Ngöôøi Cö Só [ Trôû Veà ] [Trang Chính]
phuø ñoång 63
Qua cuoäc ñaáu tranh choáng laïi cheá ñoä nhaø Ngoâ naêm 1963, Phaät giaùo vuøng ñöùng daäy nhö moät Thaùnh Gioùng, moät Thaïch Sanh ñeå choáng laïi moät cheá ñoä ñaõ nhaân danh tö caùch vaø quyeàn lôïi yù thöùc heä ñeå xaâm phaïm vaø chaø ñaïp nhöõng quyeàn caên baûn vaø truyeàn thoáng cuûa ñoàng baøo ñoàng loaïi.Hoaøng Nguyeân Nhuaän
Bieán coá naày cuõng ñaåy Phaät giaùo Vieät Nam vaøo vaän thaêng traàm chung cuûa ñaát nöôùc ñang ôû vaøo thôøi cao ñieåm cuøng taéc bieán cuûa Chieán Tranh Laïnh.
Bieán coá naày thöôøng ñöôïc söû saùch nhaéc tôùi nhieàu caùch khaùc nhau nhö 'vuï Ñaøi Phaùt Thanh Hueá', 'vuï côø Phaät Giaùo', 'phong traøo Phaät giaùo choáng chính quyeàn', 'vuï Phaät Ñaûn 63'.v.v... Vaø söû saùch cho ñeán baây giôø vaãn chöa ñoàng yù veà moät vaøi ñieåm nhö leänh caám treo côø Phaät giaùo, 'baøi dieãn vaên' cuûa Thöôïng Toïa Trí Quang trong leã Phaät Ñaûn 1963, cuoäc bieåu tình taïi Ñaøi Phaùt Thanh Hueá ñeâm Phaät Ñaûn, thoûa hieäp giöûa chính quyeàn vaø Phaät giaùo sau vuï Ñaøi Phaùt Thanh Hueá, Hoa Kyø vaø bieán coá 1963, keá hoaïch Nöôùc Luõ 20.8, vieäc Thöôïng Toïa Trí Quang tî naïn chính trò trong Toøa Ñaïi Söù Myõ, Phaät giaùo vaø caùch maïng 1.11.
Vì moïi chuyeän xaûy ra ñeàu do truøng truøng duyeân khôûi, vì ngöôøi ta thöôøng nhôù nhöõng gì 'ñaùng' nhôù, vì ngoân töø coù theå boäc baïch maø cuõng coù theå nguïy trang thöïc taïi neân tham voïng xaùc quyeát moät söï thaät khaùch quan chæ laø tham voïng baét löôn ñaàu ñuoâi. Laõo Töû ñaõ nhaéc nhôû ñieàu ñoù khi noùi veà 'ñaïo khaû ñaïo phi thöôøng ñaïo, danh khaû danh phi thöôøng danh'. Moät ñoâi ngöôøi vaãn tin vaøo caùc söû lieäu chính thöùc laø caùc hoà sô coâng vaên ñaõ - hoaëc seõ daàn daàn, ñöôïc baïch hoùa. Nhöng cöù xem qua moät vaøi ví duï nhö Pentagon Papers, hay Before The Fall cuûa William Safire(1), In Retrospect cuûa MacNamara(2) môùi thaáy coâng vaên hay yù kieán coâng khai chính thöùc cuûa ngöôøi chuû ñoäng trong cuoäc chöa haún ñaõ raønh roït khuùc chieát nhö hai vôùi hai laø boán.
Söï thaät tröôùc tieân laø ñieàu ñeå maø soáng vôùi chöù khoâng phaûi laø ñieàu ñeå maø noùi veà. Truyeàn ñaït hay caûm thoâng söï thaät ñoù vôùi ngöôøi khaùc laø chuyeän ñeán sau, tuøy cô duyeân ngöôøi noùi ngöôøi nghe. Nhöõng ñieàu ñöôïc ghi laïi sau ñaây vaãn coøn thieáu soùt, ñaõ haún. Khaùc bieät duy nhaát - neáu coù, chính laø choã ñieàu ghi laïi ôû ñaây ñaõ ñöôïc taåm baèng maùu, nöôùc maét, nuï cöôøi cuûa keû ñaõ chaáp nhaän daán thaân vaøo bieán coá ñoù nhö moät caùch traû nôï ñôøi, moät caùch giaûi nghieäp.Michael MacLear goïi Hueá laø thaùnh ñòa cuûa Phaät giaùo Vieät Nam nhö Mecca laø thaùnh ñòa cuûa Hoài giaùo hay Vatican laø thaùnh ñòa cuûa Kitoâ giaùo(3). Hueá laø caùi noâi vaø laø truï sôû cuûa Toång Hoäi Phaät Giaùo Vieät Nam thaønh laäp naêm 1950 do söï hôïp nhaát cuûa Phaät giaùo Baéc, Trung, Nam.LAÙ CÔØ CHÆ LAØ MIEÁNG VAÛI KHOÂNG ÑAÙNG BA XU
Nguyeän voïng cuûa Phaät giaùo baáy giôø laø nhaát thoáng toå chöùc ñeå coù theå ñieàu hôïp moät caùch hieäu quaû hôn caùc Phaät söï cuûa tín ñoà toaøn quoác trong moät tình theá ñang coù nhieàu chuyeån bieán. Nhöng luaät phaùp khoâng cho pheùp nguyeän voïng ñoù thaønh töïu vì Duï soá 10 do Baûo Ñaïi ban haønh naêm 1950 chæ maëc nhieân thöøa nhaän moät toân giaùo duy nhaát ôû Vieät Nam laø Kitoâ giaùo Vatican duø Kitoâ giaùo ôû ñaây cuõng chæ laø moät chi nhaùnh cuûa Kitoâ giaùo Phaùp do Hoäi Truyeàn Giaùo Haûi Ngoaïi Phaùp tröïc tieáp ñieàu haønh maõi ñeán naêm 1960 môùi ñöôïc thay theá baèng Hoäi Ñoàng Giaùm Muïc ñöôïc Vatican khai sinh ñeå quaûn trò Giaùo Hoäi Coâng Giaùo taïi Vieät Nam. Theo tinh thaàn ñoù, Vieät Nam khoâng coù moät toân giaùo naøo ñuùng nghóa caû, tröø Kitoâ giaùo. Phaät giaùo cuõng nhö Tin Laønh, Cao Ñaøi, Hoøa Haûo ñeàu chæ coù tö caùch phaùp nhaân cuûa hieäp hoäi, töông töï nhö hoäi ñua ngöïa, hoäi theå thao, hoäi töông teá... Ñieàu naày giaûi thích taïi sao khi ñaõ hôïp nhaát roài Phaät Giaùo Vieät Nam vaãn phaûi nuùp döôùi caùi teân Toång Hoäi Phaät Giaùo chöù khoâng theå xöng laø Giaùo Hoäi Phaät Giaùo, chöa keå moät khoù khaên khaùc laø baát cöù luùc naøo chính quyeàn coù theå caám duøng luoân hai chöõ Phaät Giaùo vaø baét phaûi goïi laø Phaät Hoïc môùi chaáp nhaän cho laäp hoäi.
Toång Hoäi Phaät Giaùo Vieät Nam ñaët truï sôû trung öông taïi chuøa Töø Ñaøm Hueá vaø quyeát ñònh laáy côø Phaät Giaùo quoác teá laøm côø cuûa Phaät giaùo Vieät Nam. Mieáng vaûi nguõ saéc naày quaû ñaõ aáp uû nguyeän voïng thaâm traàm cuûa Phaät giaùo trong giai ñoaïn ñoù laø thoaùt khoûi nhöõng aùp löïc toân chính naëng neà do ngoaïi nhaân aùp ñaët ñeå ñöôïc toàn taïi nhö moät toân giaùo Vieät Nam, tröôùc maét laø huûy boû nhöõng raøng buoäc kyø thò baát coâng cuûa Duï soá 10.
Hueá coù hai cuoäc leã quaàn chuùng lôùn lao laø leã Phaät Ñaûn vaø ngaøy cuùng aâm hoàn 23 thaùng Naêm aâm lòch - thöôøng ñöôïc goïi laø ngaøy thaát thuû kinh ñoâ, trong ñoù daân Hueá ñaõ duøng tín ngöôõng ñeå kyû nieäm ngaøy ñoäc laäp quoác gia bò böùc töû khi Phaùp ñaùnh chieám thuû ñoâ Hueá.
Theo thoâng leä haøng naêm, ñeán ngaøy Phaät Ñaûn caùc tö gia ñeàu treo côø Phaät giaùo, coù nôi laäp baøn thôø tröôùc nhaø hay nhöõng nôi coâng coäng nhö ngaõ ba, ngaõ tö ñöôøng hay caùc coâng vieân coâng tröôøng.
Naêm 1963, Ñaøi Phaùt Thanh Hueá cuõng daønh cho Phaät giaùo maáy chöông trình buoåi toái ñeå kyû nieäm Phaät Ñaûn. Phuï traùch buoåi phaùt thanh Phaät giaùo ñeâm 6.5 laø Gia Ñình Phaät Töû, ñeâm 7.5 laø Ñoaøn Sinh Vieân Phaät Töû Hueá, vaø ñeâm 8.5 hay ñeâm Phaät Ñaûn do chính Toång Hoäi Phaät Giaùo Trung Phaàn, ngoaøi phaàn tin töùc Phaät söï, chöông trình thöôøng cho phaùt thanh laïi phaàn ghi aâm buoåi leã Phaät Ñaûn chính thöùc hoài tröa.
Chöông trình Phaät Ñaûn 1963 coøn coù leã röôùc Phaät töø Chuøa Dieäu Ñeá veà Chuøa Töø Ñaøm ñeå cöû haønh leã chính thöùc. Chòu traùch nhieäm chung veà buoåi leã Phaät Ñaûn 1963 taïi Hueá laø Thöôïng Toïa Trí Quang, Hoäi Chuû Toång Hoäi Phaät Giaùo Trung Phaàn, tröïc tieáp chòu traùch nhieäm cuoäc röôùc Phaät laø Thöôïng Toïa Maät Hieån maø Phaät töû thöôøng goïi laø OÂn Truùc Laâm(4).
