Tyû Kheo Thích Chôn Thieän

Veà cuoäc ñôøi vaø söï nghieäp lòch söû, giaûi thoaùt cuûa vua Traàn Nhaân Toâng, ñaõ coù nhieàu coâng trình bieân khaûo: Traàn Nhaân Toâng, thieàn sö Vieät Nam; Traàn Nhaân Toâng, nhaø vaên hoùa; Traàn Nhaân Toâng, nhaø thô; Traàn Nhaân Toâng, nhaø quaân söï ; Traàn Nhaân Toâng, nhaø laõnh ñaïo loãi laïc; Traàn Nhaân Toâng, nhaø tö töôûng v.v...

Trong baøi khaûo luaän ngaén naày, ngöôøi vieát chæ ñeà caäp ñeán moät soá neùt tieâu bieåu veà Tieåu söû, sôû ñaéc giaûi thoaùt vaø Tö töôûng Phaät hoïc cuûa Ngöôøi.

- Döïa theo söû lieäu cuûa Nguyeãn Lang trong " Phaät Giaùo Vieät Nam Söû Luaän", taäp I, nhaø xuaát baûn Vaên hoïc - Haø Noäi,1994, vaø söû lieäu trong "Thô vaên Lyù Traàn" , taäp II, nhaø xuaát baûn Khoa Hoïc Xaõ Hoäi - Haø Noäi, 1989.

- Ngöôøi teân thaät laø Traàn Khaâm, sinh naêm 1258; con caû cuûa vua Traàn Thaùnh Toâng; naêm 20 tuoåi leân ngoâi baùu, hieäu Nhaân Toâng; naêm 36 tuoåi laøm Thaùi thöôïng hoaøng, nhöôøng ngoâi cho Anh Toâng; naêm 41 tuoåi xuaát gia; naêm 51 tuoåi, 1308, vieân tòch ôû am Ngoïa Vaân, nuùi Yeân Töû.

Thieáu thôøi, Ngöôøi ñoøi nhöôøng ñòa vò Ñoâng cung thaùi töû cho em ñeå xuaát gia. Ngöôøi thoâng laõm noäi vaø ngoaïi ñieån, hoïc Phaät töø nhoû, hoïc Thieàn ñònh döôùi söï chæ daãn cuûa Tueä Trung Thöôïng Só.

Ngöôøi ñaõ cuøng töôùng só trieàu Traàn hai laàn ñaùnh baïi ñoaøn quaân xaâm löôïc Nguyeân Moâng (naêm 1285 vaø naêm 1288), ñoaøn quaân baùch chieán baùch thaéng ñaõ töøng ñaùnh baïi nhieàu nöôùc ôû chaâu AÂu vaø Toáng trieàu, Trung Quoác ; laø vò vua yeâu nöôùc, anh huøng, raát "thaân daân", ñaõ thöïc hieän thaønh coâng ñaïi ñoaøn keát daân toäc (trieàu ñình vaø nhaân daân), môû Hoäi nghò daân chuû Bình Than vaø Dieân Hoàng, chuû tröông "Tam giaùo ñoàng nguyeân", vieát neân trang söû laãy löøng cuûa daân toäc, vaø caû theá giôùi ñöông thôøi.

Ngöôøi coøn laø nhaø thô, nhaø vaên hoùa Vieät Nam, laø moät nhaân caùch lôùn cuûa daân toäc.

Xuaát gia, laø toå thöù saùu cuûa thieàn phaùi Yeân Töû, vaø laø sô toå doøng thieàn Truùc Laâm, chuû tröông thoáng nhaát caùc thieàn phaùi Phaät Giaùo taïi Vieät Nam (Tyø-ni-ña-löu-chi, Voâ Ngoân Thoâng, Thaûo Ñöôøng) mang neùt ñaëc thuø Vieät Nam, tích cöïc daán thaân vaøo xaõ hoäi xaây döïng höng vöôïng xöù sôû baèng töø bi, trí tueä vaø ñaïo ñöùc cuûa Phaät giaùo.

