Ngöôøi Cö Só          [ Trôû Veà ]          [  Trang Chuû ]
Huyeàn Quang
( Ñeä tam toå Truùc Laâm )
( 1254 - 1334 )
-
Tyû Kheo Thích Chôn Thieän
I . Tieåu söû
 Sö sinh naêm 1254 taïi laøng Vaïn Taûi, loä Baéc Giang - ñeán ñôøi Leâ ñoåi teân laø laøng Vaïn Tö, huyeän Gia Ñònh. Sö, tuoåi ñôøi cao hôn nhò toå Phaùp Loa 30 tuoåi. Theå maïo coù veû kyø dò. Chí khí thì cao vôøi. Raát hoâng minh, hoïc moät toû möôøi; töø nhoû ñaõ hoïc luyeän vaên chöông. An Taâm quoác sö, ñeä töû noái nghieäp tueä ñaêng cuûa sö ghi laïi trong Toå Gia Thöïc Luïc raèng :"Sö coù taøi cuûa Nhan Hoài AÙ thaùnh, neân thaân phuï thaân maãu ñaët teân laø Taùi Ñaïo. Naêm 20 tuoåi, ñoã thi Höông, lieàn naêm sau ñoã thuû khoa thi Hoäi ( ñoã Khoâi nguyeân ).

Töø thanh nieân, töø choái laäp gia ñình, vaø xin mieãn thaønh hoân vôùi coâng chuùa Lieãu Nöõ, chaùu cuûa An Sinh Vöông.

Laøm quan trong trieàu 20 naêm, töøng phuïng meänh vua tieáp Baéc Söù, nhôø vaøo taøi öùng ñoái vaø hoïc vaán thoâng thaùi baùc laõm.

Naêm 51 tuoåi, 1305, xuaát gia laøm ñeä töû quoác sö Baûo Phaùc, y chæ vôùi nhò toå Phaùp Loa - thöïc ra, theo söï chæ daïy cuûa Nhaân Toâng, sö hoä trì cho Phaùp Loa -. Sö theo haàu saùt caïnh Nhaân Toâng trong hai naêm cuoái cuûa Nhaân Toâng ( cho ñeán naêm 1308 ). Trong hai naêm naøy, theo leänh cuûa Truùc Laâm nhaát toå ( hay Ñieàu Ngöï Giaùc Hoaøng ), sö bieân soaïn caùc saùch :
- Chö phaåm Kinh : tuyeån taäp caùc Kinh tinh yeáu.
- Coâng vaên taäp : caùc baøi sôù, ñieäp...
- Thích Khoa giaùo : giaùo lyù caên baûn cuûa Phaät hoïc.

Ñieàu Ngöï Giaùc Hoaøng ñaõ ngöï buùt pheâ :"Phaøm saùch naøo ñaõ qua tay Huyeàn Quang bieân soaïn, hieäu khaûo roài thì khoâng theå theâm hay bôùt moät chöõ naøo nöõa". Sö hieän roõ laø caây buùt chuû choát cuûa " Thieàn hoïc Phaät giaùo Truùc Laâm Yeân Töû ". Truùc Laâm Ñaàu Ñaø töøng cho pheùp Huyeàn Quang ngoài treân toøa traàm höông cuûa mình ñeå thuyeát phaùp : ñieàu naày laø hình thöùc Ñieàu Ngöï xaùc chöùng khaû naêng phaùp sö ñaït ñaïo cuûa Huyeàn Quang. Ñieàu Ngöï laäp sö laøm truù trì chuøa Hoa Yeân nuùi Yeân Töû. Taêng, Ni ñeán thuï giaùo, hoïc ñaïo vôùi sö soá ñeán nghìn ngöôøi.

Sau khi laäp An Taâm, ñeä töû, laøm truù trì chuøa Hoa Yeân, sö veà an nghó ôû Coân Sôn - khoâng roõ thôøi gian. Sö tòch ôû Coân Sôn naêm 1334.
( Theo VNPGSL, Nguyeãn Lang, töø tr. 426-429 )
II. Huyeàn Quang, moät thieàn sö
Vaên hoïc Vieät Nam vaø Vaên hoïc Phaät giaùo Vieät Nam ñaõ höng thònh töø ñaàu ñôøi Lyù qua ñôøi Traàn cho ñeán Traàn Anh Toâng, ñaëc bieät döôùi thôøi Traàn Nhaân Toâng vôùi nhöõng baäc trí tueä loãi laïc nhö Nhaân Toâng, Tueä Trung Thöôïng só, Huyeàn Qrang, Traàn Quoác Tuaán (Höng Ñaïo Ñaïi Vöông), v.v... haún laø coù nhieàu coâng trình saùng taùc, bieân khaûo raát giaù trò, phong phuù. Chæ tieác vì söï xaâm löôïc cuûa quaân nhaø Minh vaøo thôøi Hoà Quyù Ly ñaõ coá yù huûy dieät neàn vaên hoaù cuûa ta : phaù huûy vaø laáy veà Trung Quoác caùc coâng trình vaên hoïc, söû hoïc, neân nay taøi lieäu vaên, söû phaùt hieän quaù ít oûi. Veà thieàn sö Huyeàn Quang, nhöõng saùng taùc vaø san ñònh cuûa sö cuõng bò thaát laïc haàu heát : phaûi noùi raèng nhöõng gì bò thaát laïc laø nhöõng gì quyù giaù, coøn quyù giaù hôn nhöõng gì hieän coù, bôûi leõ quaân Minh - vaø caû caùc ñoaøn xaâm löôïc khaùc - luoân luoân muoán ñoát chaùy heát nhöõng gì quyù giaù nhaát cuûa Vieät Nam.