Tröôùc leã Phaät Ñaûn, caùc tænh thò toaøn quoác ñeàu nhaän ñöôïc coâng ñieän soá 9195 ngaøy 6.5.1963 cuûa Phuû Toång Thoáng nhaéc laïi leänh caám treo côø toân giaùo nôi tö gia cuõng nhö nôi coâng coäng nghóa laø caùc leã ñaøi, caùc quyeàn moân möøng Phaät Ñaûn. Coâng ñieän naày ñeán Hueá vaøo ngaøy 7.5 vaø ñuùng laø gioït nöôùc roùt vaøo bình nöôùc ñaõ ñaày be. Phaùt ngoân vieân cuûa Toøa Ñaïi Söù Myõ sau naày ñaõ ví von raèng Toång Thoáng Vieät Nam ra leänh caám treo côø Phaät giaùo trong ngaøy Phaät Ñaûn thì cuõng chaúng khaùc gì Toång Thoáng Myõ ra leänh caám haùt thaùnh ca trong leã Giaùng Sinh(5). Caûnh saùt coâng an cöù theo leänh maø thi haønh khieán cho nhieàu nôi xaûy ra xoâ xaùt giöõa Phaät töû vaø nhaân vieân coâng löïc. Phaät töû Hueá coøn xuùc ñoäng hôn vì suoát maáy tuaàn qua, Kitoâ giaùo vaø chính quyeàn Hueá ñaõ töng böøng kyû nieäm leã thuï phong linh muïc cuûa Ngoâ ñình Thuïc, vaø thaønh phoá Hueá traøn ngaäp côø Vatican, ngay caû nhöõng nôi khoâng coù moät tín ñoà hay moät cô sôû Kitoâ giaùo naøo caû.
Ñoái phoù vôùi leänh caám treo giaùo kyø ñoù, Toång Hoäi Phaät Giaùo ñaõ hoïp khaån vaøo chieàu 7.5 vaø quyeát ñònh cöû moät phaùi ñoaøn Tröôûng Laõo ñeán gaëp Thò Tröôûng Hueá kieâm Tænh Tröôûng Thöøa Thieân Nguyeãn vaên Ñaúng yeâu caàu chính quyeàn thu hoài coâng ñieän veà giaùo kyø. Cuoäc ñaáu tranh cuûa Phaät Giaùo chính thöùc baét ñaàu töø luùc ñoù chöù khoâng phaûi ñôïi ñeán ngaøy hoâm sau vôùi nhöõng phaùt bieåu naåy löûa cuûa Thöôïng Toïa Trí Quang hay thaûm caûnh ñaåm maùu taïi Ñaøi Phaùt Thanh Hueá.
Neáu tinh yù, chính quyeàn haún thaáy quyeát taâm cuûa Phaät giaùo qua haønh ñoäng xuaát töôùng baèng phaùi ñoaøn tröôûng laõo ñoù ñeå roài coù theå ñoái phoù thöùc thôøi vaø uyeån chuyeån hôn. Ñaùng tieác laø chính quyeàn khoâng chòu nhaän thaáy ñieàu ñoù cho neân phaùi ñoaøn ñaïi dieän Phaät Giaùo chæ nhaän ñöôïc nhöõng giaûi thích quanh co vaø nhöõng höùa heïn mô hoà töï thò. Phaàn lôùn cuõng vì uy quyeàn quoác gia trong cheá ñoä naày khoâng naèm trong moät heä thoáng minh baïch naøo caû. Treân Thò Tröôûng coøn coù Ñaïi Bieåu Chính Phuû, treân Ñaïi Bieåu Chính Phuû coøn coù Coá Vaán Chæ Ñaïo Mieàn Trung Ngoâ ñình Caån, treân Ngoâ ñình Caån coøn coù oâng baø Coá Vaán Chính Trò Ngoâ ñình Nhu, treân oâng baø Ngoâ ñình Nhu laø Toång Thoáng Ngoâ ñình Dieäm, treân Toång Thoáng laø Giaùm Muïc Ngoâ ñình Thuïc vöøa chaên chieân vöøa giöõ thaønh trong tö caùch 'quyeàn huynh theá phuï' tuyeät ñoái. Vaø ñöông nhieân, treân taát caû nhöõng quyeàn löïc baûn xöù ñoù laø Ñaïi Söù Vatican hay Khaâm Söù Toøa Thaùnh naém troïn linh hoàn taäp theå tín höõu Ki - toâ ñang ñöùng sau löng anh em hoï Ngoâ vaø Toaø Ñaïi Söù Myõ thaàn hoä maïng Ngoâ ñình Dieäm.
Trong khi Toång Thoáng Ngoâ ñình Dieäm daèn maët nhöõng aâm möu ñoái laäp raèng 'sau Hieán Phaùp coøn coù toâi' vaø Giaùm Muïc Ngoâ ñình Thuïc noùi thaúng 'laù côø chæ laø moät mieáng vaûi ba xu coù chi maø phaûi tranh ñaáu...'(6) thì Phaät Giaùo Hueá quaû ñaõ ñi vaøo con ñöôøng heûm moät chieàu vaäy.Ngaøy Phaät Ñaûn 1963 baét ñaàu baèng leã röôùc Phaät töø Chuøa Dieäu Ñeá leân Chuøa Töø Ñaøm do caùc ñoaøn theå nhö Khuoân Hoäi Phaät giaùo, Gia Ñình Phaät Töû, Sinh Vieân Phaät Töû, Coâng Chöùc Phaät Töû, Tieåu Thöông Phaät Töû... phuï traùch. Haøng laõnh ñaïo Phaät giaùo, caùc haøng Phaät töû, ñaïi dieän chính quyeàn trong ñoù coù Thò Tröôûng Hueá, caùc quan khaùch trong ñoù coù ñaïi dieän cuûa Toaø Laõnh Söï Myõ vaø Ñaøi Loan vaø ñaïi dieän cuûa Phoøng Thoâng Tin Vaên Hoùa Phaùp taïi Hueá vaø Phaät töû thì teà töïu ôû Töø Ñaøm chôø Phaät 'veà' ñeán ñeå cöû haønh leã chính thöùc.CUOÄC RÖÔÙC PHAÄT VAØ NHÖÕNG BIEÅU NGÖÕ BOÁC LÖÛA
Hoâm nay Phaät veà hôi treå. Lyù do vì ñoaøn röôùc Phaät vöøa baêng qua caàu Gia Hoäi ñeå vaøo ñöôøng chính cuûa thaønh phoá thì moät loaït caùc bieåu ngöõ laï xuaát hieän ngay trong ñoaøn röôùc Phaät nhö saám chôùp laøm uø tai hoa maét khoâng nhöõng soá coâng an caûnh saùt ñang laêm le canh chöøng ñoaøn röôùc Phaät maø caû ñoái vôùi nhöõng daân chuùng vaø Phaät töû ñöùng ñaày hai beân ñöôøng xem ñoaøn röôùc ñi ngang. Nhöõng bieåu ngöõ aáy vieát:
-Chuùng toâi ñaõ ñeán luùc bò baét buoäc phaûi tranh ñaáu cho chuû tröông toân giaùo bình ñaúng. Chuùng toâi khoâng töø choái moät hy sinh naøo
-Phaûn ñoái chính saùch baát coâng gian aùc
-Côø Phaät giaùo quoác teá khoâng theå bò trieät haï
-Phaät giaùo ñoà chæ uûng hoä chính saùch bình ñaúng toân giaùo
-Yeâu caàu chính phuû thi haønh chính saùch toân giaùo bình ñaúng
-Phaät giaùo ñoà nhaát trí baûo veä Chaùnh Phaùp duø phaûi hy sinh
Khoâng ñôïi chính quyeàn phaûn öùng baèng caùch ngaên chaän vaø giaûi taùn ñoaøn röôùc, tòch thu caùc bieåu ngöõ vaø baét giam nhöõng ngöôøi caêng bieåu ngöõ v.v..., vôùi tö caùch ngöôøi chòu traùch nhieäm veà ñoaøn röôùc, Thöôïng Toaï Maät Hieån ñaõ ra leänh ngöng ñoaøn röôùc vaø tòch thu caùc bieåu ngöõ roài môùi cho ñoaøn röôùc tieán haønh. Caùc bieåu ngöõ bò tòch thu, ñoaøn röôùc tieáp tuïc tieán leân moät quaõng thì ñôït bieåu ngöõ thöù hai vôùi noäi dung y heät laïi laùc ñaùc xuaát hieän ôû nhöõng ñoaïn khaùc trong ñoaøn röôùc. Tình traïng ñoù xaûy ra maáy laàn vaø cuoái cuøng Ban Toå Chöùc phaûi môøi caû Thöôïng Toïa Trí Quang xuoáng hieän tröôøng ra leänh deïp caùc bieåu ngöõ ñeå leã röôùc Phaät coù theå tieáp tuïc vaø höùa vôùi nhöõng ngöôøi tröông bieåu ngöõ laø khi veà ñeán Töø Ñaøm Thöôïng Toïa seõ traû lôøi veà nhöõng yeâu saùch treân caùc bieåu ngöõ ñoù. Ñoaøn röôùc cuoái cuøng ñaõ veà ñeán Töø Ñaøm...