Ngöôøi thöôøng giaûng daïy kinh, luaän vaø ñaïo Thieàn cho caùc Taêng só, truyeàn baù Thaäp thieän giôùi cho quaàn chuùng, khuyeân daân töø boû caùc dò ñoan, huû tuïc, ñeà cao ñaïo ñöùc Phaät giaùo. Moät laàn Ngöôøi vaân du qua Champa thieát laäp bang giao höõu nghò vôùi vua Chieâm laø Cheá Maân, höùa gaû coâng chuùa Huyeàn Traân cho Cheá Maân. Vua Chieâm ñaõ daâng cho Vieät Nam hai chaâu OÂ vaø Ryù (Thuaän vaø Hoùa) laøm sính leã.

Traàn Nhaân Toâng ñaõ bieåu hieän roõ Ngöôøi laø moät vò vua anh minh, moät nhaø laõnh ñaïo gioûi, moät nhaø toân giaùo taøi ba, vaø laø moät thieàn sö loãi laïc.

1.Sôû ñaéc giaûi thoaùt

Raát khoù coù theå bieát ñöôïc sôû ñaéc giaûi thoaùt cuûa moät ngöôøi qua söï khaûo saùt beân ngoaøi, nhaát laø ngöôøi aáy laïi laø Ñieàu Ngöï Giaùc Hoaøng Nhaân Toâng. Caøng khoù hôn khi ngöôøi bieân khaûo chöa töøng traûi nghieäm giaûi thoaùt (taâm vaø tueä giaûi thoaùt). Ñieàu duy nhaát ngöôøi bieân khaûo coù theå ñeà caäp laø theo daáu caùc söï kieän bieåu hieän thaùi ñoä soáng, cung caùch haønh xöû, vaø thi ca, keä taùn cuûa Ngöôøi ñeå hình dung ra doøng vaän haønh taâm thöùc cuûa Ñieàu Ngöï:

a) Laø moät thanh nieân thoâng roõ noäi vaø ngoaïi ñieån, hieáu hoïc, hieáu töø, nhaân aùi, töøng troán khoûi hoaøng cung xuaát gia taàm ñaïo, xem ngoâi baùu nhö ñoâi deùp coû, haún laø ñaõ coù moät nhaân toá giaûi thoaùt hieän dieän trong taâm thöùc ngöôøi töø thô aáu: nhaân toá aáy ñaõ giuïc Ngöôøi vaøo nôi vaéng veû, xa xoâi cuûa nuùi Yeân Töû, ñaõ giuïc taâm thöùc ngöôøi vöôn daäy höôùng veà aùnh saùng nuùi röøng, rôøi xa vuøng ngaõ töôùng, ngaõ nieäm, caáu ueá, thò phi phieàn naõo. Ñaây laø söï choaøng tænh cuûa taâm thanh tònh thuoäc Duïc giôùi vaø Saéc giôùi - coøn goïi laø tònh quang taâm cuûa coõi Duïc vaø coõi Saéc - caùi taâm thöùc môû cöûa ñi vaøo thieàn ñònh, vaøo "taâm giaûi thoaùt".

b) Naêm 20 tuoåi ñaêng quang, ñaõ lieàn ñi vaøo hai cuoäc chieán choáng ngoaïi xaâm Nguyeân Moâng ñaày aùc lieät vaø gian khoå: ñaây laø dòp ñeå Ngöôøi theå nghieäm saâu saéc caùi vò ñaéng cuûa sinh töû, voâ thöôøng, moäng mò cuûa nhaân tình theá thaùi, töø ñoù haøo taâm troãi daäy, taâm khoan dung troãi daäy, vaø taâm töø boû danh saéc, lôïi loäc traàn theá troãi daäy giuïc Ngöôøi quyeát ñònh höôùng soáng xaû ly cuûa töï thaân vaø xaây döïng kyû cöông, ñaïo ñöùc cho xaõ hoäi, nhö laø söï kieän ñaïi ñeá A-Duïc (Asoka) thöùc tænh giöõa traän chieán ñaãm maùu Kalinga, xöù AÁn vaøo theá kyû thöù III tröôùc Taây lòch kyû nguyeân, töø boû ñao, kieám duøng ñaïo ñöùc Phaät giaùo ñeå nhieáp daân.

