Ngöôøi Cö Só [ Trôû Veà ] [Trang Chính]OÂi Thaân Yeâu Boùng Chuøa Töø Ñaøm Hoaøng Nguyeân Nhuaän
Haäu baùn theá kyû 20, Vieät Nam laø moät tuï ñieåm cuûa löông taâm nhaân loaïi, vaø Phaät giaùo laø tuï ñieåm cuûa löông taâm Vieät Nam. Trong tuï ñieåm ñoù, ba ngoâi chuøa noåi baät leân nhö nhöõng vì sao laäp loøe trong ñeâm toái cuûa ñau thöông khoå naïn daân toäc ñoù laø chuøa Töø Ñaøm ôû Hueá, chuøa Xaù Lôïi vaø chuøa AÁn Quang ôû Saøi Goøn.*** Chuøa Xaù Lôïi naêm 1963 laø keát ñieåm tieân khôûi cuûa cuoäc tröôøng chinh Chaán Höng Phaät Giaùo khôûi töø naêm 1923 khi chuøa Hoäi ñaàu tieân thaønh laäp ôû Nam Kyø. Chuøa Xaù Lôïi naêm 1963 nôi dieãn ra traän chieán cuoái cuøng trong ñoù keû yeáu ñaõ thaéng, keû maïnh ñaõ thua. Toâi cheát haõy caàu nguyeän cho keû gieát toâi. Ñoù laø leänh cuûa Hoøa Thöôïng Hoäi Chuû Tònh Khieát cho Taêng Ni vaø Phaät töû ñang töû thuû trong chuøa Xaù Lôïi vaø taát caû caùc chuøa treân toaøn quoác ñôïi chôø löôõi haùi töû thaàn coù teân laø chieán dòch Nöôùc Luõ cuûa chính quyeàn giaùng xuoáng. Thaân chaùy naùt tan ra tro traéng. Thaàn thöùc nöông veà giuùp sinh linh. Hôõi ai moäng aûo ñang coøn moäng, Haõy gaáp tænh ñi keûo boû mình, ñoù laø lôøi traên troái cuûa Thöôïng Toïa Quaûng Ñöùc tröôùc khi chaâm löûa töï thieâu. Trong traän chieán cheânh leächquyeát töû taïi Xaù Lôïi, Phaät giaùo soáng coøn vì Phaät giaùo chæ muoán laøm Thaày chöù khoâng ham laøm vua, vì Phaät giaùo ñaõ töï ñaët mình vaøo theá khoâng coøn gì ñeå maø maát nöõa. Chuøa Xaù Lôïi laø nôi Giaùo Hoäi Phaät Giaùo Vieät Nam Thoáng Nhaát ñöôïc khai sinh ngaøy 14.5.1964. Nhöng nhö moät maàm non giöõa côn naéng haïn cuûa löûa ñaïn haän thuø, kyø thò vaø leä thuoäc, GHPGVNTN ñaõ bò khai töû ba naêm sau ñoù. Tôø giaáy khai töû ñoù laø Saéc Luaät 023/67 do Nguyeãn vaên Thieäu kyù ngaøy 18.7.1967 tröôùc cuoäc baàu cöû Toång Thoáng tieàn ñònh 3.9.1967.*** Chuøa AÁn Quang naêm1967. Saéc Luaät 023/67 ñaäp tan khoái thoáng nhaát cuûa Phaät giaùo, ñaåy Phaät giaùo vaøo caûnh luïc ñuïc noäi boä khoâng coøn khaû naêng vaø taâm söùc ñoái laäp, ñeå maëc söùc cho chính quyeàn Myõ-Vieät thao tuùng vaän meänh Mieàn Nam. Phe Phaät giaùo thaân chính tuï taäp ôû Vieät Nam Quoác Töï. Haàu heát nhaân söï laõnh ñaïo GHPGVNTN ñeàu ruùt veà AÁn Quang. Döôùi maét chính quyeàn, AÁn Quang laø moät tuï ñieåm baát oån ñoái khaùng, moät "oå Vieät Coäng". Lôïi duïng vuï Maäu Thaân, chính quyeàn ñaõ maáy laàn oà aït taán coâng vaøo AÁn Quang noùi laø ñeå luøng kieám Vieät Coäng naèm vuøng, truyeàn ñôn, taøi lieäu, vuõ khí, nhöng cuoái cuøng chæ gaëp nhöõng Taêng Ni vaø Phaät töû cheát vaø bò thöông. Cho ñeán ngaøy chieán tranh keát thuùc, AÁn Quang khoâng chæ laø moät ngoâi chuøa, AÁn Quang laø bieåu töôïng kieân trì vaø khoán khoå cuûa öôùc voïng hoøa bình daân toäc, ñoäc laäp quoác gia, cuûa quyeát taâm ñeà khaùng laïi nhöõng chính saùch sai laàm cuûa chính quyeàn Myõ-Vieät, vaø nhöõng sai traùi cuûa taát caû caùc phe laâm chieán ñoái vôùi daân chuùng.*** Chuøa Töø Ñaøm laø nôi ñôm hoa keát quaû cuûa phong traøo Phaät giaùo chuyeån mình töø giaác nguû lòch söû noäi chieán Gia Long - Taây Sôn.Chieán thaéng cuûa Gia Long trong cuoäc tranh quyeàn vôùi Nguyeãn Hueä ñaõ kích thích tham voïng cuûa giôùi Nho só muoán bieán Nho giaùo thaønh yù thöùc heä trò nöôùc vaø khoáng cheá sinh hoaït taâm linh vaø vaên hoùa cuûa quoác gia. AÛo töôûng ñoäc quyeàn ñoù tan bieán tröôùc hoïng suùng cuûa ngöôøi Phaùp vaø caây thaäp töï giaù cuûa caùc giaùo só thöøa sai. Gia Long vòn vai Phaùp maø leân ngoâi vaø cuoái cuøng chuû quyeàn quoác gia loït vaøo tay Phaùp. Ngöôøi Vieät yeâu nöôùc khoâng ngoài yeân, tuøy duyeân maø moãi ngöôøi moãi nhoùm ñi theo nhöõng con ñöôøng khaùc nhau. Vaên Thaân vaø Caàn Vöông töï löïc vuõ trang khaùng chieán taøn luïi, nhöôøng böôùc cho chuû tröông dó ngoaïi trò ngoaïi cuûa Phan Chu Trinh vôùi loøng tin vaøo lyù töôûng caùch maïng Phaùp, cuûa Phan boäi Chaâu vôùi chính saùch canh taân cuûa Nhaät, cuûa ngöôøi Maùc-xít höôùng veà Moscova, cuûa Nguyeãn thaùi Hoïc vôùi Tam Daân chuû nghóa cuûa Trung Hoa maø cao ñieåm laø khôûi nghóa Yeân Baùy.*** Ña soá nhöõng thaønh phaàn só phu trí thöùc yeâu nöôùc coøn laïi - coïng theâm vaøo "nhöõng anh huøng maït vaän" töø nhöõng phong traøo keå treân, khoâng coøn ñöôøng naøo khaùc hôn laø nöông vaøo cöûa Phaät. Chuøa chieàn trôû thaønh nhöõng oå ñeà khaùng thuï ñoäng cho nhöõng Phaät töû daán thaân. Hoï vöøa quay laïi vôùi kinh nghieäm töï giaùc nhi giaùc tha cuûa Leâ Traàn, vöøa nhìn veà nhöõng coá gaéng ñöa ñaïo vaøo ñôøi veà caû hai phöông dieän tu hoïc vaø phoå ñoä cuûa phong traøo Phaät giaùo quoác teá ôû AÁn Ñoä, Tích Lan, Mieán Ñieän vaø Nhaät, vöøa nhìn veà Thaùi Hö Ñaïi Sö ôû Trung Hoa qua phong traøo ñoåi môùi Phaät giaùo trong ba phöông dieän giaùo cheá, giaùo luaät vaø giaùo saûn. Chuøa Töø Ñaøm laø caùi truïc chính cuûa phong traøo Phaät giaùo daán thaân naøy vôùi caùi teân vöøa gaàn guõi vöøa xa laï laø Chuøa Hoäi.