(1218-1277)

Teân thaät laø Traàn caûnh, laø con thöù cuûa Traàn Thöøa, sinh ngaøy 16-6 Maäu Daàn, 1218. Naêm 8 tuoåi cöôùi Lyù Chieâu Hoaøng; chæ ít laâu sau, ngaøy 11 thaùng 12, AÁt daäu, 1226 Lyù Chieâu Hoaøng nhöôøng ngoâi cho Traàn Caûnh. Naêm 20 tuoåi, Traàn Thuû Ñoä eùp Traàn Caûnh (baáy giôø laø Traàn Thaùi Toâng) cöôùi Thuaän Thieân (chò ruoät cuûa Chieâu Hoaøng, vaø ñang laø vôï cuûa Traàn Lieãu - anh ruoät Traàn Caûnh - vöøa môùi coù thai) laäp laøm Hoaøng Haäu, giaùng Chieâu Hoaøng laøm coâng chuùa.

Tröôùc tình caûnh ñaéng cay, taâm lyù meät moûi, Thaùi Toâng nöûa ñeâm laëng leõ vöôït thaønh ñeán nuùi Yeân Töû caàu xuaát gia vôùi quoác sö Truùc Laâm. Traàn Thuû Ñoä vaø caùc laõo thaàn ñeán Yeân Töû bieåu loä quyeát taâm, ñoùn Thaùi Toâng veà trieàu ñeå lo vieäc nöôùc, vieäc daân. Quoác sö Truùc Laâm thì khuyeân nhuû Thaùi Toâng raèng :" Trong nuùi voán khoâng coù Phaät. Phaät ôû trong taâm ta. Neáu taâm laéng, tueä hieän, ñoù chính laø Phaät. Neáu beä haï giaùc ngoä ñöôïc taâm aáy thì thaønh Phaät ngay taïi choã, khoâng phaûi ñi tìm Phaät cöïc khoå ôû beân ngoaøi. Phaøm laøm ñaáng nhaân quaân, thì phaûi laáy yù muoán cuûa thieân haï laøm yù muoán cuûa mình vaø taâm cuûa thieân haï laøm taâm cuûa mình. Nay thieân haï muoán beä haï veà, beä haï khoâng veà sao ñöôïc? Chæ mong beä haï ñöøng xao laõng vieäc nghieân cöùu Phaät hoïc."

Veà sau, Thaùi Toâng raát chuyeân caàn hoïc Nho hoïc vaø Phaät hoïc, thöôøng cuøng caùc baäc kyø tuùc trong röøng thieàn - Töùc Löï, ÖÙng Thuaän, Ñaïi Ñaêng, Thieân Phong...- ñaøm luaän giaûi thoaùt.

Taäp "Thô Vaên Lyù Traàn", nhaø xuaát baûn Khoa hoïc Xaõ hoäi - Haø Noäi,1989, ñaùnh giaù:"... Traàn Caûnh coù coâng trong vieäc oån ñònh vaø ñöa xaõ hoäi Vieät Nam böôùc daàn vaøo giai ñoaïn thònh vöôïng sau thôøi kyø loän xoän cuoái nhaø Lyù. Ñaëc bieät oâng ñaõ ñaët vaán ñeà xaây döïng cheá ñoä thi cöû, goùp phaàn môû mang vieäc hoïc ôû Vieät Nam, vaø cuõng laø ngöôøi laõnh ñaïo thaéng lôïi cuoäc ñoï söùc laàn thöù nhaát vôùi quaân xaâm löôïc Moâng Coå naêm 1257. Trong cuoäc chieán ñaáu naøy, Traàn Caûnh ñích thaân tham gia chæ huy nhieàu traän, coù maët ôû caû nhöõng nôi nguy hieåm, ñem laïi nieàm tin töôûng cho quaân só, vaø nieàm töï haøo cho daân toäc... Traàn Caûnh laø moät oâng vua coù naêng löïc, tính tình khoan haäu, coù taøi thô vaên, vaø coù nhieàu ñoùng goùp cho ñaát nöôùc." (trang 19-20). Naêm 1258, nhöôøng ngoâi cho con, leân laøm Thaùi thöôïng hoaøng. Thaùi Toâng maát ngaøy 01 thaùng 4, Ñinh Söûu, 1277.

Sinh thôøi, Thaùi Toâng saùng taùc nhieàu thô vaên, keä ñaïo, nay coøn laïi taäp Khoùa Hö Luïc thôøi danh, hai baøi thô, hai baøi vaên, töïa Thieàn toâng chæ nam, vaø töïa taäp Kinh Kim Cöông.

(Theo Vieät Nam Phaät Giaùo Söû Luaän, Nguyeãn Lang...; vaø " Thô Vaên Lyù Traàn "...)

Döïa vaøo hai nguoàn taøi lieäu neâu treân, Coâng phu giaûi thoaùt vaø Tö töôûng Phaät hoïc cuûa Traàn Thaùi Toâng coù theå ñöôïc tìm hieåu qua hai giai ñoaïn:

- Giai ñoaïn taïi ngoâi (1226 - 1258 ): Giai ñoaïn naày goàm hai phaân ñoaïn dieãn tieán: Töø naêm 8 tuoåi ñeán naêm 20 tuoåi, Thaùi Toâng chuyeân chuù hoïc hoûi Nho hoïc vaø Phaät hoïc. Luùc 20 tuoåi, vua bò eùp giaùng Chieâu Hoaøng xuoáng laøm Coâng chuùa laø thôøi ñieåm cuûa bieán coá tình caûm vaø taâm thöùc: vua ngaäm nguøi neám taân khoå cuûa kieáp soáng, loøng chao ñaûo ñi tìm loái thoaùt ôû chuøa Truùc Laâm, nuùi Yeân Töû, döïa vaøo con ñöôøng giaûi thoaùt taâm thöùc cuûa Phaät giaùo. Sau ngaøy trôû laïi ngoâi baùu, taâm thöùc Thaùi Toâng trôû neân töï chuû hôn, kieân ñònh hôn vaø böøng saùng hôn veà yù ñôøi, yù ñaïo: Ngöôøi doác taâm nung naáu kieán thöùc veà Nho, Phaät vaø nung naáu yù chí töï chuû, giaûi thoaùt. Töø naêm 30 tuoåi, 1248, Thaùi Toâng ñaõ chöõng chaïc trao ñoåi caùc sôû ngoä, sôû ñaéc vôùi nhieàu baäc kyø tuùc trong röøng Thieàn Vieät Nam baáy giôø nhö caùc thieàn sö Ñaïi Ñaêng, ÖÙng Thuaän, Thieân Phong ( töø Trung Hoa ñeán Vieät Nam ). Coù leõ baét ñaàu saùng taùc töø ñaây nhö Thieàn Toâng Chæ Nam, Töù Sôn, Phoå Thuyeát Saéc Thaân, Phoå Khuyeán Phaùt Boà Ñeà Taâm Vaên vaø Luïc thôøi Saùm Hoái Khoa Nghi, laø nhöõng noäi dung chuyeân chôû giaûi thoaùt khaù uyeân aùo, vaø haàu nhö coøn vöông laïi daáu veát cuûa "bieán coá tình caûm" vaêng vaúng moät chuùt "xeùt laïi", moät chuùt "ngaäm nguøi", vaø moät chuùt "ngaán cuûa aân haän".