Vôùi tö caùch tröôûng ban toå chöùc leã Phaät Ñaûn 1963 taïi Hueá, Thöôïng Toïa Trí Quang ñaõ ñöùng ra caùo loãi vì leã ñaõ khoâng cöû haønh ñuùng chöông trình. Lyù do chaäm treã ñoù laø caùc bieåu ngöõ ñoät ngoät xuaát hieän trong cuoäc tuaàn haønh. Moät laàn nöõa, Thöôïng Toïa yeâu caàu Phaät töû caêng caùc bieåu ngöõ aáy leân cao cho moïi ngöôøi thaáy roõ hoï muoán gì. Nhöõng bieåu ngöõ ñaõ bieán maát hoài saùng giôø laïi xuaát hieän. Thöôïng Toïa ñoïc laàn löôït töøng bieåu ngöõ, giaûi thích noäi dung cuõng nhö nguyeân nhaân taïi sao coù bieåu ngöõ ñoù vaø ghi nhaän nguyeän voïng phaûn aûnh qua nhöõng bieåu ngöõ ñoù. Khoâng khí khuoân vieân Chuøa Töø Ñaøm nhö coù chuyeàn ñieän, maët ñaát khuoân vieân chuøa nhö rung chuyeån theo töøng lôøi cuûa Thöôïng Toïa. Thöôïng Toïa khoâng ñoïc moät dieãn töø soaïn saün hay öùng khaåu naøo caû nhöng nhöõng lôøi giaûi thích caùc bieåu ngöõ cuûa Thöôïng Toïa ñaõ bieán thaønh moät caùo traïng maïch laïc vaø minh baïch veà thaûm caûnh baát bình ñaúng vaø ñaøn aùp toân giaùo maø Phaät giaùo laø naïn nhaân töø thôøi Phaùp thuoäc vaø nhaát laø töø thôøi Ñeä Nhaát Coäng Hoøa.
Sau phaàn öùng khaåu giaûi thích bieåu ngöõ cuûa Thöôïng Toïa Trí Quang laø phaàn nghi leã dieãn ra moät caùch bình thöôøng eâm ñeïp. Nhöng ñoù chæ laø eâm ñeïp beà maët bôûi theo ñuùng chöông trình thì nhöõng lôøi öùng khaåu naåy löûa cuûa Thöôïng Toïa Trí Quang tröa hoâm nay ñaõ ñöôïc ghi baêng vaø seõ ñöôïc phaùt laïi trong buoåi phaùt thanh Phaät giaùo toái hoâm nay...Tröôùc bieán coá Phaät Ñaûn 1963 vaø veà phöông dieän ñoái khaùng khoâng coäng saûn, ít ra chính quyeàn cuõng ñaõ ñi qua naêm côn baõo toá chính trò nhö cuoäc bieán ñoäng Bình Xuyeân-Nguyeãn vaên Hinh, vuï aùm saùt huït ôû Ban Meâ Thuoät cuûa Haø minh Trí, phong traøo vaän ñoäng daân chuû chính trò hay phong traøo Caravelle cuûa nhoùm Nguyeãn xuaân Chöõ, vuï binh bieán cuûa Nguyeãn chaùnh Thi vaø cuoäc neùm bom Dinh Ñoäc Laäp cuûa Phaïm phuù Quoác - Nguyeãn vaên Cöû. Trong caû naêm laàn ñoù, khoâng moät baûn caùo traïng coâng khai naøo nhaèm vaøo cheá ñoä ñöôïc tung ra. Thöôïng Toïa Trí Quang laø ngöôøi ñaàu tieân coâng khai öùng khaåu baûn caùo traïng coâ ñoïng thaønh saùu taám bieåu ngöõ moäc maïc nhöng vang nhö saám, xeït löûa nhö laèng chôùp vaø xoaùy saâu vaøo taâm khaûm cuûa hôn taùm möôi phaàn traêm daân chuùng caûm thaáy mình laø Phaät töû caùch naày hay caùch khaùc. Saùu bieåu ngöõ ñoù chæ xoaùy vaøo ñieåm duy nhaát laø töï do tín ngöôõng vaø bình ñaúng toân giaùo(7). Nhöng veà ñieåm naày, Thöôïng Toïa Trí Quang cuõng khoâng phaûi laø ngöôøi ñaàu tieân.KHOÂNG PHAÛI LAØ LAÀN ÑAÀU
Ñaát nöôùc chia ñoâi, Ngoâ ñình Dieäm ñöôïc Myõ ñöa veà xoùa boû cheá ñoä Quoác Gia, laät ñoå Quoác Tröôûng Baûo Ñaïi, thaønh laäp cheá ñoä Coäng Hoøa Vieät Nam. Chính quyeàn Ngoâ ñình Dieäm laø moät caùi Big Mac moät beân laø chính quyeàn Myõ, moät beân laø theá löïc Kitoâ giaùo Hoa Kyø vaø Vatican, phaàn giöõa laø gia ñình hoï Ngoâ vaø tay chaân. Ngoaøi ba thaønh phaàn ñoù ra, taát caû coøn laïi ñeàu ñöôïc nhìn döôùi con maét 'ai khoâng theo ta laø keû thuø cuûa ta' nhö Thaùnh Kinh daïy. Phaät giaùo, Cao Ñaøi, Hoøa Haûo, vaø caû Tin Laønh ñeàu ñöôïc nhìn döôùi con maét aáy. Tình traïng trôû thaønh teä haïi cho ngöôøi Phaät töû töø khi coù chieán dòch Toá Coäng, phong traøo Dinh Ñieàn khaån hoang laäp aáp vaø phong traøo AÁp Chieán Löôïc. Döôùi maét moät soá ngöôøi haêng say vôùi nhieäm meänh thöøa sai vaø tin raèng cöùu caùnh bieän minh cho phöông tieän thì caùc bieän phaùp chính trò kinh teá xaõ hoäi ñoù laø nhöõng cô hoäi toát ñeå ñöa nhöõng keû ngoaïi ñaïo veà vôùi 'aùnh saùng Phuùc AÂm'. Sa vaøo hoaøn caûnh aáy, ngöôøi Phaät töû chæ coøn ba ñöôøng hoaëc theo ñaïo Ki - toâ ñeå höôûng ñaëc aân, hoaëc 'boû' ñaïo Phaät 'theo' Ñaïo OÂng Baø ñeå ñöôïc taïm thôøi yeân thaân, hoaëc choïn caùi cheát ñeå giöõ ñaïo goác. Tình traïng ñoù ngaøy caøng trôû thaønh teä haïi, nhaát laø ôû Nam Trung Phaàn vaø cao nguyeân keå töø naêm 1959. Phaät giaùo ñaõ khoâng nhaém maét tröôùc hieän töôïng 'baát coâng gian aùc' ñoù. Ngaøy 20.2.1962, Phaùp Chuû Toång Hoäi Phaät Giaùo Vieät Nam laø Hoøa Thöôïng Thích Tònh Khieát ñaõ gôûi cho Toång Thoáng Ngoâ ñình Dieäm vaø Chuû Tòch Quoác Hoäi Traàn vaên Laém moät hoà sô ñuùc keát haøng traêm vuï 'baát coâng gian aùc' ñoái vôùi Phaät töû vaø yeâu caàu chính quyeàn haõy vì quyeàn lôïi quoác gia kòp thôøi can thieäp(8). Nhöng ngay caû vieäc ñôn giaûn hoài aâm cho Phaät giaùo bieát laø ñaõ nhaän ñöôïc hoà sô - moät bieän phaùp haønh chaùnh vaø lòch söï toái thieåu, Ngoâ ñình Dieäm vaø Traàn vaên Laém ñeàu khoâng nhôù ñeán nöõa thì coøn mong gì chuyeän xeùt can thieäp.
Tröa ngaøy Phaät Ñaûn 1963, trong khi ñoïc vaø giaûi thích noäi dung saùu bieåu ngöõ 'töï phaùt' neâu treân, Thöôïng Toïa Trí Quang thaät ra chæ nhaéc laïi nhöõng gì Phaät Giaùo ñaõ noùi töø tröôùc. Khaùc chaêng laø laàn naày Phaät giaùo khoâng duøng vaên thö tay ñoâi tay ba nöõa maø baèng bieåu ngöõ, baèng lôøi noùi coâng khai cho vaïn ngöôøi nghe, vaø coù theå cho trieäu ngöôøi nghe khi cuoän baêng thu aâm leã Phaät Ñaûn ñöôïc quaây phaùt laïi trong chöông trình phaùt thanh cuûa Phaät giaùo toái hoâm ñoù.Ñaøi Phaùt Thanh Hueá naèm ngay chaân caàu Traøng Tieàn phía höõu ngaïn soâng Höông. Ñeán toái, xöôùng ngoân vieân ñaøi xin loãi vì lyù do kyõ thuaät chöông trình thöôøng leä daønh cho Phaät giaùo khoâng theå phaùt thanh ñöôïc vaø laáp choã troáng baèng nhaïc. Ñieàu naày khieán Phaät töû thaéc maéc töùc böïc ñoå veà trong khuoân vieân ñaøi moãi luùc moät ñoâng. Khoâng bieåu ngöõ, khoâng hoan hoâ ñaû ñaûo, chæ laëng yeân chôø cho ñaøi giaûi quyeát xong phaàn kyõ thuaät ñeå ñöôïc nghe laïi nhöõng lôøi Thöôïng Toïa Trí Quang noùi hoài saùng taïi chuøa Töø Ñaøm. Theá thoâi, ít ai nghó raèng mình ñang ñöôïc chöùng kieán moät cuoäc bieåu tình, moät cuoäc ñaáu tranh baát baïo ñoäng ñang dieãn ra tröôùc maét.ÑAØI PHAÙT THANH HUEÁ ÑEÂM PHAÄT ÑAÛN
Roài nhaïc laáp choã troáng cuõng heát, laøn soùng ñaøi boãng laëng caâm, môû ñaàu cho moät dieãn bieán môùi khi moät chieác xe thoâng tin gaén loa phoùng thanh cöïc maïnh ñeán loan baùo laø chính quyeàn ñöôïc tin ñeâm nay Vieät Coäng seõ xaâm nhaäp phaù hoaïi moät vaøi cô quan coâng quyeàn trong thò xaõ vaäy yeâu caàu ñoàng baøo giaûi taùn. Thoâng baùo ñaày haêm doïa ñoù ñöôïc laëp ñi laëp laïi nhieàu laàn cuøng vôùi söï taêng cöôøng doàn daäp cuûa caûnh saùt coâng an vaø quaân ñoäi thaùp tuøng moät soá xe cöùu hoûa vaø xe boïc theùp trong ñoù coù moät chieác mang teân Ngoâ ñình Khoâi. Ñoàng luùc, Thöôïng Toïa Trí Quang cuøng vôùi Tænh Tröôûng Thöøa Thieân kieâm Thò Tröôûng Hueá ñeán vaø ñi thaúng vaøo Ñaøi Phaùt Thanh. Hoï vöøa vaøo chöa ñöôïc bao laâu thì caùc xe cöùu hoûa baét ñaàu xòt nöôùc vaøo daân chuùng vaø tieáp ñoù nhöõng tieáng noå lôùn nhö tieáng mìn hay löïu ñaïn môû ñaàu cho haøng loaït tieáng suùng lôùn nhoû töø caùc xe boïc theùp, töø soá quaân nhaân vaø coâng an caûnh saùt taêng cöôøng. Caùc xe boïc theùp vöøa baén vöøa huùc böøa vaøo daân chuùng hoaûng loaïn vaø phaãn noä. Phe chính quyeàn coá ñaùnh ñuoåi daân chuùng khoûi khuoân vieân Ñaøi Phaùt Thanh Hueá baèng nhöõng bieän phaùp saét maùu vaø quyeát lieät nhaát trong khi moät soá Phaät töû quyeát nhaøo vaøo ñeå cöùu nhöõng ngöôøi bò thöông ñang quaèn quaïi vaø soá bò cheát ñang naèm la lieät khaép nôi cuõng nhö 'ñeå baûo veä Thaày' ñang keït trong ñoù.