*** Chuøa Hoäi laø teân chung chæ nhöõng cô sôû hoaït ñoäng, nhöõng ñieåm keát hôïp cuûa Phaät töû ñuû moïi taàng lôùp coù chung taâm nguyeän phuïc vuï daân toäc trong aùnh saùng cuûa ñaïo phaùp vaø phuïc vuï ñaïo phaùp trong nhöõng ñieàu kieän kheá hôïp cuûa daân toäc. Chuøa Hoäi laø moät hình thöùc quy taäp nhaân löïc, thoáng nhaát toå chöùc ñeå tieán haønh taâm nguyeän töï giaùc nhi giaùc tha cuûa nhöõng haøng Phaät töû höõu taâm vaø hieáu hoaït. Chuøa Hoäi laø truï sôû cuûa nhöõng Hoäi Phaät Hoïc, töùc nhöõng toå chöùc tieàn thaân tieân khôûi cuûa GHPGVNTN ñònh hình naêm 1964. Nguyeãn Lang trong Vieät Nam Phaät Giaùo Söû Luaän taäp 3 ñaõ löôïc thuaät ñoaïn ñöôøng hình thaønh cuûa nhöõng toå chöùc Phaät giaùo tieân khôûi naøy nhö sau ...Naêm 1923 taïi Beán Tre, Nam Kyø, Sö Khaùnh Hoøa laø ngöôøi ñaàu tieân ñöa ra saùng kieán quy taäp Phaät giaùo thaønh nhöõng hoäi. Töø saùng kieán naøy, Hoäi Luïc Hoøa Lieân Hieäp ñaõ ñöôïc thaønh laäp nhôø noå löïc chung cuûa hai giôùi Taêng giaø vaø cö só. Hoäi Luïc Hoøa Lieân Hieäp chæ laø vieân ñaù loùt ñöôøng, phaûi ñôïi 7 naêm sau, naêm 1930 môùi hình thaønh ñöôïc moät toå chöùc Phaät giaùo quy moâ hôn cho toaøn Nam Kyø ñoù laø Nam Kyø Nghieân Cöùu Phaät Hoïc vôùi cô quan ngoân luaän laø taïp chí Töø Bi AÂm. Naêm 1932 taïi Hueá, An Nam Phaät Hoïc Hoäi ñöôïc Sö Giaùc Tieân khai saùng vôùi cô quan ngoân luaän laø tôø Vieân AÂm. Naêm 1934 taïi Haø Noäi, Hoäi Phaät Giaùo Baéc Kyø ñöôïc Sö Trí Haûi khai saùng vôùi cô quan ngoân luaän laø tôø Ñuoác Tueä.1923-1934, ñoaïn ñöôøng möôøi hai naêm gaäp gheành traéc trôû, töø ngoaøi vaøo, töø trong ra ... nhöng cuoái cuøng, vôùi taâm nguyeän vaø göông saùng ñaïo haïnh cuûa haøng xuaát gia, vôùi yù thöùc phuïc vuï vaø hy sinh ñoùng goùp cuûa haøng taïi gia, Phaät giaùo toaøn quoác ñaõ coù ñöôïc nhöõng ñieåm töïa, nhöõng ñoøn baãy ñeå keát taäp taâm söùc tieán leân, ñoù laø caùc hoäi Phaät hoïc, caùc chuøa hoäi, caùc saùch baùo cuûa hoäi.*** Cô quan ngoân luaän cuûa An Nam Phaät Hoïc Hoäi laø tôø Vieân AÂm soá ngaøy 1.1.1934, ñaõ ñuùc keát nhöõng lyù do vaø muïc tieâu thoáng nhaát vaø ñoåi môùi Phaät giaùo nhö sau:* Phaät giaùo saün coù truyeàn thoáng yeâu nöôùc, côûi môû, dung hôïp neân coù khaû naêng laáp ñaày khoaûng troáng taâm linh vaø theá trò do söï suïp ñoå cuûa yù thöùc heä Nho giaùo taïo ra.* Truyeàn thoáng yeâu nöôùc, côûi môû vaø dung hôïp cuûa Phaät giaùo seõ cuûng coá vaø phaùt trieån daân toäc tính Vieät Nam treân tieán trình hieän ñaïi hoùa, baûo veà toå quoác vaø tranh ñua vôùi theá giôùi.* Phaät giaùo raát kheá hôïp vôùi nhu caàu duy lyù cuûa khoa hoïc vaø yù chí töï löïc töï cöôøng cuûa daân toäc.* Caàn phaûi ñoåi môùi nhöõng leã nghi phuïng töï ñöông haønh cuûa Phaät giaùo, caàn phaûi trieån khai khía caïnh sinh ñoäng, töï do cuûa Phaät giaùo ñeå ñaùp öùng ñöôïc nhu caàu taâm linh vaø trí thöùc cuûa nhöõng ngöôøi bieát toân troïng töï do taâm linh, toân troïng lyù trí, toân troïng khoa hoïc vaø möu caàu tieán boä.Coù theå noùi ñoù laø moät cöông lónh haønh ñoäng cuûa caùc chuøa hoäi.*** Duø sinh sau chuøa hoäi Nam Kyø, nhöng chuøa hoäi vaø An Nam Phaät Hoïc Hoäi ôû Hueá laïi tieán nhöõng böôùc khaù daøi treân ñöôøng canh taân.Thaønh töïu ñaùng keå nhaát trong tieán trình hieän ñaïi hoùa Phaät giaùo giai ñoaïn naøy laø Phaät giaùo Vieät Nam ñaõ taïo cho mình moät choã ñöùng töôm taát coâng khai chính thöùc trong sinh hoaït quoác gia maø thöïc daân Phaùp cuõng nhö trieàu ñình Vieät Nam coù muoán cuõng khoâng theå phuû nhaän. Baèng chöùng laø leã Phaät Ñaûn naêm 1935 do An Nam Phaät Hoïc Hoäi toå chöùc taïi Hueá.Phaät Ñaûn 1935 taïi Hueá laø moät bieán coá toaøn quoác vì maáy söï kieän sau ñaây. Thöù nhaát, quy tuï taát caû nhöõng nhaø laõnh ñaïo sôn moân töø caùc chuøa lôùn nhö Linh Muï, Töø Hieáu, Baûo Quoác, Truùc Laâm, Tuùy Ba, Taây Thieân, Linh Quang, Töôøng Vaân, Töø Quang, Quoác AÂn, Vaïn Phöôùc. Thöù hai, cuoäc leã khai maïc töø chieàu hoâm tröôùc baèng cuoäc röôùc Phaät töø chuøa Baùo Quoác veà chuøa Dieäu Ñeá laø Quoác Töï thôøi ñoù. Thaønh phoá Hueá töng böøng nhö ngaøy hoäi lôùn. Thöù ba, Baûo Ñaïi vôùi tö caùch hoaøng ñeá ñaõ chính thöùc nhaän chöùc Hoäi Chuû Danh Döï cuûa An Nam Phaät Hoïc Hoäi. Thöù tö, Baûo Ñaïi ñaõ cuøng hoaøng gia, Cô Maät Vieän hay noäi caùc vaø Khaâm Söù Phaùp tham döï leã Phaät Ñaûn taïi chuøa Dieäu Ñeá. Baûo Ñaïi, Hoaøng Thaùi Haäu cuõng ñaõ ñoùng tieàn cho Hoäi, thöôûng tieàn cho ban ca muùa trong ñaïi leã vaø taëng 1000 ñeøn loàng soi saùng khuoân vieân chuøa Dieäu Ñeá trong ñeâm lieân hoan sau khi röôùc Phaät töø chuøa Baùo Quoác veà.