c) Ngöôøi ñöôïc thaân caän hoïc hoûi giaùo lyù trí tueä töø baäc thaïc ñöùc voâ nhò thöôïng nhaân Tueä Trung Thöôïng Só laø nhaân duyeân lôùn giuùp Ñieàu Ngöï caém reã taâm thöùc vaøo saâu loøng ñaát giaûi thoaùt: Thöôïng Só nhö laø moät beä phoùng an toaøn ñaåy phi thuyeàn Ñieàu Ngöï ñi vaøo vuøng trôøi giaûi thoaùt bao la, moät theå caùch giaûi thoaùt thöïc hieän trong ñôøi soáng chính trò, xaõ hoäi raát thieát thöïc, raát nhaân baûn vaø raát trí tueä. Ñaây laø nhaân duyeân daãn ñeán söï ra ñôøi cuûa thieàn phaùi Truùc Laâm Yeân Töû ñaäm ñaø saéc thaùi Vieät Nam: " soáng ñôøi vui ñaïo cöù tuøy duyeân" - caùi tinh thaàn "tuøy duyeân nhi baát bieán", hay "dó baát bieán öùng vaïn bieán".

d) Chuøa Hoa Yeân ôû treân vuøng cao cuûa nuùi Yeân Töû. Chæ caàn ôû ñoù Ñieàu Ngöï leân xuoáng nuùi ñoâi laàn trong moät tuaàn leã thì ñuû duyeân ñeå chöùng nghieäm caùi raõ rôøi , hö aûo cuûa thaân taâm (nguõ uaån) thaønh töïu coâng phu haønh trì Töù Nieäm Xöù (thieàn ñònh Phaät giaùo), buoâng xaû töï nhieân heát thaûy voïng nieäm, caáu ueá taâm, thanh thaûn vôùi nuùi röøng, vaø saûn sinh ra caùc thi, keä, tö töôûng cao vôøi.

Taát caû, ít nhaát, boán duyeân noùi treân laø nhaân toá xaùc ñònh - hay daáu hieäu xaùc chöùng - taát yeáu sôû ñaéc giaûi thoaùt raát saâu cuûa Ñieàu Ngöï maø veà sau Ngöôøi ñaõ ghi laïi trong caùc thi, keä caûm taùc cuûa Ngöôøi.

e) Sôû ñaéc giaûi thoaùt

Caùc nhaân duyeân treân laø aùnh saùng roïi vaøo thi, keä cuûa Ngöôøi haàu coù theå baét gaëp caáp ñoä taâm thöùc giaûi thoaùt maø Ngöôøi ñaõ traûi nghieäm, nhö laø:

- Trong moät buoåi "ñaïi tham" ôû chuøa Suøng Nghieâm, Ñieàu Ngöï Giaùc Hoaøng ñaõ môû lôøi vôùi baøi keä:

"Thaân nhö hôi thôû qua buoàng phoåi
Kieáp töïa maây luoàn ñænh nuùi xa
Chim Quyeân keâu raõ bao ngaøy thaùng
Ñaâu phaûi muøa xuaân deã luoáng qua ."

