Tín ngöôõng toân thôø Boà Taùt Quaùn Theá AÂm laø moät tín ngöôõng raát phoå thoâng taïi caùc quoác gia Phaät giaùo AÙ Chaâu, ñaëc bieät laø Trung Quoác ñöôïc theå hieän qua caâu ngaïn ngöõ: "Ngöôøi ngöôøi nieäm Di Ñaø, nhaø nhaø thôø Quaùn AÂm". Caùc quoác gia trong vuøng Taây AÙ do aûnh höôûng cuûa Trung Quoác, cuõng ñaõ goïi Ngaøi baèng danh hieäu naøy: Nhaät goïi laø Kannon hay Kanzeon, Trieàu Tieân laø Kwanse'um coøn Vieät Nam nhö chuùng ta ñeàu bieát, danh hieäu cuûa vò Boà Taùt chuyeân cöùu khoå cöùu naïn naøy laø Quaùn Theá AÂm. Theá nhöng khoâng phaûi chæ taïi caùc quoác gia theo truyeàn thoáng Phaät giaùo Baéc Toâng trong vuøng Taây AÙ laø coù khuynh höôùng toân thôø Ngaøi maø noùi chung laø caû toaøn vuøng AÙ Chaâu. Thaäm chí ngöôøi ta coøn xem Ngaøi nhö laø moät vò nöõ thaàn linh hieån maø qua nhöõng hình töôïng ñöôïc ngheä nhaân saùng taïo trong caùc theá kyû 17 vaø 18 hieän ñöôïc tröng baøy trong caùc baûo taøng vieän, Ngaøi ñöôïc trình baøy döôùi daïng nöõ thaân. Tuy nhieân taïi AÁn Ñoä, Taây Taïng, Tích Lan vaø Ñoâng Nam AÙ, Boà Taùt Avalokitesvara ñaõ khoâng heà ñöôïc thôø phöôïng nhö laø moät vò nöõ thaàn. Ngay caû taïi Trung Quoác qua nhöõng tranh veõ tìm thaáy taïi Ñoân Hoaøng saùng taùc vaøo khoaûng theá kyû thöù möôøi, thoaït tieân Ngaøi cuõng ñöôïc trình baøy döôùi daïng nam thaân vôùi haøng ria meùp (1). Nhö vaäy do ñaâu laïi coù söï hoaù thaân töø moät nam thaân Boà Taùt Avalokitesvara trôû thaønh nöõ thaân Quaùn Theá AÂm Boà Taùt? Ñaây laø moät hieän töôïng ñaëc thuø Trung Hoa ñaõ gaây höùng khôûi cho nhieàu nhaø hoïc giaû ñaëc bieät quan taâm nghieân cöùu.

Boà Taùt Quaùn Theá AÂm ngaøy nay ñaõ ñöôïc bieát ñeán taïi Hoa Kyø vaø luïc ñòa AÂu Chaâu nhö laø keát quaû cuûa moät söï keát hôïp bôûi chuû nghóa nöõ quyeàn cuøng vôùi laøn soùng di daân cuûa caùc taêng só Phaät giaùo vaøo caùc nöôùc phöông Taây. Maëc duø Phaät giaùo ñaõ ñöôïc bieát ñeán taïi Hoa Kyø keå töø theá kyû thöù 19, nhöng coù theå noùi raèng nhöõng bieán coá chính trò taïi AÙ Chaâu sau thôøi Theá chieán thöù hai ñaõ goùp phaàn lôùn lao trong vieäc du nhaäp toân giaùo naøy vaøo caùc nöôùc phöông Taây. Khi Trung Hoa rôi vaøo tay Coäng saûn naêm 1949, moät soá lôùn caùc taêng só Phaät giaùo ñaõ ñaøo thoaùt qua Hoàng Koâng, Ñaøi Loan, Taân Gia Ba vaø Hoa Kyø. Cuõng töông töï nhö vaäy, khi Trung Coäng xaâm laêng Taây Taïng, caùc vò Laït Ma ñaõ troán thoaùt qua AÁn Ñoä vaø moät soá cuõng ñaõ ñeán ñöôïc Hoa Kyø. Roài ñeán khi cuoäc chieán Vieät Nam keát thuùc vaøo naêm 1975, moät ñôït di daân môùi töø Vieät Nam vaø caùc quoác gia Ñoâng Nam AÙ trong thaäp nieân 1980 ñaõ giôùi thieäu ñeán ngöôøi baûn ñòa nhieàu saéc thaùi khaùc nhau cuûa Phaät giaùo cuõng nhö moät soá caùc vò Boà Taùt khaùc maø hoï thôø phöôïng. Trong taát caû caùc truyeàn thoáng Phaät giaùo naøy, Boà Taùt Quaùn Theá AÂm haàu nhö ñeàu ñöôïc kính ngöôõng. Chöa keå laø trong nhöõng naêm gaàn ñaây, caùc nhaø hoïc giaû Hoa Kyø thuoäc khuynh höôùng nöõ quyeàn ñaõ baét ñaàu thích thuù ñi saâu vaøo vieäc khaùm phaù moät truyeàn thoáng nöõ thaàn - cuûa Taây phöông tröôùc thôøi kyø höng khôûi cuûa giaùo heä Cô Ñoác hoaëc laø nhöõng linh thaàn khoâng thuoäc truyeàn thoáng toân giaùo phöông Taây (2), trong tröôøng hôïp naøy Boà Taùt Quaùn AÂm cuõng nhö Tara, Kali, vaø Durga laø nhöõng bieåu töôïng ñöôïc ñaëc bieät chieáu coá.