*** Qua ngaøy Phaät Ñaûn 1935 ñoù, Phaät giaùo ñaõ chính thöùc ñeán vaø ôû laïi trong loøng daân toäc vaø treân chính tröôøng Vieät Nam, khoâng phaûi nhö moät thöïc teá nöõa maø laø moät thöïc theå coù phaùp nhaân. Ñoù laø ñieàu maø 15 naêm sau, vua Baûo Ñaïi ñaõ queân khi ñaët buùt kyù Ñaïo Duï soá 10 ngaøy 6.8.1950, maëc nhieân thöøa nhaän Coâng giaùo nhö toân giaùo duy nhaát vaø Phaät giaùo cuøng caùc toân giaùo khaùc nhö Hoøa Haûo, Cao Ñaøi ... chæ coù quy cheá nhö nhöõng hoäi töông teá, hoäi ñua ngöïa, ñua thuyeàn. Quoác Tröôûng Baûo Ñaïi khoâng aùp duïng tinh thaàn cuûa vaên kieän ñoù, nhöng chính quyeàn Ngoâ ñình Dieäm laïi ñaõ duøng vaên kieä ñoù nhö voøng kim coâ troøng vaøo ñaàu caùc toân giaùo khaùc, khi caàn chæ moät nieäm laø teù nhaøo ñaàu laïc ñòa.Söï hieän dieän cuûa Baûo Ñaïi trong chöùc vuï Hoäi Chuû Danh Döï cuûa An Nam Phaät Hoïc Hoäi, cuõng nhö söï hieän dieän cuûa Toång Ñoác Hoaøng troïng Phu vaø Toång Ñoác Nguyeãn naêng Quoác trong Hoäi Phaät Giaùo Baéc Kyø, cuûa Traàn nguyeân Chaán - moät vieân chöùc cao caáp cuûa Phaùp, trong hoäi Nam Kyø Nghieân Cöùu Phaät Hoïc laø lyù do khieán cho moät soá ngöôøi thôøi ñoù nghi ngôø caùc hoäi Phaät giaùo chæ laø moät laù baøi thöïc daân Phaùp daøn döïng ra ñeå ru nguû vaø ñaùnh laïc höôùng ñoái khaùng cuûa ngöôøi Vieät. Nhöng noùi nhö vaäy thì cuõng chaúng khaùc chi baûo raèng ngaøy xöa Phaät giaùo thôøi nhaø Ñinh ñaõ phaûn nhaø Ngoâ, Phaät giaùo thôøi nhaø Tieàn Leâ ñaõ phaûn nhaø Ñinh, Phaät giaùo thôøi nhaø Traàn ñaõ phaûn nhaø Lyù vaø Giaùo Hoäi Phaät Giaùo Vieät Nam hoâm nay ñaõ phaûn Giaùo Hoäi Phaät Giaùo Vieät Nam Thoáng Nhaát.Hoaøi nghi laø quyeàn cuûa thieân haï, nhöng neáu Phaät töû vì nhöõng hoaøi nghi ñoù maø chuøn böôùc thì Phaät giaùo Vieät Nam ñaõ khoâng coøn laø theá döïa taâm linh vaø ñaïo ñöùc cuûa daân toäc nöõa roài. Sanh döïa thaàn, thaàn döïa caây ña laø leõ thöôøng cuûa truøng truøng duyeân khôûi. Cöùu caùnh bieän minh cho phöông tieän coù theå laø moät duïng taâm gian doái ñeå tranh thaéng lôïi vaø caàu thaønh coâng. Phaät giaùo khoâng caàu maø cuõng khoâng tranh, khoâng duøng ai laøm phöông tieän caû neân cuõng khoâng caàn phaûi duïng taâm gian doái. Caùch maïng Muøa Thu buøng leân, bao nhieâu Taêng Ni ñaõ côûi naâu soàng ñeå khoaùt chieán y, vaø khi Phaùp trôû laïi khôûi ñaàu chieán tranh Vieät - Phaùp bao nhieâu chuøa ñaõ laø nôi nöông naùu cuûa nhöõng nhöõng ngöôøi laõnh ñaïo khaùng chieán töø Baéc chí Nam? Hoûi laø traû lôøi.*** Phaät Ñaûn 1935 cuõng maëc nhieân ñaët Phaät giaùo Hueá vaøo theá phaûi nhaän troïng traùch ñaàu ñaøn trong coâng cuoäc ñoåi môùi ñeå phaùt trieån ñieàu kieän tu hoïc vaø khaû naêng phuïc vuï. Thôøi kyø 1935-1945, Phaät giaùo Vieät Nam chuyeån mình maïnh meõ cuõng chính laø thôøi kyø theá giôùi ñang quaën mình ñoåi thay döôùi aùp löïc ngaøy moät ñeø naëng cuûa Ñöùc Quoác Xaõ vaø Truïc Phaùt-Xít Ñöùc Y Ù Nhaät.Trong quaù trình ñoåi môùi naøy, Phaät giaùo ñaõ xöû duïng höõu hieäu coâng cuï truyeàn giaùo vaø ñoàng thôøi cuõng laø coâng cuï taåy naõo vaø hoaùn naõo cuûa Coâng giaùo vaø chính quyeàn thöïc daân ñeå phaùt trieån phong traøo Phaät hoïc. Coâng cuï ñoù laø chöõ quoác ngöõ. Ngaøy xöa, chæ coù nhöõng ngöôøi coù hoïc chöõ Haùn môùi mong ñoïc ñöôïc kinh saùch. Maø coù ñoïc ñöôïc cuõng chöa chaéc ñaõ hieåu heát y nghóa. Phaàn kinh saùch chöõ Noâm khoâng coù bao nhieâu, vaø cuõng thöa thôùt nhö nhöõng ngöôøi ñoïc ñöôïc chöõ Noâm vaäy. Chöõ quoác ngöõ deã hoïc, vaø hoïc ñoïc hoïc vieát quoác ngöõ ñang trôû thaønh thôøi thöôïng. Nhôø theá maø quoác ngöõ trôû thaønh moät con thuyeàn taûi ñaïo Phaät ñeán gaàn vôùi ngöôøi Vieät Nam. Nhöõng kinh saùch noäi ñieån, nhöõng saùch Phaät hoïc phoå thoâng, nhöõng taïp chí Phaät giaùo phaùt trieån maïnh trong nhaân gian. Vôùi ñaïi chuùng Phaät töû, tu Phaät khoâng coøn chæ laø vieäc gia truyeàn maø ñaõ trôû thaønh moät haønh ñoäng yù thöùc, tinh taán, laøm vaø bieát taïi sao mình laøm nhö theá. Phong traøo tu hoïc baèng chöõ quoác ngöõ naøy cuõng ñaõ thu huùt bao nhieâu só phu trí thöùc ñeán vôùi Phaät giaùo. Mai Thoï Truyeàn, Phan vaên Huøm, Leâ ñình Thaùm, Toân thaát Tuøng, Nguyeãn tieán Laõng, Nguyeãn vaên Toá, Thieàu Chöûu, Traàn troïng Kim, Traàn vaên Giaùp, Buøi Kyû, Leâ Dö, Nguyeãn vaên Vónh, Nguyeãn troïng Thuaät, Taûn Ñaø Nguyeãn khaéc Hieáu ... ñoù laø chæ môùi nhaéc laïi moät soá teân tuoåi quen thuoäc, chöa keå nhöõng soá teân tuoåi khaùc khoâng tröïc tieáp tham gia Phaät söï nhöng taùn ñoàng vò theá ñaïo ñöùc, lòch söû cuõng nhö chuû tröông ñoåi môùi cuûa Phaät giaùo nhö Phan boäi Chaâu, Huyønh thuùc Khaùng, Phan Khoâi, Phaïm Quyønh ...Coâng taùc thöù hai cuûa caùc chuøa Hoäi raùo rieát theo ñuoåi ñoù laø naâng cao trình ñoä cuûa Taêng Ni veà caû hai phöông dieän theá hoïc vaø Phaät hoïc. Con ñöôøng ñaõ choïn laø gaáp ruùt ñaøo taïo moät lôùp tang ni treû coù ñuû khaû naêng thöøa haønh troïng traùch chaán höng Phaät giaùo maø haøng laõnh ñaïo ñaõ ñeà ra. Veà ñieåm naøy, Nguyeãn Lang trong saùch ñaõ daãn, nhaän ñònh nhö sau: "So vôùi soá löôïng taêng só thaát hoïc lôùn lao trong xöù, soá taêng só ñöôïc ñaøo taïo taïi ba mieàn khoâng thaám thía vaøo ñaâu. Soá löôïng taêng ni ñöôïc tröïc tieáp ñaøo taïo khoâng vöôït quaù soá naêm traêm vò, trong soá ñoù chæ coù khoaûng moät phaàn möôøi ñöôïc goïi laø xuaát saéc. Tuy vaäy trong khoaûng 1945-1975, thieåu soá naøy ñaõ taïo neân ñöôïc soùng gioù trong sinh hoaït vaên hoùa vaø chính trò quoác gia.Ngöôøi xuaát saéc nhaát trong moät phaàn möôøi xuaát saéc naøy chính laø Thaày Thieän Sieâu, Thaày Töø Ñaøm, Thích Trí Ñöùc vaäy.