- Töø naêm 1258 ñeán naêm 1277, thôøi gian laøm Thaùi thöôïng hoaøng, laø luùc taâm thöùc giaùc tænh cuûa Thaùi Toâng raát maïnh, kinh nghieäm giaûi thoaùt chín muoài, caùi nhìn traàn theá nhuoám ñaày höông Thieàn vaø höông Tueä. Ñaây laø khoaûng thôøi gian cuûa nhieàu saùng taùc veà Thieàn hoïc.

Nay thöû khaûo saùt töø Thieàn Toâng Chæ Nam :

1. Thieàn Toâng Chæ Nam (baøi töïa)

- Xem nguyeân baûn ôû "Thô Vaên Lyù Traàn",...,tr.26-29.

- Lôøi töïa ghi laïi söï kieän Thaùi Toâng töø ngaøy töø Yeân Töû trôû veà ngai vaøng chuyeân saâu vaøo coâng vieäc nghieân cöùu Phaät, Nho vaø taâm thöùc mình suoát 10 naêm. Trong thôøi gian aáy, Thaùi Toâng böøng saùng lyù Baùt Nhaõ töø Kinh Kim Cöông - Baûn kinh giôùi thieäu trí tueä giaûi thoaùt thaáy roõ thöïc töôùng cuûa moïi hieän höõu, xuaát hieän töø söï daäp taét taát caû caùc ngaõ töôûng, (ngaõ töôûng, nhaân töôûng, chuùng sanh töôûng, thoï giaû töôûng, phaùp töôûng, phi phaùp töôûng, töôûng, phi töôûng) -, nhaát laø lôøi kinh "Öng voâ sôû truï nhi sanh kyø taâm". Töø sôû ngoä naày, Thaùi Toâng saùng taùc baøi ca "Thieàn Toâng Chæ Nam", xem Trí tueä nhö laø "chæ nam" cuûa Thieàn toâng, nhö laø aùnh saùng soi saùng röøng Thieàn. Thaùi Toâng xaùc ñònh sôû ñaéc cuûa caùc thieàn sö laø sôû ñaéc, sôû chöùng thöïc töôùng voâ töôùng cuûa moïi hieän höõu , vaø linh hoàn cuûa coâng phu cuûa caùc thieàn gia laø giaùc tænh an truù taâm vaøo taâm khoâng dính maéc vaøo baát cöù gì ôû treân ñôøi - "Öng voâ sôû truï nhi sanh kyø taâm" coù nghóa laø khôûi taâm khoâng truù tröôùc vaøo baát cöù gì -. Quoác sö Truùc Laâm ñaõ ñoïc vaø ba laàn khen ngôïi "Thieàn Toâng Chæ Nam" raèng : "Taâm cuûa chö Phaät ôû caû trong baøi ca naøy, sao khoâng cho khaéc in thaønh kinh baûn ñeå chæ daãn cho keû haäu hoïc?".

Taïi ñaây, coù hai ñieåm noåi baät veà höôùng phaùt trieån taâm vaø tueä cuûa Thaùi Toâng caàn ñöôïc chuù yù:

- Thöù nhaát, "Öng voâ sôû truï nhi sinh kyø taâm" ñaõ khai môû Tueä cuûa Thaùi Toâng, nhö ñaõ töøng môû Tueä cho Luïc toå Hueä Naêng, ñích thöïc laø taâm cuûa baäc thaùnh, vaø laø caùi taâm nieäm maø moïi thieàn giaû caàn nuoâi döôõng trong coâng phu phaùt trieån ñònh vaø tueä. Veà ñieåm naøy, Nikaøya (kinh taïng cuûa Thöôïng toïa boä) ghi laïi lôøi daïy cuûa ñöùc Phaät Gotama veà Töù nieäm xöù in heät ("chuù taâm, tinh caàn, chaùnh nieäm, tænh giaùc, khoâng truù tröôùc vaøo baát cöù gì ôû treân ñôøi"). Lôøi daïy quaû laø kim chæ nam cuûa coâng phu haønh Thieàn.

- Thöù hai, vaøo thôøi ñieåm Thaùi Toâng chöa vöôït qua tuoåi 30, coâng phu ñang nghieâng naëng veà tham cöùu Phaät hoïc neân möùc ñoä chöùng ñaéc, theå nhaäp taâm giaûi thoaùt vaø tueä giaûi thoaùt chöa saâu, bôûi caùc laäu hoaëc ñang coøn ôû thôøi kyø hoaït ñoäng. Nhöng, vaøo moät thôøi ñieåm sau, cuõng vôùi taâm "voâ sôû truï" aáy, Thaùi Toâng coù theå theå nhaäp saâu vaøo giaûi thoaùt, nhaát laø vaøo thôøi gian laøm Thaùi thöôïng hoaøng, luùc maø ñònh löïc vaø tueä löïc cuûa Thaùi Toâng phaùt khôûi maïnh meõ hôn boäi phaàn.