Maëc duø ñaây coù theå laø ñieåm noåi baät hôn caû tuy nhieân khoâng phaûi laø neùt ñaëc thuø duy nhaát khieán cho Boà Taùt Quaùn Theá AÂm ñöôïc ñaëc bieät löu taâm. Nhöõng ñaëc tính khaùc cuûa Ngaøi cuõng coù söùc thu huùt töông töï. Chaúng haïn nhö, taïi sao tín ngöôõng toân thôø Boà Taùt Avalokitesvara ñaõ trôû neân phoå quaùt trong Phaät giaùo theá giôùi, keå caû caùc quoác gia chòu aûnh höôûng truyeàn thoáng Nguyeân thuûy, Ñaïi thöøa hay Maät Toâng? Nhöõng vò Boà Taùt mang haïnh nguyeän vaøo ñôøi cöùu ñoä taát caû moïi loaøi chuùng sanh. Ñeå thöïc hieän haïnh nguyeän cao caû ñoù, caùc Ngaøi ñaõ choïn con ñöôøng hoaøn thaønh Phaät ñaïo thay vì ñi tìm kieám nieát baøn rieâng reõ cho caù nhaân mình nhö caùc vò A la haùn. Boà Taùt, nhö theá, ñaõ trôû thaønh nhöõng muïc tieâu môùi cho caùc ngöôøi theo toâng phaùi Ñaïi thöøa vaø Maät toâng; trong khi ñoù truyeàn thoáng Nguyeân thuûy chæ toân thôø Ñöùc Phaät Thích Ca, coøn danh xöng " Boà Taùt " chæ nhaèm lieân heä ñeán nhöõng tieàn thaân cuûa Ñöùc Phaät tröôùc khi Ngaøi giaùc ngoä ñaït thaønh chaùnh quaû. Theâm vaøo ñoù, truyeàn thoáng Nguyeân thuûy chæ tin töôûng vaøo moät soá löôïng Boà Taùt raát giôùi haïn, cuï theå nhö tieàn thaân cuûa Ñöùc Phaät Thích Ca, vaø vò Phaät töông lai, Boà Taùt Di Laëc; coøn khuynh höôùng Ñaïi thöøa thì tin töôûng raát nhieàu vò Boà Taùt khaùc nhau, ñoàng thôøi qua ñoù keâu goïi Phaät töû phaùt khôûi Boà Ñeà taâm (taâm thöùc thuùc ñaåy con ngöôøi thöïc haønh Boà taùt ñaïo nhaèm ñaït thaønh Phaät quaû) laø moät trong nhöõng khaùc bieät coù yù nghóa nhaát giöõa hai truyeàn thoáng Phaät giaùo.

Coù hai lyù do ñeå cho ta coù theå giaûi thích taïi sao tín ngöôõng toân thôø Boà Taùt Quaùn Theá AÂm laïi baùm reã ñaâm choài moät caùch thaønh coâng taïi nhieàu quoác gia AÙ Chaâu nhö theá. Tröôùc tieân, keá caän Ñöùc Phaät, Boà Taùt Quaùn Theá AÂm laø moät trong soá nhöõng vò Boà taùt hieám hoi ñöôïc quaàn chuùng toân thôø moät caùch lieân tuïc vaø phoå bieán taïi AÁn Ñoä. Keå töø nhöõng theá kyû ñaàu tieân cuûa Coâng Nguyeân cho ñeán khi Phaät giaùo bieán maát khoûi xöù naøy vaøo theá kyû thöù 12, Boà Taùt Avalokitesvara ñaõ daønh troïn söï toân thôø kính ngöôõng cuûa nhöõng ngöôøi Phaät töû thuaàn thaønh. Nhöõng kinh saùch, nhöõng hình töôïng ngheä thuaät môùi veà Ngaøi ñaõ luoân ñöôïc saùng taïo theo vôùi thôøi gian. Bôûi vì AÁn Ñoä laø queâ höông cuûa Phaät giaùo, neáu Ngaøi ñöôïc ñaëc bieät toân thôø taïi ñaây thì ñieàu taát nhieân, hình aûnh cuûa Ngaøi cuõng deã daøng ñöôïc ñoùn chaøo vaø chaáp nhaän taïi caùc quoác gia Phaät giaùo khaùc. Lyù do thöù hai khieán vieäc toân thôø Boà taùt phaùt trieån maïnh meõ beân ngoaøi laõnh thoå AÁn Ñoä lieân heä ñeán baûn chaát cô baûn cuûa Phaät giaùo nhö laø moät toân giaùo. Cuõng gioáng nhö vieäc Phaät giaùo ñaõ coäng toàn moät caùch haøi hoaø vôùi Baø La Moân giaùo vaø AÁn Ñoä giaùo taïi AÁn Ñoä, Phaät giaùo ñaõ khoâng tìm caùch ñeå thay theá caùc toân giaùo baûn ñòa khi Phaät giaùo ñöôïc du nhaäp vaøo nhöõng quoác gia naøy. Ñöôïc goïi laø Lokesvara (Theá Giôùi Vöông: Vua cuûa Theá Gian ) taïi Cam Boát, Java vaø Vieät Nam (Chaøm); Lokanatha (Theá Toân, Ngöôøi Baûo Hoä Theá Giôùi) taïi Mieán Ñieän; Natha Deviyo taïi Tích Lan; vaø Chenresi (Keû Nhìn Baèng Caëp Maét Saùng Suoát) taïi Taây Taïng, Boà Taùt Avalokitesvara coù theå ñöôïc goïi baèng nhöõng danh hieäu khaùc nhau, nhöng töïu trung toaøn vuøng vaên hoùa Phaät giaùo khu vöïc Nam, Ñoâng Nam vaø Taây AÙ ngöôøi ta ñeàu bieát ñeán Boà Taùt vaø thôø phöôïng Ngaøi.

