chieàu nay ñaõ coù nhöõng toaùn caûnh saùt ñi vaøo nhieàu nhaø tö nhaân vaø tòch thu caùc laù côø bò caám. Ñieàu naøy khoâng theå laøm cho giôùuøi taêng löõ Phaät giaùo ngoài yeân ñöôïc. Hoï ñaõ keâu goïi quaàn chuùng Phaät töû haõy ñeán phaûn ñoái söï caám ñoaùn naøy tröôùc toøa Tænh tröôûng Thaønh phoá Hueá. Chieàu nay ñaõ coù haøng ngaøn ngöôøi bieåu tình tröôùc toøa Tænh tröôûng vaø ñoøi thu hoài laïi ngay bieän phaùp kyø thò kia. Ñöùng tröôùc phaûn öùng maïnh meõ baát ngôø ñoù, oâng Tænh tröôûng ñaõ ra leänh caûnh saùt taïm thôøi cho pheùp treo côø Phaät giaùo vaøo dòp leã möøng ngaøy Phaät Ñaûn ngaøy mai. OÂng ta cuõng thoâng baùo cuøng caùc vò laõnh ñaïo Phaät giaùo raèng oâng seõ can thieäp vaøo Saigoøn ñeå yeâu caàu thu hoài laïi leänh caám ñoaùn treân. Khoâng khí töng böøng toái hoâm nay nhö theá laø do keát quaû cuûa cuoäc bieåu tình hoài chieàu nay. Ñaùm ñoâng baét ñaàu yù thöùc ñöôïc söùc maïnh cuûa mình khi cuøng nhau tranh ñaáu cho moät muïc tieâu chung.

Trong nhöõng naêm vöøa qua, caùc ngöôøi baïn cuûa toâi nhö Tuaân, Mieân vaø Quaùt (1) ñaõ keå laïi cho toâi nghe veà söï caêng thaúng ngaøy caøng taêng giöõa cheá ñoä vaø Phaät giaùo. Vaøo thaùng 3 naêm 63 toâi coù ñoïc moät baøi vieát treân moät tôø baùo Thieân chuùa giaùo Phaùp leân aùn thaùi ñoä "huyeânh hoang ñaéc thaéng" cuûa Giaùo hoäi Thieân chuùa giaùo Vieät Nam (sau naøy vaøo naêm 65 toâi coù gaëp taùc giaû baøi baùo ñoù, linh muïc Nguyeãn ngoïc Lan taïi nhaø baïn toâi Raoul). Ngoaøi ra toâi coøn nghe noùi ñeán nhöõng khoùa hoïc veà thuyeát Nhaân vò do ñöùc Toång giaùm muïc Thuïc toå chöùc taïi Vónh Long. Raát nhieàu coâng chöùc vaø só quan khoâng theo ñaïo Thieân chuùa cuõng phaûi tham döï. Nhieàu ngöôøi kyø voïng sau khi tham döï caùc khoùa hoïc ñoù seõ ñöôïc thaêng quan tieán chöùc nhanh hôn, trong soá ñoù coù töôùng Nguyeãn vaên Thieäu sau naøy.

Toâi cuõng coù nghe noùi ñeán tröôøng hôïp nhieàu ngöôøi ñaõ theo phe khaùng chieán Vieät minh hay nhöõng phe ñoái laäp chính trò khaùc ñaõ phaûi ñoåi theo ñaïo Thieân chuùa ñeå khoûi bò coâng an laøm khoù deå. Toaøn boä vieän trôï thöïc phaåm cuûa Hoa kyø (Chöông trình thöïc phaåm vì hoøa bình) ñaõ bò Toå chöùc xaõ hoäi Thieân chuùa giaùo vaø caùc linh muïc taïi caùc thoân xaõ lôïi duïng ñeå vaän ñoäng "caûi ñaïo" trong quaàn chuùng Phaät töû. Coù moät tin ñoàn noùi raèng Toång giaùm muïc Thuïc muoán ñoåi ñaïo cho moät phaàn ba daân soá Vieät nam ñeå hy voïng seõ ñöôïc phong laøm Hoàng y. Toâi cuõng bieát raèng Giaùo hoäi Thieân chuùa giaùo laø toân giaùo duy nhaát taïi Vieät nam ñöôïc coâng nhaän nhö laø moät hieäp hoäi coâng coïng, trong khi ñoù Phaät giaùo phaûi baèng loøng vôùi tö caùch cuûa moät hieäp hoäi tö, khoâng khaùc gì moät hoäi ñaù banh. Tuy ñaây laø moät ñieàu coøn soùt laïi töø thôøi Phaùp thuoäc, nhöng nay vaãn coøn ñöôïc aùp duïng, maëc duø giôùi taêng giaø Phaät giaùo ñaõ leân tieáng nhieàu laàn yeâu caàu thay ñoåi. Phaät giaùo phaûi xin pheùp chính quyeàn moãi khi muoán môû moät beänh vieän hay tröôøng hoïc, muoán mua ñaát ñai ñeå xaây chuøa hay toå chöùc caùc leã hoäi röôùc töôïng Phaät - moät söï boù buoäc maø Thieân chuùa giaùo khoâng phaûi tuaân haønh do tính caùch ñöôïc bieät ñaõi. Trong voøng hai naêm vöøa qua, caùc ñôn xin pheùp nhö theá cuûa Phaät giaùo chæ ñöôïc chaáp nhaän moät caùch khoù khaên vaø thöa thôùt , hay chæ ñöôïc caáp raát treå naûi, gaây ra nhieàu khoù khaên veà maët toå chöùc. Trong moät quoác gia maø coù tôùi 80 phaàn traêm daân soá töï cho mình laø theo Phaät giaùo, maëc daàu chæ coù khoaûng moät nöûa laø tham gia tích cöïc vaøo caùc nghi leå ñaïo Phaät, trong luùc chæ coù 10 phaàn traêm theo Thieân chuùa giaùo, nhöõng coá gaéng caûi ñaïo hay nhöõng loâi keùo vì quyeàn lôïi vaät chaát hay ngheà nghieäp daønh rieâng cho nhöõng con chieân ngoan ñaïo, cuøng luùc vôùi nhöõng bieän phaùp haønh chaùnh kyø thò ñoái vôùi Phaät giaùo taát nhieân ñaõ taïo neân nhöõng söï baát bình vaø lo laéng trong quaàn chuùng.