Chæ moät ñieåm taâm khôûi ñoäng naày môû ra "Thieàn Toâng Chæ Nam" laø ñuû ñeå caùc nhaø nghieân cöùu Phaät hoïc vaø caùc haønh giaû ñi ñeán keát luaän raèng: höôùng giaûi thoaùt taâm vaø tueä cuûa Thaùi Toâng laø höôùng ñi ñích thöïc cuûa truyeàn thoáng Giôùi - Ñònh - Tueä cuûa Theá Toân vaø cuûa truyeàn thoáng, phaùt trieån cuûa Thieáu Thaát (Ñaït Maï) vaø Taøo Kheâ (Luïc Toå). Chính höôùng ñi aáy ñaõ daãn ñeán Thieàn cuûa nhò vò Thöôïng nhaân Tueä Trung vaø Nhaân Toâng môû ra doøng Thieàn cuûa Truùc Laâm Yeân Töû veà sau.

2. Töïa Kinh Kim Cöông Tam Muoäi

- Nguyeân vaên : xem "Thô Vaên Lyù Traàn", ibid.,tr.32-34.

- Thaùi Toâng môû ñaàu lôøi töïa ñaõ giôùi thieäu lieàn tinh yeáu cuûa Kinh Kim Cöông Baùt Nhaõ laø chæ ñöôøng vaøo chaân taâm, thaät töôùng, rôøi moïi ngaõ töôùng ngaõ nieäm: "ñaïo, tuïc san baèng" - "ñaïo tuïc tieãn di" -. Ñaáy laø noäi dung cuûa "chaân khoâng - dieäu höõu", "phi höõu phi voâ", "phi töùc phi ly" cuûa Kim Cöông Baùt Nhaõ. Noäi dung aáy traùi ngöôïc - hay khaùc haún - vôùi taäp quaùn nghieäp, taäp quaùn chaáp ngaõ cuûa ngöôøi ñôøi, haún laø khoù hieåu khoù chaáp nhaän. Nhöng ñaáy laø ngoõ ñöôøng thoaùt khoå maø ngaøi Cöu Ma La Thaäp ñaõ vöôït non vöôït bieån qua Trung Hoa, dòch töø Phaïn qua Haùn ñeå truyeàn laïi, vaø chö Toå ñaõ nhoïc taâm khai ngoä. Phaàn Thaùi Toâng, thì vöøa xem kinh ñaõ sinh khôûi traêm moái caûm xuùc veà lyù, nghóa, vaên töø beøn vieát lôøi töïa kinh ñeå giuùp ích haäu hoïc.

..." Thò kinh nhaát kieán, tö caûm baùch sinh; saùch aån quaân thaâm, cöûu tö tam phuïc. San töôùc nghóa vò, nghieät xuyeát vaên hoa; duïc hieån thaùnh ngoân, thieáu tö haäu hoïc..." (ibid.,tr.33)

" Kinh naøy vöøa gaëp, traêm caûm ñaõ sinh; saâu kín moái manh, suy ñi nghó laïi. Nhaám nhaùp muøi nghóa lyù, thu thaäp veû vaên hoa. Laøm rôõ raøng lôøi noùi Thaùnh nhaân; ñeå giuùp ích ít nhieàu haäu hoïc...")

- Phaàn ñoùng goùp cuûa Kim Cöông cho caùc sôû ñaéc, sôû ngoä veà sau, cho ñeán nay vaø caû ngaøn sau, haàu nhö laø phaàn quyeát ñònh "Thieàn Toâng Chæ Nam" nhö vöøa ñeà caäp.
 

3. Baøn roäng veà Saéc thaân
                                          (ibid.,tr.53-56):

- Xem nguyeân vaên vaø baûn dòch ôû "Thô Vaên Lyù Traàn", ibid., tr.53-56.

- Neáu moät ngöôøi thoâng hieåu ñöôïc lyù Kim Cöông Baùt Nhaõ, thoâng roõ heát thaûy hieän höõu ñeàu voâ ngaõ, thì seõ böøng tænh veà caùi moäng mò, khoâng thaät cuûa caùc ngaõ nieäm, ngaõ töôùng, veà caùi hö nguïy cuûa loøng tham aùi, chaáp thuû, vaø quay veà vôùi taâm tænh giaùc nhìn kyõ laïi toaøn boä saéc thaân mình: nhìn vaø phaân tích caùc thaân phaàn ñeå thaáy roõ caùc phía caïnh phieàn luïy, nguy hieåm vaø nghieäp chöôùng cuûa noù maø khôûi nieäm tinh caàn daäp taét loøng duïc. Khi loøng duïc laéng dòu, thì caùc aùc nieäm, voïng nieäm laéng dòu, caùc ngaên che taâm thöùc khoûi thöïc töôùng daàn daàn ñöôïc veùn môû, tueä giaùc roïi saùng: söï thaät vaø caûm nhaän an laïc giaûi thoaùt cuøng coù maët ôû ñaây. Töø kinh nghieäm ñaàu tieân, duø xaåy ra raát choùng, haønh giaû töï mình thaáy roõ loái ñi, töï khôûi loøng tin vaø quyeát taâm haønh trì, bôûi vì töø ñoù caùi nhìn trí tueä cuûa haønh giaû môû ra moät phöông trôøi môùi cuûa caùc thieän nieäm vaø giaûi thoaùt nieäm. Ñaây laø vuøng giaù trò tích cöïc cuûa phaùp: khoâng phaûi nhìn caùi khía caïnh caáu ueá, voâ thöôøng cuûa thaân saéc ñeå taâm thöùc ñi vaøo vuøng aûm ñaïm, bi quan, yeám theá, teâ lieät moïi yù soáng, maø ngöôïc laïi. Chæ ñôøi soáng anh huøng cuûa vua Thaùi Toâng, vôùi voâ vaøn tieän nghi vaät chaát, ñuû laøm chöùng tín cho lôøi noùi cuûa Ngöôøi baøn roäng veà saéc thaân aáy. Con ñöôøng vaøo thöïc töôùng voâ töôùng thöïc söï môû ra töø caùi nhìn aáy, töø söï giaùc tænh aáy veà thaân saéc: ñaây laø caùc daáu chaân ñaàu tieân cuûa trí tueä seõ daàn daàn daãn daét haønh giaû ñeán gaëp "voâ vò chaân nhaân" hay "phaùp thaân" ôû ngay taïi traàn theá naày.