Maëc duø Boà Taùt laø hieän thaân cuûa loøng töø, tuy nhieân tuøy thuoäc vaøo khung caûnh vaên hoaù cuûa moãi quoác gia, hình aûnh naøy ñaõ ñöôïc theå hieän moät caùch khaùc nhau. Trung Quoác vaø nhöõng quoác gia chòu aûnh höôûng saâu ñaäm bôûi neàn vaên hoaù naøy nhö Nhaät Baûn, Trieàu Tieân, Vieät Nam ñaõ xem Boà Taùt Quaùn Theá AÂm nhö laø moät hình aûnh bieåu tröng cuûa trí tueä cho nhöõng thieàn gia vaø ñoàng thôøi cuõng laø vò " Phaät Baø Cöùu Khoå Cöùu Naïn ", ñaëc bieät raát quan taâm öu aùi ñeán giôùi phuï nöõ; trong khi ñoù taïi Tích Lan, Taây Taïng vaø Ñoâng Nam AÙ, hình aûnh Boà Taùt gaén lieàn cuøng vôùi caùc vöông trieàu. (Theo Boisselier 1965, 1970; Chutiwongs 1984; Holt 1991; Kapstein 1992; Monnika 1996). Söï thaàn thaùnh hoùa nhöõng vò vua, söï taïo döïng neân nhöõng hình aûnh ñaày tính caùch quyeàn pheùp veà caùc vò thaàn linh, cuõng nhö nieàm tin töôûng cuûa vöông quyeàn vaøo quyeàn naêng cuûa caùc aûnh töôïng laø nhöõng tö töôûng moät thôøi raát thònh haønh trong vuøng luïc ñòa vaø quaàn ñaûo Ñoâng Nam AÙ. Hoïc giaû Stanley J. Tambiah (1982: 5-19) ñaõ noùi veà tín ngöôõng naøy cuõng nhö söï thôø phöôïng caùc aûnh töôïng cuûa caû Phaät giaùo laãn AÁn Ñoä giaùo taïi vöông quoác Khmer cuûa Cam Boát, vöông quoác Chieâm Thaønh cuûa Vieät Nam vaø vöông quoác Nam Döông tröôùc ñaây. Cuï theå nhö vua Bhavavarman II (trò vì khoaûng giöõa theá kyû thöù 7) cuûa thôøi kyø tieàn- Khmer, Cam Boát, ñaõ suøng baùi Lokesvara hay Chuùa Teå cuûa Theá Giôùi nhö laø vò thaàn baûn meänh cuûa mình vaø cho taïo döïng neân nhöõng toân töôïng cuûa Ngaøi ñeå thôø phöôïng. Nhöõng vò vua cuûa trieàu ñaïi Indrapura vöông quoác Chieâm Thaønh (875-920 C.E.) laø nhöõng tín ñoà thuaàn thaønh cuûa Boà Taùt Avalokitesvara. Vua Indrapura II ñaõ cho xaây döïng leân moät ngoâi ñeàn traùng leä ñeå thôø phöôïng Ngaøi vaøo naêm 875 vaø ñaët teân cho ngoâi ñeàn laø Laksmindralokesvara, baèng caùch gheùp teân cuûa mình cuøng vôùi danh hieäu cuûa Boà taùt Avalokitesvara (Howard 1996a :233).

Taát caû caùc quoác gia trong vuøng Ñoâng Nam AÙ ngoaïi tröø Mieán Ñieän ñeàu cuøng chia xeû chung moät yù heä veà söï suøng baùi " thieân vöông " (devaraja), maø qua ñoù hoï ñaõ ñoàng hoaù vò vua ñang cai trò vôùi hình aûnh cuûa moät vò thaàn linh AÁn Ñoä giaùo hay Phaät giaùo. Moät thí duï cuï theå laø ngoâi ñeàn noåi tieáng Ñeá Thieân Ñeá Thích (Angkor Wat), moät ngoâi ñeàn baèng ñaù lôùn nhaát theá giôùi ñöôïc xaây döïng trong khoaûng theá kyû thöù 12 vaø 13 taïi Cam Boát. Ngoâi ñeàn Ñeá Thieân Ñeá Thích ñöôïc xem nhö laø nôi truù xöù cuûa caùc thieân thaàn keå caû caùc vò thieân vöông. Ñaây laø nôi maø caùc vò thaàn linh Phaät giaùo laãn caùc vò thieân vöông ñöôïc toân thôø troän laãn xen keû cuøng nhau, noåi baät leân treân taát caû laø vò vua cuûa caùc taàng trôøi, Ñeá Thích. Ngöôøi ta tin raèng nhöõng tín ñoà thôø phöôïng Lokesvara seõ ñöôïc sinh veà nôi Thieân giôùi döôùi söï cai quaûn cuûa vua Jayavarman VII (1181-1218), ngöôøi ñaõ xaây döïng neân ngoâi ñeàn Bayon taïi trung taâm vöông thaønh Angkor Thom. Vua laø ngöôøi ñöa Phaät giaùo trôû thaønh quoác giaùo. Taïi Bayon coøn löu laïi nhöõng ngoâi thaùp lôùn chöùa hình töôïng nhöõng khuoân maët vó ñaïi maø ngöôøi ta tin raèng ñoù laø nhöõng hình aûnh cuûa vò vua ñöôïc thaàn thaùnh hoaù mang nhaân daïng Lokesvara. Khoâng phaûi chæ rieâng nhaø vua ñöôïc ñoàng hoaù vôùi hình aûnh cuûa Boà taùt maø ngay caû Hoaøng haäu, Jayavaradevi, cuõng coù theå ñaõ ñöôïc ghi daáu laïi sau khi baêng haø baèng moät böùc töôïng cuûa Tara, vò thò giaû cuûa Boà Taùt (Jessup vaø Zephir 1997: 304; Bunnag 1984:161; Zwalf 1985:176).