Keû chæ huy cuoäc giaûi toûa naày laø Thieáu Taù Ñaëng Syõ, Phoù Tænh Tröôûng Noäi An. Phe chính quyeàn voâ söï, phía Phaät giaùo thì Thöôïng Toïa Trí Quang ñöôïc hoä toáng veà chuøa an toaøn nhöng ñaõ coù 9 Phaät töû cheát vaø 14 bò thöông.Vuï thaûm saùt ôû Ñaøi Phaùt Thanh Hueá ñeâm Phaät Ñaûn bieán Hueá thaønh moài löûa laøm chaùy ruïi caû moät cô ñoà chính trò toân giaùo xaây döïng hôn traêm naêm qua. Quaû vaäy, khi vuï Phaät Ñaûn môùi buøng noå, Linh Muïc Jean Renou moät nhaø thöøa sai kyø cöïu vôùi ba möôi baûy naêm kinh nghieäm ôû Vieãn Ñoâng ñaõ phaûi lo ngaïi thoát leân: 'Thaèng cha naày (Dieäm) ñieân roài! Haén ñang huûy hoaïi taát caû nhöõng gì chuùng ta hoaøn thaønh ñöôïc suoát moät traêm naêm möôi naêm qua!'(9)NGUYEÄN VOÏNG NAÊM ÑIEÅM
Suoát ñeâm 8.5 vaø ngaøy 9.5, Hueá coù haøng ngaøn ñaùm bieåu tình töï phaùt khoâng chæ cuûa daân chuùng thanh nieân sinh vieân hoïc sinh noäi thaønh maø caû cuûa ñoàng baøo ngoaïi thaønh xa xoâi ñoå veà chuøa Töø Ñaøm ñeå baøy toû nguyeän voïng vaø hoûi thaêm tin töùc. Coâng an caûnh saùt quaân ñoäi traøn ngaäp phoá phöôøng. Caùc ñaùm bieåu tình tuaàn haønh naày phaûi ñi qua nhieàu nuùt chaän caêng thaúng nhöng chöa coù haønh hung ñaäp phaù, ñoát nhaø ñoát xe, ñoát coâng sôû. Suoát caû ngaøy 9.5, Tænh Tröôûng Thöøa Thieân ñaõ ñích thaân ñöa Thöôïng Toïa Trí Quang ñi khaép nôi traán an ñoàng baøo vaø Phaät töû. Hình aûnh moät oâng Tænh Tröôûng laùi chieác Citroen 2CV vaø moät oâng thaày tu maëc aùo naâu ñoäi noùn laù ñöùng treân mui xe khaûn coå keâu goïi ñoàng baøo Phaät töû giaûi taùn ñôïi leänh chuøa laø hình aûnh ñaëc thuø ngaøy hoâm ñoù.
Chính quyeàn moät maët nhôø chuøa 'chöõa löûa', moät maët laïi röûa tay chaïy toäi baèng caùch tuyeân boá cuoäc thaûm saùt ôû Ñaøi Phaùt Thanh Hueá laø do Vieät Coäng gaây ra. Ñieàu naày ñaõ khieán cho quaàn chuùng Phaät töû noåi noùng theâm, caøng haêng bieåu tình hôn, caøng quyeát lieät hôn khi ñoái ñaàu vôùi nhaân vieân coâng löïc ngaên chaän bieåu tình.
Ngaøy 10.5. Phaät giaùo trieäu taäp ñoâng ñaûo quaàn chuùng veà chuøa Töø Ñaøm ñeå thoâng baùo hai quyeát ñònh, thöù nhaát xaùc quyeát caùc Phaät töû bò taøn saùt taïi ñaøi Phaùt Thanh Hueá laø nhöõng Thaùnh Töû Ñaïo, thöù hai coâng boá baûn Tuyeân Ngoân Cuûa Tín Ñoà Phaät Giaùo Vieät Nam thöôøng ñuôïc goïi laø baûn 'nguyeän voïng naêm ñieåm' goàm coù thöù nhaát leänh caám giaùo kyø phaûi ñöôïc thu hoài, thöù hai Phaät giaùo phaûi ñöôïc ñoái xöû bình ñaúng nhö Ki - toâ giaùo, thöù ba chaám döùt ñaøn aùp khuûng boá Phaät töû, thöù tö Phaät giaùo ñöôïc töï do truyeàn ñaïo vaø haønh ñaïo, vaø thöù naêm quy traùch keû chuû möu taøn saùt vaø ñeàn buø cho caùc naïn nhaân vuï Ñaøi Phaùt Thanh Hueá.
Baûn Tuyeân Ngoân naày do Hoøa Thöôïng Hoäi Chuû Thích Tònh Khieát nhaân danh toaøn theå Phaät Giaùo Vieät Nam kyù phoå bieán. Phaät giaùo ñaõ chính thöùc minh ñònh vaán ñeà, ñeán löôïc chính quyeàn phaûn öùng vaäy.Baûn Tuyeân Ngoân naêm ñieåm cuûa Phaät giaùo coâng boá ngaøy 10.5, ñeán ngaøy 23.5 laïi ñöôïc boå tuùc baèng moät 'phuï ñính', vaø ñeán 25.5 laïi ñöôïc theâm vaøo moät 'phuï tröông'. Noùi theá khaùc, chính quyeàn caøng neù traùnh giaûi quyeát vaán ñeà thì yeâu saùch cuûa Phaät giaùo caøng cuï theå chi tieát theâm.COÂ LAÄP VAØ ÑAØN AÙP
Vì chính quyeàn chæ coù moät phaûn öùng duy nhaát laø coâ laäp vaø ñaøn aùp neân coâng vieäc caáp thieát cuûa caùc nhaø laõnh ñaïo Phaät giaùo laø nuoâi döôõng tinh thaàn quaät khôûi cuûa Hueá, gaáp ruùt chuyeån ñòa baøn hoaït ñoäng vaøo Saøi Goøn vaø phaùt khôûi hoaït ñoäng ñaáu tranh taïi caùc tænh lôùn.
Thöôïng Toaï Trí Quang, linh hoàn cuûa phong traøo tranh ñaáu, Thöôïng Toïa Thieän Minh, ñaàu naõo chieán löôïc cuûa phong traøo, vaø Hoøa Thöôïng Hoäi Chuû Toång Hoäi ñeàu vaøo Saøi Goøn. Coâng vieäc ôû Hueá giao laïi cho Thöôïng Toïa Trí Thuû, Thieän Sieâu, Maät Nguyeän, Maät Hieån cuøng ñaûm nhaän. Thöôïng Toïa Taâm Chaâm ñaïi dieän Phaät giaùo Baéc Vieät vaø laø Phoù Hoäi Chuû Toång Hoäi Phaät Giaùo Vieät Nam ñöôïc suy cöû laøm Chuû Tòch phong traøo ñaáu tranh döôùi danh nghóa UÛy Ban Lieân Phaùi Baûo Veä Phaät Giaùo, Chuøa Xaù-Lôïi truï sôû chính cuûa Phaät giaùo Nam Phaàn bieán thaønh toång haønh dinh cuûa UÛy Ban.