Duø vaäy, trong vaøi söû lieäu coøn soùt laïi, ngaøy nay ta vaãn coù theå hình dung ra trí tueä vaø taøi vaên buùt cuûa sö.

Veà söï nghieâm tuùc chöùng ñaéc giaûi thoaùt cuûa thieàn sö Tam toå Truùc Laâm, ta coù theå khaûo saùt qua maåu ñoái thoaïi giöõa sö vaø nhò toå Phaùp Loa tröôùc ngaøy nhò toå vieân tòch, vaø qua moät vaøi saùng taùc thi ca khaùc.

Sö Huyeàn Quang thaêm hoûi nhò toå:

- Thöùc vôùi nguû ñaõ laø moät chöa ?
- Phaùp Loa ñaùp : laø moät, cuõng nhö khi khoâng coù beänh.
- Vaäy thì beänh vaø khoâng beänh ñaõ laø moät chöa ?
- Beänh cuõng chaúng can gì ñeán keû khaùc, khoâng beänh cuõng chaúng can gì ñeán keû khaùc.
- Vaäy thì tieáng noùi nhaém vaøo caùi gì ?
- Thì gioù thoåi trong caây cöù maëc noù chöù.
- Tieáng gioù thoåi trong caây khoâng laøm cho ngöôøi ta meâ hoaëc, nhöng lôøi noùi meâ trong giaác nguû laïi coù theå laøm meâ hoaëc ngöôøi, Huyeàn Quang tieáp.
- Keû si meâ cuõng coù theå bò tieáng gioù trong caây laøm meâ hoaëc laém chöù, Phaùp Loa noùi.
- Chæ coù moät caùi taät ñoù maø ñeán cheát cuõng khoâng chöøa, Huyeàn Quang noùi.
- Phaùp Loa lieàn duøng chaân haát nheï Huyeàn Quang vaø khoâng noùi gì. Huyeàn Quang lui ra.

Qua moät maåu ñoái thoaïi aáy, Huyeàn Quang haún laø chöa ñoùn nhaän ñöôïc caùi thöïc söï giaûi thoaùt khoûi töôûng töï ngaõ toaùt ra töø ngoân ngöõ cuûa Phaùp Loa. Huyeàn Quang lui ra maø loøng vaãn cöù taàn ngaàn. Phaàn Phaùp Loa thì sau lôøi noùi traùch nheï sau cuøng cuûa Huyeàn Quang raèng :" Chæ coù caùi taät ñoù maø ñeán cheát cuõng khoâng chöøa", thì töï bieát coù leõ loøng mình coøn coù caùi gì caàn töï phaûn tænh, döùt boû.

Quaû thöïc, qua lôøi thoaïi, ta nghe lôøi ñaùp cuûa Phaùp Loa raët hôi thoâng minh cuûa laäp luaän phaân bieät höõu töôùng. Ñaây ñuùng laø caùi "ñuoâi noøng noïc höõu nieäm" chöa kòp ruïng, vaø ñaây ñuùng laø lyù do cuûa caûm giaùc taàn ngaàn cuûa sö Huyeàn Quang veà caùi ñieàu maø sö goïi laø "chæ coù caùi taät ñoù maø ñeán cheát cuõng khoâng chöøa".

Ba tuaàn leã sau, khi beänh cuûa Phaùp Loa trôû neân traàm troïng, sö Huyeàn Quang trôû laïi vieáng ngöôøi ôû chuøa Quyønh Laâm, toái moàng 3 thaùng 3, sö laïi hoûi:

- Xöa nay caùc baäc ñaït ngoä khi giôø phuùt ñeán, muoán ôû thì ôû, muoán ñi thì ñi.
- Phaùp Loa baûo : ñi hay ôû ñeàu khoâng can heä chi tôùi ai.
( laàn naày coù leõ gioïng noùi vôùi aâm saéc töï taïi )
- Huyeàn Quang tieáp : Vaäy thì sao ?
- Phaùp Loa ñaùp : thì tuøy xöù taùt-baø-ha !
( coù leõvôùi ñoâi moâi vaø ñoâi maét mæm cöôøi )
Lieàn tieáp, moân ñeä vaøo xin keä thò tòch. Phaùp Loa vieát xong baøi keä boán caâu, buoâng buùt vaø tòch.
( VNPGSL, Nguyeãn Lang,..., tr.435-436 )

Taïi ñaây, sö Huyeàn quang cuõng nghe loøng mình thanh thaûn, vôi nheï. Caùi aâm thanh "tuøy xöù taùt-baø-ha" nghe nhö coù aâm höôûng "sôû taùc dó bieän"(caùc vieäc caàn laøm ñaõ laøm xong) cuûa moät A-la-haùn troøn phaïm haïnh.