("Thaân nhö hoâ haáp tî trung khí
Theá töï phong haønh lónh ngoaïi vaân
Ñoã quyeân ñeà ñoaïn nguyeät nhö truù
Baát thò taâm thöôøng khoâng quaù xuaân")
                 (VNPGSL, ibid., tr 374)

"Chö haønh voâ thöôøng
Thò sanh dieät phaùp.
Sanh dieät dieät dó
Tòch dieät vi laïc"

Ñieåm trao truyeàn kinh nghieäm taâm thöùc giaûi thoaùt naày cuûa Ñieàu Ngöï Giaùc Hoaøng vaø cuûa Tueä Trung Voâ nhò Thöôïng Só ñích thò laø linh hoàn, laø söùc maïnh tinh thaàn (hay taâm linh) cuûa Phaät giaùo ñôøi Traàn, cuûa Phaät giaùo Lyù-Traàn, ñænh cao cuûa tö töôûng Phaät giaùo Vieät Nam vaø tö töôûng Vieät Nam vaäy: luùc naøo maø söùc soáng thieàn ñònh naày chuyeån vaøo tö theá yeân nghæ cuûa tö töôûng vaø vaên hoïc thì Phaät Giaùo Vieät Nam vaø Vieät Nam ñi vaøo suy yeáu; ngöôïc laïi, khi naøo tö töôûng vaø vaên hoïc Lyù Traàn chuyeån hieän vaøo söï soáng thì Phaät Giaùo Vieät Nam vaø Vieät Nam aét haún ñi vaøo huøng cöôøng, höng vöôïng.

- Y Ù nghóa "sinh dieät dieät dó" laø yù nghóa "baát sinh baát dieät", voán laø söï thaät muoân thuôû cuûa vaïn höõu: taát caû hieän höõu ñang toàn taïi baát sinh baát dieät trong vaän haønh cuûa Duyeân khôûi, maõi maõi toàn taïi nhö theá. Chæ coù caùc ngaõ töôùng do caùc ngaõ nieäm, ngaõ töôûng aûo voïng cuûa con ngöôøi döïng neân laø sinh dieät. Söï thaät naøy thaät söï ñaõ ñöôïc Ñieàu Ngöï Giaùc Hoaøng chöùng ñaéc luùc sinh tieàn, vaø an truù vaøo söï thaät ñoù cho ñeán thôøi ñieåm truùt boû hôi thôû sau cuøng - giôø tyù, ngaøy 21 thaùng 10 aâm lòch, naêm 1308 - khi Ngöôøi noùi leân baøi Keä thò tòch giaõ töø Taêng chuùng raèng:

"Moïi phaùp ñeàu khoâng sinh
Moïi phaùp ñeàu khoâng dieät
Neáu hieåu roõ nhö theá
Thì thaáy chö Phaät thöôøng hieän dieän.
Coù ñi laïi, sinh dieät gì ñaâu? (!)"

("Nhaát thieát phaùp baát sinh
Nhaát thieát phaùp baát dieät
Nhöôïc naêng nhö thò giaûi
Chö Phaät thöôøng hieän tieàn
Haø khöù lai chi höõu?"
                  (VNPGSL,ibid,tr.395)

Töø sôû chöùng, sôû ñaéc veà Ñònh vaø Tueä noùi treân, qua töøng giai ñoaïn ñôøi soáng, Ñieàu Ngöï Giaùc Hoaøng ñaõ bieåu hieän möùc ñoä uyeân aùo khaùc nhau qua thaùi ñoä soáng vaø haønh xöû ñaày khoan dung, nhaân aùi, duõng caûm, trí tueä maø an nhieân töïï taïi:

- Luùc taïi vò, Ngöôøi laø vò vua yeâu nöôùc, anh huøng, "thaân daân", ñaày traùch nhieäm vaø theå hieän toát ñeïp ñaïi ñoaøn keát daân toäc.

- Luùc laøm Thaùi thöôïng hoaøng cuõng vaäy.