Thaày ra ñôøi naêm 1921, hai naêm tröôùc khi Phaät giaùo thaønh laäp ñöôïc hoäi Phaät hoïc ñaàu tieân ôû Beán Tre. Thaày xuaát gia naêm 1935, naêm An Nam Phaät Hoïc Hoäi bieåu döông löïc löôïng baèng cuoäc leã Phaät Ñaûn vó ñaïi taïi thaønh phoá Hueá nhö ñaõ keå treân. Thaày laø moät trong 50 taêng sinh ñöôïc choïn vaøo tröôøng An Nam Phaät Hoïc ñeå ñöôïc huaán luyeän toaøn thì baèng moät chöông trình töø Tieåu Hoïc ñeán Ñaïi Hoïc. Ñaây laø khoùa huaán luyeän quy moâ, toaøn thì, roát raùo ñaàu tieân cuûa Phaät giaùo toaøn quoác thôøi aáy.
Sau 9 naêm hoïc taäp, 10 taêng sinh truùng tuyeån, 6 chính thöùc vaø 4 ñaäu vôùt. Phaùp hieäu cuûa saùu ngöôøi ñoù ñeàu baét ñaàu baèng chöõ Trí. Thaày laø Trí Ñöùc, nhöõng ñaïo huynh cuûa Thaày laø Trí Thuyeân, Trí Nghieãm hay Thieän Minh, Trí Quang, Trí Tònh, Trí Duyeân. Thaày Trí Thuyeân ñöôïc coi nhö anh caû ñaõ bò Phaùp baén cheát ngay trong ñaïi toøng laâm Kim Sôn. Thaày Thieän Minh giaûi nghieäp trong lao tuø. Thaày ruõ moäng ra ñi, giôø chæ coøn hai Trí taïi theá laø Thaày Trí Quang vaø Thaày Trí Tònh.
Theo maáy OÂn keå thì Thaày Thieän Minh gioûi lòch söû, Thaày Trí Quang gioûi luaän vaø Thaày Thieän Sieâu gioûi noäi ñieån. Ñieàu naøy giaûi thích taïi sao Thaày coù moät soá löôïng taùc phaåm lôùn lao nhö theá, taïi sao Thaày ñöôïc suy cöû vaøo chöùc vuï Phoù Chuû Tòch ñaëc traùch Haùn taïng trong Hoäi Ñoàng Phieân Dòch Ñaïi Taïng Kinh Vieät Nam, vaø taïi sao choã naøo chöa coù tröôøng thì Thaày ñöôïc chæ ñònh ñi khai phaù, choã naøo coù tröôøng lôùp roài thì Thaày coù chaïy trôøi cuõng khoâng khoûi naéng trong chöùc vuï giaûng sö. Coâng trình cuoái cuøng cuûa Thaày Hoïc Vieän Phaät Giaùo Vieät Nam khai giaûng naêm 1997 maø Thaày laø Vieän Tröôûng. Thaày nhaém maét maáy thaùng sau khi Hoïc Vieän beá giaûng khoaù Cöû Nhaân Phaät Hoïc ñaàu tieân.
*** Töø Ñaøm ngaøy moät trôû neân troïng ñieåm cuûa chuøa hoäi ôû Hueá vaø Trung Phaàn, nôi ñaët truï sôû cuûa An Nam Phaät Hoïc hoäi. Naêm 1947, Thaày ñöôïc Phaät giaùo Hueá cöû laøm truù trì Töø Ñaøm luùc Thaày môùi 26 tuoåi. Ba naêm sau, Thaày ñöôïc coâng cöû vaøo chöùc vuï Chaùnh Hoäi Tröôûuûng Tænh Hoäi Thöøa Thieân nhieäm kyø 1950-1955. Trong chöùc vuï Chaùnh Hoäi Tröôûng vaø Giaùm Vieän Töø Ñaøm, Thaày ñaõ laøm ñöôïc ba vieäc coù aûnh höôûng laâu daøi ñeán tieân ñoà cuûa Phaät giaùo. Thöùuø nhaát, ñoaøn nguõ hoùa Phaät töû thaønh nhöõng Khuoân Tònh Ñoä. Thöù hai, tieáp söùc chuyeån thaùi Ñoaøn Thanh Nieân Phaät Hoïc Ñöùc Duïc thaønh Gia Ñình Phaät Hoùa Phoå vaø roài thaønh Gia Ñình Phaät Töû. Cuoäc vaän ñoäng naêm 1963 chöùng toû caùc haï taàng cô sôû naøy vöõng chaéc vaø höõu hieäu ñeán theá naøo. Thöù ba, goùp phaàn hình thaønh ñaïi hoäi Phaät giaùo toaøn quoác naêm khai maïc ngaøy 6.5.1951 taïi Töø Ñaøm.Ñaïi hoäi naøy ñaõ nhaát trí ñeà ra hai muïc tieâu chieán löôïc ñoù laø thöù nhaát, chính thöùc bieán Phaät Hoïc thaønh Phaät Giaùo vaø, ñaët neàn moùng cho moät ñònh cheá giaùo hoäi thoáng nhaát. Töø naêm 1923 ñeán nay chæ coù nhöõng Hoäi Phaät Hoïc rôøi raïc töï laäp cho töøng tænh, töøng mieàn. Nhöõng hoäi ñoù baây giôø töï giaûi theå ñeå quy taäp thaønh moät Toång Hoäi Phaät Giaùo duy nhaát. Baèng quyeát ñònh naøy, ñaïo Phaät ñaõ tieán theâm moät böôùc nöõa trong yù chí xaùc laäp baûn vò phaùp nhaân cuûa mình trong xaõ hoäi Vieät Nam. Thöù hai, xaùc laäp muïc tieâu theá trò cuûa Phaät giaùo laø ñaáu tranh baát baïo ñoäng ñeå thöïc hieän moät Vieät Nam ñoäc laäp, hoøa bình, trung laäp. Baûn tuyeân ngoân keát thuùc ñaïi hoäi vaø baûn nhaïc Phaät giaùo Vieät Nam cuûa Leâ cao Phan theå hieän cuï theå hai ñieåm naøy qua nhöõng caâu: Chung söùc chung loøng ñeå laøm troøn söù meänh kieán taïo hoøa bình, gaây maàm an laïc, vaø neâu cao ngoïn ñuoác trí tueä cuûaÑöùc Theá Toân (tuyeân ngoân) vaø PGVN thoáng nhaát Baéc Trung Nam töø ñaây, moät loøng chuùng ta ñöùng leân vì ñaïo thieâng (lôøi nhaïc).Quyeát taâm xaùc laäp baûn vò phaùp nhaân cuûa mình trong xaõ hoäi Vieät Nam ñoù ñaõ theå hieän moät laàn nöõa naêm sau 1952 baèng cuoäc ñoùn xaù lôïi taïi Saøi Goøn ngaøy 13.9 1952. Ñaây laø cuoäc bieåu döông lôùn nhaát uûa Phaät giaùo töø tröôùc ñeán nay vôùi khoaûng 100 ngaøn ngöôøi tham döï. Laàn ñaàu tieân Phaät töû Saøi Goøn coù cô duyeân nhìn thaáy xaù lôïi Phaät, vaø ñaây cuõng laø laàn ñaàu tieân côø Phaät giaùo quoác teá nguõ saéc ra maét quaàn chuùng Vieät Nam.