Chaúng phaûi chæ coù ngöôøi ra ñi laø "tuøy xöù taùt-baø-ha" maø ngöôøi ôû laïi, sö Huyeàn Quang, cuõng tuøy xöù taùt-baø-ha. Sau ñoù, sö laäp An Taâm leân laøm truù trì chuøa Hoa Yeân, trôû veà nghæ taïi Coân Sôn, vöøa daïy ñieäu, vöøa khua chuoâng, vöøa thoåi saùo trong caûnh ñaïm baïc, laéng tònh, töï taïi phieâu du:

" Cuûi heát, loø coøn vöông khoùi nheï
Sôn ñoàng hoûi nghóa moät chöông kinh
Tay caàm duøi moõ, tay naâng saùo
Thieân haï cöôøi ta cöù maëc tình "

( " OÅi dö coát ñoát ñoäc hoaøng höông
Khaåu ñaùp sôn ñoàng vaán ñoaûn chöông
Thuû ba xuy thöông hoøa moäc ñaïc
Tuøng giao nhaân tieáu laõo taêng mang.")
( VNPGSL, Nguyeãn Lang,..., tr.440 )

Söï ñaït ñaïo cuûa sö ñeå laïi aán töôïng roõ neùt hôn qua baøi keä:
" Thaønh ngaên tuïc luïy traàn khoâng vöôùng
Cöûa môû voâ öu maét roäng taàm
Quaùn roõ thò phi bình ñaúng töôùng
Ma cung, Phaät quoác cuõng ngoài chung "

( " Vaïn duyeân baát nhieãu thaønh giaø tuïc
Baùn ñieåm voâ öu, nhaõn phoùng khoan
Tham thaáu thò phi bình ñaúng töôùng
Ma cung Phaät quoác haûo sinh quan" )
( VNPGSL, Nguyeãn Lang,..., tr.446 )

Hai doøng keä ñaàu laø noùi leân söï sö ñaõ haønh oån neàn taûng veà Giôùi hoïc vaø Ñònh hoïc, ñaõ nhieáp phuïc thuaàn thuïc caùc caûm thoï ( neân voâ öu ).

Doøng keä thöù ba "Tham thaáu thò phi bình ñaúng töôùng" laø ñaõ traûi nghieäm xong coâng phu thieàn quaùn thaáy roõ "thò" laø phaùp taùnh voâ ngaõ taùnh, vaø "phi" cuõng laø phaùp taùnh voâ ngaõ taùnh. Caû hai ñeàu laø thöïc taïi, coù cuøng thöïc taïi taùnh voâ ngaõ. Ñoù cuõng laø Phaät taùnh, neân ma cung vôùi Phaät quoác chaúng phaûi laø hai ñaàu caùch bieät nöõa. Ñaây laø söï toû ngoä, chöùng ñaéc raát truyeàn thoáng, töø thôøi ñöùc Theá Toân taïi theá.

Tam toå Huyeàn Quang, sinh thôøi laø moät ngöôøi thoâng tueä, ñaõ qua hôn 50 naêm traûi nghieäm caùc hö voïng vaø tænh thöùc, qua hôn 20 naêm nhaém ñích giaûi thoaùt thaúng tieán, thì "tuøy xöù taùt-baø-ha" laø söï thaønh töïu taát yeáu!
 
III. Huyeàn Quang, moät nhaø thô

III.1 : Vaàn thô Hoa Yeân 

Thieàn sö Huyeàn quang,luùc coøn taïi chöùc ôû trieàu ñình thì soáng ñoäc thaân, khoâng vöôùng baän chuyeän gia thaát, ít vöôùng vaøo chuyeän tuïc luïy, ñuïc trong ôû ñôøi. Luùc xuaát gia thì ôû caïnh Nhaân Toâng trang nghieâm thanh tònh. Taâm tình sö hoøa hôïp vôùi nuùi röøng, thieân nhieân. Haõy laéng nghe nhöõng doøng Phuù noâm cuûa sö vònh chuøa Hoa Yeân:

" Buoâng nieàm traàn tuïc
Naùu tôùi Hoa Yeân
Chim thuïy doõi tieáng ca chim thuïy
Gioù tieân ñöa ñoøi böôùc thaàn tieân
Baàu ñuûng ñænh giang hoøa theá giôùi
Giaøy thong thaû daïo khaép sôn xuyeân
Ñaát phuùc ñòa nhaän xem luoáng keå - Keå bao nhieâu dö traêm phuùc ñòa
Trôøi thieàn thieân hieäp thaâu thöûa laï - Laï hôn 36 thieàn thieân
Thaáy ñaây:
Ñaát töïa vaøng leân
Caûnh baèng ngoïc ñuùc
Maây naêm thöùc che phuû ñeàn Nghieâu
Non nghìn taàng quanh co ñöôøng Thuïc
La ñaù taàng theâ doác, moät hoøn oâm vòn moät hoøn
Doøng nöôùc chaûy laøn saâu, ñoøi khuùc nhöõng doø ñoøi khuùc
Coû chieàu gioù löôùt daïm vui vui
Non taïnh möa daàm maøu thuùc thuùc
Ngaøn caây phi caùnh Phöôïng, vöôøn thöôïng uyeån ñoùa toát rôøn rôøn
Hang nöôùc töôùi Haøm Roàng, nhaû li chaâu hoät san muïc muïc
Nhöïa ñoâng hoå phaùch, saùng khaép röøng thoâng
Da ñieåm ñoài moài, ñoång hoøa vöôøn truùc
Gaùc veõ tieáng boà lao thoác, gioù vaät ñoaønh ñoaønh
Ñieän ngoïc phieán boái dieäp che, möa tuoân tuùc tuùc
Caûnh toát hoøa laønh
Ñoà töïa veõ tranh
Chæn aáy Trôøi thieâng môû kheùo
Nheøn chi vua Buït tu haønh
Hoà sen tröông taùn luïc
Suoái truùc baám ñaøn tranh
Ngöï söû mai hai haøng chaàu raäp
Tröôïng phu tuøng maáy chaïnh phoø oanh
Phæ thuùy saép hai haøng loan phöôïng
Töû vi baøy lieät vò coâng khanh
Chim oùc baïn caén hoa naâng cuùng
Vöôïn boàng con keà cöûa nghe kinh
Nöông am vaéng Buït hieän töø bi, gioù hiu hiu maây nheø nheï
Keà song thöa thaày ngoài thieàn ñònh, traêng vaèng vaëc, nuùi xanh xanh...
( Theo VNPGSL, Nguyeãn Lang,..., tr.448-450 ) 
Baøi phuù chöõ Noâm treân laø moät baøi taû caûnh chuøa Hoa Yeân treân nuùi Yeân Töû. Ngaøy nay khaùch haønh höông deã daøng ñeán vieáng vaø ngoaïn caûnh. Caûnh nay vaãn coøn ñeïp, nhöng haún laø keùm hôn ngaøy aáy, thôøi sö Huyeàn Quang nhieàu. Duø vaäy, khaùch vaãn coù theå töø caûnh nuùi non hieän taïi maø ñi vaøo caûm xuùc cuûa baøi phuù.