Cuõng töông töï nhö theá, Boà Taùt Avalokitesvara ñaõ ñöôïc toân thôø nhö laø moät vò thaàn baûo hoä vöông quoác cuûa caùc vöông trieàu Tích Lan keå töø theá kyû thöù 15 vaø caùc vò vua cuûa ñaûo quoác Java trong thôøi kyø tieàn Hoài giaùo, theá kyû thöù 13 ñeán theá kyû thöù 15. Taïi Taây Taïng, Boà taùt Avalokitesvara cuõng ñöôïc toân thôø nhö laø vò thaàn baûo hoä ñaát nöôùc, maø moät vò vua noåi tieáng nhaát trong lòch söû Taây Taïng, Srong-bstan sgam-po (649) vaø Ñöùc Ñaït Lai Laït Ma ñöôïc quaàn chuùng Phaät töû tin töôûng laø nhöõng hoùa thaân cuûa Boà Taùt Avalokitesvara. Ngöôøi Pai sinh soáng taïi vuøng Vaân Nam, khai sinh ra caùc vöông quoác Nam Chaâu vaø Ñaïi Lyù döôùi caùc trieàu ñaïi Ñöôøng (618-906), Toáng (960-1279) cuõng chia xeû moät nieàm tin töôûng nhö theá. Ñöôïc bieát ñeán döôùi danh hieäu A-ts'o-yeh Quaùn AÂm, Boà taùt ñaõ ñöôïc thôø phöôïng nhö laø vò khai quoác vaø ñoàng thôøi cuõng laø vò thaàn baûo hoä cuûa caùc vöông trieàu naøy (Yu 1991; Howard 1996a). Ngöôøi Pai ñaõ chia xeû vöông hieäu cuûa Boà taùt Avalokitesvara vôùi caùc quoác gia laân bang maø hoï giao dòch maät thieát. Sau naøy trong caùc kinh saùch Phaät giaùo Ñaïi thöøa vaø Maät Toâng, Boà Taùt Avalokitesvara ñaõ ñöôïc trình baøy nhö laø moät khuoân maët bao truøm leân taát caû, laø keû saùng taïo vaø cöùu vôùt muoân loaøi, moïi theá giôùi. Vöông hieäu mang hình töôïng Ngaøi ñaõ xuaát hieän moät caùch töï nhieân trong khung caûnh maø tröôùc ñoù cuõng nhö ñöông thôøi khoâng coù moät hình aûnh cao caû naøo coù theå so saùnh ñöôïc.

Moät caùch roõ raøng laø tröôùc ñoù Boà Taùt Avalokitesvara ñaõ chöa heà trôû thaønh moät vò nöõ thaàn. Theá thì taïi sao taïi Trung Quoác Boà Taùt ñaõ khoâng gaén lieàn vôùi caùc vöông trieàu nhö taïi caùc quoác gia Phaät giaùo khaùc? Phaûi chaêng moät ñieàu khaù deã hieåu laø vì yù heä quaân chuû vaø bieåu töôïng vöông quyeàn cuûa Trung Quoác ñaõ ñöôïc thieát ñònh tröôùc khi Phaät giaùo du nhaäp vaøo quoác gia naøy theá neân ñaõ khoâng chaáp nhaän moät hình aûnh naøo khaùc? Vò Hoaøng Ñeá Trung Quoác chòu Meänh Trôøi maø trò daân. YÙ nieäm naøy ñaõ ñöôïc hình thaønh töø thôøi nhaø Chu (1122 -256 tröôùc Coâng Nguyeân -B.C.E.). Vua laø Thieân Töû vaø laø moät nhaân toá quan troïng trong Tam Taøi: Thieân - Ñòa - Nhaân. Taát caû nhöõng yù nieäm naøy ñaõ ñöôïc tinh loïc laïi theâm moät laàn nöõa döôùi trieàu ñaïi nhaø Haùn (206 B.C.E - 220 Coâng Nguyeân - C. E.). YÙ thöùc heä Khoång Giaùo haàu nhö chi phoái troïn veïn caùc theå cheá vuông quyeàn taïi Trung Quoác traõi qua caùc trieàu ñaïi. Thaûn hoaëc thænh thoaûng trong lòch söû coù moät vaøi vò quaân vöông ñaõ coù yù ñònh duøng tö töôûng Phaät giaùo laøm choã töïa cho vöông quyeàn, nhöng nhöõng coá gaéng naøy toû ra raát haïn cheá vaø khoâng keùo daøi ñöôïc bao laâu. Chaúng haïn nhö Hoaøng Ñeá Baéc Nguïy, Vaên Thaønh Ñeá (453-465) ñaõ cho xaây naêm hang ñoäng taïc töôïng Phaät taïi Vaân Cöông maø moãi vò Phaät tieâu bieåu cho moät vò Hoaøng Ñeá tieân trieàu, chöùng toû laø oâng ñaõ coù yù muoán saùng taïo ra moät chuû thuyeát thaàn quyeàn treân caên baûn Phaät giaùo. Nöõ Hoaøng Ñeá Vuõ Taéc Thieân (684 - 704) cuõng ñaõ töï xöng mình laø Di Laëc giaùng traàn vaø Hoaøng Ñeá Caøn Long (1736- 1765) thì coi mình laø hoùa thaân cuûa Boà Taùt Vaên Thuø. Ngoaïi tröø tröôøng hôïp ñaëc bieät cuûa Töø Hi Hoaøng Thaùi Haäu cuoái theá kyû thöù 19 ñaõ aên baän y phuïc moâ taû nhö laø gioáng vôùi hình aûnh Boà Taùt Quaùn Theá AÂm ñeå taïo söï chuù yù trong caùc buoåi hoäi heø giaûi trí, lòch söû Trung Quoác khoâng cho thaáy coù moät vò quaân vöông naøo töï xem mình laø hoùa thaân cuûa Boà Taùt Quaùn Theá AÂm.