*** Nhìn theo quan ñieåm cuûa tuyeân ngoân daãn thöôïng thì hoøa bình Geneøve 1954 haún chöa phaûi laø öôùc nguyeän vieân thaønh toaøn veïn ñoái vôùi haøng laõnh ñaïo Phaät giaùo. Nhaát laø khi Mieàn Nam xuaát hieän moät chính quyeàn toû ra khoâng maáy thaân thieän vôùi ñaïo Phaät.Ngoâ ñình Dieäm ñöôïc Baûo Ñaïi phoù thöï cho hoài höông laøm Thuû Töôùng. OÂng chæ thò trung thaønh vôùi Baûo Ñaïi chöù khoâng trung thaønh vôùi chöùc vuï Quoác Tröôûng cuûa Baûo Ñaïi. OÂng laät Quoác Tröôûng vaø leân laøm Toång Thoáng vôùi soá phieáu 99 phaàn traêm. Moät ñieàu ít ai nghó ñeán laø Phaät giaùo Hueá traân troïng giöõ lö höông baøi vò cuûa toå tieân doøng hoï Ngoâ ñình, nghóa laø cuûa nhöõng vò tröôùc Ngoâ ñình Khaû khoâng röûa toäi theo Coâng giaùo. Nhöng Phaät giaùo vaãn coù caûm tình hôn vôùi hoaøng toäc, nhaát laø Hoaøng Thaùi Haäu, ñeä töû chuøa Töôøng Vaân. Khoâng coù söï can thieäp cuûa Hoaøng Thaùi Haäu thì Thaày Ñoân Haäu ñaõ bò Phaùp xöû töû naêm 1947. Do ñoù Phaät giaùo Hueá khoâng khoûi giaät mình tröôùc chieán dòch truaát pheá Baûo Ñaïi, caøng giaät mình hôn khi thaáy chính quyeàn naëng tay vôùi Hoøa Haûo vaø Cao Ñaøi, cuï theå laø vieäc gaøi baãy roài cheùm ñaàu Ba Cuït Leâ quang Vinh.*** Roài cuõng ñeán phieân Phaät giaùo bò chieáu coá, heát qua chieán dòch bình ñònh Nam Trung Phaàn, ñeán keá hoaïch dinh ñieàn khaån hoang laäp aáp. Ngöôøi Phaät töû chæ coøn hai con ñöôøng löïa choïn: hoaëc röûa toäi ñeå nuùp boùng Cha nhaø thôø, hoaëc phaûi lìa queâ cha ñaát toå ñi ... vuøng kinh teá môùi. Thaûm traïng cuûa nhöõng "quaàn ñaûo Gulag" naày ñaõ ñöôïc Phaät giaùo ñuùc keát thaønh moät hoà sô ñen göûi Toång Thoáng vaø Quoác Hoäi naêm ngaøy 20.2.1962 vôùi lôøi caûnh baùo Phaät giaùo ñaõ bò doàn ñeán chaân töôøng. Chuû choát trong vieäc hình thaønh haéc thö naøy laø Thaày Thieän Minh , ngöôøi ñaõ coù coâng cuûng coá phaùt trieån cô sôû giaùo hoäi khaép mieàn Nam Trung phaàn vaø cao nguyeân, ñoàng thôøi laø ngöôøi keá nhieäm Thaày Trí Quang trong traùch vuï Hoäi Tröôûng cuûa Hoäi nhieäm kyø 1958-1962. Lôøi caûnh baùo cuûa Phaät giaùo chæ nhö haït muoái rôi xuoáng bieån, hoøn soûi rôi xuoáng gieáng. Traû lôøi cuûa chính quyeàn laø Toång Thoáng anh minh khoâng bao giôø sai laàm vaø Phaät giaùo muoán laøm loaïn. Theá neân Phaät giaùo phaûi chuaån bò töï veä ... Ñaây laø thôøi ñieåm anh chò em thanh nieân sinh vieân hoïc sinh chuùng toâi oà aït ñeán vôùi Phaät giaùo, ñeán vôùi Thaày Thieän Sieâu.*** Gioáng nhö moät ngöôøi vöôït bieân baèng ñöôøng bieån sang ñeán nôi taïm dung roài môùi nghó chuyeän taäp bôi, ñaïi ña soá anh chò em sinh vieân hoïc sinh chuùng toâi khoâng maáy ngöôøi bieát caùc hoaït ñoäng cuûa chuøa hoäi, khoâng maáy ngöôøi ñöôïc thaân caän vôùi Thaày Thieän Minh, Trí Quang, Thieän Sieâu, khoâng maáy ngöôøi bieát roõ caùc truï coät cuûa Phaät giaùo ... Thaûng hoaëc, chuùng toâi coù nghe ngöôøi lôùn nhaéc ñeán thaønh tích hay tieáng taêm cuûa OÂn Truùc Laâm, Linh Muï, Linh Quang, Dieäu Ñeá, Sö Baø Dieäu Ñöùc, Hoàng AÂn ... nhöng chöa bao giôø ñöôïc gaàn guõi, chöa bao giôø ñöôïc tröïc tieáp giaùo huaán raên daïy. Söï theå chæ vì anh chò em chuùng toâi, moät soá ñaõ laø ñeä töû cuûa caùc chuøa khaùc, moät soá khaùc thöôøng chæ laø Phaät töû gia truyeàn cha tuïng kinh con nieäm Phaät theá thoâi. Cho neân, moät naêm sau khi bieán ñoäng Hueá xaûy ra naêm 1963, ngoùt ba phaàn tö ñoaøn vieân Ñoaøn Sinh Vieân Phaät Töû Hueá vaø haàu heát ban chaáp haønh Ñoaøn Hoïc Sinh Phaät Töû Hueá môùi chính thöùc quy y Tam Baûo. Buoåi leã quy y taäp theå naøy ñöôïc toå chöùc taïi chuøa Thuyeàn Toân vaø Thaày Thieän MInh truyeàn giôùi. Chuùng toâi theo Thaày soáng cheát tröôùc khi ñöôïc Thaày nhaän cho laøm ñeä töû.Ñoaøn SVPT Hueá thaønh laäp naêm 1962, vaø tieáp ñoù laø Ñoaøn HSPT do nhaân söï cuûa Ñoaøn SVPT hoùa thaân phuï traùch. Truï sôû laø chuøa Töø Ñaøm maø truù trì laø Thaày Thieän Sieâu. Töø Ñaøm laø nôi khoûi söï vaø cuõng laø keát ñieåm cuûa phong traøo 1963 ôûuû Hueá. Troïng traùch cuûa Thaày naëng ñeán chöøng naøo ai cuõng bieát.Anh chò em thanh nieân sinh vieân hoïc sinh chuùng toâi ñeán vôùi Chuøa Töø Ñaøm ít nöõa cuõng vì ba lyù do. Thöù nhaát, beá taéc taâm linh tö töôûng vaø nhìn vaøo Phaät giaùo thaáp thoaùng thaáy moät vaøi höùa heïn khai thoâng. Thöù hai, hoaøn caûnh quan lieâu xu phuï ñoäc toân kyø thò bao quanh chính quyeàn laøm cho chuùng toâi khoâng theå thaønh taâm ñeán gaàn chính quyeàn. Thöù ba, khi Phaät giaùo laâm nguy keâu goïi thì chuùng toâi nghe theo vaø chaïy ñeán, duø ñoâi khi chæ laøm quaån chaân caùc vò laõnh ñaïo, nghóa laø ñeán ñeå "cheát chuøm" chöù chaúng ích gì cho ai caû. Söùc maïnh cuûa chuùng toâi laø loøng thaønh vôùi tín ngöôõng cuûa cha oâng, tình ñoaøn höõu vaø moät chuùt maõ thuôïng ham vui nöõa. Ñeâm 20.8.1963, chuøa Töø Ñaøm bò taán coâng vaø traøn ngaäp. Vónh Kha, Phoù Ñoaøn Tröôûng ÑSVPT Hueá nhanh chaân vöôït ñöôïc voøng vaây khoûi khu vuïc Töø Ñaøm troán vaøo moät caùi am vaéng vaø roài ñaõ bò baét laïi chæ vì tröôùc khi treøo leân nuùp sau baøn thôø treân traàn nhaø, Kha ñaõ cung kính tuoät giaøy deùp ñeå laïi döôùi neàn nhaø laøm daáu cho coâng an caûnh saùt bieát ... tui ôû treân naøy, cuõng chæ vì thoùi quen côûi daøy deùp khi vaøo ñieän Phaät! Nguyeãn höõu Hieäp, Ñoaøn Tröôûng Chi Ñoaøn SVPT Myõ Thuaät, nghe chuøa Dieäu Ñeá bò taán coâng, töø nhaø chaïy leân tieáp cöùu, gaëp caùc nuùt chaën khoâng vaøo ñöôïc, thay vì chaïy veà nhaø tìm caùch troán Hieäp ñaõ bôi voøng qua soâng Gia Hoäi vaø bôi thaúng vaøo beán chuøa Dieäu Ñeá. Khi bò baét veà Nha Caûnh Saùt Trung Nguyeân Trung Phaàn, Hieäp chæ coù caùi quaàn xaø loûn! Rieâng Hoaøng toâi neáu khoâng nhôø coâ Ñoaøn Phoù maø chuùng toâi thaân yeâu taëng cho myõ danh Con YBN, ñieác khoâng sôï suùng daønh döït toâi vôùi coâng an caûnh saùt ra khoûi traän ñoøn thuø roài laáy aùo che ñaäy khuaát maét giuøm toâi thì bieát ñaâu toâi cuõng ñaõ phieâu dieâu ñaâu ñoù töø khuya. Kha ñaõ giaûi nghieäp, Hieäp ñang soáng löu daøy taïi Myõ vaø Con YBN ñang daïy taïi moät ñaïi hoïc ôû Ñöùc vaø kieân trì tieáp tuïc thay anh chò em traû nôï chuøa, ñeán taï Thaày Töø Ñaøm.