Caûm xuùc ñaàu tieân khi ñaët chaân ñeán chuøa treân nuùi ( töø chuøa Ñoàng ) thì haàu nhö moïi khaùch ñeàu nghe thoaùt tuïc laï, thanh thoaùt trong saùng laï! Phöông chi, töø sô toå ñeán tam toå Truùc Laâm ñeàu rôøi ñeá ñoâ ñeán ngöï ôû Hoa Yeân: ñaáy laø söï kieän caû thaân laãn taâm cuûa caùc toå ñaõ rôøi tuïc luïy, thöïc söï rôøi tuïc luïy.

Qua moät ñoaïn ñöôøng daøi doác nuùi quanh co, ñeán coång chuøa HoaYeân laø khaùch ñaõ caûm nhaän söï "raõ rôøi" cuûa thaân nguõ aám. Cöù ñöôøng nuùi leân, xuoáng naày laäp laïi trong chöøng moät tuaàn leã laø haønh giaû thaønh töïu ñöôïc "Nieäm giaùc chi" rôøi boû heát thaûy caáu ueá cuûa taâm - nhöõng ham muoán traàn tuïc, saân, haän, phaãn, xan tham, taät ñoá, ngaõ maïn coáng cao,..., ñieàu maø sö Huyeàn Quang baûo laø:

" Buoâng nieàm traàn tuïc
Naùu tôùi Hoa Yeân "
hay : 
" Thaønh ngaên tuïc luïy traàn khoâng vöôùng
Cöûa môû voâ öu maét roäng taàm "
Vôùi taâm thanh thaûn, khaùch phoùng taàm nhìn quanh vuøng, seõ thaáy söï hoaø ñieäu cuûa thieân nhieân. ÔÛ ñaây, ngöôøi, vaät, chim choùc, coû caây, hoa laù chung soáng an laønh. Tieáng chim hoùt nhö laø nieàm vui cuûa nuùi ñoài. Tieáng suoái reo nhö laø" khuùc ñaøn hoäi ngoä". Gioù vôøn caây laù nhö nhöõng tieáng thì thaøo ñaøm ñaïo. Toaøn caûnh Hoa Yeân nhö moät Phaùp hoäi thöôøng thuyeát maø khaùch coù theå laéng nghe.

Neáu ôû trieàu ñình coù caùc quan chaàu haàu moãi ngaøy, thì ôû Hoa Yeân quanh naêm daõy tuøng, mai trang nghieâm ñöùng laëng che maùt loái ñi, chim vaøo chuøa daâng hoa, vöôïn gheù thaát nghe ñaïo. Moät caûnh Thaêng Long traàn tuïc, moät caûnh Yeân Töû thaàn tieân. ÔÛ trieàu, thì Ñieàu Ngöï buûa ñöùc cho muoân daân, ôû nuùi, thì Giaùc Hoaøng raõi taâm töø cho ngaøn sao maây, nöôùc cho traêng saùng, gioù thanh :

" Nöông am vaéng Buït hieän töø bi, gioù hiu hiu maây nheø nheï
Keà song thöa thaày ngoài thieàn ñònh, traêng vaèng vaëc, nuùi xanh xanh..."
Loøng aáy thì töông hôïp caûnh aáy:
" Chæn aáy trôøi thieâng môû kheùo
Nheøn chi vua Buït tu haønh "
ÔÛ Thaêng Long thì coù maùi löu ly, thaønh luõy bao che, nôi Yeân Töû thì maây nguõ saéc vaàn vuõ, nuùi bieác non xanh vaây boïc:

" Maây naêm thöùc che phuû ñeàn Nghieâu
Non nghìn taàng quanh co ñöôøng Thuïc "