YÙ töôûng veà moät vò Boà Taùt - vôùi loøng töø bi voâ löôïng vaø coâng naêng cöùu ñoä luoân luoân ñaùp öùng moïi tieáng keâu than ñeå giuùp ñôõ maø khoâng heà phaân bieät ñaúng caáp, phaùi tính, thaäm chí tö caùch ñaïo ñöùc- laø moät yù töôûng töông ñoái môùi meû ñoái vôùi ngöôøi Trung Quoác. Ñaây laø moät vò linh thaàn môùi, chaúng nhöõng coù theå giuùp cho con ngöôøi ñaït ñeán giaùc ngoä, maø coøn cöùu vôùt hoï ra khoûi nhöõng nghòch caûnh khoå ñau cuûa ñôøi thöôøng, giuùp cho hoï ñöôïc soáng nhö yù, " cheát an laønh " vaø laïi coøn ñaûm baûo cho caû kieáp sau. Ñaõ khoâng coù moät oâng Trôøi, moät nöõ thaàn naøo tröôùc ñoù taïi Trung Quoác coù khaû naêng tuyeät vôøi nhö Boà Taùt Quaùn Theá AÂm, thaûn hoaëc neáu ñaõ coù nhöõng vò nöõ thaàn nhö theá, khoâng coù hình aûnh naøo khaû dó toàn taïi laâu daøi coù khaû naêng thu huùt tín ñoà tröôùc khi Quaùn AÂm xuaát hieän. Nhö theá, ñaõ coù moät khoaûng troáng tín ngöôõng taïi Trung Quoác maø hình aûnh cuûa Boà Taùt Quaùn Theá AÂm xuaát hieän ñaõ coù theå laáp ñaày moät caùch deã daøng vaø ñuùng luùc.

Trong khi nghieân cöùu nhöõng lyù do taïi sao ngöôøi Trung Quoác döôùi trieàu ñaïi nhaø Haùn ñaõ môû voøng tay ñoùn nhaän Phaät giaùo moät caùch deã daøng nhanh choùng, hoïc giaû Eric Zurcher ñaõ ñöa ra nhaän ñònh raèng: " Thay vì vay möôïn ngoân ngöõ töø ñaïo Khoãng vaø ñaïo Laõo (hoaëc neáu coù cuõng raát hieám hoi), ñieåm noåi baät ñaëc saéc nhaát cuûa Phaät giaùo thôøi Haùn laø söï môùi meû, saùng taïo cuûa noù. Quan ñieåm cho raèng Phaät giaùo ñöôïc chaáp nhaän bôûi vì, treân moät phöông dieän naøo ñoù, noù phuø hôïp vôùi truyeàn thoáng coå truyeàn cuûa ngöôøi baûn ñòa laø moät quan ñieåm hoaøn toaøn sai laàm khoù coù theå chaáp nhaän ñöôïc: Phaät giaùo coù khaû naêng thu huùt khoâng phaûi chæ vì noù laø moät caùi gì gaàn guõi thaân quen, maø bôûi vì treân caên baûn noù laø moät caùi gì ñoù môùi laï " (1991:291). Ñieàu maø oâng ta cho raèng Phaät giaùo thôøi Haùn laø "söï tieáp thu coù choïn löïa töø beân ngoaøi" cuõng coù theå aùp duïng ñöôïc vaøo tröôøng hôïp cuûa Boà Taùt Quaùn Theá AÂm. Ngöôøi Trung Quoác caûm thaáy bò thu huùt bôûi Boà Taùt khoâng phaûi vì baø/hay oâng ta mang moät hình aûnh töông töï vôùi baát cöù vò thaàn linh naøo cuûa ngöôøi baûn ñòa maø chaéc chaén laø vì khoâng coù vò thaàn linh naøo cuûa ngöôøi Trung Quoác laïi gioáng baø/hay oâng ta. Tuy nhieân moät khi hình aûnh Boà Taùt Quaùn Theá AÂm ñaõ ñöôïc chaáp nhaän vaøo nguoàn maïch chính thoáng, thì noùi chung, cuõng gioáng nhö Phaät giaùo, Boà Taùt ñaõ ñöôïc nhaän thöùc vaø quan nieäm theo kieåu caùch cuûa neàn vaên hoaù Trung Quoác. Hieän töôïng chuyeån phaùi -töø nam sang nöõ- cuûa Boà Taùt Quaùn Theá AÂm trong Phaät giaùo Trung Quoác coù theå ñöôïc xem nhö laø moät tröôøng hôïp ñaùng nghieân cöùu veà söï chuyeån hoaù cuûa Phaät giaùo Trung Quoác. Moät neàn vaên hoùa coù theå bò thu huùt bôûi moät neàn vaên hoaù ngoaïi lai, tuy nhieân trong quaù trình tieáp thu noù khoâng ngöøng bieán ñoåi yeáu toá laï laãm trôû thaønh quen thuoäc. Ñaây laø ñieàu maø Edward Said ñaõ töøng nhaän ñònh veà moái töông quan aûnh höôûng giöõa hai neàn vaên hoùa: "Quaû laø moät ñieàu hoaøn toaøn töï nhieân khi taâm lyù con ngöôøi coù khuynh höôùng choáng laïi söï xaâm laán cuûa nhöõng caùi gì xa laï chöa thuaàn hoaù, cuõng theá nhöõng neàn vaên hoùa thöôøng coù khuynh höôùng aùp ñaët söï chuyeån hoùa leân nhöõng neàn vaên hoùa khaùc, khoâng heà chaáp nhaän chuùng trong tình traïng nguyeân daïng maø sau khi ñaõ bieán ñoåi chuùng theo lôïi ích cuûa keû tieáp thu " (1978 :67).