*** Bieán ñoäng 1963, nhö moät aùnh ñeøn thu huùt taàng lôùp treû Mieàn Nam ñeán vôùi Phaät giaùo vaø trôû thaønh chuû löïc cuûa nhöõng phong traøo khaùc nhau nhöng coù cuøng moät maãu soá chung laø phaûn chieán, ñoøi hoûi hoøa bình, töï quyeát, daân chuû. Ñoù laø maåu soá chung Phaät giaùo. Caùc phe laâm chieán ñaáu muoán khuynh loaùt luõng ñoaïn caùc phong traøo naøy vaø ñaõ thaát baïi neân cuoái cuøng ñaõ phaûi duøng ñeán nhöõng bieän phaùp maïnh laø tuø toäi, toáng voâ lính, aùm saùt, gaøi baãy tuyeät ñöôøng lui.Naêm 1963, khi phong traøo bung ra chuyeån ñòa baøn vaøo Xaù Lôïi cuõng nhö naêm 1966, Thaày Thieän Minh bò möu saùt baèng löïu ñaïn vaø Thaày Trí Quang tuyeät thöïc bò giam loûng trong Beänh Vieän Duy Taân thì chuùng toâi khoâng coøn ñöôïc caän keà Thaày Thieän Minh vaø Thaày Trí Quang nöõa, theá laø chuùng toâi quay sang níu aùo Thaày Thieän Sieâu, Thaày Ñoân Haäu cuûa Linh Muï, Maät Nguyeän cuûa Linh Quang, Maät Hieån cuûa Truùc Laâm, Trí Thuû cuûa Ba-La-Maät, Sö Baø Dieäu Khoâng, Sö coâ Theå Tònh, Sö coâ Caùt Töôøng, Thaày Chaùnh Tröïc vaø Thaày Ñöùc Taâm nhöõng coá vaán giaùo haïnh cuûa chuùng toâi. Maáy vò khaùc, ñeán Töø Ñaøm baøn ñònh Phaät söï xong laø veà chuøa mình, Thaày Thieän Sieâu khoâng bieát ñi ñaâu nöõa neân ôû laïi chòu traän caùi ñaùm "nhaát quyû, nhì ma" chuùng toâi. Chuùng toâi coù nhöõng teân rieâng ñeå goïi nhöõng ngöôøi thaân thöông cuûa chuùng toâi. Chæ coù Thaày Trí Thuû laø khoâng coù myõ danh, coøn Thaày Trí Quang laø oâng giaø raâu, Thaày Thieän Minh oâng pha-coát, sau naøy laø oâng giaø queø, Thaày Linh Muï oâng suùn, Thaày Linh Quang oâng ñòa, Thaày Maät Hieån oâng roøm, Thaày Chaùnh Tröïc Tarzan, vaø Thaày Thieän Sieâu chuùa ñaûng ñaàu laâu hay oâng hoâ ... chæ vì Thaày oám quaù, oám giô xöông. Thaày oám vì theå chaát thì ít, nhöng vì naëng neà Phaät söï thì nhieàu, vaø vì caùi ñaùm nhaát quûy nhì ma chuùng toâi nöõa.*** Ai maø chaúng sôï duøi cui, löïu ñaïn cay, löïu ñaïn a-xít, choù saên, tuø toäi. Nhaát laø tuoåi thanh xuaân phôi phôùi chæ bieát aên hoïc, long nhong phaát phô, chöa heà bò thöû thaùch gian nguy nhö theá heä cha anh. Trong côn khoå naïn, chuùng toâi thöôøng khuyeán khích nhau baùm vaøo chuøa vaø chung vai saùt caùnh baèng caâu: choã cuûa chuùng ta laø Ñaøi Phaùt Thanh Hueá, chuùng ta ñaõ chaäm chaân ñeå cho caùc Thaùnh Töû Ñaïo giöõ heát roài thì nôi moâ cuõng röùa maø thoâi. Ñieàu chuùng toâi nhaém ñeán laø chuû tröông ñöôøng loái vaø leänh cuûa maáy Thaày phaûi lan roäng vaø chính quyeàn khoâng theå laøm ngô. Tuoåi treû khoâng chòu ngoài yeân, cöïc chaúng ñaõ khoâng laøm gì ñöôïc thì vaøo chaùnh ñieän tuïng kinh, ngoaøi ra khoâng phaùt thanh thì cuõng hoäi thaûo, khoâng hoäi thaûo thì cuõng mít-tinh, khoâng mít-tinh thì xuoáng ñöôøng, khoâng xuoáng ñöôøng thì ñình coâng baõi thò baõi khoùa, khoâng ñình coâng baõi thò baõi khoùa thì tuyeät thöïc. Laøm sao mieãn chuû tröông ñöôøng loái vaø leänh cuûa maáy Thaày ñöôïc lan roäng tuaân haønh vaø chính quyeàn khoâng theå laøm ngô. Thaày Chaùnh Tröïc, oân Truùc Laâm caùi gì cuõng ñöôïc nhöng oâng ñòa, chuùa ñaûng ñaàu laâu vaø oân Trí Thuû thì deø daët hôn, phaûi naên næ æ oâi, giaän laãy ñuû thöù môùi ñöôïc. Theá nhöng toâi chöa bao giôø thaáy Thaày noåi caùu, quaù laém Thaày chæ than: Maáy chuù baây laøm ta ñau ñaàu quaù ... Thaày lo laø phaûi vì döôùi vaên phoøng Ñoaøn SVPT vaø beänh xaù vaãn coøn caû chuïc anh chò em chuùng toâi naèm la lieät, keû u ñaàu xeû traùn, keû queïo tay queïo chaân, keû bò löïu ñaïn a-xít qua caùc cuoäc xuoáng ñöôøng tröôùc thænh thoaûng vaãn leân côn co giaät vaø la heùt vang ñoäng khuoân vieân Töø Ñaøm.Luùc anh chò em chuùng toâi ñöôïc chæ ñònh phuï traùch môû roäng ñòa baøn sang chuøa Dieäu Ñeá vì sôï phong traøo bò coâ laäp ôû Töø Ñaøm, chuùng toâi quyeát ñònh tuyeät thöïc vaø phaùt thanh chôø cô hoäi xuoáng ñöôøng ra phoá ... Thænh thoaûng ñeán toái, Thaày ñi vôùi moät vaøi vò khaùc treân Töø Ñaøm xuoáng thaêm chuùng toâi. Moät hoâm Thaày thaáy chuùng toâi, khoâng naèm yeân ñeå qua côn ñoùi, cuõng khoâng ngoài tuïng kinh maø caëp thì vaät tay, caëp thì vaät chaân loaïn caû leân. Thaày ngaïc nhieân: Ñaõ nhòn ñoùi, raêng khoâng ngoài yeân cho khoûe maø laøm chi röùa? Hoaøng toâi cöôøi gaõi tai chaép tay: Baïch Thaày, tröa toái ñeán giôø aên, bao töû noù haønh hoa maét choùng maët, chæ coù laøm nhö röùa môùi vui maø queân thoâi!