Ñaáy laø hai caûnh cuûa moät queâ maø ngoøi buùt cuûa Huyeàn Quang kheùo veõ. Buùt phaùp cuûa ngöôøi khieán cho nuùi non Yeân Töû theâm ñeïp theâm xinh, ñaày tình ñôøi yù ñaïo: ÔÛ Yeân Töû vaãn thöôøng vaúng leân caâu noùi "beä haï haõy trôû veà trieàu ñình vöøa tu, vöøa lo vieäc trieàu chính", "beä haï haõy laáy caùi taâm cuûa thieân haï laøm caùi taâm cuûa mình, laáy caùi muoán cuûa thieân haï laøm caùi muoán cuûa mình", vaãn hieän dieän nhaân caùch hai laàn oai huøng ñaïi thaéng quaân Nguyeân Moâng; ôû Thaêng Long vaãn loàng boùng hình thieàn ñònh cuûa Yeân Töû, vaãn voïng tieáng saùo Coân Sôn thoåi hoàn thô vaøo vaên chöông, thi ca nöôùc Vieät; ñaát Hoa Yeân nhö vaøng daâng xöù sôû, caûnh Hoa Yeân töïa ngoïc taëng queâ höông. Ngoøi buùt cuûa Huyeàn Quang quaû ñaõ thu gom ñuû "chieác deùp cuûa Ñaït Ma", "chieác gaäy cuûa Ñöùc Sôn" vaø "tieáng heùt cuûa Laâm Teá", ngoaïi nhaân sao coù theå xoaù heát söï thaät lòch söû naày? (!)
III. 2 : Vaàn thu caûm 

Nhöõng baøi thô cuûa thieàn sö Huyeàn Quang ghi laïi khoâng coøn bao nhieâu. Trong soá caùc baøi coøn laïi hieám hoi aáy thì ñaõ coù ba baøi : Vònh Hoa Cuùc, Ñi Thuyeàn vaø Ñaàu Thu ñöôïc caûm taùc vaøo tieát thu vaø veà tieát thu nhö :

- " Naêm, naêm nôû ñuùng tieát thu qua
Gioù dòu traêng thanh yù maën maø..."
( Vònh Hoa Cuùc )
( " Nieân nieân hoøa loä höôùng ñöông khai
Nguyeät ñaïm phong quang thieáp thoán hoaøi " )
( VNPGSL, Nguyeãn Lang,..., tr.442-443 )

- " Höông ñeâm maùt dòu, bình phong laïnh
Xaøo xaïc thu sang laù ñoäng caønh... "
( Ñaàu Thu )
( " Daï khí phaân phöông nhaäp hoïa bình
Tieâu tieâu ñình thuï baùo thu thanh " )
( VNPGSL, ibid., tr.443-444 )

- " Meânh moâng theo gioù con thuyeàn nhoû
Thu saùng ngôøi xanh boùng nöôùc, caây..." ) 
( Ñi Thuyeàn )
( " Tieåu ñænh thöøa phong phieám dieåu mang
Sôn thanh thuûy luïc höïu thu quang..." )
( VNPGSL, ibid., tr.444 )

Nhôù laïi, sö Huyeàn Quang xuaát gia naêm 51 tuoåi, laø tuoåi ñaàu thu cuûa ñôøi ngöôøi, tuoåi khôûi ñaàu giai ñoaïn ñi vaøo laõo suy ( trong 4 giai ñoaïn thaønh, truù, hoaïi, khoâng ). Tieát thu cuõng laø ñaàu muøa laù ñoã ( ruïng ). Ñaáy laø thôøi ñieåm nhaø thô thieàn sö coù nhieàu xuùc caûm, vaø taâm thöùc coù nhieàu chuyeån ñoäng. Ngöôøi vieát ngöôõng moä ñoïc laïi töøng doøng thô vaø laéng nghe töøng caûm xuùc cuûa ngöôøi, duø bieát raèng raát khoù maø tìm gaëp caûm xuùc aáy :
               Baøi 1 : Ñi Thuyeàn

" Meânh moâng theo gioù con thuyeàn nhoû
Thu saùng ngôøi xanh boùng nöôùc, caây
Tieáng saùo thoân chaøi, lau laùch voïng
Traêng laën loøng soâng, söông traéng ñaày "

( " Tieåu ñænh thöøa phong phieám dieåu mang
Sôn thanh thuûy luïc höïu thu quang
Soå thanh ngö ñòch loâ hoa ngoaïi
Nguyeät laïc ba taâm giang maõn söông ")

Caûnh thuyeàn ñi cuûa nhaø thô laø caûnh traêng laën vaøo luùc taûn saùng, khi maø caây ñaõ soi boùng treân doøng nöôùc giöõa trôøi Thu saùng. Chieác thuyeàn nhö troâi theo gioù giöõa doøng nöôùc meânh moâng, caïnh thoân chaøi; haún laø thuyeàn ñi treân moät con soâng lôùn, roäng. Giöõa caûnh raïng ñoâng aáy coù tieáng saùo trong treûo voïng laïi, vöøa yeân tænh vöøa soáng ñoäng. Ngöôøi ñi nhìn hình aûnh traêng laën giöõa loøng soâng, chung quanh mình ñaày nhöõng söông mai; tröôùc maét saép xuaát hieän moät bình minh raïng rôõ. Ñaáy laø toaøn boä caûm xuùc.

Hình aûnh traêng laën loøng soâng trong thieàn thi - "thuûy nguyeät" - laø söï thöïc cuûa vaïn höõu maø con ngöôøi ñang xuùc tieáp , ñoùn nhaän: noù hieän höõu nhö traêng trong nöôùc - maø khoâng phaûi laø maûnh traêng thaät - nhö coù nhö khoâng. Ñaây laø yù nghóa cuûa söï chaáp thuû Höõu, Khoâng ôû ñôøi, "Höõu Khoâng nhö thuûy nguyeät", ( Coù, Khoâng nhö traêng döôùi nöôùc) maø khoâng phaûi laø thaät töôùng voâ töôùng. Caùi thaáy Höõu, Khoâng aáy ñaày söông muø cuûa voïng töôûng nhö laø chieác thuyeàn ñi ñang chôû "söông traéng ñaày" raát thô vaø raát ñaïo! Thieân haï thì cöù vieäc chaáp Höõu, Khoâng, thò, phi, coøn thieàn sö thì thanh thaûn ngaém caûnh khoâng dính maéc, vaø laéng nghe tieáng saùo vi-vu töø thoân chaøi voïng laïi. Con 
thuyeàn aáy vaø taâm thöùc aáy tieáp tuïc ñi vaøo bình minh cuûa taïo vaät vaø bình minh cuûa giaûi thoaùt.