- Buùt phaùp vaên chöông ñöôïc Thaùi Toâng xöû duïng trong baøi "Baøn roäng veà saéc thaân" naày chæ ñeå giöõ söï chuù yù cuûa ngöôøi ñoïc vaøo caùc khía caïnh nguy hieåm, khoâng thaät cuûa thaân saéc, cho lôøi leõ bôùt khoâ khan, theâm neùt duyeân daùng cuûa moät aùng vaên ñeå laïi haäu theá nhö laø neùt nhaïc ñieåm vaøo lôøi ca cho öùng hôïp vôùi taâm lyù ngöôøi ñôøi. Ñieåm toái quan troïng vaø raát trí tueä ôû ñaây laø Thaùi Toâng ñaõ choïn thaân saéc - hay 6 caên, 6 traàn vaø 6 thöùc - ñeå khaûo saùt. Thöïc söï caùi goïi laø vuõ truï hieän töôïng, maø haàu heát kinh, luaän cuûa caùc boä phaùi Phaät giaùo ñeà caäp, chæ laø taäp hôïp töông taùc cuûa 6 caên, 6 traàn vaø 6 thöùc aáy. Neáu ruùt ra khoûi taâm cuûa ngöôøi nhìn phaàn tham aùi vaø chaáp thuû - baèng caùch nhìn kyõ khía caïnh caáu ueá, voâ thöôøng vaø nguy hieåm, moäng mò cuûa noù - thì caùi nhìn trí tueä seõ xuaát hieän vaø thöïc töôùng - phaùp thaân hay voâ vò chaân nhaân - seõ hieån baøy. Thieàn laø laøm sinh khôûi, nuoâi döôõng vaø an truù caùi nhìn aáy. Caùi nhìn naày seõ laáy ñi "phaát traàn cuûa Maõ Toå", laáy ñi "caøo tre cuûa Trieäu Chaâu", "caùi gaäy cuûa Ñöùc Sôn" vaø thu veà "tieáng heùt cuûa Laâm Teá". Ñaây thöïc söï laø kinh nghieäm raát trí tueä cuûa Traàn Thaùi Toâng vaø cuûa Phaät giaùo Vieät Nam vaäy. Neáu haønh giaû ñi thaúng vaøo phaùp haønh thì seõ höng khôûi ñöôïc söùc maïnh cuûa taâm lyù (hay taâm linh) vaø ñôõ nhoïc nhaèn tìm kieám ôû beân ngoaøi, ñôõ nhoïc nhaèn ñi vaøo caùc kho kinh, luaän meânh moâng vaø meânh mang! Coù theå noùi raèng "Baøn roäng veà saéc thaân" maø Thaùi Toâng quan taâm ñeå laïi thöïc söï coù yù nghóa laø "gia taøi cuûa meï", raát ñaùng traân troïng!

4. Roäng khuyeân môû taâm tænh giaùc, trí tueä ("Phoå Khuyeán Phaùt Boà Ñeà Taâm")
                                         (ibid.,tr. 61-65)

- Nguyeân vaên baøi "Phoå Khuyeán Phaùt Boà Ñeà Taâm": xem "Thô Vaên Lyù Traàn", ibid., tr. 61-65.

- Trong baøi khuyeân phaùt khôûi caùi nhìn trí tueä naày, Thaùi Toâng trình baøy trong theå caùch ñaïo ñöùc vaø moâ phaïm. Ngöôøi xaùc ñònh thaân meänh ngöôøi laø quyù: quyù hôn theá giôùi vaät chaát, vaøng ngoïc, cuûa caûi, quyù nhaát trong saùu ñöôøng sinh töû cuûa saùu loaøi chuùng sinh: trôøi, ngöôøi, A-tu-la, ñòa nguïc, ngaï quyû, suùuøc sinh. Ñöôïc thaân ngöôøi laønh leõ (saùu caên toát ñeïp), laïi ñöôïc sanh vaøo thaønh thò, thuû ñoâ, vuøng coù vaên hoaù, giaùo duïc cao thì laø raát quyù. Ñaây laø moät dieãm phuùc kyø ñaëc. Nhöng ñieàu kyø ñaëc hôn caû laø soáng vôùi trí tueä, vôùi thieän taâm vaø giaûi thoaùt taâm giöõa cuoäc voâ thöôøng môùi khoâng phuï caùi dieãm phuùc kyø ñaëc treân. Haõy traàm tö veà moät laäp luaän tieâu bieåu cuûa Thaùi Toâng:

" Töôøng phuø baùch nieân quang aûnh toaøn taïi saùt na; töù ñaïi huyeãn thaân, khôûi naêng tröôøng cöûu. Moãi nhaät traàn lao coát coát, chung trieâu nghieäp thöùc mang mang. Baát tri nhaát tính chi vieân minh; ñoà sính luïc caên chi tham duïc. Coâng danh caùi theá, voâ phi ñaïi moäng nhaát tröôøng; phuù quyù kinh nhaân, nan mieãn voâ thöôøng nhi töï. Tranh nhaân tranh ngaõ, ñaùo ñeå thaønh khoâng; khoa hoäi khoa naêng, taát caùnh phi thöïc.

Phong hoûa taùn thôøi voâ laõo thieáu,
Kheâ sôn ma taän kyû anh huøng."
                             ( ibid.,tr.61 )

Gioù löûa tan taønh keå chi giaø treû,
Nuùi khe moøn moûi bieát maáy anh huøng.")
                             ( ibid.,tr.64 )

a/ Doøng taâm lyù ngaõ töôûng nuoâi döôõng loøng tham duïc saùu traàn (saéc, thinh, höông, vò, xuùc vaø phaùp) keùo theo caùc taâm lyù tieâu cöïc: vò kyû, saân haän, si meâ, ñoá kî, ganh gheùt, kieâu ngaïo, boûn seûn, löôøi bieáng , höôûng thuï duïc laïc... Doøng taâm lyù naày seõ laøm khoå mình vaø khoå ngöôøi.

b/ Doøng taâm lyù cuûa giaùc tænh phaùp tính voâ ngaõ tính (hay Phaät tính) coù maët khaép hieän höõu, keùo theo taâm lyù tích cöïc: vò tha, khoan dung, nhaân aùi, tö duy voâ saân, voâ duïc vaø voâ haïi, tinh caàn, khoâng ñaém tröôùc vaät duïc, töï chuû, giaùc tænh. Doøng taâm lyù naày daãn ñeán söï saùng suoát, an laïc, laøm lôïi mình vaø lôïi ngöôøi ôû caáp ñoä phoå bieán, vaø daãn ñeán thieàn ñònh, trí tueä vaø caùc naêng löïc taâm lyù sieâu nhieân (caùc thaàn thoâng), giaûi thoaùt, ôû caáp ñoä phaùt trieån cao. Haønh giaû soáng khoâng troán laùnh xaõ hoäi, maø cuõng khoâng bò nhaän chìm, cuoán troâi vaøo doøng vaät duïc, seõ ñem laïi nhieàu lôïi laïc cho mình vaø ngöôøi. Haønh giaû thöôøng khôûi leân caùc taâm nieäm nhö theá!