Phaät giaùo nhö theá ñaõ cung öùng nhöõng kieåu maãu vaø bieåu töôïng caàn thieát cho nhöõng maûnh ñaát ñoùn nhaän noù. Ñeå coù theå thích öùng vôùi nhöõng toân giaùo vaø truyeàn thoáng vaên hoùa khaùc bieät taïi caùc quoác gia AÙ Chaâu, moät soá hình thaùi Phaät giaùo môùi ñaõ ñöôïc khai trieån, hình thaønh. Tröôøng hôïp Phaät giaùo Nhaät Baûn laø moät thí duï ñieãn hình. Töø nhöõng toâng phaùi Thieân Thai, Tònh Ñoä, Hoa Nghieâm, Thieàn,... cuûa Trung Quoác boãng choác ñaõ bieán thaønh nhöõng Tendai, Jodo, Kegon, hay Zen cuûa Phaät giaùo Nhaät Baûn. Maëc duø ngöôøi Trung quoác ñaõ ñaët caên baûn nhöõng giaùo lyù chính yeáu vaø caùch thöùc haønh trì tu taäp cuûa hoï treân moät vaøi kinh ñieån dòch töø Phaïn ngöõ, nhöõng kieåu caùch vaø ñaëc ñieåm noåi baät vaãn phaûn aûnh leà loái suy nghó cuõng nhö nhöõng giaù trò vaên hoaù Trung Hoa. Nhöõng hoïc giaû Phaät giaùo Trung quoác ñaõ goïi tieán trình naøy laø "Haùn hoaù" (3). Tuy nhieân neáu ta duøng nhöõng danh töø nhö "chuyeån hoaù" hay "ñòa phöông hoaù" ñeå moâ taû hieän töôïng naøy thì coù leõ thích ñaùng hôn. Vaø ñieàu naøy ñaëc bieät phuø hôïp vôùi tröôøng hôïp cuûa Boà Taùt Avalokitesvara, vò Boà taùt ñaõ traõi qua bao nhieâu laàn chuyeån hoaù, mang nhöõng danh hieäu khaùc nhau, ñöôïc trình baøy khaùc bieät trong ngheä thuaät, cuõng nhö laøm naûy sinh ra nhöõng caùch thöùc haønh trì vaø nghi leã khaùc nhau taïi nhöõng quoác gia Phaät giaùo AÙ Chaâu chòu aûnh höôûng Trung Quoác. Qua quaù trình, Boà Taùt ñaõ ñöôïc ñòa phöông hoaù ñeå phuïc vuï cho lôïi ích vaø nhu caàu cuûa vuøng ñaát môùi tieáp nhaän mình. Thuaät ngöõ "ñòa phöông hoùa" ñöôïc duøng ôû ñaây mang cuøng moät yù nghóa maø nhöõng hoïc giaû khaùc ñaõ duøng ñeå moâ taû tieán trình maø Phaät giaùo ñaõ ñöôïc du nhaäp vaøo nhöõng truyeàn thoáng vaên hoaù ñòa phöông khaùc bieät vôùi Trung Quoác (4). Trong khi Avalokitesvara laø moät vò ñaïi Boà taùt coù taàm voùc phoå quaùt nhöng ñoàng thôøi Ngaøi cuõng mang nhöõng neùt ñaëc thuø cuûa baûn saéc ñòa phöông. Cuõng töông töï nhö theá, moät khi Quaùn Theá AÂm ñöôïc thôø phöôïng taïi Trung Quoác, hình aûnh cuûa Ngaøi ñaõ hoaø nhaäp vaøo maïch soáng cuûa töøng ñòa phöông laøm phaùt sinh ra nhöõng giaùo phaùi toân thôø Ngaøi ngay taïi nhöõng nôi ñoù. Töø nhöõng tieáp thu coù choïn löïa bôûi nhöõng truyeàn thoáng vaên hoaù cuûa nhöõng vuøng ñaát ñoùn nhaän Ngaøi, keát quaû laø chuùng ta coù hình aûnh cuûa vò Boà taùt ñaõ ñöôïc ñòa phöông hoaù.