Thieàn sö Huyeàn Quang, qua caûm taùc "Thuyeàn Ñi", ñaõ noùi ñaïo baèng thô, raát nheï!

              Baøi 2 : Ñaàu Thu

" Höông ñeâm maùt dòu, bình phong laïnh
Xaøo xaïc thu sang laù ñoäng caønh
Truùc ñöôøng thong thaû, höông vöøa ñoát
Caønh caây giaêng voõng loït traêng thanh "
( " Daï khí phaân phöông nhaäp hoïa bình
Tieâu tieâu ñình thuï baùo thu thanh
Truùc ñöôøng vong thích höông sô taãn
Nhaát nhaát tuøng chi voõng nguyeät minh." )
(VNPGSL, Nguyeãn Lang,..., tr.443-444 )

Caûnh ñaàu thu vaøo ñeâm, caønh caây nhö giaêng voõng ñoùn traêng, nghe laù ñoå baùo muøa thu ñang ñeán, nhìn aùnh traêng loït qua keû laù. Nhaø thô soáng khoâng baän taâm ñeán thôøi gian : nghe laù ñoå thì bieát laø thu ñeán; thaáy hoa cuùc nôû thì nhaän ra "tieát truøng döông; loøng yeân tænh nghe roõ caû ñeán höông ñeâm; ghi nhaän caûnh vaät vôùi taâm xaû nhö laø treû thô : muõi thì nghe höông truùc ñöôøng vaø höông ñeâm, tai thì nghe tieáng laù rôi xaøo xaïc, maét thì nhìn aùnh traêng xuyeân qua keû laù. Caûnh aáy ñeán baùo vôùi nhaø thô laø thu ñeán. Theá thoâi. Ñaáy laø coâng vieäc cuûa caùc caên caùc traàn, coøn nhaø thô thì nhö laø tænh giaùc ôû ñaèng sau caûnh aáy vaø haàu nhö töï nhuõ: " haõy ñeå cho caùi thaáy laø caùi thaáy, caùi nghe laø caùi nghe, vaø caùi thöùc tri laø caùi thöùc tri"! Ñaây laø ngheä thuaät soáng cuûa moät thieàn giaû ñeå laïi kinh nghieäm thieàn trong caûm taùc "Ñaàu Thu".
              Baøi 3 : Vònh Hoa Cuùc

" Ñöôøng nhaø Töôûng Huû tre reo gioù
Vöôøn caûnh Taây Hoà ñeïp neùt mai
Nghóa khí chaúng ñoàng, tình chaúng hôïp
Cuùc hoa nôû saùng khaép vöôøn ai.

Ngaøn soâng khoâng ñuû thaám loøng giaø
Baùch vònh mai hoa vaãn keùm xa
Ñaàu baïc ngaâm hoaøi vaàn chöa oån
Thaáy hoa cuùc nôû roän loøng ta.
Queân thaân queân theá thaûy ñeàu queân
Thieàn toïa giôø laâu laïnh thaám giöôøng
Treân nuùi naêm taøn khoâng coù lòch
Thaáy hoa cuùc nôû: tieát truøng döông.
Naêm, naêm nôû ñuùng tieát thu qua
Gioù dòu traêng thanh yù maën maø
Cöôøi keû khoâng hay hoa huyeàn dieäu
Khi veà, maùi toùc giaét ñaày hoa.
Ngöôøi ôû treân laàu, hoa döôùi saân
Voâ öu ngoài ngaém, khoùi traàm xoâng
Hoàn nhieân ngöôøi vôùi hoa voâ bieät
Moät ñoaù hoa vaøng chôït nôû tung.
Phöông chi xuaân saéc, traéng hay vaøng
Thôøi tieát tuøy loaøi hôïp saéc höông
Khi moïi loaøi hoa rôi chaät ñaát
Daäu Ñoâng hoa Cuùc vaãn chöa taøn."
( " Tuøng thanh Tröôûng Huû tieân sinh kính
Mai caûnh Taây Hoà xöû só gia
Nghóa khí baát ñoàng nan caåu hôïp
Coá vieân xöù xöù thoå hoaøng hoa.
Thieân giang voâ moäng caùn khoâ tröôøng
Baùch vònh mai hoa nhöôïng haûo trang
Laõo khöù saàu ngaâm hoàn vò oån
Thi bieàu thöïc vò cuùc hoa mang.
Vöông thaân vöông theá dó ñoâ vöông
Toïa cöûu tieâu nhieân nhaát thaùp löông
Tueá vaõn sôn trung voâ lòch nhaät
Cuùc hoa khai xöù töùc truøng döông.
Nieân nieân hoøa loä höôùng ñöông khai
Nguyeät ñaïm phong quang thieáp thoán hoaøi
Kham tieáu baát minh hoa dieäu xöù
Maõn ñaàu tuøy ñaùo thaùp quy lai.
Hoa taïi trung ñình nhaân taïi laâu
Phaàn höông ñoäc toïa töï vong aâu
Chuû nhaân döõ vaät hoàn voâ caïnh
Hoa höôùng quaàn phöông xuaát nhaát ñaàu.
Xuaân lai hoaøng baïch caùc phöông phi
AÙi dieãm lieân höông dieäc töï thì
Bieán giôùi phoàn hoa toaøn truïy ñòa
Haäu ñieâu nhan saéc thuoäc ñoâng ly"
( VNPGSL, Nguyeãn Lang,..., tr.441-443 )
Treân thi ñaøn Vieät Nam, sö Huyeàn Quang ñöôïc bieát ñeán nhö laø nhaø thô cuûa hoa Cuùc, töø baøi Vònh "Hoa Cuùc" baát huû cuûa ngöôøi. Ngöôøi goïi hoa Cuùc laø loaïi hoa huyeàn dieäu : ñaáy laø caûm nhaän rieâng cuûa nhaø thô vöøa laø thieàn sö loãi laïc cuûa trieàu Traàn. Thaät khoù cho ta coù ñöôïc caûm xuùc ñaëc bieät aáy!