ÔÛ Hueá, sau ngaøy 10.5, phong traøo ñöôïc quaït leân vôùi chieán dòch mít-tinh, hoïc taäp, tuyeät thöïc, caàu nguyeän cho naêm nguyeän voïng cuûa Phaät giaùo ñöôïc thaønh töïu. Chuû choát cuûa chieán dòch ñôït naày laø sinh vieân hoïc sinh Phaät töû. Thaønh phaàn treû coù hoïc naày ñem laïi cho phong traøo moät sinh khí vaø saéc dieän môùi chöùng toû Phaät giaùo khoâng chæ loâi cuoán thaønh phaàn vong nieân hay cao nieân ñaõ chaùn söï ñôøi maø coøn haáp daãn theá heä ñang haêm hôû höôùng veà töông lai cuûa daân toäc vaø tín ngöôõng. Maáy chöõ 'Coâng Baèng Xaõ Hoäi' ñaõ ñöôïc nhaéc nhôû nhieàu hôn trong ngoân töø tranh ñaáu cuûa taàng lôùp naày. Hai ñieåm taäp hoïp chính cuûa hoï laø Töø Ñaøm vaø Dieäu Ñeá. Hoï ñeán nghe tin töùc, troø chuyeän vôùi baïn beø ñoàng löùa, tuïng kinh caàu nguyeän, phaùt thanh tin töùc Phaät söï qua heä thoáng phoùng thanh trong chuøa, phoå bieán truyeàn ñôn taøi lieäu, tuyeät thöïc, xuoáng ñöôøng baøy toû nguyeän voïng. Hoï thöôøng bò ñaøn aùp thaúng tay. Duøi cui, muõi giaøy traän, baùng suùng, löôõi leâ, quaân khuyeån, löïu ñaïn cay, löïu ñaïn chaùy, xe caây, nhaø tuø laø chuyeän côm böõa. Nhöng chính quyeàn caøng maïnh tay thì löïc löôïng naày caøng trôû neân ñoâng ñaûo vì caùi tính 'quaân töû Taøu' hay maõ thöôïng cuûa ñaùm treû. Taàng lôùp naày laïi keùo theo nhöõng theá löïc hoå trôï môùi laø giôùi tieåu thöông, quaân nhaân, coâng chöùc, giaùo chöùc, Höôùng Ñaïo... ñeå taêng cöôøng cho löïc löôïng cô höõu noøng coát cuûa Phaät giaùo laø caùc Thaày caùc Coâ chuøa Hoäi(10), caùc Khuoân Hoäi Phaät töû ñòa phöông vaø caùc ñoaøn Gia Ñình Phaät Töû kyø cöïu thuaàn thaønh.
Tình traïng ñoù keùo daøi cho ñeán 3.6. khi sinh vieân Phaät töû tung ra nhöõng ñôït bieåu tình oà aït roäng lôùn ñeå roài nhaän chòu nhöõng ñaøn aùp khoác lieät nhaát. Moät soá sinh vieân bò baét, 149 ngöôøi bò thöông trong ñoù coù 69 ngöôøi bò thöông traàm troïng. Khi bò ñaøn aùp truy kích, caû ngaøn sinh vieân hoïc sinh phaûi ruùt veà chuøa Töø Ñaøm. Chính quyeàn ra leänh giôùi nghieâm vaø phong toûa chuøa, ñoàng thôøi caét ñieän caét nöôùc vaø caét luoân thöïc phaåm tieáp teá cho chuøa.
Cuoäc ñaøn aùp vaø phong toûa naày ñaõ gaây nhöõng chaán ñoäng khoâng löôøng tröôùc ñöôïc...Khi vuï Phaät Ñaûn xaûy ra, chính quyeàn Kennedy ñaõ baøng hoaøng töï hoûi 'Hoï (Phaät töû Vieät Nam) laø ai vaäy'? Neáu Kennedy vaø caùc coá vaán thaân caän khoâng bieát chuùt gì veà Phaät giaùo thì cuõng chaúng coù gì laï bôûi hai tai maét chính cuûa Washington ôû Saøi Goøn laø Ñaïi Söù Nolting vaø Giaùm Ñoác CIA Richardson ñeàu beânh vöïc anh em nhaø Ngoâ töø ñaàu ñeán cuoái.HOA KYØ VAØ VUÏ PHAÄT GIAÙO
Ruûi cho anh em nhaø Ngoâ laø khi vuï Phaät Ñaûn xaûy ra thì Nolting laïi rôøi Vieät Nam ñi nghæ pheùp thöôøng nieân ñeå cho Phoù Ñaïi Söù Trueheart xöû lyù thöôøng vuï. Cho neân khi lôø môø hieåu ñöôïc 'hoï' laø ai thì Kennedy ñaõ voäi chæ thò Trueheart phaûi 'duøng nhöõng lôøi leõ maïnh meõ nhaát ñeå khuyeán caùo nhöõng bieän phaùp caàn thieát'. Ngaøy 4.6 Trueheart gaëp Boä Tröôûng Nguyeãn ñình Thuaàn cho bieát Toøa Baïch OÁc muoán Ngoâ ñình Dieäm phaûi ngöng ñaøn aùp Phaät giaùo vaø phaûi giaûi quyeát cuï theå nhöõng yeâu saùch cuûa Phaät giaùo. Ngaøy 5.6, Phoù Toång Thoáng Nguyeãn ngoïc Thô ñöôïc leänh tieáp xuùc sô boä vôùi Phaät giaùo.
Nhöng trong khi Ngoâ ñình Dieäm toû ra nhöôïng boä aùp löïc cuûa Myõ thì Baø Ngoâ ñình Nhu laïi khoâng. Ngaøy 7.6, Baø ñaõ toá caùo caùc nhaø laõnh ñaïo Phaät giaùo laø tay sai coäng saûn. Trueheart gaëp Dieäm ñeå than phieàn vaø yeâu caàu caùch caûi chaùnh thì Dieäm taûng lôø nhö theå laø oâng cuõng nghó nhö baø em daâu vaäy.
Ngaøy 11.6, Washington nhaän ñöôïc phuùc trình veà tình hình cuûa Trueheart gôûi sang. Trueheart xaùc quyeát coäng saûn khoâng coù aûnh höôûng ñoái vôùi phong traøo Phaät giaùo vaø quaû thaät moät soá Phaät töû muoán laät ñoå chính phuû. Maët khaùc, Trueheart nhaän raèng neáu ñeå laâu quaù thì nhöõng phaûn öùng tích cöïc cuûa chính quyeàn neáu coù seõ khoâng gaây ra ñöôïc haäu quaû mong muoán nhöng coù coøn hôn khoâng vaø Trueheart tin chính quyeàn vaãn chöa muoän ñeå thoûa maûn nhöõng ñoøi hoûi cuûa Phaät giaùo. Hy voïng cuûa Trueheart ñaõ bò ngoïn löûa Quaûng Ñöùc ñoát chaùy seùm. Colby truøm CIA nhaän ñònh raèng aùnh löûa Quaûng Ñöùc ñaõ laøm cho daân Myõ thaáy daân chuùng Vieät Nam khoâng ñöùng sau löng chính quyeàn cuûa hoï vaø do ñoù daân Myõ seõ khoâng uûng hoä chính saùch Myõ ôû Vieät Nam nöõa. AÙnh ñuoác Quaûng Ñöùc laø moät moài löûa giöõa caùnh ñoàng khoâ haïn. Phong traøo tranh ñaáu cuûa Phaät giaùo ñaõ aâm æ daâng leân sau vuï Ñaøi Phaùt Thanh Hueá, sau caùc cuoäc bieåu tình tuyeät thöïc quyeát lieät cuûa sinh vieân giôø ñaõ nguøn nguït lan roäng töø Ñoâng Haø ñeán Caø Maâu, töø Saøi Goøn leân cao nguyeân. Nôi naøo coù chuøa laø nôi ñoù coù tuïng kinh caàu nguyeän, coù côø, coù bieåu ngöõ, coù truyeàn ñôn, coù phaùt thanh. Phong traøo ñaáu tranh khoâng chæ thu huùt ñoàng baøo Phaät töû, taàng lôùp treû, maø coøn thu huùt caû nhöõng ñoàng baøo khaùc tín ngöôõng, phong traøo Phaät giaùo quoác teá, vaø ñaëc bieät hôn caû laø phaàn lôùn phoùng vieân truyeàn thoâng ngoaïi quoác ñang hoaït ñoäng ôû Saøi Goøn.
Sau vuï töï thieâu cuûa Hoøa Thöôïng Quaûng Ñöùc ngaøy 11.6 Boä Ngoaïi Giao Myõ chæ thò cho Trueheart noùi thaúng vôùi Dieäm phaûi coâng khai thoûa maõn hoaøn toaøn caùc nguyeän voïng cuûa Phaät giaùo baèng khoâng Myõ seõ tuyeân boá khoâng nhaém maét laøm ngô neáu chính quyeàn Vieät Nam thieáu thieän chí thoûa maõn caùc yeâu saùch chính ñaùng cuûa haøng laõnh ñaïo Phaät giaùo. Washington cuõng muoán Trueheart cho Phoù Toång Thoáng Nguyeãn ngoïc Thô bieát tuy Myõ khoâng chuû tröông laät Dieäm nhöng neáu Dieäm bò laät thì Myõ seõ uûng hoä Thô nhö ngöôøi keá vò hôïp hieán. Trueheart nghó ñoù khoâng phaûi laø moät ñeà nghò hôïp thôøi trong hoaøn caûnh naày neân khoâng noùi gì vôùi Thô. Ngaøy 12.6 Trueheart chæ cho Dieäm bieát Boä Ngoaïi Giao ñaõ maïnh meõ khuyeán caùo Dieäm phaûi giaûi quyeát vaán ñeà Phaät giaùo. Ngaøy 14.6 chính quyeàn vaø Phaät giaùo chính thöùc hoïp ôû Hoäi Tröôøng Dieân Hoàng vaø hai ngaøy sau, ngaøy 16.6 Thoâng Caùo Chung veà naêm nguyeän voïng cuûa Phaät giaùo ñöôïc hai beân kyù keát. Ngaøy 17.6 Phaät giaùo tuyeân boá trôû laïi ñôøi soáng bình thöôøng vaø thaønh taâm caàu nguyeän cho Thoâng Caùo Chung ñöôïc thi haønh nghieâm chænh.