Taát caû nhöõng caêng thaúng naøy ôû Hueá, nôi trung taâm cuûa Phaät giaùo Vieät nam, ñaõ chöa daãn ñeán moät söï buøng noå, laø do söï kheùo leùo cuûa ngöôøi em uùt cuûa Toång thoáng Dieäm laø oâng Ngoâ ñình Caån. Maëc daàu ít hoïc, khoâng noùi ñöôïc tieáng ngoaïi ngöõ naøo, vôùiuø thaùi ñoä voâ cuøng baûo thuû vaø baøi ngoaïi, oâng ta ñaõ tìm ñöôïc vôùi caùc nhaø laõnh ñaïo Phaät giaùo taïi ñòa phöông moät söï ñoàng thuaän naøo ñoù veà maët chính trò vaø yù thöùc heä, vì cuøng coù laäp tröôøng quoác gia cöïc ñoan. Oaâng ta cuõng khoâng phaûi laø moät ngöôøi ngoan ñaïo. OÂng ta chaùn ngaùn nhöõng lôøi khuyeân baûo cuûa caùc linh muïc trong nhöõng laàn xöng toäi, vì hoï tìm caùch khuyeân oâng haõy töø boû nhöõng chuyeán buoân gaïo vaø suùng ñaïn cho "Vieät coäng" cuõng nhö nhöõng chuyeán buoân thuoác phieän. Hoï cuõng ñaõ chæ trích oâng ta thanh toaùn moät caùch khoâng thöông tieác nhöõng keû ñoái thuû treân thöông tröôøng hay ñaõ can thieäp moät caùch traéng trôïn vaøo coâng vieäc cuûa chính quyeàn. OÂng ta baøy toû thaùi ñoä khoâng muoán trôû veà con ñöôøng thaùnh thieän cuûa moät con chieân vaø cuõng khoâng nghó ñeán vieäc uûng hoä moät caùch tích cöïc caùc coá gaéng truyeàn giaùo cuûa Giaùo hoäi Gia toâ. Ngöôïc laïi, theo moät lôøi ñoàn ñaûi, moãi tuaàn vaøo ngaøy thöù baûy oâng ta ngoài uoáng traø vôùi nhaø sö Thích Trí Quang vaø baøn luaän veà caùch thöùc ñaåy luøi caùc aûnh höôûng cuûa Taây phöông treân caùc laõnh vöïc vaên hoùa, kinh teá cuõng nhö chính trò. OÂng ta ñaõ coù laàn noùi vôùi Linh muïc Cao vaên Luaän, ñöông kim Vieän tröôûng Vieän Ñaïi hoïc Hueá, moät con ngöôøi côûi môû vaø ñöùng ñaén raèng: "Thöa Cha, theá naøo con cuõng xuoáng ñòa nguïc. Theá thì taïi sao con khoâng laøm nhöõng ñieàu laøm con thích thuù". Vaø oâng ta thích coù nhieàu tieàn, chôi ñoà coå, nhieàu quyeàn löïc vaø buoân baùn. OÂng ta coù rieâng moät vöôøn nuoâi thuù vôùi nhieàu hoå vaø beo cuõng nhö moät löïc löôïng quaân söï ñaëc bieät.

Nhöõng vieäc laøm loä lieãu coù tính caùch baêng ñaûng ñoù cuûa oâng Caån, söï ñoäc laäp chính trò cuõng nhö caùc haønh vi coi thöôøng ñaïo ñöùc ñoù cuûa oâng ta ñaõ thuùc ñaåy hai oâng Dieäm vaø Nhu phaûi vaän ñoäng Giaùm muïc Thuïc ñöông nhieäm taïi Vónh Long ñoåi veà Hueá ñaûm nhieäm chöùc vuï Toång giaùm muïc. Naêm 1960 ñöùc cha Thuïc veà Hueá thaät vaø ñaõ giaønh laáy nhanh choùng söï trung thaønh cuûa nhöõng ngöôøi caàm ñaàu nghaønh coâng an vaø quaân ñoäi taïi ñaây. Trung taâm quyeàn löïc ñaõ daàn daàn ñöôïc chuyeån töø truï sôû baêng ñaûng veà toøa Toång giaùm muïc. Ñoàng thôøi moät chieán dòch taán coâng Phaät giaùo, nhöõng keû ñöôïc coi laø "voâ ñaïo vaø voâ thaàn" cuõng ñöôïc baét ñaàu. Ñöùc cha Thuïc vôùi phöông tieän taøi chaùnh doài daøo ñaõ cho xaây raát nhieàu nhaø thôø vaø chuûng vieän. Ñöùc cha ñeå cho caùc vò linh muïc döôùi tay laøm vieäc chung vôùi Coâng an maät vuï vaø duøng Coâng an maät vuï naøy ñeå phuïc vuï toân giaùo cuûa mình. Ñöùc cha cho caùc vieân chöùc haønh chaùnh hay quaân söï hay raèng söï tham döï leã nhaø thôø moãi chuû nhaät seõ coù lôïi ích cho söï nghieäp cuûa hoï. Moät caùch baát ngôø nhöõng bieän phaùp kyø thò tröôùc ñaây ñöôïc thi haønh moät caùch loûng leûo ñoái vôùi Phaät giaùo thì nay ñöôïc sieát chaët. Tröôøng hoïc khoâng ñöôïc xaây caát nöõa, caùc leã röôùc Phaät chæ ñöôïc cho pheùp trong nhöõng dòp ñaëc bieät. Trong caùc thoân xaõ neáu nhöõng ai khoâng vaâng lôøi caùc vò linh muïc thì lieàn bò tình nghi laø choáng ñoái cheá ñoä, hay ñöôïc coi laø noái giaùo "coäng phæ". Trong luùc ôû taïi Saøigoøn vaø Ñaø naüng baét ñaàu coù nhöõng cô sôû aên chôi truïy laïc hay kinh taøi môø aùm dính ñeán cheá ñoä, thì ôû taïi Hueá moät phong traøo baét ñaàu höôùng veà ñaïo Phaät ñöôïc coi nhö laø ñeå choáng ñoái cheá ñoä. Nhöõng ngöôøi sinh vieân, tieåu chöùc vaø giôùi buoân baùn nhoû, tröôùc ñaây quaù laém ñi chuøa moãi naêm moät laàn do söï thuùc duïc cuûa ngöôøi meï hay vôï thì nay baét ñaàu tham gia haøng loaït nhöõng toå chöùc Phaät giaùo nhö Gia ñình Phaät töû, Sinh vieân Phaät töû, Tieåu thöông Phaät töû v.v...Nhö theá chính nhaø caàm quyeàn voâ tình ñaõ thuùc ñaåy moät söï ñoái laäp coù toå chöùc.