Hai nhaø xöû só Töôûng Huû vaø Taây Hoà thì ñaém tröôùc rieâng truùc vaø mai, tính chaúng hôïp: ñoù laø söï dính maéc.

Nhaø sö tu haønh thì chuoäng hoa Cuùc, troàng ñaày moät vöôøn Cuùc, nhöng ngöôøi vôùi hoa töï taïi khoâng vöôùng maéc. Cuùc thì coù caû traêm loaïi nhieàu höông saéc - ñaëc bieät laø nhöõng maøu vaøng cuùc ly duïc, thoaùt traàn - hieän dieän vaøo thôøi ñieåm maø traêm loaøi hoa khaùc luïi taøn. Baáy giôø chæ coù rieâng Cuùc noåi baät söï toàn sinh thanh thoaùt. Theá neân nhaø thieàn thô baûo:

" Ngaøn soâng khoâng ñuû thaám loøng giaø
Baùch vònh mai hoa vaãn keùm xa
Ñaàu baïc ngaâm hoaøi vaàn chöa oån
Thaáy hoa Cuùc nôû roän loøng ta."
Nhaø thô caûm thaáy trong caùc loaøi hoa khaùc, goàm hoa mai, duø thöôøng ñöôïc caùc thi nhaân taùn vònh, vaãn coøn coù caùi gì ñoù khieám khuyeát - neân ngaâm hoaøi maø vaãn vaãn chöa oån -, khoâng nghe ôû ñoù coù tieáng noùi voâ sinh. Giöõa luùc ñoù, vaøo tieát Thu heo heo laïnh thì hoa Cuùc böøng nôû saùng leân nhö laø ñöùng vöõng vôùi thôøi gian, baát dieät voâ sinh, khieán loøng sö vui roän. Haõy xem thieàn sö giaø, Huyeàn Quang, ngaém hoa cuùc nôû:
" Ngöôøi ôû treân laàu, hoa döôùi saân
Voâ öu ngoài ngaém, khoùi traàm xoâng
Hoàn nhieân ngöôøi vôùi hoa voâ bieät
Moät ñoùa hoa vaøng chôït nôû tung "
Nhaø thô ñaõ ñoát traàm vaø moät mình khoâng chuùt öu löï ngaém nhìn hoa cuùc döôùi saân. Höông traàm laø höông thieàn khieán taâm ngöôøi laéng ñoïng taäp chuù nhìn hoa ñeán ñoä chæ coù söï nhìn coù maët - chuû theå nhaäp vaøo ñoái töôïng -; giöõa khi aáy, hoa cuùc boãng bung caùnh nôû, nhö laø taâm thöùc ngöôøi nhìn cuõng buøng ra böøng ngoä. Ñaây laø ñieàu dieäu kyø cuûa caùi nhìn ngaém hoa, raát thieàn maø sö Huyeàn Quang thaân chöùng vaø ñeå laïi kinh nghieäm treân thi ñaøn.

Vaán ñeà laø ngaém hoa coù ngheä thuaät môùi thaáy ñöôïc leõ huyeàn dieäu bieåu hieän nôi hoa, maø khoâng phaûi laø ngaét hoa ñeå caém vaøo bình, hay ñeå caøi treân maùi toùc - laøm theá naày thì chæ coøn coù theå thaáy söï cheát choùc, taøn luïi. Theá neân nhaø thô voâ öu môùi mæm cöôøi :

" Naêm, naêm nôû ñuùng tieát thu qua
Gioù dòu traêng thanh yù maën maø
Cöôøi keû khoâng hay hoa huyeàn dieäu
Khi veà, maùi toùc giaét ñaày hoa "
Sö Huyeàn Quang ñaõ khoâng giôùi thieäu trí tueä vaø söï toû ngoä baèng ngoân ngöõ kinh vieän, khoâng laäp luaän, khoâng noùi trieát lyù, maø baèng ngoân ngöõ thi ca, hình aûnh thi ca. ÔÛ sö cho thaáy raèng caùi nhìn cuûa baát cöù moät thieàn sö naøo cuõng laø caùi nhìn cuûa moät ñaïi thi haøo, vaø caùi nhìn cuûa moät ñaïi thi haøo thì coù theå laø caùi nhìn ñaït ñaïo cuûa moät thieàn sö. Chæ theâm vaøo ngoân ngöõ thi ca, thì baát cöù thieàn sö naøo cuõng laø nhaø thô lôùn caû, vaø Vieät Nam seõ coù voâ soá thô, vaên raát thieàn vaø raát tueä, neàn vaên hoïc Vieät Nam seõ laø "voâ tæ"!