Phaät giaùo lo aâu caàu nguyeän laø phaûi bôûi caû gia ñình nhaø Ngoâ ñeàu khoâng muoán Thoâng Caùo Chung ñöôïc thi haønh. Vôï choàng Ngoâ ñình Nhu vaø Giaùm Muïc Ngoâ ñình Thuïc ñaõ môû chieán dòch phaûn coâng roäng lôùn qua caùc toå chöùc Thanh Nieân Coäng Hoøa, Phuï Nöõ Lieân Ñôùi, Trung Taâm Nhaân Vò Vónh Long, caùc cô quan chính quyeàn nhö Thoâng Tin Daân Vaän, Thöông Pheá Binh, Maät Vuï, Coâng An Caûnh Saùt ñeå vu khoáng, maï lî, haêm doïa, ñaøn aùp, khuûng boá baèng caùc haønh ñoäng nhö aùm saùt, baét coùc, baét giam, tra taán, thuû tieâu, caùch chöùc, coâ laäp, saùch nhieãu. Ngoâ ñình Dieäm khoâng xoác noåi nhö nhöõng ngöôøi khaùc trong nhaø nhöng chính oâng ñaõ khôi maàm loaïn khi baûo raèng 'Sau Hieán Phaùp coøn coù toâi', nghóa laø khoâng phaûi oâng ñoäi Hieán Phaùp treân ñaàu maø loùt Hieán Phaùp döôùi ñít, muoán toân troïng Hieán Phaùp hay khoâng laø tuøy oâng.
Myõ cuõng thaáy roõ ñieàu ñoù neân ngaøy 25.6, tröôûng CIA ôû Vieät Nam laø Richardson ñaõ ñích thaân thuyeát phuïc Nhu neân hoøa hoaõn. Nhu ñaõ traû lôøi thaúng thöøng caùc cuoäc bieåu tình cuûa Phaät giaùo laø phi phaùp vaø haêm doïa traàm troïng ñoái vôùi cheá ñoä. Vaø moät cheá ñoä khoâng bieát thi haønh luaät phaùp thì cheá ñoä ñoù phaûi ñoå. Ngoâ ñình Nhu quaû thöïc ñaõ giaùn tieáp cho Myõ bieát ñöøng hoøng baét bí Ngoâ ñình Dieäm, bôûi Ngoâ ñình Dieäm nhöôïng boä quaù thì oâng seõ khoâng ñeå yeân(11).Tình caûnh giöõa ba phe anh em nhaø Ngoâ, Hoa Kyø vaø Phaät giaùo ñeàu laâm vaøo theá bí. Anh em oâng Dieäm khoâng tin Myõ daùm thay ngöïa giöõa gioøng vì Myõ cuõng caàn oâng Dieäm chöù khoâng phaûi chæ oâng Dieäm caàn Myõ thoâi. Myõ khoâng tin anh em oâng Dieäm coøn bieát ñaët quyeàn lôïi Mieàn Nam leân treân heát ñeå giaûi quyeát thoûa ñaùng vaán ñeà Phaät giaùo trong khi Phaät giaùo laïi khoâng coøn tin anh em nhaø Ngoâ coøn chòu nhìn nhaän nhöõng ñoøi hoûi cuûa Phaät giaùo laø coâng baèng vaø chính ñaùng. Theá neân, anh em nhaø Ngoâ khoâng coøn caùch naøo khaùc hôn laø khai thaùc trieät ñeå tình caûnh Myõ ñang caàn mình chöù khoâng caàn Phaät giaùo ñeå döùt goïn Phaät giaùo vaø ñaët Myõ tröôùc moät söï ñaõ roài trong khi Myõ cuõng khoâng coøn caùch naøo khaùc hôn laø tìm caùch thay anh em nhaø Ngoâ, Phaät giaùo thì cuõng khoâng coøn caùch naøo khaùc hôn laø ñeå chính Ngoâ ñình Dieäm chöùng minh nhöõng ñieàu Phaät giaùo toá caùo laø ñuùng, noùi theá khaùc caùch toá giaùc 'baát coâng gian aùc' hay nhaát laø ñeå cho baát coâng gian aùc xaûy ra tröôùc maét moïi ngöôøi.TÖ Ø NÖÔÙC BÍ ÑEÁN NÖÔÙC LUÕ
Sai laàm chí töû cuûa Ngoâ ñình Dieäm khoâng chæ laø ñaõ nghó raèng ôû Mieàn Nam Myõ khoâng theå kieám ñaâu ra moät ngöôøi nhö oâng, sai laàm chí töû cuûa Ngoâ ñình Dieäm coøn laø ôû choã ñaõ queân raèng Kennedy cuõng laø tín ñoà Kitoâ giaùo. Kennedy thöøa bieát laø daân chuùng Myõ ñang aâm thaàm theo doõi töøng haønh ñoäng cuûa vò Toång Thoáng Kitoâ giaùo ñaàu tieân trong lòch söû Myõ naày. Kennedy ñaâu ngu daïi hy sinh taát caû töông lai chính trò cuûa mình ñeå bao che nhöõng sai laàm cuûa moät ngöôøi ñoàng song ñoàng ñaïo ôû Vieät Nam. Kennedy coù khaét khe vôùi Dieäm thì cuõng vì chính töông lai chính trò cuûa Kennedy.
Ngaøy 4.7, Kennedy cuøng caùc coá vaán thaân caän duyeät laïi tình hình Vieät Nam vaø ñi ñeán caùc keát luaän nhö sau: thöù nhaát, Quaûng Ñöùc töï thieâu laø moät haønh ñoäng tín ngöôõng ñích thöïc chöù khoâng phaûi daøn caûnh, thöù hai vôï choàng Nhu phaûi ñi nhöng chöa chaéc Dieäm ñaõ chòu do ñoù tình traïng seõ trôû neân traàm troïng vaø theá naøo cuõng coù binh bieán. Trong cuøng ngaøy CIA ôû Saøi Goøn phuùc trình cho Washington bieát laø ñaõ coù nhöõng aâm möu ñaûo chính thaät. Moät tuaàn sau, CIA ôû Washington löôïng ñònh raèng ñaûo chính chuyeán naày thì deã thaønh coâng hôn chöù khoâng daám dôù aïch ñuïi nhö laàn tröôùc.
Ngaøy 7.7, vaên haøo Nhaát Linh töï töû vì muïc ñích 'cuõng nhö Hoøa Thöôïng Quaûng Ñöùc töï thieâu ñeå caûnh caùo nhöõng ngöôøi chaø ñaïp moïi thöù töï do'. Ngaøy 14.7 Phaät giaùo chính thöùc taùi phaùt ñoäng ñaáu tranh ñoøi chính quyeàn thöïc thi Thoâng Caùo Chung. Ñaïi Söù Nolting laïi ra söùc cöùu Ngoâ ñình Dieäm baèng caùch moät ñaøng tuyeân boá vôùi baùo chí laø khoâng coù kyø thò toân giaùo ôû Mieàn Nam vaø ñaøng khaùc khuyeân Ngoâ ñình Dieäm neân khoân kheùo hôn. Cho neân, ngaøy 18.7, sau khi tieáp Nolting, Ngoâ ñình Dieäm ñaõ leân ñaøi phaùt thanh tuyeân boá chính quyeàn seõ giaûi quyeát eâm ñeïp vaán ñeà Phaät giaùo. Ngaøy 23.7, Sö Baø Dieäu Hueä - thaân maãu cuûa Giaùo Sö Böûu Hoäi ñang ñöôïc chính quyeàn nhôø tieáp söùc, hoïp baùo ñoøi töï thieâu. Ngaøy 1.8, Phaät giaùo chính thöùc phaûn ñoái vôùi Kennedy veà nhöõng yù kieân thieân leäch cuûa Nolting. Ngaøy 3.8, Baø Ngoâ ñình Nhu laïi xoâng vaøo voøng chieán baèng moät baøi dieãn vaên daøi trong leã khai maïc khoùa Phuï Nöõ Baùn Quaân Söï taïi Toøa Ñoâ Chính Saøi Goøn vôùi noäi dung vu khoáng, maï lî vaø haêm doïa Phaät giaùo cuõng nhö giaùn tieáp toá caùo chính quyeàn Myõ ñaõ ñe doïa vaø baét cheït chính quyeàn Vieät Nam haàu bòt moàm bòt mieäng Baø. Baø khuyeân moïi ngöôøi neân phôùt lôø caùc cuoäc tranh ñaáu cuûa Phaät giaùo vaø chôù quan taâm ñeán ñieàu maø Baø goïi laø vuï 'nöôùng Sö' nghóa laø cuoäc töï thieâu cuûa Hoøa Thöôïng Quaûng Ñöùc ngaøy 11.6. Lôøi keâu goïi cuûa Baø Ngoâ ñình Nhu coù hieäu quaû töùc thì. Ngaøy hoâm sau, 4.8 Ñaïi Ñöùc Nguyeân Höông töï thieâu ôû Phan Thieát. Ngaøy 5.8, Phaät giaùo chính thöùc baùo ñoäng veà nhöõng aâm möu cuûa chính quyeàn nhaèm trieät haï Phaät giaùo cuõng nhö nhöõng thaønh phaàn ñoái laäp baèng nhöõng cuoäc ñaûo chính giaû goïi laø Bravo 1 vaø Bravo 2 vaø keá hoaïch Nöôùc Luõ. Ngaøy 7.8, Phaät giaùo chính thöùc phaûn ñoái vôùi Toång Thoáng Ngoâ ñình Dieäm veà nhöõng lôøi tuyeân boá cuûa Baø Nhu. ÔÛ Ñaø Laït, Phaät töû AÂu döông Quang ñaõ chaët ngoùn tay ñeå goùp phaàn caàu nguyeän cho naêm nguyeän voïng cuûa Phaät giaùo choùng thaønh ñaït. Cuøng ngaøy, sinh vieân Phaät Töû Hueá laïi phaùt ñoäng ñôït tuyeät thöïc môùi ñeå höôûng öùng phong traøo taùi vaän ñoäng cho Thoâng Caùo Chung ñöôïc chính quyeàn toân troïng thi haønh. Ngaøy 12.8, Mai Tuyeát An chaët tay ôû Saøi Goøn ñeå phaûn ñoái Baø Ngoâ ñình Nhu. Ngaøy 13.8, Ñaïi Ñöùc Thanh Tueä töï thieâu taïi Hueá gaây ra nhöõng cuoäc bieåu tình lôùn phaûn ñoái chính quyeàn cöôùp xaùc cuûa ngöôøi ñaõ hy sinh. Ngaøy 14.8, Nolting ñeán töø giaõ Toång Thoáng Ngoâ ñình Dieäm tröôùc khi rôøi nhieäm sôû. Nolting laø ngöôøi ñaõ caûnh caùo caùo Washington raèng laät Ngoâ ñình Dieäm xuoáng thì seõ khoâng traùnh ñöôïc noäi chieán ôû Mieàn Nam. Nolting cuõng laø Ñaïi Söù ñaõ nghe ñaøi phaùt thanh môùi bieát mình ñaõ bò caùch chöùc vaø coù ngöôøi khaùc thay theá roài. Nolting ñaõ yeâu caàu Ngoâ ñình Dieäm neân traán an dö luaän baèng caùch xaùc nhaän thieän chí giaûi quyeát vaán ñeà cuûa chính quyeàn. Ngaøy 15.8 Nolting rôøi Saøi Goøn, vaø Ngoâ ñình Dieäm ñaõ xaùc nhaän 'thieän chí hoøa giaûi toät böïc' cuûa chính quyeàn trong vuï Phaät giaùo. Ít nöõa laø coù moät ngöôøi khoâng chòu tin lôøi xaùc nhaän ñoù, ngöôøi ñoù laø Ni Coâ Dieäu Quang ñaõ töï thieâu cuøng ngaøy hoâm ñoù taïi Ninh Hoøa. Ngaøy 16.8, Thöôïng Toïa Tieâu Dieâu töï thieâu taïi Chuøa Töø Ñaøm Hueá. Ngaøy 18.8, Giaùo Sö Ñaïi Hoïc vaø tieáp ñeán laø Giaùo Sö Trung Hoïc ôû Hueá töø chöùc trong khi ôû chuøa Xaù Lôïi Saøi Goøn, ba chuïc ngaøn ngöôøi tham döï tuyeät thöïc vaø caàu sieâu cho nhöõng ngöôøi ñaõ hy sinh trong cuoäc tranh ñaáu töø ngaøy Phaät Ñaûn ñeán nay. Ñaây laø cuoäc bieåu tình taïi choã lôùn nhaát töø ngaøy phong traøo buøng noå.