Moät ñieàu coù leõ cuõng caàn ñöôïc giaûi thích ôû ñaây laø taïi sao trong chöông naøy caû hai ñaïi danh töø gioáng ñöïc vaø gioáng caùi (oâng/baø) ñaõ ñöôïc duøng khi ñeà caäp ñeán Boà Taùt Quaùn Theá AÂm. Neáu nhö chuùng ta tieáp tuïc ñoïc qua nhöõng chöông keá tieáp thì seõ thaáy raèng, qua nhöõng tranh töôïng ngheä thuaät coøn löu laïi, töø ñôøi Ñöôøng (618-907) trôû veà tröôùc, Boà Taùt Quaùn Theá AÂm ñaõ ñöôïc trình baøy döôùi daïng nam thaân. Tuy nhieân baét ñaàu töø thôøi Toáng sô (960-1279) khoaûng theá kyû thöù 11, moät soá tín ñoà ñaõ nhìn Ngaøi nhö laø moät vò nöõ thaàn vaø hình aûnh veà moät vò Phaät baø Quaùn AÂm ñaõ ñöôïc caùc ngheä nhaân Trung Hoa saùng taïo. Söï chuyeån hoaù thaønh daïng nöõ thaân cuûa Boà Taùt Quaùn Theá AÂm ñöôïc xem nhö hoaøn taát döôùi thôøi ñaïi nhaø Nguyeân (1206-1368). Töø thôøi ñaïi nhaø Minh trôû ñi, nghóa laø vaøo khoaûng theá kyû thöù 15, Boà Taùt Quaùn Theá AÂm hoaøn toaøn xuaát hieän döôùi daïng nöõ thaân. Tuy nhieân cho duø hình töôïng nöõ nhaân cuûa Boà Taùt Quaùn Theá AÂm coù traøn ngaäp trong vaên chöông vaø ngheä thuaät ñeán möùc naøo ñi nöõa, giôùi taêng só Phaät giaùo thuû cöïu vaãn töø choái khoâng nhìn nhaän Ngaøi döôùi daïng nöõ thaân. Ngay caû baây giôø nhöõng hình aûnh cuûa Boà taùt Quaùn Theá AÂm ñöôïc thôø phöôïng taïi caùc tu vieän Phaät giaùo vaãn tieáp tuïc ñöôïc taïo döïng theo khuoân maãu hình töôïng cuûa ñôøi Ñöôøng. Ngöôøi ta khoâng tìm thaáy hình aûnh cuûa moät vò Baïch Y Quaùn Theá AÂm Boà Taùt hay Nam Haûi Quaùn Theá AÂm Boà Taùt taïi ñaây. Trong caùc töï vieän, hình töôïng cuûa Ngaøi vaãn tieáp tuïc ñöôïc trình baøy döôùi daïng nam thaân hay ít ra laø khoâng phaùi tính. Moät soá ngheä nhaân cuûa trieàu ñaïi quaân chuû Trung Quoác cuoái cuøng vaãn coøn saùng taùc nhöõng böùc tranh veõ veà Boà Taùt vôùi haøng ria meùp nhö hình töôïng cuûa Boà Taùt Quaùn Theá AÂm ñöôïc tìm thaáy ôû nhöõng hang ñoäng taïi Ñoân Hoaøng tröôùc ñaây. Bôûi lyù do naøy vieäc goàm caû danh xöng oâng/baø coù veû nhö laø caùch theá hay nhaát khi ñeà caäp ñeán Boà Taùt Quaùn Theá AÂm, khi maø ngay caû sau khi Ngaøi ñaõ hoaøn toaøn ñöôïc nöõ hoùa, moät soá ngöôøi vaãn xem Ngaøi döôùi daïng nam thaân.

Nhaèm muïc ñích cung caáp nhöõng so saùnh ñoái chieáu vaø neàn taûng lyù thuyeát cho nhöõng giaùo phaùi toân thôø Boà Taùt taïi Trung Quoác, trong phaàn daãn nhaäp naøy chuùng ta seõ laàn löôït nghieân cöùu veà nhöõng gì lieân quan ñeán Boà Taùt Avalokistevara taïi AÁn Ñoä maø hieän nay coøn ñöôïc bieát, tieáp theo laø moät vaøi neùt phaùc hoïa veà lòch söû cuûa Phaät giaùo taïi Trung Quoác. Sau ñoù chuùng toâi seõ giaûi thích veà phöông phaùp luaän ñaõ ñöôïc duøng trong cuoäc nghieân cöùu vaø keát thuùc baèng caùch toùm taét ngaén goïn veà noäi dung cuûa caùc chöông muïc trong cuoán saùch naøy.

Taát caû Phaät töû treân theá giôùi noùi chung ñeàu quy y vaø toân kính Tam Baûo -Phaät, Phaùp, Taêng; tuy nhieân khoâng coù nghóa laø hoï ñeàu hieåu Tam Baûo theo moät caùch theá gioáng nhau. Moät trong nhöõng khía caïnh noåi baät nhaát cuûa truyeàn thoáng Ñaïi thöøa laø keâu goïi moïi ngöôøi phaùt khôûi Boà Ñeà Taâm, vaø tìm caàu giaùc ngoä khoâng phaûi cho rieâng caù nhaân mình maø cho caû muoân loaøi chuùng sanh. Nguoàn caûm höùng môùi meû naøy ñöôïc ñaùnh giaù cao hôn laø lyù töôûng A la haùn tröôùc ñaây, maø muïc tieâu chæ nhaèm ñeán nieát baøn sau khi vöôn tôùi giaùc ngoä. Quaù trình tu taäp cuûa moät vò Boà Taùt laø caû moät chuoåi haønh trình laâu daøi vaø gian khoù. Sau khi ñaõ phaùt haïnh nguyeän, moãi ngöôøi töï reøn luyeän mình theo con ñöôøng Boà taùt ñaïo baèng caùch thöïc haønh caùc giôùi haïnh ba la maät (baét ñaàu baèng haïnh boá thí), tinh taán trong thieàn ñònh, cho ñeán khi thaáu suoát ñöôïc trí tueä cuûa taùnh khoâng (nghóa laø nhaän thöùc thaáu ñaùo ñöôïc raèng vaïn phaùp ñeàu khoâng coù töï taùnh). Bôûi vì vò Boà Taùt phaùt nguyeän seõ cöùu ñoä muoân loaøi chuùng sanh, hoï choïn löïa ôû laïi coõi ñôøi naøy vaø luoân luoân taïo ñieàu kieän deã daøng cho con ngöôøi gaàn guõi. Tuy nhieân chæ coù nhöõng vò Boà Taùt ñaõ hoaøn thaønh söï nghieäp tu chöùng môùi trôû thaønh nhöõng ñoái töôïng ñeå Phaät töû toân thôø. Avalokitesvara laø moät trong nhöõng vò Boà Taùt cuûa caû coõi Trôøi hay caû vuõ truï maø Phaät giaùo Ñaïi thöøa goïi laø Ma Ha Taùt (Snell Grove 1986 ; Robinson and Johnson 1997; Bashan 1981) (5). Cuõng gioáng nhö Boà Taùt Di Laëc vaø Vaên Thuø Sö Lôïi, ngaøi ñaõ chöùng quaû thaäp ñòa treân con ñöôøng thöïc haønh Boà taùt ñaïo. Ñöôïc xem nhö laø bieåu hieän troïn veïn cuûa loøng ñaïi töø bi, Ngaøi ñaõ trôû thaønh moät trong nhöõng vò Boà taùt phoå thoâng nhaát taïi AÁn Ñoä. Phaùt trieån song haønh beân caïnh moät toân giaùo ñang ñöôïc suøng baùi, AÁn Ñoä giaùo, vaø caïnh tranh vôùi noù, nhöõng kinh ñieån Ñaïi Thöøa nhö Ñaïi Thöøa Trang Nghieâm Baûo Vöông Kinh, ñöôïc keát taäp trong khoaûng töø theá kyû thöù Tö ñeán theá kyû thöù Baûy (Winternitz 1927, 2 :306-7), ñaõ duøng nhöõng bieåu töôïng vuõ truï phaûng phaát hình aûnh thaàn Siva vaø Visnu cuûa AÁn Ñoä giaùo ñeå moâ taû Avalokitesvara. Boà Taùt ñaõ ñöôïc toân thôø nhö moät vò Trôøi toái cao vôùi ñaëc tính rieâng bieät cuûa mình.