5. Noùi roäng veà moät con ñöôøng tieán leân ("Phoå Thuyeát Höôùng Thöôïng Nhaát Loä"):

- Nguyeân vaên: xem "Thô Vaên Lyù Traàn", ibid., tr.73-75.

- Baøi "Phoå Thuyeát Höôùng Thöôïng Nhaát Loä" bao goàm nhieàu phaàn, nhieàu yù maø Thaùi Toâng muoán truyeàn ñaït, ñaùnh thöùc, hoä trì haønh giaû, vì theá haønh giaû caàn ñoïc kyû nhieàu laàn ñeå khaéc ghi saâu vaøo taâm yù.

- Nhöõng vuøng phaùt trieån taâm thöùc ñeå "ngoä" vaø "ñaït" - hay chöùng ngoä vaø chöùng ñaït - maø haønh giaû phaûi ñaët chaân ñeán sau thôøi gian haønh giaùc tænh ñeå nuoâi döôõng Tueä nhö laø:

a/ Vaán ñeà höôùng thöôïng, ñi saâu vaøo taâm thöùc, khoâng phaûi baèng tham cöùu ngöõ nghóa, baèng ngoân ngöõ, dieãn ñaït duø baèng caùc hình thöùc ngoaøi ngoân ngöõ, bôûi vì caùc caáp ñoä taâm thöùc vaø thöïc taïi naày ôû ngoaøi söï ghi nhaän cuûa saùu caên, saùu traàn vaø saùu thöùc, ñieàu maø Thaùi Toâng baûo laø:

" ñaàu ñaët theâm ñaàu, ñuoâi noái theâm ñuoâi; trong maét theâm buïi, treân thòt theâm böôùu".

- Thaân kieán ( thaáy coù töï ngaõ; thaáy 5 uaån laø töï ngaõ )
- Nghi ( nghi ngôø, khoâng roõ phaùp haønh ñang haønh ñi tôùi )
- Giôùi caám thuû ( kheùp mình vaøo caùc giôùi caám sai laïc )
- Duïc ( coøn vöông taäp khí ham muoán theá gian )
- Saân ( coøn vöông taäp khí voäi vaøng, noùng naûy, khoâng baèng loøng caùc söï vieäc xaûy ñeán)
- Höõu aùi ( coøn taâm öa caùc caûnh giôùi taâm thöùc teá nhò, ñeïp ñeõ, trong saùng cuûa coõi Saéc, caûnh Thieàn)
- Voâ höõu aùi ( taâm duø khoâng dính maéc coõi Höõu, coõi Saéc, nhöng vaãn mong muoán rôøi xa coõi Saéc, vaø öa muoán ôû ngoaøi hieän höõu cuûa coõi Saéc )
- Maïn ( coøn thaáy nieàm töï haõnh veà töï ngaõ, duø raát teá, nhö thaáy coù töï ngaõ chöùng ñaéc, vaø ñoái töôïng töï ngaõ chöùng ñaéc )
- Traïo cöû ( coøn loøng noùng voäi, boàn choàn muoán ñi thaúng ngay vaøo Trí giaùc, chaïy vaïy ñeå theå nhaäp Trí giaùc... )
- Voâ minh ( haønh giaû ñang bò vöôùng maéc vaøo caùc taäp khí treân maø töï mình khoâng bieát)

b/ Ñeå vöôït qua caùc taäp khí treân khi ñang bò vöôùng maéc, neáu khoâng coù caùc baäc Thaùnh, caùc ñaïi thieàn sö ( ñaõ chöùng ñaéc ) ôû beân caïnh soi thaáy vaø vaän duïng phöông tieän ñaùnh thöùc, khai ngoä, thì haønh giaû khoù vöôït. Ñaây laø ñieåm maø Thaùi Toâng baûo:

" Moät con ñöôøng höôùng leân nghìn Thaùnh neáu khoâng truyeàn, thì keû theo hoïc meät xaùc nhö loaøi vöôïn baét boùng".

c/ Nôi ñaët chaân ñeán roát cuøng goïi laø ñaùo bæ ngaïn laø luùc maø taâm, tueä cuûa haønh giaû hoaøn toaøn thanh tònh, saïch heát chaáp thuû, döùt baët tham aùi, laø luùc maø Thaùi Toâng baûo:

" Hoaøng hoa uaát uaát voâ phi baùt-nhaõ chi taâm, thuùy truùc thanh thanh, taän thò chaân nhö chi lyù".
( "Rôõ rôõ hoa vaøng, heát thaûy laø taâm baùt-nhaõ; xanh xanh truùc bieác cuõng ñeàu laø lyù chaân nhö")

"...Phoùng chi taéc baùt töï ñaû khai; baû chi taéc nhaát moân tuyeät haù.Quyû quaät lyù taïi daõ thò Di Laëc laâu ñaøi; Haéc sôn haï cö baát dò Phoå Hieàn caûnh giôùi. Xöù xöù ñaïi quang minh taïng; cô cô baát nhò phaùp moân. Tröïc nhieân aùm khöù minh lai; quaûn thaäm vaân giaø nguyeät teá. Minh chaâu taïi chöôûng, thanh aùnh thanh, hoaøng aùnh hoaøng; coå kính töông ñaøi Hoà hieän Hoà, Haùn hieän Haùn. Khôûi quan huyeãn theå, taän thò phaùp thaân. Baát lao ñính thöôïng phoùng quang; baûn cuï luïc thoâng thaàn duïng. Döôïc ñaûo ma vöông cung ñieän; tòch khai ngoaïi ñaïo taâm can. Bieán ñaïi ñòa taùc quoác giôùi hoaøng kim, laõm tröôøng haø vi nhaân thieân toâ laïc. Tò khoång lyù phaùp luaân thöôøng chuyeån; mi mao haï baûo saùt hieän tieàn, Ba gian thaïch nöõ vuõ baø sa; xuy ñòch moäc nhaân ca khoaõn ñaõi..."