Moät soá lôùn quaàn chuùng Hueá töø laâu ñaõ tìm thaáy trong ñaïo Phaät moät ñònh höôùng tinh thaàn. Trong nhöõng naêm 30 moät phong traøo chaán höng ñaïo Phaät ñaõ khôûi ñaàu töø chuøa Töø Ñaøm, lan traøn khaép mieàn Trung vaø ra taän ñeán ñoàng baèng Cöûu long. Hoøa thöôïng Thích Tònh Khieát vaø baùc só Leâ ñình Thaùm ñaõ phaùt hoïa chung nhöõng neàn taûng lyù thuyeát vaø thöïc haønh cuûa phong traøo chaán höng naøy. Phaät giaùo caàn ñöôïc toå chöùc moät caùch thoáng nhaát treân toaøn quoác, do ñoù moät Toång hoäi Phaät giaùo Vieät nam ñaõ ñöôïc thaønh laäp. Ñoàng thôøi caùc tu só khoâng coøn phaûi hoïc thuoäc loøng nhöõng kinh keä ñeå cuùng teá hay laøm phuø pheùp, maø phaûi tu döôûng theo con ñöôøng tu haønh trong saùng cuûa ñöùc Phaät vaø ñem truyeàn baù nhöõng ñieàu ñoù ñeán caùc ñeä töû hay nhöõng ngöôøi quen bieát. Hoäi Phaät hoïc taïi Saigoøn cuõng ñöôïc thaønh laäp trong tinh thaàn ñoù. Trong nhöõng chuøa chieàn môùi ñöôïc xaây caát, caùc hình töôïng cuûa nhöõng vò thaàn linh hay ma quyû khoâng coøn ñöôïc tröng baøy, coøn taïi caùc ngoâi chuøa cuõ thì khoâng ñöôïc ñem theâm vaøo nöõa. Caùc tu só treû tuoåi ñöôïc gôûi ñeán hoïc taïi caùc tröôøng trung hay ñaïi hoïc. Söï thaønh laäp caùc tröôøng hoïc, coâ nhi vieän vaø nhaø hoä sinh chöùng minh moät söï tham döï vaøo caùc hoaït ñoäng xaõ hoäi vaø töø thieän maø töø nhieàu theá kyûqua Phaät giaùo ñaõ vaéng boùng. Hieän töôïng daán thaân vaø veà nguoàn naøy cuõng laøm troãi daäy trong nhöõng tín ñoà vaø tu só Phaät giaùo tinh thaàn daân toäc yeâu nöôùc. Hoï khaùm phaù ra raèng chính moät ngöôøi AÙ ñoâng ñaõ rao truyeàn moät loái soáng taâm linh vaø ñaïo ñöùc ñaõ ñöôïc toaøn theá giôùi kính phuïc vaø ñoàng thôøi cuõng laø moät con ñöôøng ñem laïi hoøa bình vaø haïnh phuùc cho con ngöôøi. Hoï caûm thaáy raèng "con ñöôøng trung ñaïo" cuûa ñöùc Phaät Thích Ca thích hôïp vôùi taâm tính ngöôøi AÙ ñoâng hôn laø ñaïo Thieân Chuùa ñöôïc nhaäp caûng töø phöông Taây vôùi loái truyeàn giaùo thoâ baïo ñi cuøng vôùi söï xaâm chieám cuûa giôùi thöïc daân vaø xa laï ñoái vôùi nhöõng nguyeân taéc ñaïo ñöùc truyeàn thoáng cuûa daân toäc. Töø nhöõng nhaän ñònh ñoù, hoï ñaõ xích laïi gaàn vôùi ñoøi hoûi phaûi coù moät Ñoâng Nam AÙ mang tính chaát Phaät giaùo, ñoäc laäp ñoái vôùi Taây phöông veà caùc phöông dieän chính trò vaø vaên hoùa. Hoï noå löïc theo ñöôøng höôùng naøy, ñuùng ngay vaøo luùc maø ngöôøi Myõ coù chính saùch uûng hoä Toång thoáng Dieäm choáng laïi Maët traän Giaûi phoùng, maø ngöôøi Myõ xem nhö laø moät tranh chaáp quoác teá ñeå "ñaåy luøi laïi Trung Coäng". Nhöng ngöôøi Phaät töû thì laïi xem nhö laø moät cuoäc chieán tranh toân giaùo. Nhöõng ngöôøi hoïc troø ñaàu tieân cuûa Hoøa thöôïng Thích Tònh Khieát vaø baùc só Leâ ñình Thaùm caøng ngaøy caøng coå voõ cho moät neàn vaên hoùa daân toäc mang tính chaát Phaät giaùo vaø moät saùch löôïc chính trò trung laäp. Ngöôøi ta coù theå tìm ñoïc cô sôû lyù luaän cuûa khuynh höôùng naøy trong nhöõng baøi vieát cuûa Thöôïng toïa Thích Trí Quang, vò laõnh ñaïo coù uy tín choáng cheá ñoä Ngoâ ñình Dieäm vaø nhöõng chính phuû quaân nhaân sau naøy cuûa caùc töôùng Khaùnh, Kyø vaø Thieäu.

Taát caû nhöõng ñieàu naøy toâi chæ bieát ñöôïc moät caùch muø môø vaøo toái ngaøy moàng 7 maø thoâi. Tröôùc ñoù chæ coù moät laàn sau khi ñeán Hueá vaøi tuaàn, toâi coù dòp tieáp xuùc vôùi giôùi taêng giaø Phaät giaùo, khi ñöôïc môøi tham döï moät buoåi chieâu ñaõi duøng côm chay nhaân dòp coù moät vò sö ngöôøi Anh ñeán gheù thaêm moät chuøa nhoû taïi ngoaïi oâ. Sau ñoù vaøo buoåi toái toâi thaùp tuøng Hoøa thöôïng Thích Maät Nguyeän ñeán döï leã ñoùn tieáp chính thöùc vò sö ngöôøi Anh taïi chuøa Dieäu Ñeá naèm beân kia soâng Höông vaø toâi coù dòp laøm quen vôùi söï trang nghieâm cuûa nghi leã Phaät giaùo. Toâi ngaïc nhieân voâ cuøng khi thaáy raát nhieàu ngöôøi treû tham döï vôùi moät thaùi ñoä thö thaùi vaø hôùn hôû. Treân khuoân maët cuûa hoï, toâi khoâng thaáy veát tích cuûa moät söï chaùn ñôøi naøo. Ngöôïc laïi ngöôøi ta coù theå caûm nhaän moät söï tích luyõ cuûa söùc maïnh vaø yù chí, ñeå ñöôïc söû duïng vaøo moät ngaøy naøo ñoù. Raát coù theå ngaøy ñoù laø ngaøy hoâm nay.

Treân ñöôøng trôû veà laïi nhaø, chuùng toâi gaëp Orje va Hans. Toâi keå sô löôïc cho hoï nghe veà caùc bieán coá ngaøy hoâm nay. Hoï lieàn noùi ngaøy mai hoï muoán quay phim ñoaøn röôùc Phaät leân chuøa Töø Ñaøm cuõng nhö buoåi leã trònh troïng tröôùc baøn thôø vó ñaïi ñaõ ñöôïc baøy tröôùc chuøa. Hoï cuõng muoán ñem theo maùy thu aâm vì theá naøo cuõng coù moät lôøi tuyeân boá cuûa moät vò laõnh ñaïo Phaät giaùo veà nhöõng bieän phaùp kyø thò cuûa nhaø caàm quyeàn vaø veà nhöõng cuoäc bieåu tình ñaõ xaûy ra ngaøy hoâm nay.