- Luùc tu haønh xuaát theá thì töï giaùc, giaùc tha, xaây döïng moät Giaùo Hoäi PGVN coù kyû cöông, coù hoàn, thoáng nhaát tö töôûng vaø toå chöùc caùc heä phaùi. Ngöôøi quan taâm ñeán vieäc giôùi thieäu moät neáp soáng ñaïo ñöùc Phaät Giaùo cho nhaân daân, vaø caû vieäc giöõ yeân bôø coõi, thieát laäp bang giao höõu nghò vôùi Chieâm Thaønh. Ñôøi soáng thì töï nhieân, töï taïi, dung dò, ñaïm baïc. Ngöôøi baûo:

"Nieân thieáu chöa töøng hieåu saéc, khoâng
Xuaân ñeán, hoa saéc vöôùng tô loøng.
Nay thì thaáy roõ boä maët thaät cuûa chuùa Xuaân
Ngöôøi an nhieân ngaém ñoùa hoàng nôû, ruïng"

("Nieân thieáu haø taèng lieãu saéc, khoâng
Nhaát xuaân, taâm söï baùch hoa trung
Nhö kim khaùm phaù Ñoâng Hoaøng dieän
Thieàn baûn boà ñoaøn khaùn truïy hoàng")
                   (VNPGSL,ibid.,tr.391)

"... Tranh coâng danh, loàng nhaân ngaõ, thaät aáy phaøm ngu
Xaây ñaïo ñöùc, dôøi thaân taâm, ñònh neân thaùnh trí..."

"Soáng ñôøi vui ñaïo cöù tuøy duyeân
Heã ñoùi thì aên, meät nghæ lieàn.
Trong nhaø coù baùu, ñöøng chaïy kieám
Voâ taâm ñoái caûnh, hoûi chi thieàn?"

Taïi ñaây, chuùng ta coù theå maïnh daïn phaùt bieåu raèng: tö töôûng, trieát lyù thôøi Lyù, Traàn (ôû Vieät Nam) laø tö töôûng, trieát lyù soáng, hay soáng trieát lyù, maø khoâng phaûi laø trieát lyù thuaàn tuùy huyeàn ñaøm. Chuùng ta haõy tieáp tuïc laéng nghe "trieát lyù soáng-soáng trieát lyù" aáy cuûa Ñieàu Ngöï khi Ñieàu Ngöï noùi ñeán caùc vaán ñeà trieát lyù aùch yeáu xöa nay cuûa Ñoâng, Taây:

-"Coù coù khoâng khoâng
Giaây khoâ caây ngaõ
Thaày tu aùo vaù
Nhöùc naõo, ñau ñaàu"

("Höõu cuù, voâ cuù
Ñaèng khoâ, thuï ñaûo
Kyû caù naïp taêng
Chaøng ñaàu haïp naõo")

-"Coù coù khoâng khoâng
Chaúng coù chaúng khoâng
Ghi daáu maïn thuyeàn
Sau naày tìm kieám (thanh kieám)
Theo böùc tranh veõ
Ñi tìm ngöïa ñeïp"

("Höõu cuù, voâ cuù
Phi höõu, phi voâ
Khaéc chu caàu kieám
Saùch kyù aùn ñoà")

-"Coù coù khoâng khoâng
Töø xöa ñeán nay
Chaáp vaøo ngoùn tay
Queân maát maët traêng
Cheát ñuoái treân caïn" (ñaát baèng)

("Höõu cuù voâ cuù
Töï coå töï kim
Chaáp chæ vong nguyeät
Bình ñòa luïc traàm")

-"Coù coù khoâng khoâng
Nhö theá, nhö theá
Taùm chöõ môû xong
Khoâng coøn gì quan troïng"

("Höõu cuù voâ cuù
Nhö thò, nhö thò
Baùt töï ñaû khai
Toaøn voâ ba tî")

(ba tî: laø caùi muõi lôùn: yù noùi vaán ñeà noåi baät, quan troïng.
Taùm chöõ :
"Sanh dieät dieät dó
Tòch dieät vi laïc"
(phaåm Thaùnh Haïnh, Kinh Nieát Baøn)
(VNPGSL,ibid., tr;382-385)

Caùc nhaø tö töôûng xöa nay ñeàu ñi vaøo caùc tri kieán chuû tröông thöôøng haèng, ñoaïn dieät, vöøa thöôøng haèng vöøa ñoaïn dieät, hoaëc phi thöôøng phi ñoaïn.v.v...