(" Buoâng ra thì taùm chöõ môû tung; naém laïi thì moät cöûa kheùp kín. Hang quyû ôû laø laâu ñaøi Di Laëc; nuùi Haéc Sôn ñaâu khaùc caûnh Phoå Hieàn. Choán choán laø taïng ñaïi quang minh; cô cô laø phaùp moân baát nhò. Maëc söùc môø ñi toû laïi; ngaïi chi traêng phuû maây che. Haït trai saùng ôû tay, xanh aùnh xanh, vaøng aùnh vaøng; göông coå ñaët treân ñaøi, Hoà hieän Hoà, Haùn hieän Haùn; Can chi huyeãn theå; thaûy ñeàu phaùp thaân. Chaúng nhoïc treân ñaàu toûa saùng; voán xöa ñuû saùu thaàn thoâng. Ñaïp ñoå cung ñieän ma vöông; môû toang taâm can ngoaïi ñaïo. Bieán ñaát lôùn thaønh quoác gia vaøng quyù; keùo soâng daøi laøm söõa ngoït cho ngöôøi. Trong loã muõi thöôøng chuyeån phaùp xa; döôùi loâng maøy hieän ra thaùp baùu. Coâ gaùi ñaù muùa thöôùt tha giöõa soùng; chaøng trai goãoõ thoåi khuùc tieâu ñoùn ñöa...")

Vôùi thaáy bieát treân, vôùi trí tueä treân, Thaùi Toâng ñaõ ngaàm noùi vôùi keû haäu lai raèng: khoå, saàu khoâng phaûi ñeán töø thaân nguõ uaån, töø cuoäc theá voâ thöôøng, maø ñeán töø taâm chaáp meâ cuûa haønh giaû; haïnh phuùc, an laïc, giaûi thoaùt khoâng phaûi ôû coõi nöôùc Döôïc Sö, Di Ñaø, hay beân kia theá giôùi, maø ôû ngay taïi taâm ta, taïi theá gian naày, neáu ta phaùt trieån ñöôïc taâm vaø tueä giaûi thoaùt: chæ caàn ôû laïi cuoäc ñôøi naày, taïi vò trí cuûa moãi ngöôøi trong xaõ hoäi maø thöïc hieän rôøi xa voïng nieäm, rôøi xa caùc caáu ueá cuûa taâm.

d/ Thaùi Toâng, qua baøi "Phoå Thuyeát Nhaát Loä Höôùng Thöôïng", ñaõ xöû duïng buùt phaùp cuûa Thieàn hoïc Trung Quoác maø noùi ra caùi sôû ngoä cuûa mình, giôùi thieäu ñaày ñuû moät loä trình giaûi thoaùt cho keû haäu hoïc Vieät Nam. Haún laø Thaùi Toâng ñaõ coù caùi Tueä toû ngoä. Rieâng phaàn chöùng ñaït thì thaät khoù coù theå phaùt bieåu.

Loä trình giaûi thoaùt daãn ñeán "Rôõ rôõ hoa vaøng, heát thaûy laø taâm baùt nhaõ; xanh xanh truùc bieác ñeàu laø lyù chaân nhö" chæ daønh rieâng cho caên cô ñaïi tueä. Vôùi caên cô trí tueä baäc trung, chæ coù theå nuoâi döôõng giaùc tænh, taùc yù ñuùng phaùp ñeå daàn daàn thaønh töïu töøng chi phaàn töø Nieäm giaùc chi ñeán Khinh an giaùc chi ñem laïi nhieàu lôïi laïc cho mình vaø ngöôøi. Vôùi quaàn chuùng bình daân, coù ñöôïc giaùc tænh voâ ngaõ, hay chaùnh kieán, haèng ngaøy cuõng ñuû ñeå höôùng daãn cuoäc soáng môû roäng taâm vò tha, khoan dung vaø loøng nhaân aùi xaây döïng toát ñaïo ñöùc xaõ hoäi.

Thaùi Toâng thöïc söï ñaõ coù caùi nhìn rieâng cuûa mình, vaø môû ra moät höôùng soáng ñaïo cho haäu theá höôùng veà chaân lyù trong boái caûnh xaõ hoäi cuûa mình.
 

- Xem nguyeân vaên "Giôùi Ñònh Tueä Luaän", ibid., tr.79.
- Xem nguyeân vaên "Thuï Giôùi Luaän", ibid., tr.81.
- Xem nguyeân vaên "Toïa Thieàn Luaän", ibid., tr.87.
- Xem nguyeân vaên "Tueä Giaùo Giaùm Luaän", ibid., tr.89.