Saùng ngaøy hoâm sau toâi thöùc daäy treã neân khoâng theo doõi ñöôïc phaàn ñaàu cuûa ñoaøn röôùc, vaø chæ coù theå ñöùng nhìn ñoaøn ngöôøi ñi qua töø laàu thöôïng caên nhaø toâi ôû. Toâi khoâng thaáy coù gì ñaëc bieät ñaùng ñeå yù, ngoaøi nhöõng bieåu ngöõ thoâng thöôøng chaøo möøng ngaøy ñöùc Phaät ñaûn sanh. Ñeán tröa, Orje vaø Hans veà keå laïi cho toâi nghe raèng Thích Trí Quang (ñaây laø laàn ñaàu tieân toâi nghe teân vò sö naøy) ñaõ leân aùn nhöõng bieän phaùp kyø thò Phaät giaùo, cuõng nhö nhöõng haønh vi nhuïc maï caùc bieåu töôïng toân giaùo cuûa caûnh saùt vaø tuyeân boá raèng, caùc phaät töû seõ khoâng khoanh tay ngoài yeân tröôùc nhöõng khieâu khích ñoù. Sau ñoù laø nhöõng lôøi hoaø hoaõn vaø Sö Trí Quang ñaõ noùi lôøi caùm ôn vieân tænh tröôûng ñaõ ngöng thi haønh leänh caám treo côø. Buoåi leã ñöôïc chaám döùt trong khoâng khí hoøa bình vaø nhaát trí, vaø moïi vieäc coù theå ñöôïc xem nhö taïm giaûi quyeát oån thoûa.

Fred ñaõ laáy maùy bay trôû laïi Saigoøn luùc buoåi tröa vaø Tuaân vaø Phöông thì muoán ñi nguû sôùm. Do ñoù toâi quyeát ñònh ñi xem xineâ, vì ñinh ninh raèng seõ khoâng coù gì xaûy ra nöõa ñaâu. Buoåi toái hoâm ñoù trôøi thaät noùng böùc; khí trôøi döôøng nhö ñaõ bieán thaønh moät khoái naëng neà vaø ñöùng yeân moät choã khieán ngöôøi boä haønh khoù böôùc xuyeân qua ñöôïc. Nôi moät goùc ñöôøng ôû tröôùc toøa Ñaïi bieåu chính phuû, toâi thaáy moät ñoaøn ngöôøi ñoâng ñaûo ñi khoâng döùt vaø ñoå xuoáng töø höôùng chuøa Töø Ñaøm vaø di chuyeån veà con ñöôøng lôùn. Toâi töï hoûi, buoåi leã hoâm nay sao chaám döùt sôùm vaäy. Nhöng toâi ñeå yù thaáy raèng raát nhieàu ngöôøi böôùc ñi moät caùch voäi vaøng. Chaéc coù chuyeän gì ñang xaûy ra. Toâi boãng nghe moät ngöôøi naøo ñoù goïi teân toâi. Ñoù laø Tyù, moät ngöôøi hoïc troø cuûa toâi, maø toâi ñaõ ñeå yù ngay ñaàu naêm hoïc vì söï khoâi haøi vaø lanh lôïi cuûa anh ta. Tyù hoûi toâi muoán ñi cuøng ñeán nghe phaùt thanh laïi baøi noùi chuyeän saùng hoâm nay cuûa Thích Trí Quang, baøi naøy seõ ñöôïc phaùt ñi trong voøng vaøi phuùt nöõa vaø seõ ñöôïc truyeàn ra beân ngoaøi bôûi nhöõng loa phoùng thanh ñaët tröôùc truï sôû Ñaøi. Anh ta muoán phieân dòch cho toâi baøi noùi chuyeän ñoù. Toâi nghó raèng ñaây laø moät cô hoäi toát ñeå bieát bieán coá ngaøy hoâm qua ñaõ ñöôïc giaûi quyeát eâm thaém hay chöa.

Trong khuoân vieân cuûa Ñaøi Phaùt thanh Hueá naèm beân ñaàu caàu Tröôøng tieàn baéc ngang qua soâng Höông, moät ñaùm ñoâng quaàn chuùng ñaõ tuï taäp ôû ñoù. Moãi phuùt laïi theâm nhieàu ngöôøi ñoå xoâ ñeán, ñöùng chaät ních lan ra ñeán haøng raøo vaø ngaõ tö ñöôøng tröôùc Ñaøi. Luùc 9 giôø toái soá ngöôøi leân ñeán khoaûng 6000. Sau ñoù coù moät tin ñoàn truyeàn mieäng noùi raèng buoåi phaùt thanh ñaëc bieät haèng naêm nhaân ngaøy Phaät ñaûn nay ñaõ bò caám vaøo giôø phuùt choùt. Quaàn chuùng Phaät töû ñaõ tuï taäp ñoâng ñaûo tröôùc ñaøi phaùt thanh vì hoï chæ nghe trong maùy thu thanh phaùt ñi nhöõng baûn quaân nhaïc thay vì tieáng noùi cuûa Sö Trí Quang vaø döï ñoaùn seõ coù nhöõng chöôùng ngaïi môùi sau leänh caám treo côø ngaøy hoâm tröôùc, vaø ñeå saün saøng phaûn ñoái neáu caàn thieát. Sinh vieân, hoïc sinh, ngöôøi giaø vaø treû con ñöùng xen laãn beân nhau. Raát nhieàu ngöôøi coøn daét theo xe ñaïp. Laïi coù khoâng khí nhö moät ngaøy leã hoäi gioáng nhö ngaøy hoâm tröôùc. Moïi ngöôøi noùi chuyeän vôùi nhau maëc duø chöa quen bieát bao giôø.