Caùc tri kieán aáy ñeàu rôi vaøo ngaõ töôûng, ngaõ nieäm caû khi noùi ñeán chaân nhö, tuyeät ñoái. Ñoù laø hieän töôïng ngôõ ngoùn tay chæ maët traêng laø maët traêng, heät nhö töôûng raèng noùi veà thöïc taïi, söï dieãn ñaït thöïc taïi laø thöïc taïi. Vaán ñeà laø ñi vaøo thöïc taïi ñeå theå nghieäm thöïc taïi maø khoâng phaûi laø noùi veà hay nghó veà. Noùi khaùc ñi, thöïc taïi thì khaùc vôùi trieát lyù, hoaëc thöïc taïi laø trieát lyù sieâu ñaúng. Con ñöôøng soáng cuûa Ñieàu Ngöï Giaùc Hoaøng quaû laø con ñöôøng trieát lyù sieâu ñaúng: con ñöôøng trôû veà chính mình ñeå theå nghieäm ôû taâm thöùc mình söï thaät vaø haïnh phuùc. Ñieàu Ngöï vieát:

-"Gia trung höõu baûo höu taàm mòch
Ñoái caûnh voâ taâm maïc vaán thieàn"
                           (Cö traàn laïc ñao phuù)
-"Tònh ñoä laø loøng trong saïch, chôù coøn ngôø hoûi ñeán Taây phöông
Di-ñaø laø tính saùng soi, möïa phaûi nhoïc tìm veà cöïc laïc"
                            (Cö traàn laïc ñaïo phuù)

"Mình ngoài thaønh thò;
Neát duøng sôn laâm.
Muoân nghieäp laëng, an nhaøn theå tính;
Nöûa ngaøy roãi, töï taïi thaân taâm.
Tham aùi nguoàn döøng, chaúng coøn nhôù chaâu yeâu, ngoïc quùy.
Thò phi tieáng laëng, ñöôïc daàu nghe yeán thoát, oanh ngaâm"
                            (Cö traàn laïc ñaïo phuù)

-"Hoûi pheùp chaân khoâng, heà chi laùnh ngaïi thanh chaáp saéc.
Bieát chaân nhö, tin baùt nhaõ, chôù coøn tìm Phaät, Toå Taây, Ñoâng,
Chöùng thöïc töôùng, ngoä voâ vi, naøo nhoïc hoûi kinh thieàn Nam Baéc".
                            (Cö traàn laïc ñaïo phuù)

Theá laø, vaøo theá kyû XIII (coù theå noùi töø theá kyû XI) Vieät Nam ñaõ hình thaønh moät heä nhaân sinh quan vaø vuõ truï quan raát rieâng, mang ñaäm daáu aán cuûa trí tueä vaø ñaïo ñöùc Phaät giaùo cuûa ñöùc Phaät Gotama. Töø ñaàu theá kyû XXI naày, tröôùc caùc khuûng hoaûng cuûa caùc tö töôûng heä, bao goàm tö töôûng khoa hoïc, khuûng khoaûng moâi sinh vaø ñaïo ñöùc xaõ hoäi, trieát lyù nhaân baûn thöïc taïi luaän cuûa Ñieàu Ngöï Giaùc Hoaøng caøng noåi baät neùt ñaëc thuø raát ñaùng ñöôïc thôøi ñaïi tham cöùu. Ñieàu Ngöï vaø Truùc Laâm Yeân Töû nhö ñang toûa saùng hôn bao giôø!