Caùc Kinh, Luaän cuûa caùc boä phaùi Phaät giaùo ñeàu giôùi thieäu con ñöôøng Giôùi, Ñònh, Tueä daãn ñeán Taâm vaø Tueä giaûi thoaùt. Qua kieán thöùc Phaät hoïc sau nhieàu naêm nghieân cöùu, ñeán tuoåi 30, vaø qua kinh nghieäm töï thaân, Thaùi Toâng ñaõ toùm löôïc chuaån xaùc veà Giôùi, Ñònh, Tueä hoïc vaø vieát thaønh caùc baøi luaän neâu treân. Veà giôùi, noù laø böôùc ñi caên baûn cho moïi haønh giaû. Treân neàn taûng thaønh töïu giôùi, haønh giaû coù ñieàu kieän ñeå phaùt trieån Ñònh vaø Tueä. Giôùi coù coâng naêng "Tröø aùc caáu", "tröø aùc thuù". Ñònh coù coâng naêng "tröø trieàn caáu" cuûa nguõ duïc laïc. Tueä coù coâng naêng "tröø söû caáu" vaø "nhaát thieát höõu" laø ñích ñeán cuûa tu taäp. Thaùi Toâng taïi ñaây ñaõ giôùi thieäu con ñöôøng giaûi thoaùt raát truyeàn thoáng cuûa Phaät giaùo töø thôøi nguyeân thuûy. Phaàn coâng aùn vaø ngöõ luïc maø "Khoùa Hö Luïc" ghi laïi laø phaàn chòu aûnh höôûng cuûa Thieàn toâng Trung Quoác qua thieàn phaùi Tyø ni-ña-löu chi vaø Voâ Ngoân Thoâng, Thaûo Ñöôøng maø Thaùi Toâng ñaõ vaän duïng nhö laø phaàn ñeå traéc nghieäm trí tueä giaùc tænh cuûa caùc thieàn giaû, vaø hoä trì coâng phu phaùt trieån trí tueä daäp taét caùc ngaõ töôûng. Phaàn naày coù theå ñem laïi roái raém neáu ngöôøi hoûi vaø ñaùp chöa tænh moäng höõu ngaõ. Vì theá baøi bieân khaûo naày khoâng ñi vaøo tìm hieåu phaàn coâng aùn, ngoaøi vieäc neâu ra moät maãu ñoái thoaïi Thieàn tieâu bieåu giöõa Thaùi Toâng vaø Ñöùc Thaønh - moät thieàn sö Trung Quoác - ñeå giôùi thieäu söï öùng xöû beùn nhaïy cuûa trí tueä cuûa Thaùi Toâng nhö laø keát quaû cuûa kieán thöùc Phaät hoïc uyeân baùc cuûa Thaùi Toâng, maø khoâng phaûi laø sôû ñaéc, sôû chöùng veà thöïc taïi toái haäu.

Taïi chuøa Chaân Giaùo, mieàn Baéc Vieät Nam, thieàn sö Ñöùc Thaønh hoûi Thaùi Toâng:

- " Ñöùc Theá Toân chöa rôøi khoûi Ñaâu Suaát ñaõ giaùng xuoáng Vöông Cung, chöa loït loøng meï ñaõ ñoä heát chuùng sinh, laø theá naøo?"
( " Theá Toân vò ly Ñaâu Suaát dó giaùng vöông cung; vò xuaát maãu thai, ñoä nhaân dó taát thôøi nhö haø?")                            (ibid.,tr.106)

" Muoân soâng coù nöôùc traêng muoân soâng,
Vaïn daëm khoâng maây, trôøi vaïn daëm".
( Thieân giang höõu thuûy Thieân giang nguyeät,
Vaïn lyù voâ vaân, vaïn lyù Thieân )
                                    (ibid.,tr.104)

- Töø Ñaâu Suaát ñeán vöông cung laø coù moät khoaûng caùch, vaø coù ñeán coù ñi.
- Töø luùc chöa loït loøng meï ñeán luùc hoaøn taát vieäc ñoä sinh laø coù moät khoaûng thôøi gian caùch bieät, vaø coù sinh coù dieät.
- Chöa rôøi Ñaâu Suaát maø ñaõ ñoä xong chuùng sinh laø vieäc laøm nghe ra phi lyù vaø nghòch lyù. Coõi chaân thaät vaø Nhö Lai thì voâ ngaõ: khoâng ñeán, khoâng ñi; khoâng sinh, khoâng dieät; quaù khöù vaø töông lai, hieän taïi laø moät; kia vaø ñaây laø moät; coõi thaät aáy laø sieâu lyù, vöôït ra ngoaøi tình, lyù theá gian.

Töø giaùc tænh voâ ngaõ, Thaùi Toâng ñaõ traû lôøi baèng "söï " cuûa "söï söï voâ ngaïi phaùp giôùi" cuûa Kinh Hoa Nghieâm: traêng chieáu muoân daëm soâng, khoâng gian ôû khaép choán.

Ñaây chæ laø söï bieåu thò tueä tænh giaùc cuûa Thaùi Toâng, maø khoâng phaûi laø tueä theå nhaäp thöïc taïi. Tueä tænh giaùc chæ laø Thaéng tri (abhijaønaøti) maø khoâng phaûi (hay chöa phaûi) laø Lieãu tri (Parijaønaøti).

7. Saùu thôøi saùm hoái luïc caên
                                        (ibid.,tr.222)

- Saùm hoái laø hình thöùc phaûn tænh, haèng ngaøy thöùc tænh taâm thöùc ñi ra khoûi vuøng taäp quaùn taâm lyù baát thieän, toái taêm vaø höôùng veà giaùc taùnh. Töï mình traùch nhieäm veà caùi ñuùng, caùi sai, khoå ñau vaø haïnh phuùc cuûa mình trong quaù khöù vaø trong hieän taïi. Töï mình soi saùng taâm mình, laäp chí laäp nguyeän môû nguoàn taâm. Ñaây laø coâng phu tröïc tieáp, thieát thöïc vaø höõu hieäu maø Thaùi Toâng töï mình thöïc haønh, vaø mong haäu theá laøm theo.

- Saùm hoái vöøa laø coâng phu hoä trì caùc caên, "Phoøng hoä ñoaïn tröø laäu hoaëc", vöøa laø coâng phu taùc yù ñuùng phaùp: moät phaàn cuûa coâng phu " tu taäp ñoaïn tröø laäu hoaëc", vaø moät phaàn cuûa coâng phu "Tri kieán ñoaïn tröø laäu hoaëc " trong baûy coâng phu ñoaïn dieät laäu hoaëc maø ñöùc Theá Toân ñaõ daïy (Kinh soá 2, Trung boä kinh, Kinh taïng Nikaøya): Tri kieán ñoaïn tröø, Phoøng hoä ñoaïn tröø, Thoï duïng ñoaïn tröø, Kham nhaãn ñoaïn tröø, Traùnh neù ñoaïn tröø, Tröø dieät ñoaïn tröø, vaø Tu taäp ñoaïn tröø.