*** Hai söï coá laøm Thaày thöïc söï maát aên maát nguû ñoù laø hai quyeát ñònh töï thieâu cuûa Thaày Thanh Tueä vaø cuûa Thaày Tieâu Dieâu vaøo giai ñoaïn cuoái cuûa phong traøo tranh ñaáu. Thaày Thanh Tueä töï thieâu taïi chuøa Phöôùc Duyeân raïng ngaøy 13.8.1963, vaø Thaày Tieâu Dieâu taïi Töø Ñaøm ngaøy 16.8.1963.Vôùi Thaày Thanh Tueä thì phaûi laøm sao ngaên khoâng cho chính quyeàn cöôùp xaùc ñi thuû tieâu. Vôùi Thaày Tieâu Dieâu, laøm sao giöõ bí maät cho chính quyeàn khoûi ngaên chaän cô duyeân hi sinh toái haäu cuûa Thaày.Sau khi Thaày Thanh Tueä töï thieâu, Phaät giaùo döï tính chuyeån nhuïc thaân cuûa Thaày veà Töø Ñaøm ñeå laøm leã an taùng cho xöùng vôùi hy sinh cao caû cuûa Thaày. nhöng taát caû ñöôøng v ñeàu bò nuùt chaën, Töø Ñaøm haàu nhö bò hoaøn toaøn coâ laäp neân phaûi quaøng laïi taïi chuøa Phöôùc Duyeân. Vieäc canh giöõ ñöôïc uûy thaùc cho Thaày Tarzan Chaùnh Tröïc. Chính quyeàn Hueá ra tay, khieán cho maáy chuïc thanh nieân Taêng Ni vaø Phaät töû bò thöông vì duøi cui vaø baùng suùng. Toái hoâm ñoù, ñaøi phaùt thanh VOA vaø BBC loan tin ngay vuï naøy vôùi moät chi tieát maø cho ñeán sau naøy chuùng toâi môùi bieát laø ñaëc bieät. Sau ngaøy 1.11.1963, Thaày troø chuùng toâi môùi ñöôïc töï do. Hoaøng toâi leân haàu Thaày, keå nhöõng kinh nghieäm trong tuø vaø Thaày hoûi: Nì, trong baûn tin cöôùp xaùc Thaày Thanh Tueä, maáy caäu vieát caùi chi maø coâng an hoï hoûi tui quaù trôøi ... Hoï toá mình vu vaï, khoâng noùi coù veà chuyeän soá xe chi ñoù. Thaày nhaéc Hoaøng toâi môùi nhôù, hoài ñoù SVPT chuùng toâi ñöôïc chuøa chæ ñònh phuï traùch phaùt thanh, nghóa laø lo nhöõng baûn tin phoå bieán ngaøy hai buoåi. Chuùng toâi phong thanh bieát laø Hoa Kyø ñaõ toá caùo chính quyeàn Vieät Nam duøng quaân ñoäi vaøo vieäc ñaøn aùp roài doïa caét vieän trôï quaân söï. Chính quyeàn caû quyeát khoâng coù chuyeän ñoù. Chuùng toâi muoán tìm baèng chöùng chính quyeàn khoâng noùi söï thaät. Vì vaäy neân trong caùc toaùn taêng vieän giöõ xaùc, moät soá anh em ñaõ ñöôïc yeâu caàu ñeå maét ñeán nhöõng chi tieát thuaàn tuyù quaân söï neáu coù. Baûng soá hai chieác quaân xa GMC chôû lính tham döï vuï cöôùp xaùc ñaõ ñöôïc ghi nhaän vaø cho vaøo baûn tin buoåi chieàu cuûa chuøa. Ñeán toái, ñaøi VOA vaø BBC loan tin vaø laëp laïi caùc chi tieát ñoù. Chính quyeàn dó nhieân vaãn ñoan chaéc khoâng coù chuyeän naøy, nhöng roài phaûi ñöa Löïc Löôïng Ñaëc Bieät ra khoûi Saøi Goøn ñeå ñi haønh quaân hoaëc chuyeån hoï thaønh Caûnh Saùt Daõ Chieán ñeå vieän trôï quaân söï khoûi bò aûnh höôûng. Chính quyeàn cay cuù vaø laøm tình laøm toäi Thaày vì leõ do ñoù.*** Thaày Tieâu Dieâu tröùôc khi töï thieâu ñaõ ôû taïi Töø Ñaøm. Tröôùc tieân, Thaày quyeát ñònh choïn ñòa ñieåm Ñaøi Phaùt Thanh Hueá, nhöng tin töùc baïi loä, chuyeän khoâng thaønh phaûi ñình hoaõn. Keû phuï traùch vuï naøy laø Thaày Truùc Laâm vôùi chieác xe Renault ñen baát huû cuûa Thaày. Trôû veà Töø Ñaøm, Thaày Tieâu Dieâu tænh toïa tröôùc ñieän Phaät ñeå côûi aùo traøng coù loùt nhöõng lôùp boâng goøn daøy ... Töø ñoù haèng ñeâm tröôùc khi ñi nguû, anh chò em chuùng toâi ñaõ leân ñieän Phaät tuïng nieäm vôùi Thaày cho ñeán luùc Thaày quyeát ñònh laàn thöù hai thaønh coâng. Hoäp dieâm trong tay Thaày xeït leân khôi böøng bieån löûa luùc 3 giôø saùng, trong khuoân vieân chuøa Töø Ñaøm. Ñaây laø nhöõng hình aûnh coøn soáng ñoäng vôùi Hoaøng toâi ñeán baây giôø. Nhöõng hình aûnh ñaõ laøm choaùi cho toâi vòn ñi tôùi nhöõng luùc raõ rôøi chæ muoán xuoâi tay boû cuoäc.Thaønh phoá Hueá teâ lieät vì hai vuï töï thieâu trong voøng ba ngaøy. Ngaøy 16.8. toång ñình coâng baõi thò. Ngaøy 17.8 Ñaïi Hoïc Hueá nhaäp cuoäc, caùc giaùo chöùc töø chöùc, theo hoïc troø mình xuoáng ñöôøng. Cheùn nöôùc ñaõ traøn ... Ñeâm 20.8, chieán dòch Nöôùc Luõ khôûi ñoäng toaøn quoác. Töø Ñaøm, Dieäu Ñeá vaø caùc chuøa khaùc bò traøn ngaäp. Thaày troø, anh chò em chuùng toâi vaøo tuø, ñeå laøm nhaân chöùng cho ñieàu Phaät giaùo ñaõ caûnh baùo: Phaät giaùo bò chính quyeàn kyø thò vaø ñaøn aùp laø ñieàu coù thaät.Sau 1963, Thaày coøn lao ñao laän ñaän nhieàu laàn nöõa. Naëng neà nhaát laø vuï Mieàn Trung 1966, vuï Maäu Thaân 1968, Muøa Heø Ñoû Löûa 1972, Hueá bò boû ngoû roài Mieàn Nam suïp ñoå 1975.Hoaøng toâi xa Thaày töø cuoái naêm 1966, khi Phaät giaùo bí maät chuyeån chuùng toâi vaøo Saøi Goøn trong luùc chuùng toâi ñang phaûi boân ñaøo vì bò truy naõ. Ñaát nöôùc chöa yeân, mình chöa yeân, ñaát nöôùc yeân roài cuõng chæ môùi cho ai khaùc. Hoaøng toâi laïi vaøo tuø, vaø khi ñöôïc taïm tha thì phaûi choïn ñôøi löu vong ... Toâi xa Thaày töø ñoù, bao nhieâu naêm sau môùi noái laïi lieân laïc, duø chuùng toâi vaãn nhôù Thaày, kính phuïc Thaày, caàu nguyeän cho Thaày chaân cöùng ñaù meàm.