Ñaáy laø neùt thô raát rieâng, raát Phaät giaùo maø Truùc Laâm tam toå Huyeàn Quang ñaõ ñeå laïi cho haäu theá.
 
IV. Keát luaän
Moãi vò thieàn sö loãi laïc döôùi thôøi Lyù, Traàn cuûa Vieät Nam mang moät neùt ñaëc kyø. Neùt ñaëc kyø cuûa thieàn sö Huyeàn Quang laøm choùi loïi theâm röøng thieàn Yeân Töû.

Tuoåi treû, ngöôøi raát ñoåi thoâng minh, chuyeân ñöôøng hoïc vaán. Naêm 21 tuoåi ñaõ ñoã Khoâi nguyeân. Traûi qua 30 naêm phuïc vuï ñaát nöôùc, kieán thöùc vaø kinh nghieäm soáng hieåu mình hieåu ñôøi trôû neân raát cao vôøi. Naêm 51 tuoåi, giaùc tænh leõ ñaïo; xuaát gia trong hôn 25 naêm, nghieân cöùu Phaät hoïc, haønh thieàn vaø saùng taùc caùc coâng trình Phaät hoïc cho ñeán thôøi ñieåm lieãu ngoä, keá thöøa ngoâi vò toå sö Truùc Laâm Yeân Töû, thöù ba. Ngöôøi trôû thaønh moät thieàn sö loãi laïc, ña vaên, saønh vaên hoïc, gioûi thi ca, vaø laø moät giaùo thoï sö raát moâ phaïm.

Keä thieàn bieåu hieän söï chöùng ñaïo cuûa Ngöôøi ñöôïc chuyeån thaønh nhöõng doøng thô nheï nhaøng, giaûn dò :

" Thaáy ñöôïc thi phi cuøng moät töôùng,
Ma cung, Phaät quoác cuõng ngoài chung "
Ngöôøi ñaõ thay theá nhöõng coâng aùn vaø nhöõng thieàn ngöõ xa xöa baèng nhöõng lôøi thô bình dò, deã daøng nhö laø nhöõng doøng vaên taû caûnh - qua baøi Vònh Hoa Cuùc, Ñaàu Thu, Ñi Thuyeàn,... -

Ngöôøi töï taïi maø nheï nhaøng ñaày neùt vaên nhaân ,thi só.

Ngöôøi thay chieác gaäy thieàn cuûa Ñöùc Sôn baèng chieác saùo tre raát Vieät, vaø thay tieáng heùt cuûa Laâm Teá baèng aùnh maét oân nhu vaø nuï cöôøi hieàn haäu nhö ñaõ dieãn ñaït khi ngöôøi noùi :

- " Ñeán cheát maø caùi neát cuõng khoâng chöøa " ( vôùi Phaùp Loa )
vaø
- " Cöôøi keû khoâng hay hoa huyeàn dieäu
Khi veà, maùi toùc giaét ñaày hoa " ( vôùi phaät töû ñeán chuøa )

Ngöôøi kính caån tröôùc phaùp giôùi baèng phong thaùi hoàn nhieân :
( trong baøi Hoa Cuùc vaø Ñaàu Thu ñeàu coù ñoát traàm höông )

" Voâ öu ngoài ngaém, khoùi traàm xoâng
Hoàn nhieân ngöôøi vôùi hoa voâ bieät "
( " Phaàn höông ñoäc toïa töï vong aâu
Chuû nhaân döõ vaät hoàn voâ caïnh " )
Ngöôøi raát saùng giaù maø laëng leõ khieâm toán :
" Ñöùc baïc theïn mình noái Toå Ñaêng
Hoïc theo Haøn, Thaäp döùt ña ñoan
Haõy ñi vôùi baïn veà non vaéng
Röøng nuùi bao quanh maáy vaïn töøng "
( " Ñöùc baïc thöôøng taøm keá toå ñaêng
Khoâng giao Haøn, Thaäp khôûi oan taêng
Tranh nhö truïc baïn quy sôn khöù
Ñieäp chöùng truøng loan vaïn vaïn taèng " )
( VNPGSL, Nguyeãn Lang, ..., tr.439)


Vaø laëng leõ veà thieàn tònh ôû Coân Sôn beân caïnh moät tieåu ñoàng vaø moät caây saùo, khung caûnh ñôn sô:

" Cuûi heát, loø coøn vöông khoùi nheï
Sôn ñoàng hoûi nghóa moät chöông kinh
Tay caàm duøi moõ, tay naâng saùo..."
( " OÅi dö coát ñoát ñoäc hoaøng höông
Khaåu ñaùp sôn ñoàng vaán ñoaûn chöông
Thuû baû xuy thöông hoøa moäc ñaïc..."
( VNPGSL,...,tr. 440 )
Ñeán ngaøy 23 thaùng gieâng naêm Giaùp Tuaát, 1334, ngöôøi vieân tòch. Nhöõng vaàn thieàn thi cuûa ngöôøi ñaõ laø nhöõng baøi keä giaùc vaø laø keä thò tòch khoâng rieâng ñeå laïi cho caùc thieàn giaû, maø coøn ñeå laïi cho toaøn daân Vieät trong neàn vaên hoïc Vieät Nam./. 

Tyû Kheo Thích Chôn Thieän
Truùc Laâm Thieàn Vieän-Paris
Thaùng 14/4/2003
[ Trôû Veà ]