- Saùm hoái luïc caên laø quaùn saùt, giaùc saùt ñòa baøn maø töø ñoù con ngöôøi ñi vaøo sinh töû hoaëc ñi vaøo giaûi thoaùt. Thaáy roõ söï thaät cuûa 6 caên vaø 6 ñoái töôïng cuûa noù laø thaáy roõ söï thaät cuûa phaùp giôùi. Xoaù tan heát tham, saân, si (trong phaàn saùm hoái yù caên) töø luïc caên laø xoùa tan nhöõng ngaên che taâm thöùc laøm nhoøa thöïc taùnh, seõ giuùp haønh giaû môû lôùn ñoâi maét tueä. Ñaây cuõng laø coâng phu hoã trôï cho vieäc phaùt trieån trí tueä.

- Saùm hoái luïc caên laø böôùc thöïc haønh "chö aùc maïc taùc" (khoâng laøm caùc ñieàu aùc) theo lôøi ñöùc Phaät daïy:"chö aùc maïc taùc, chuùng thieän phuïng haønh, vaø töï tònh kyø yù" (khoâng laøm caùc ñieàu aùc, laøm caùc ñieàu laønh, vaø giöõ taâm yù thanh tònh). Hình thöùc thöïc haønh naày vöøa kheá hôïp vôùi taâm lyù tín ngöôõng, vöøa cuøng luùc thöùc tænh caùc caên, thöùc, cheá ngöï ñoàng thôøi taâm lyù hoân traàm vaø traïo cöû.

Noùi toùm, ñaây laø phaùp moân tu taäp ba nghieäp thaân, khaåu, yù khaù thieän xaûo, raát ñaùng ñöôïc haäu theá tieáp tuïc thöïc hieän - deã tieáp thu vaø thöïc hieän hôn phaùp moân thieàn ñònh; vaø tích cöïc, giaùc tænh maïnh hôn phaùp moân tònh ñoä (hay trì nieäm danh hieäu Phaät). Ñaëc bieät ôû moãi thôøi saùm hoái ñeàu coù tuïng keä voâ thöôøng taêng cöôøng duyeân thöùc tænh, giuùp haønh giaû sôùm tröïc ngoä voâ thöôøng: thaáy roõ voâ thöôøng, voâ ngaõ, khoå, khoâng cuûa caùc phaùp laø thaáy roõ phaùp; thaáy roõ phaùp laø thaáy Phaät, thaáy ñaïo vaäy.

Qua caùc phaàn khaûo saùt treân, con ñöôøng tu taäp giaûi thoaùt maø Thaùi Toâng giôùi thieäu töïu trung noåi baät moät soá neùt ñaëc bieät sau ñaây:

- Con ñöôøng thöïc haønh laø Giôùi - Ñònh - Tueä raát truyeàn thoáng, vaø nhaän thöùc veà noäi dung cuûa Giôùi - Ñònh - Tueä cuõng raát phuø hôïp vôùi giaùo lyù truyeàn thoáng töø nguyeân thuûy (Phaät giaùo Thöôïng toïa boä)

- Coâng phu tænh giaùc khoâng thuû tröôùc baát cöù gì ôû ñôøi (trong taâm vaø ngoaøi caûnh) trong moïi oai nghi laø coâng phu aùch yeáu ñi vaøo taâm giaûi thoaùt vaø tueä giaûi thoaùt, raát saùt vôùi lôøi daïy cuûa Theá Toân trong Kinh taïng Nikaøya vaø Kinh taïng phaùt trieån.

- Coâng phu giaùc saùt thaân saéc - hay saùu caên, saùu traàn vaø saùu thöùc - laø coâng phu bieåu hieän saéc thaùi raát tích cöïc, nhaân baûn, hieän thöïc, vaø trí tueä. Thaùi Toâng ñaõ baøn roäng veà Saéc thaân, veà ñích ñieåm cuûa coâng phu naày.

- Thaùi Toâng, trong haàu heát caùc saùng taùc cuûa Ngöôøi, luoân nhaán maïnh ñeán söï giaùc tænh voâ thöôøng vaø chuû taâm ñoaïn tröø loøng duïc. Ñaây laø coâng phu phaùt trieån taâm vaø tueä giaûi thoaùt, phaûn aùnh trung tröïc giaùo lyù truyeàn thoáng. Keát hôïp vôùi caùi nhìn trí tueä veà söï thaät Duyeân Sinh-Voâ Ngaõ, coâng phu naày trôû neân raát thieän xaûo, khoûi phaûi caäy ñeán caùc coâng aùn Thieàn.

- Phaùp saùm hoái luïc caên maø Thaùi Toâng töï mình vaïch veõ, thöïc hieän vaø giôùi thieäu laø phaùp tu nhieáp tònh ba nghieäp thaân, khaåu, yù raát rieâng vaø raát thieän xaûo trong vieäc taåy saïch caùc caáu ueá cuûa taâm hoã trôï cho söï thaønh töïu Giôùi hoïc vaø Ñònh hoïc.

Vôùi naêm ñieåm treân, con ñöôøng tu taäp giaûi thoaùt maø Thaùi Toâng ñeå laïi cho haøng haäu hoïc hieän roõ neùt chöøng möïc, hieän thöïc, raát ngöôøi, raát xaõ hoäi vaø raát trí tueä Phaät giaùo. Taïi ñaây, ngöôøi vieát thaáy roõ Phaät giaùo ñôøi Traàn laø moät Phaät giaùo Vieät Nam noåi baät ba neùt chính:

1. Chöøng möïc vaø trí tueä trong neáp soáng gaén chaët vôùi ñôøi soáng gia ñình vaø xaõ hoäi cuûa Thaùi Toâng.
2. Trang nghieâm, moâ phaïm vaø trí tueä cuûa neáp soáng phaïm haïnh xuaát theá cuûa Ñieàu Ngöï Giaùc Hoaøng.
3. Töï taïi, tích cöïc nhaäp theá vaø raát trí tueä cuûa Tueä Trung Thöôïng Só.

Phaät giaùo Vieät Nam cuûa ñôøi Traàn laø Phaät giaùo thöïc hieän tröïc tieáp Giôùi, Ñònh, Tueä goàm ñuû ba neùt noåi baät treân, vaø ñöôïc moãi caù nhaân töï mình nhaän roõ con ñöôøng vaø töï mình thöïc hieän con ñöôøng. Ñoù laø moät neàn Phaät giaùo phaùt trieån maïnh vaø coù söùc soáng maïnh ñaùng ñöôïc haäu theá suy gaåm.