Ñeâm 20.8, naêm ngaøy sau khi xaùc nhaän thieän chí hoøa giaûi toät böïc cuûa mình, Ngoâ ñình Dieäm tuyeân boá tình traïng giôùi nghieâm vaø ñoàng loaït taán coâng caùc chuøa toaøn quoác, hoát heát caùc nhaø laõnh ñaïo Phaät giaùo vaø nhöõng thaønh phaàn tham gia phong traøo. Caùch giaûi quyeát vaán ñeà Phaät giaùo hay nhaát laø döùt heát caùc Phaät töû. Thöôïng Toïa Thieän Minh bò baét ôû chuøa Töø Ñaøm Hueá, Thöôïng Toïa Taâm Chaâu, Huyeàn Quang vaø taát caû haøng laõnh ñaïo Phaät giaùo ñeàu bò baét ôû Saøi Goøn. Thöôïng Toïa Trí Quang cuõng bò baét ôû chuøa Xaù Lôïi vaø bò ñöa qua giam trong moät khu ñoàn boû hoang ôû Raïch Caùt, Quaän 7 ngoaïi oâ Chôï Lôùn ñeå thanh loïc nhö bao nhieâu ngöôøi khaùc. Sang ñoù, Thaày ñöôïc moät ngöôøi tình nguyeän traùo teân vôùi Thaày neân ñeán luùc thanh loïc thì Thaày ñöôïc tha veà tröôùc. Treân ñöôøng veà, Thaày khoâng coøn bieát ñi veà nôi naøo an toaøn hôn laø vaøo tî naïn trong Toøa Ñaïi Söù Myõ. Ngöôøi ñoùng vai 'Leâ Lai cöùu chuùa' naày hieän ñang soáng ôû Myõ.
Ngaøy 21.8, Nolting ñang hoïp baøn giao vôùi Taân Ñaïi Söù Cabot Lodge ôû Honolulu thì ñöôïc thoâng baùo veà keá hoaïch Nöôùc Luõ, Nolting ngao ngaùn gôûi cho Ngoâ ñình Dieäm moät böùc ñieän rieâng ngaäm nguøi than thôû 'laàn ñaàu tieân Ngaøi doái toâi'.Phaät giaùo laät ñoå Ngoâ ñình Dieäm? Phong traøo ñaáu tranh cuûa Phaät giaùo thöïc söï keát thuùc vaøo ngaøy 21.8 khi Ngoâ ñình Dieäm thi haønh keá hoaïch Nöôùc Luõ ñoät kích chuøa chieàn trieät heát caùc thaønh phaàn laõnh ñaïo vaø tham gia phong traøo. Noùi theá khaùc, phong traøo Phaät giaùo 1963 chæ keùo daøi 106 ngaøy -töø ngaøy 7.5 ñeán ngaøy 21.8, vaø thöïc söï keát thuùc 73 ngaøy tröôùc khi Töôùng Döông vaên Minh tuyeân boá döùt ñieåm cheá ñoä, huûy boû Hieán Phaùp 1956 vaø ñaët Mieàn Nam döôùi quyeàn laõnh ñaïo cuûa Hoäi Ñoàng Quaân Nhaân Caùch Maïng vaøo ngaøy 2.11.1963. Cho neân, baûo Phaät giaùo laät ñoå Ngoâ ñình Dieäm laø moät caùch 'cöôùp coâng caùch maïng' vaäy, duø khoâng theå phuû nhaän raèng khoâng coù phong traøo ñaáu tranh cuûa Phaät giaùo naêm 1963 thì chöa chaéc cheá ñoä nhaø Ngoâ ñaõ bò xoùa boû.KEÁT LUAÄN TAÏM
Phaät giaùo ñaõ laøm xong phaàn mình vaøo ñeâm 20.8 khi caû tieáng caàu kinh laãn lôøi phaûn khaùng cheá ñoä baát coâng gian aùc ñeàu im baët. Keá hoaïch Nöôùc Luõ laø luoàng gioù thoåi saùng aùnh ñuoác Quaûng Ñöùc soi roõ baûn saéc cuûa cheá ñoä Ngoâ ñình Dieäm ñeå cho nhöõng ngöôøi coù traùch nhieäm vôùi cheá ñoä ñoù phaûi coù thaùi ñoä. Nhöõng ngöôøi coù traùch nhieäm ñoù laø daân chuùng vaø quaân ñoäi - trong ñoù ña soá laø Phaät töû, ñaõ töøng 'truaát pheá' nhaø Nguyeãn 'suy toân' nhaø Ngoâ, laø Hoa Kyø - keû ñaõ choïn nhaø Ngoâ ñeå trao nhieäm meänh baûo veä nhöõng quyeàn lôïi cuûa Hoa Kyø ôû Vieät Nam.
Hoa Kyø khoâng gaây ra vuï Phaät giaùo ñeå laøm aùp löïc hay laät Ngoâ ñình Dieäm, bôûi Hoa Kyø khoâng heà baän taâm Phaät giaùo laø gì, laø ai caû. Baên khoaên cuûa Kennedy tröôùc aùnh löûa Quaûng Ñöùc laø caâu hoûi 'Hoï laø ai vaäy?' AÙnh ñuoác Quaûng Ñöùc soi cho Hoa Kyø thaáy roõ thöïc löïc quaàn chuùng cuûa Phaät giaùo. Neáu ñaõ nghó ñeán chuyeän lôïi duïng - hoaëc ñaõ lôïi duïng ñöôïc, Phaät giaùo ngay töø ñaàu thì Kennedy haún khoâng caàn phaûi baên khoaên nhö vaäy. Chöa keå laø duø coù muoán chaêng nöõa thì Hoa Kyø cuõng chaúng bao giôø lôïi duïng ñöôïc Phaät giaùo. Cöù xem Lodge roài Bunker, Johnson, Nixon ñaõ ñoái xöû vôùi Phaät giaùo nhö theá naøo thì ñuû roõ.
Giaû thuyeát cho raèng Hoa Kyø taïo ra - hay lôïi duïng, vuï Phaät Ñaûn 63 ñeå laøm aùp löïc hay laät ñoå Ngoâ ñình Dieäm laø moät giaû thuyeát vieãn voâng vì quaû thöïc luùc ñoù Kennedy cuõng chöa döùt khoaùt tính gì ôû Vieät Nam nöõa thì aùp löïc hay laät ñoå Ngoâ ñình Dieäm ñeå laøm gì? Kennedy ñang tieán thoái löôõng nan. Nhöng leo thang hay ruùt lui thì Hoa Kyø ñeàu caàn coù oån ñònh ôû Mieàn Nam. Hoaëc giaû muoán giöõ nguyeân traïng khoâng ñaùnh maø cuõng khoâng ruùt thì Kennedy cuõng vaãn caàn theá oån ñònh ôû Saøi Goøn ñeå chuaån bò cho cuoäc taùi öùng cöû saép tôùi cuûa chính Kennedy. Quaáy ñoäng hay ñaøn aùp Phaät giaùo khoâng phaûi laø caùch baûo ñaûm theá oån ñònh ñoù. Cuõng vì vaäy maø sau ngaøy Phaät Ñaûn ôû Hueá, caû hai phe dieàu haâu vaø boà caâu ôû Toøa Baïch OÁc ñeàu gaëp nhau ôû ñieåm thuùc ñaåy Ngoâ ñình Dieäm phaûi thoûa hieäp vôùi Phaät giaùo ñeå taïo oån ñònh cho Mieàn Nam haàu coù theå phuï vôùi Hoa Kyø moät tay trong chuyeän ñaùnh cuõng nhö ñaøm. Anh em Ngoâ ñình Dieäm ñaõ ñieân leân khi nghó raèng Hoa Kyø ñaõ coi troïng Phaät giaùo vaø coi nheï mình. Trong khi thöïc teá, Hoa Kyø chæ caàn theá oån ñònh ôû Mieàn Nam vaø anh em Ngoâ ñình Dieäm caøng böùc eùp Phaät giaùo thì theá oån ñònh ñoù caøng bò haêm doïa. Ngoâ ñình Dieäm khoâng thaáy ñieàu ñoù, traùi laïi coøn nghó raèng ngoaøi anh em mình ra Hoa Kyø seõ chaúng kieám ñöôïc ai hôn nöõa neân cô nghieäp nhaø Ngoâ suïp ñoå. Hoa Kyø khoâng phaûi laø keû ñaàu tieân nghó ñeán chuyeän ñaûo chaùnh khi vuï Phaät giaùo buøng noå. Ñaûo chaùnh laø chuyeän töï caùc töôùng taù Vieät Nam nghó ñeán tröôùc. Chính CIA ôû Saøi Goøn xaùc nhaän ñieàu aáy. Caùi cheát cuûa ba anh em nhaø Ngoâ laø ñieàu ñau thöông ñaùng tieác veà phöông dieän nhaân ñaïo, maëc duø ñoù chæ laø haäu quaû ñöông nhieân cuûa troø chôi quyeàn löïc chính trò. Khoâng ai tin nhöõng keû thöïc taâm tham gia ngaøy 1.11.1963 laïi ngaây thô mong muoán anh em nhaø Ngoâ coøn soáng. Baøi hoïc cuûa Nguyeãn chaùnh Thi 3 naêm tröôùc ñaõ daïy cho hoï nhôù roõ ñieàu ñoù. Cho neân loøng 'aân haän' veà nhöõng caùi cheát naày xeùt cho cuøng chæ laø nhöõng 'aân haän' chính trò cuûa Pontius Pilate.