Hoaøi nieäm Hueá gaén lieàn vôùi Töø Ñaøm, nôi ñaõ giuùp anh chò em chuùng toâi neân ngöôøi. Goác me giaø beân traùi, coäi boà ñeà beân phaûi vaø hình aûnh Thaày töø aùi thaáp thoaùng trong saân chuøa hay treân nhaø khaùch. Trí Quang, Thieän Minh, Thieän Sieâu laø ba ngöôøi anh chò em chuùng toâi ñöôïc keá caän, dìu daét. Thaày laø ngöôøi nghieâm nhaát maø cuõng laø hieàn nhaát. Chuøa toå cuûa caû ba laø Thuyeàn Toân, nhöng caû Thaày Trí Quang vaø Thieän Minh ñeàu baùm truï Töø Ñaøm ñeå quaát raày oâng anh thay vì voâ Thuyeàn Toân laøm nuõng vôùi Thaày toå laø ñeä nhò Taêng Thoáng Giaùc Nhieân. Thaày Trí Quang vaø Thaày Thieän Minh ham ñaùnh côø vaø cuõng ham caõi nhau veà nöôùc côø nöõa. Thænh thoaûng Thaày phaûi hoøa giaûi vôùi nuï cöôøi bao dung laáp löûng: hai "thaèng cha nôù ... !" Moãi laàn Thaày Trí Quang hay Thaày Thieän Minh coù chuyeän daën baûo anh em, hình nhö coù moät söï phaân coâng naøo ñoù roài neân Thaày ít
khi döï, tröø nhöõng khi coù quyeát ñònh lôùn thì Thaày döï vôùi caùc Thaày Linh Quang, Linh Muï, Truùc Laâm, Ba La Maät, Sö Baø Hoàng AÂn ... Thaày laø ngöôøi chuùng toâi chôø leänh hoaëc phaûi thænh yù tröôùc tieân nhöõng khi Thaày Thieän Minh hay Thaày Trí Quang khoâng coù maët ôû Hueá. Thaày Trí Quang hay Thieän Minh veà, anh chò em laïi roän ròp taáp naäp leân Töø Ñaøm. Nhöõng hình aûnh thaân yeâu ñoù keû ñaõ ra ñi, keû löu laïc phöông trôøi. Thaày Thieän Minh, Thaày Ñoân Haäu, Thaày Trí Thuû, Thaày Maät Nguyeän, Thaày Maät Hieån, Sö Baø Dieäu Khoâng, Thaày Chaùnh Tröïc, Thaày Ñöùc Taâm ... nhöõng ngöôøi chuùng toâi ñöôïc keà caän baây giôø ñaõ phieâu dieâu laïc caûnh. Baây giôø ñeán löôïc Thaày boû chuùng toâi maø ñi. Leâ khaéc Quyeán, Buøi töôøng Huaân, Phan ñình Bính, Vónh Kha, Phan chaùnh Ñoâng, Baûo Cöông, Nguyeãn khaéc Töø, Hoaøng kim Cuùc, Ñaëng Toáng Tònh Nhôn, Vaên ñình Hy ... keû tröôùc ngöôøi sau ñeàu ñaõ giaûi nghieäp. Bao nhieâu ngöôøi thaân thöông khaùc coøn soáng thì moãi ngöôøi moät phöông. Quanh quaån nhìn laïi ñeå thaáy raèng aùnh saùng vaø hoaøi nieäm thaân thieát cuoái cuøng ñoái vôùi anh chò em chuùng toâi chæ coøn mình Thaày Trí Quang, ñang tònh khaåu nhö Ca-Dieáp laëng yeân phe phaåy caønh hoa tröôùc maët bao nhieâu naêm nay.*** Ñaát nöôùc hoaø bình thoáng nhaát trong moät hoaøn caûnh theá giôùi ñaõ ñoåi thay, neân coù nhöõng nhu caàu taâm linh ñaïo ñöùc cuõng nhö theá trò môùi, do ñoù Phaät giaùo cuõng ñaõ chuyeån mình vaøo moät nhieäm vuï môùi gian truaân, naëng neà, ñaày thöû thaùch. Thaày laø moät nhaân vaät ñaàu ñaøn cuûa giai ñoaïn naøy. Thaày coù caùch phuïc vuï ñaïo vaø ñôøi cuûa Thaày, nhö Thaày Minh Chaâu, Thaày Huyeàn Quang, Thaày Trí Tònh vaø nhöõng baäc toân tuùc khaùc maø chuùng toâi ít coù duyeân may keá caän. Vôùi Thaày, ñaïo vaø ñôøi hình nhö laø moät, phuïc vuï ñôøi laø phuïc vuï ñaïo, Thaày khoâng chaáp tröôùc nhöõng thò phi theá trò neân Thaày duy trì ñöôïc doøng sinh hoaït toàn tuïc cuûa Phaät giaùo, duø coäng nghieäp coù khi raát naëng neà, duø y baùo coù khi raát nghieät ngaõ. Moät ñieàu nöõa laøm cho chuùng toâi thöông kính Thaày hôn laø Thaày ñaõ aâm thaàm ñöa di coát cuûa Thaày Thieän Minh veà Thuyeàn Toân.Töø Ñaøm laø bieåu töôïng cuûa khai nguyeân cuûa Phaät giaùo hieän ñaïi, Thaày laø bieåu töôïng cuûa Töø Ñaøm. Bieåu töôïng ñoù soáng maõi. Anh linh, uy nghieâm vaø thaân yeâu nhö lôøi ca cuûa baûn Töø Ñaøm Queâ Höông Toâi ñaùnh ñoäng loøng ngöôøi Phaät töû Hueá ít ra cuõng moät laàn trong ñôøi.Moät laàn thoâi cuõng ñuû cho caû ñôøi, nhö kinh nghieâm Töø Ñaøm cuûa anh chò em thanh nieân, sinh vieân hoïc sinh chuùng toâi töø nhöõng naêm ñaàu thaäp nieân 60 theá kyû tröôùc.Hoaøng Nguyeân Nhuaän
Phong Trang 10.10.2001,
ngaøy baùo thaân Thaày nhaäp thaùp.
[ Trôû Veà ]