Loa phoùng thanh loan baùo hieän ñang coù nhöõng coá gaéng thöông thuyeát vôùi vieân Tænh tröôûng vaø khoaûng nöõa giôø nöõa baøi noùi chuyeän seõ ñöôïc phaùt ñi. Caùc tín ñoà caàn chöùng toû quyeát taâm baèng söï nhaãn nhuïc chôø ñôïi trong söï yeân laëng vaø traät töï. Moät ngöôøi hoïc sinh noùng naåy ñaõ ñem treo laù côø Phaät giaùo naêm maøu treân noùc nhaø Ñaøi phaùt thanh ñaõ ñöôïc yeâu caàu ñem côø xuoáng. Laâu laâu ñaùm ñoâng laïi ñöôïc yeâu caàu kieân nhaãn vaø giöõ traät töï, moãi khi coù vaøi ngöôøi hoâ to nhöõng caâu choáng chính phuû. Chuùng ta khoâng choáng chính phuû, gioïng noùi cuûa moät vò tu só phaùt ra töø loa, chuùng ta chæ ñoøi hoûi quyeàn lôïi ñaõ trôû thaønh truyeàn thoáng cuûa chuùng ta, vaø chuùng ta saün saøng hy sinh khi caàn thieát ñeå baûo veä nieàm tin. Töø töø ñaùm ñoâng trôû laïi yeân tónh. OÂng coù bieát Traàn ñöùc Thaûo khoâng, moät sinh vieân ñöùng sau löng toâi hoûi nhö vaäy. Thaûo laø moät trieát gia, hoïc troø cuûa Husserl vaø Heidegger, ñaõ coù coá gaéng toång hôïp Husserl vaø Marx vaø ñaõ trôû veà Haø noäi naêm 1954. Nhöõng naêm tröôùc ñaây toâi coù ñoïc veà Hieän töôïng luaän, do ñoù toâi bieát teân oâng ta. Nhöng ñieàu maø laøm toâi ngaïc nhieân, laø ôû thaønh phoá Hueá naøy, coù ngöôøi daùm neâu teân oâng moät caùch coâng khai. Nhieàu phuï nöõ vaø treû con cuøng haùt nhöõng baøi vui nhoän. Ñaùm ñoâng yù thöùc ñöôïc söï quan troïng cuûa giôø phuùt naøy vaø uy quyeàn cuûa chính mình. Moãi ngöôøi ñeàu tin töôûng raèng laàn naøy vieân Tænh tröôûng cuõng seõ nhöôïng boä. Nhö theá moät kyû nguyeân chính trò môùi seõ baét ñaàu taïi Vieät nam, trong ñoù quaàn chuùng khoâng coøn laø nhöõng thaàn daân cuùi ñaàu chaáp nhaän nhöõng keû caàm quyeàn cai trò theo yù trôøi.

Thình lình coù moät ñoaøn xe chaïy laïi. "Chuùng ta caùm ôn vò Tænh tröôûng ñaõ ñeán vôùi chuùng ta, yeâu caàu ñoàng baøo nhöôøng choã", ñoù laø gioïng noùi cuûa Sö Trí Quang truyeàn qua loa phoùng thanh. Döôùi traøng phaùo tay vieân Tænh tröôûng tìm moät loái ñi giöõa ñaùm ñoâng vaø bieán maát cuøng vôùi vò Sö vaøo trong toaø nhaø. Neùt caêng thaúng cuûa ñaùm ñoâng caøng luùc caøng taêng leân. Khoâng bieát cuoäc thöông thuyeát beân trong xaõy ra theá naøo?

Vaøi phuùt sau ñoù coù tieáng aàm aàm cuûa moät ñoaøn xe thieát giaùp. Coù taát caû naêm xe thieát giaùp xuaát hieän. Moät chieác tìm caùch ñi thaúng vaøo trong khuoân vieân cuûa Ñaøi phaùt thanh. Noù döøng laïi chæ caùch Tyù vaø toâi vaøi böôùc maø thoâi. Doøng chöõ traéng mang teân Ngoâ ñình Khoâi ñöôïc keû treân neàn luïc cuûa phaàn treân saét daøy cuûa chieác xe thieát giaùp. "Leï leân, mau ra khoûi ñaây", Tyù noùi, "noù thuoäc moät binh ñoäi ñaëc bieät tuyeät ñoái trung thaønh vôùi oâng Dieäm". Ngoâ ñình Khoâi laø teân cuûa ngöôøi anh caû cuûa oâng Dieäm, ñaõ bò Vieät minh gieát trong söï hoån loaïn cuûa naêm 1945, luùc ñoù ñang laøm tænh tröôûng tænh Quaõng nam vaø töøng coäng taùc maät thieát vì tö lôïi trong nhieàu naêm vôùi giôùi baûo hoä Phaùp. Maëc daàu oâng Dieäm coù thaùi ñoä chính trò khaùc vôùi oâng anh, nhöng khoâng bao giôø oâng tha loãi cho ngöôøi coäng saûn ñaõ gieát cheát anh oâng vaø do ñoù töø choái moïi söï hôïp taùc vôùi Hoà chí Minh, ngay caû vaøo luùc maø moät soá chöùc saéc Thieân chuùa giaùo ôû taïi mieàn Baéc ñi bieåu tình döôùi laù côø Vieät minh choáng thöïc daân Phaùp.

Chuùng toâi tìm caùch vöôït qua haøng raøo cuûa Ñaøi. Ñieàu naøy khoâng deã daøng. Haøng traêm ngöôøi cuõng caûm thaáy tình hình trôû neân ñaùng lo ngaïi neân tìm caùch chaïy ra khoûi coång ra vaøo raát heïp cuûa Ñaøi. Nhieàu ngöôøi tìm caùch ñem xe ñaïp cuûa mình ra, moät soá khaùc phaûi quaêng xe ñeå laïi, neân ngöôøi ta phaûi böôùc leân chuùng ñeå thoaùt ra ngoaøi. Vaønh xe, baùnh xe vaø taêm xe keâu raøo raïo döôùi chaân ngöôøi böôùc qua. Tyù vaø toâi roát cuoäc cuõng nhaûy qua ñöôïc haøng raøo cao 1,20 meùt. Töø phía beân kia ñöôøng chuùng toâi coù theå nhìn laïi quang caûnh xaõy tröôùc maét moät caùch roõ raøng hôn. Moät xe chöõa löûa ñang xòt nöôùc leân ñaùm ñoâng ñang thöa daàn. Nhöng aùp xuaát nöôùc raát yeáu ñeå coù theå gaây sôï haõi cho ngöôøi khaùc. Laøn nöôùc chæ coù taùc duïng ñem ñeán söï maùt meû treân caùc khuoân maët vaø aùo quaàn nhöõng ngöôøi coù maët, gaây neân moät traøn cöôøi vui veû. Vaø roài nhöõng phaùt ñaïn ñaàu tieân ñöôïc baén ra töø noøng suùng ca noâng cuûa xe thieát giaùp ; chuùng toâi nghe khoaûng 10 phaùt suùng noå keâu vang vaø khoâ khan. Nhö nhöõng ngöôøi chung quanh, Tyù vaø toâi naèm raïp xuoáng ñaát. Toâi coù theå nhìn thaáy roõ raøng ñaàu ngoïn löûa phaùt ra töø hoïng suùng cuûa hai chieác xe aùn ngöï nôi boàn troøn naèm phía ñaàu caàu Tröôøng tieàn. Sau tieáng suùng laø moät chaäp im laëng. Vôùi moät vaøi böôùc nhaûy, Tyù vaø toâi baêng qua con ñöôøng lôùn ñeå vaøo nuùp nôi moät con ñöôøng nhoû beân caïnh. Nhöõng ngöôøi chung quanh chuùng toâi cuõng laøm nhö theá. Töøng nhoùm töø möôøi ñeán hai möôi ngöôøi vung tay leân baøy toû söï baát bình cuûa mình. Ñuùng vaøo luùc ñoù moät loaït suùng tröôøng baét ñaàu nhaõ ñaïn. Moät chieác thieát giaùp baét ñaàu tìm caùch phaân taùn nhöõng ñaùm nhoû naøy. Chuùng toâi tìm caùch troán boû ñi vaø cuoái cuøng chaïy veà ñöôïc ñeán nhaø cuûa Orjes vaø Hans chæ naèm caùch choã tai bieán khoaûng 150 meùt. Hans ñang ñöùng tröôùc nhaø. Toâi keå cho anh ta nghe nhöõng gì ñaõ xaõy ra. Tieáng suùng sau ñoù ñaõ ngöng. Hans hoûi, coù ai cheát hay bò thöông khoâng. Chuùng toâi khoâng bieát. Caâu hoûi naøy laøm chuùng toâi baát an, raát coù theå ngöôøi ta caàn söï cöùu thöông. Cho neân chuùng toâi ba ngöôøi ñi trôû laïi Ñaøi phaùt thanh. Giöõa ñöôøng, tröôùc khaùch saïn daønh rieâng cho coá vaán quaân söï Myõ, toâi gaëp Paul Miller, moät ngöôøi Myõ coøn treû laøm vieäc trong Vaên phoøng tröôøng Ñaïi hoïc. Anh ta keå raèng 'hoï ñaõ ñi qua ñaây'. Thieáu taù Ñaëng Syõ, ngöôøi caàm ñaàu ñoaøn quaân, ñaõ baûo anh ta phaûi bieán maát ñi. Saép coù maøn phaûi gieát ngöôøi, vì oâng ta ñaõ nhaän ñöôïc leänh töø caáp treân ñeán deïp tan vuï baïo loaïn taïi Ñaøi phaùt thanh vôùi baát cöù giaù naøo. Ngay caû Paul cuõng khoâng bieát coù ngöôøi cheát hay khoâng. Anh ta ñaõ traûi qua traän baén phaù trong khaùch saïn "Coá vaán". Nhöng anh ta bieát raèng Thieáu taù Syõ laø moät ngöôøi Ki toâ quaù khích vaø laø moät ngöôøi thaân tín cuûa Toång giaùm muïc Thuïc.