Ngöôøi Phaät töû khoâng queân ôn nhöõng ngöôøi chuû ñoäng chính bieán 1.11 duø bieát raèng Döông vaên Minh khoâng laät ñoå Ngoâ ñình Dieäm vì Phaät giaùo. Baèng chöùng laø muïc tieâu ñaáu tranh phaùp lyù cuûa Phaät giaùo laø Duï soá 10 theá nhöng khi cheá ñoä ñaõ bò laät ñoå roài Döông vaên Minh khoâng heà nghó ñeán chuyeän huûy boû hay ngöng aùp duïng vaên kieän phaùp lyù ñoù, chaúng khaùc naøo Ngoâ ñình Dieäm truaát pheá Baûo Ñaïi nhöng vaãn duy trì Duï soá 10 cuûa Baûo Ñaïi vaäy. Maët khaùc, chính Nguyeãn Khaùnh - chöù khoâng phaûi Döông vaên Minh, laø ngöôøi thöøa nhaän tö caùch phaùp nhaân cuûa Giaùo Hoäi Phaät Giaùo Vieät Nam Thoáng Nhaát.
Tuøy cô duyeân hoaøn caûnh, neáu coù moät ñoái töôïng theá tuïc naøo caàn phuïc vuï töùc thôøi thì ñoù chính laø daân toäc. Vì daân toäc chính laø chuùng sinh caän keà thaân thieát nhaát. Ñoù laø ñieàu ngöôøi Phaät töû muoán nhaán maïnh khi noùi ñeán Phaät giaùo Lyù Traàn, ngaøn naêm Phaät giaùo. Ñoù cuõng laø ñieàu maø moät soá ngöôøi khoâng bieát -hoaëc khoâng muoán bieát, khi ñaët vaán ñeà cuoäc ñaáu tranh cuûa Phaät giaùo naêm 1963 coù lôïi coù haïi gì cho coâng cuoäc choáng Coäng hay coâng cuoäc giaûi phoùng Mieàn Nam. Phaûn öùng cuûa ngöôøi Phaät töû naêm 1963 laø moät phaûn öùng töï veä cuûa keû ñaõ bò doàn vaøo ñöôøng cuøng, töï veä khoâng phaûi trong tinh thaàn 'toâi cheát haõy traû thuø cho toâi' nhö Ngoâ ñình Dieäm noùi nhöng laø 'toâi cheát haõy caàu nguyeän cho keû ñaõ gieát toâi' nhö lôøi Hoøa Thöôïng Hoäi Chuû Thích Tònh Khieát ñaõ nhaén nhuû. AÙnh ñuoác Quaûng Ñöùc hay ngoïn löûa töï veä cuûa Phaät giaùo ñaõ laøm chaùy seùm moät cô ñoà. Boû hay giöõ cô ñoà ñoù laïi, giöõ laïi nhö theá naøo, giöõ laïi ñeå laøm gì ñoù laø caâu hoûi ñaët ra cho ngöôøi daân, cho quaân ñoäi vaø cho chính Hoa Kyø. Phaät giaùo khoâng nhaân danh töï do daân chuû, khoâng nhaân danh 'quyeàn lôïi' choáng Coäng ñeå phaûn ñoái chính quyeàn. Ñuùng ra, Phaät giaùo ñaõ choáng laïi vieäc nhaân danh tö caùch vaø quyeàn lôïi choáng Coäng ñeå chaø ñaïp töï do, xaâm phaïm daân chuû cuûa keû khaùc. Vì yù thöùc heä cuõng chæ laø moät voâ minh huyeàn hoaëc neân ngöôøi Phaät töû khoâng ñoàng hoùa tín ngöôõng vôùi yù thöùc heä, vaø cuõng khoâng ñem tín ngöôõng phuïc vuï chieán tranh yù thöùc heä. Phaät giaùo khoâng choáng ñoái ai vì yù thöùc heä vaø cuõng khoâng thoûa hieäp vôùi keû nhaân danh nhu caàu vaø quyeàn lôïi yù thöùc heä ñeå laøm aùc.
Ñoái vôùi ngöôøi Phaät töû Vieät Nam, 106 ngaøy ngaén nguûi trong muøa haï 1963 laø keát tinh cuûa haøng ngaøn naêm duyeân nôï giöõa Phaät giaùo vaø daân toäc naày. Bieán coá ñoù chính laø khôûi ñieåm cuûa con ñöôøng theá trò -maø muïc tieâu toái haäu laø Giaûi Nghieäp baèng Giaûi Thöïc vaø Giaûi Hoaëc, ñeå chung vai goùp söùc vaøo noå löïc kieán taïo Hoøa Bình Daân Toäc - Ñoäc Laäp Quoác Gia - Caùch Maïng Xaõ Hoäi. Ñoù cuõng laø caùch ñeàn ôn traû nghóa coâng ñöùc cuûa bao nhieâu theá heä Phaät töû suoát ngaøn naêm ñaõ goùp phaàn giöõ nöôùc vaø döïng nöôùc.1. W. Safire - Before The Fall, Belmont Tower Books, NY 1975.Phong Trang Muøa Vu Lan 96(12).
GHI CHUÙ
2. R.S. McNamara - In Retrospect, Random House, NY 1995.
3. M. Maclear - Vietnam: The Ten Thousand Day War, Thames Methuen, London 1981, tr. 374.
4. Phaät töû thöôøng goïi caùc vò truù trì caùc chuøa baèng 'oân' ñöùng tröôùc teân chuøa. Ví duï Thöôïng Toïa Maät Hieån laø OÂn Truùc Laâm, Hoaø Thöôïng Tònh Khieát laø OÂn Töôøng Vaân, Thöôïng Toïa Ñoân Haäu laø OÂn Linh Muï, Hoøa Thöôïng Trí Thuû laø OÂn Giaø Lam, Hoøa Thöôïng Thieän Sieâu laø OÂn Töø Ñaøm.
5. W.Rust - Kennedy In Vietnam, Da Capo Press, NY 1985, tr. 94.
6. Lôøi cuûa Giaùm Muïc Ngoâ ñình Thuïc trong buoåi noùi chuyeän vôùi ñaïi dieän quaân caùn chính taïi ñaïi giaûng ñöôøng Ñaïi Hoïc Vaên Khoa Hueá sau vuï Ñaøi Phaùt Thanh Hueá xaûy ra.
7. Quoác Tueä - Coâng Cuoäc Tranh Ñaáu Cuûa Phaät Giaùo Vieät Nam Töø Phaät Ñaûn Ñeán Caùch Maïng, taùi baûn Khaùnh Anh Paris 1987, tr. 43.
8. Tueä Giaùc -Vieät Nam Phaät Giaùo Tranh Ñaáu Söû, Hoa Nghieâm SG 1965, tr. 80 vaø 119 vaø Quoác Tueä sñd. tr.28-29.
9. H. du Berrier -Background To Betrayal, Western Islands, Boston 1965, tr. 129.
10. Coù nhöõng chuøa vaø nhöõng Phaät töû taïi gia cuõng nhö xuaát gia khoâng chòu gia nhaäp cuoäc caùch maïng toân giaùo cuûa Toång Hoäi Phaät Giaùo Vieät Nam neân hoï ñaõ goïi nhöõng ngöôøi chaáp nhaän cuoäc caùch maïng toân giaùo ñoù laø Thaày Coâ chuøa Hoäi, Phaät töû chuøa Hoäi.
11. Toaøn boä trích daãn trong phaàn naáy laø töø saùch ñaõ daãn trong ghi chuù soá 5 töø trang 94 ñeán trang 107.
12. Sau khi baøi naày ñöôïc phoå bieán, Hoaøng toâi nhaän ñöôïc maáy lôøi sau ñaây cuûa moät ngöôøi trong cuoäc:
Chæ maáy trang maø vieát ñaày ñuû caû moät bieán coá raát nhieàu phöùc taïp.
Rieâng phaàn toâi, vì coù dính daùng vaøo cuoäc caùch maïng 1.11.63,ñoïc baøi cuûa Nguyeân Nhuaän toâi heát söùc xuùc ñoäng. Ñoïc xong toâi muoán khoùc.
Caûm ôn Hoaøng Nguyeân Nhuaän. Ñoã Maäu.Source = www.khuongviet.com
[ Trôû Veà ] [Trang Chính]