Ngaõ tö ñöôøng tröôùc Ñaøi phaùt thanh gioáng nhö moät baõi chieán tröôøng giôø ñaây hoang vaéng. Voâ soá chieác xe ñaïp cong queo vaø daøy deùp ñuû maøu naèm ngoån ngang treân ñöôøng giôø ñaây ñaõ vaéng boùng ngöôøi; chæ coù moät nhoùm nhoû thanh nieân Phaät töû caàm côø naêm maøu ñi veà höôùng phía beân kia chieác caàu, theo sau laø moät chieác thieát giaùp, thænh thoaûng baén ñuoåi theo saùt treân ñaàu ngöôøi. Coù hai vieân caûnh saùt ñöùng ôû ñoù, nhöng chaéc cuõng khoâng roõ taïi sao hoï coù maët. Chuùng toâi hoûi caùc ngöôøi caûnh saùt, coù gì traàm troïng khoâng. Hoï noùi khoâng bieát gì vaø khuyeân chuùng toâi neân vaøo nhaø thöông xem thöû sao.

Trong khu nhaäp vieän coù khoaûng 20 ngöôøi bò thöông ñang naèm. Khoâng coù ai bò thöông traàm troïng caû. Hoï chæ bò traày xöôùc vaø treïo xöông vì trong luùc hoãn loaïn, hoï ñaõ bò ñeø beïp vaø daãm leân ngöôøi. Hoï ñang ñöôïc chaêm soùc bôûi baùc só Toâ ñình Cöï, tröôûng phoøng moã cuûa beänh vieän. OÂng ta coù veû hoát hoaûng khi thaáy chuùng toâi xuaát hieän. "Caùc oâng haõy veà ñi, ñaây khoâng phaûi laø chuyeän cuûa caùc oâng. Chæ coù moät vaøi veát thöông nheï, moät mình chuùng toâi caùn ñaùng ñöôïc roài", oâng ta noùi nhö vaäy. Khi chuùng toâi saép söûa ra veà, thì coù moät ngöôøi y taù tröôùc ñaây laøm trong khu Taâm thaàn ra daáu keâu toâi laïi. "OÂng haõy vaøo xem trong nhaø xaùc", oâng ta noùi kheû beân tai toâi nhö vaäy.

Nhaø xaùc naèm beänh caïnh nhaø thöông ñieân vaø do nhöõng lao coâng cuûa nhaø thöông naøy canh gaùc. Khoâng coù aùnh ñeøn ñieän. Döôùi aùnh saùng yeáu ôùt cuûa ñeøn baïch laïp, chuùng toâi thaáy coù baûy thaân ngöôøi ñaày maùu me ñöôïc ñaët treân ba baøn khaùm nghieäm baèng ñaù. Töø chaân ñeán ngöïc thaân theå hoï coøn nguyeân veïn. Nhöng naêm caùi xaùc - taát caû laø treû em- thì khoâng coøn ñaàu. Nôi moät ngöôøi phuï nöõ thì coù nhöõng veát ñaïn baén vaøo caùnh tay, vai vaø coå. Caùc xe thieát giaùp ñaõ baén naùt ñaàu caùc em thieáu nhi, coù leõ vaøo luùc caùc em leo qua haøng raøo cuûa Ñaøi phaùt thanh vaø nhoâ ñaàu ra tröôùc. Neáu nhö caùc em khoân ngoan nhö ngöôøi lôùn, töùc laø naèm xuoáng döôùi ñaát luùc suùng ñaïn baét ñaàu noå, thì coù leõ caùc em ñaõ khoâng heà haán gì.

Cha meï cuûa nhöõng ngöôøi töû naïn ñang thuùt thít khoùc. Ngöôøi cha cuûa moät em beù gaùi ñaõ cheát yeâu caàu chuùng toâi chuïp hình nhöõng xaùc cheát. Nhöng chuùng toâi khoâng coù mang theo maùy hình. Hans vaø Tyù ñi veà kieám Orje, vì anh ta coù ñem veà Hueá ñaày ñuû maùy moùc. Khi toâi muoán quay ñi khoâng muoán nhìn caûnh theâ thaûm naøy nöõa, thì toâi chôït thaáy beân caïnh caùnh tay cuûa moät xaùc treû em khoâng ñaàu moät con maét dính vaøo moät ít da ñaàu vaø moät khuùc xöông traùn.

Tröôùc nhaø xaùc toâi gaëp moät vò sö treû tuoåi cuûa chuøa Baûo quoác vaø ñang theo hoïc tieáng Phaïn taïi Ñaïi hoïc. OÂng ta ñaõ troán vaøo nhaø thöông vì sôï bò baét giöõa ñöôøng. Toâi ñöa oâng ta veà laïi chuøa, toïa laïc chæ caùch caên phoøng toâi ôû vaøi böôùc.

Khi veà ñeán khu cö xaù giaùo sö ñaïi hoïc toâi voäi böôùc leân caùc taàng caáp ñeå ñeán caên phoøng cuûa gia ñình Giaùo sö Krainick. Tình côø luùc ñoù baø Krainick ñang ñoïc vaøo maùy ghi aâm böùc thö gia ñình hoûi thaêm caùc ngöôøi con. Trong söï hoát hoaûng luùc baø vaø oâng choàng nghe toâi keå laïi nhöõng bieán coá vöøa xaûy ra, baø ñaõ queân taét maùy. Do ñoù maø coù ñöôïc lôøi töôøng thuaät ñaàu tieân ghi laïi chæ khoâng ñaày moät giôø ñoàng hoà sau caùc bieán coá treân ; cuoän baêng nhöïa ghi aâm naøy ñaõ ñöôïc duøng laøm baèng côù vaøo thaùng chín naêm 1963 tröôùc UÛy ban Vieät Nam cuûa Lieân hieäp quoác, keøm theo vôùi lôøi khai danh döï chöùng thaät nguyeân baûn cuûa Giaùo sö Krainick.

Sau ñoù cuõng vaøo khoaûng 11 giôø 30 ñeâm, toâi ñeán ñaùnh thöùc oâng baïn Tuaân vaø cuõng keå nhöõng gì ñaõ xaûy ra. Tuaân töùc thôøi hieåu ñöôïc taàm quan troïng chính trò cuûa bieán coá. Tuaân nhaän ñònh raèng nhöõng cuoäc bieåu tình khaép toaøn quoác cuûa caùc giôùi Phaät töû seõ laøm giaûm uy tín cuûa oâng Dieäm, vaø cuoái cuøng ngöôøi Myõ phaûi boû rôi oâng ta. Quaân ñoäi vì sôï cuùp vieän trôï seõ tìm caùch laät ñoå oâng ta. Toâi caàn phaûi ñi vaøo Saøigoøn ñeå thoâng baùo cho Mieân vaø Quaùt bieát, ñoàng thôøi tìm caùch ñöa tin cho caùc haõng thoâng taán Myõ ñeå hoï khai thaùc bieán coá naøy. Coù moät söï truøng hôïp laø Giaùo sö Krainick vaø toâi ñaõ döï ñònh töø laâu seõ vaøo Saøigoøn trong caùc ngaøy tôùi ñeå gaëp oâng boä tröôûng boä Giaùo duïc vaø veù maùy bay ñaõ ñöôïc mua saün roài. Ñaây laø moät cô hoäi toát ñeå veà thuû ñoâ maø khoâng ai ñeå yù.

Saùng hoâm sau vaøo luùc 7 giôø vò sö treû maø toâi ñaõ ñöa veà chuøa toái hoâm qua ñeán gaëp toâi vaø ñöa hai böùc thö nhôø chuyeån ñeán Thöôïng toïa Thích Minh Chaâu hieän ñang du hoïc taïi AÁn ñoä vaø Toå chöùc Phaät giaùo quoác teá. Toâi ñöôïc yeâu caàu tìm caùch chuyeån ngaàm hai böùc thö naøy ra khoûi nöôùc. Tröôùc khi chuùng toâi leân ñöôøng ra phi tröôøng Phuù baøi, Orje xuaát hieän vaø giao cho toâi cuoän phim chuïp toái hoâm qua. Nöûa giôø tröôùc khi caûnh saùt caám khoâng cho ai vaøo nhaø xaùc , anh ta ñaõ chuïp ñöôïc taát caû xaùc nhöõng ngöôøi cheát. Giaùo sö Krainick boû cuoän phim vaøo tuùi quaàn cuûa oâng ta - ñeå phoøng tröôøng hôïp caûnh saùt ñaõ ngöûi bieát ñöôïc söï coù maët cuûa toâi taïi nôi xaõy ra tai bieán vaø söï luïc loïi sau ñoù cuûa chuùng toâi taïi beänh vieän. Nhöng ôû Phuù baøi hay taïi Saigoøn khoâng ai ñeå yù gì ñeán chuùng toâi. Chaéc haún ñoái vôùi maät vuï cuûa oâng Dieäm, caùc bieán coá ñaõ xaõy ra moät caùch quaù baát ngôø vaø khoâng ai tính ñeán chuyeän seõ coù nhöõng nhaân chöùng ngoaïi quoác.

Cuøng vôùi oâng Krainick toâi thueâ moät caên phoøng taïi khaùch saïn. Toâi tìm ñeán Mieân (1) lieàn vaø ñaùnh thöùc oâng ta ra khoûi giaác nguû tröa. OÂng ta môû cöûa cho toâi maø ñang coøn ngaùi nguû vaø maët maøy nhaên nhoù. Nhöng boä tòch oâng ta thay ñoåi lieàn sau khi hieåu ñöôïc vaán ñeà. Thaùi ñoä tính toaùn cuûa oâng ta laø moät gaùo nöôùc laïnh vaøo söï phaån uaát vaø noùng loøng cuûa toâi. Gioáng nhö Tuaân, oâng ta chæ nhìn thaáy nôi nhöõng xaùc cheát nhöõng con baøi saùng giaù coù ñöôïc moät caùch baát ngôø trong coâng cuoäc vaän ñoäng choáng cheá ñoä ñoäc taøi. Trong luùc Tuaân choáng cheá ñoä ñoäc taøi vì chòu khoâng noåi nhöõng baát coâng thì ñoái vôùi Mieân, ñaây chæ laø moät möu toan noäi loaïn. Mieân thay aùo quaàn vaø chuùng toâi keùo ñeán nhaø Quaùt. OÂng naøy cuõng ñöôïc ñaùnh thöùc ra khoûi giaác nguû tröa. Söï ñieàm tónh vaø trònh troïng thöôøng leä cuûa oâng ta boãng choác ñaõ bieán thaønh moät söï kích ñoäng sau khi ñaõ nghe toâi keå chuyeän. Phaûi taïo moät theá lieân minh töùc khaéc vôùi Phaät giaùo, tröôùc khi ngöôøi khaùc cuøng coù yù töôûng naøy. Söï vieäc ñaõ coù nhieàu ngöôøi cheát chæ laø chuyeän beân leà ñoái vôùi oâng ta. OÂng ta nhaän laáy cuoän phim töø tay toâi vaø höùa seõ nhôø ngöôøi thaân tín sang ra khoaûng 12 baûn trong voøng 24 tieáng ñoàng hoà. Sau ñoù chuùng toâi trôû veà laïi khaùch saïn, vì luùc 5 giôø chieàu Giaùo sö Krainick vaø toâi coù heïn vôùi oâng boä tröôûng giaùo duïc.

Noäi dung cuûa buoåi tieáp kieán naøy chæ coøn löu laïi trong trí nhôù cuûa toâi moät caùch rôøi raïc. Döï thaûo xaây döïng nhöõng trung taâm laâm saøn cho tröôøng ñaïi hoïc ñaõ ñöôïc baøn ñeán. OÂng Krainick vaø toâi ñaõ chieát tính phí toån xaây caát vaø baûo quaûn, keâ nhöõng duïng cuï caàn thieát caàn mua vaø nhöõng ñeà nghò xin taøi trôï. Ñoù laø moät trong nhöõng ñoà aùn phaùt trieån toaøn haûo veà maët kyõ thuaät, nhöng neáu xeùt veà caùc maët chính trò, kinh teá vaø taâm lyù thì laø haûo huyeàn, maø baát cöù moät ngöôøi coäng taùc vieân ngoaïi quoác naøo ñaày thieän chí ñeàu ñöa ra trong nhöõng naêm ñaàu tieân ñeán nôi quoác gia mình muoán giuùp. Trong luùc noùi chuyeän, thaät tình hoàn vía cuûa toâi ñeå choã khaùc. Gioïng noùi cuûa Giaùo sö Krainick, cuûa oâng Boä tröôûng, vaø ngay caû cuûa chính toâi ñaõ xa rôøi thöïc taïi, taát caû ñoái vôùi toâi nhö tieáng phaùt aâm ngaây ngoâ cuûa nhöõng ngöôøi goã ñöôïc leân giaây coùt; nhöõng cöû chæ buoàn cöôøi cuûa oâng boä tröôûng, nhöõng cuùi ñaàu thaùi quaù cuûa oâng Krainick vaø ngay khuoân maët daøi thoøn ra cuûa chính toâi ñaõ khieán toâi muoán baät cöôøi. Luùc cuoäc noùi chuyeän keát thuùc, toâi coù caûm töôûng gioáng nhö moät ngöôøi ñieân ñöôïc thaû ra laàm tröôùc cöûa nhaø thöông ñieân.

Buoåi toái hoâm ñoù Raoul môøi toâi aên chung vôùi hai nhaø baùo, phoùng vieân ngöôøi Myõ Neel Sheehan vaø ngöôøi UÙc Nick Turner. Luùc toâi keå cho hoï nghe veà nhöõng gì ñaõ xaõy ra ôû Hueá, hoï nghi ngôø khoâng tin töôûng chuùt naøo lôøi keå cuûa toâi. Chuyeän xaõy ra ñoái vôùi hoï quaù ñoäng trôøi, neân hoï khoâng muoán ñuïng chaïm ñeán neáu khoâng coù moät ñaûm baûo naøo. Sau khi toâi ñöa cho hoï xem caùc aûnh do ngöôøi cuûa oâng Quaùt sang, hoï nhaåy ñaåy leân vaø loâi giaáy buùt ra ñeå ghi cheùp. Ngay tröôùc nöûa khuya hoï ñaõ chuyeån ñi baèng maùy vieãn kyù nhöõng baûn tin ñeán khaép theá giôùi. Vì Turner laøm vieäc cho haõng thoâng taán Reuter, Sheehan cho haõng UPI, toâi hy voïng seõ ñoïc ñöôïc nhöõng haøng chöõ lôùn treân baùo chí khaép naêm chaâu. Moät söï laàm to, moät söï ngaây thô laøm sao! Sau 48 tieáng ñoàng hoà, toâi phaûi nhaän ra raèng, ngoaïi tröø ñaøi Haø noäi, khoâng moät ñaøi phaùt thanh naøo ñöa tin, ngay caû nhöõng tôø baùo lôùn nhö Le Monde, New York Times ñeàu im baët.

Khoâng chòu boù tay, toâi quyeát ñònh laáy maùy bay qua Phnom Penh. Chính quyeàn Caêm boát trong thôøi gian qua ñaõ bò chính quyeàn oâng Dieäm ñaõ kích döõ doäi vì ñöôøng loái ngoaïi giao trung laäp. Vaøo cuoái nhöõng naêm 50, cô quan phaûn giaùn Myõ CIA vôùi söï coäng taùc cuûa moät vaøi ñieäp vieân Vieät nam ñaõ tìm caùch laät ñoã chính quyeàn cuûa hoaøng thaân Sihanouk, nhöng ñaõ bò thaát baïi. Chính Mieân vaø moät ngöôøi lanh lôïi khaùc teân laø Ñaëng ñöùc Khoâi ñaõ ñieàu khieån coâng taùc naøy. ÔÛ Laøo thì hoï thaønh coâng hôn. Töôùng Phoumi Nosavan ñaõ leân naém quyeàn vôùi söï giuùp ñôõ cuûa hoï vaø CIA. Thaùi ñoä khoâng thích cheá ñoä oâng Dieäm cuûa hoaøng thaân Sihanouk laøm toâi hy voïng coù theå ñaït ñöôïc moät keát quaû naøo ñoù trong vieäc baùo ñoäng cuûa toâi. Töø nôi ñoù, toâi cuõng coù theå vieát thö cho moät vaøi tôø baùo Taây Ñöùc keøm theo vôùi nhöõng hình aûnh do Orje chuïp vaø vaø gôûi laù thö maø vò sö treû ngöôøi Hueá nhôø toâi chuyeån cho Thöôïng toïa Thích Minh Chaâu. Ngoaøi ra cuoän phim coù nhöõng aâm baûn chuïp nhöõng xaùc cheát laøm toâi khoâng yeân loøng chuùt naøo. Chöøng naøo nhöõng aâm baûn naøy chöa ra khoûi Vieät Nam, thì toâi coøn lo laéng cho an ninh cuûa ngay chính baûn thaân toâi...

(1) Vì baøi töôøng thuaät ñöôïc phoå bieán laàn ñaàu tieân naêm 1968 taïi Taây Ñöùc trong luùc chieán tranh ñang xaõy ra döõ doäi taïi Vieät Nam vaø ñeå traùnh nhöõng heä luïy khoâng toát cho caùc nhaân vaät trong baûn hoài kyù, teân thaät cuûa raát nhieàu ngöôøi ñaõ ñöôïc ghi döôùi moät teân khaùc, nhö Tuaân töùc laø Giaùo sö Buøi töôøng Huaân, sau naøy laøm boä tröôûng vaø thöôïng nghò só, Mieân töùc laø Ñaïi söù Buøi Dieãm, Quaùt töùc laø Thuû töôùng Phan huy Quaùt sau naøy v.v...

(Dòch ñeå töôûng nieäm 8 vò Thaùnh töû ñaïo ñeâm 8/5/1963 taïi Ñaøi Phaùt thanh Hueá.
Nam moâ A di ñaø Phaät.
Phaät töû Minh Nguyeän,
thaùng 4-2001)

Source : Chuyeån Luaân