Nhöõng söû gia veà myõ thuaät vaø hoïc giaû Phaät giaùo ñaõ khoâng ñoàng yù vôùi nhau veà thôøi ñieåm chính xaùc luùc naøo thì tín ngöôõng toân thôø Boà taùt Avalokitesvara xuaát hieän taïi AÁn Ñoä. Chaúng haïn nhö caû Marie Therese de Maffman (1948) laãn Gregory Schopen (1987) ñeàu cho raèng tín ngöôõng naøy ñaõ baét ñaàu xuaát hieän töø theá kyû thöù naêm. Trong khi ñoù Nandana Chutiwongs (1984) khaúng ñònh raèng caên cöù treân nhöõng döõ kieän veà vaên hoïc vaø aûnh töôïng coøn löu laïi cho thaáy laø Boà taùt Avalokitesvara ñaõ xuaát hieän taïi vuøng Baéc vaø Ñoâng Baéc AÁn sôùm nhaát laø vaøo khoaûng theá kyû thöù hai vaø ñeán theá kyû thöù naêm thì vieäc toân thôø Boà Taùt ñaõ phoå bieán roäng raõi taïi ñaây (6). Söï baát khaû xaùc ñònh veà thôøi ñieåm xuaát hieän cuûa tín ngöôõng toân thôø Boà taùt Avalokitesvara taïi AÁn Ñoä phaàn naøo phaûn aûnh söï tranh luaän vaãn coøn ñang tieáp dieãn chung quanh vaán ñeà nguoàn goác vaø thôøi kyø tieân khôûi cuûa lòch söû Phaät giaùo Ñaïi thöøa. Khoâng coù moät chöùng côù roõ raøng cho thaáy nhöõng kinh saùch naøo sôùm nhaát ñaõ ñeà caäp ñeán söï xuaát hieän cuûa Boà Taùt. Tuy nhieân theo truyeàn thoáng, ngöôøi ta ñoàng yù vôùi nhau raèng Ngaøi ñöôïc ñeà caäp ñeán laàn ñaàu tieân trong caùc kinh Ñaïi Thöøa Voâ Löôïng Thoï Trang Nghieâm Kinh (coøn ñöôïc goïi laø Laïc Höõu Trang Nghieâm Kinh, Sukhavatuvyuha Sutra), Ñaïi Söï (Mahavastu), Thaønh Cuï Quang Minh Ñònh YÙ Kinh (Cheng-chu kuang-ming ting-i ching), Druma-kinnararaja pariprccha Sutra, Dieäu Phaùp Lieân Hoa, vaø Taâm Kinh. Taát caû nhöõng kinh naøy, tuy vaãn coøn laø ñeà taøi tranh luaän veà thôøi ñieåm xuaát hieän, nhöng ngöôøi ta tin raèng ñaõ ñöôïc vieát vaøo khoaûng naêm 300 tröôùc Coâng nguyeân. (7)

Moät yeáu toá ñaõ khieán cho moät soá caùc nhaø hoïc giaû cho raèng tín ngöôõng toân thôø Boà Taùt Avalokitesvara khoâng theå naøo xuaát hieän sôùm hôn tröôùc theá kyû thöù 5 laø do söï khieám khuyeát nhöõng chuyeän tích trong daân gian cuûa tín ñoà noùi veà Ngaøi trong giai ñoaïn tröôùc ñoù. Treân quan ñieåm naøy, hoïc giaû Holt ñöa ra nhaän ñònh:

Neáu so saùnh vôùi soá löôïng khoång loà veà aûnh töôïng ñöôïc tìm thaáy trong suoát quaù trình lòch söû Phaät giaùo AÙ Chaâu cuõng nhö bao nhieâu phöông caùch maø vò Boà Taùt naøy ñöôïc chaáp nhaän nhö laø moät nguoàn caûm höùng taâm linh lôùn lao vaø quan troïng trong nhöõng neàn vaên hoaù AÙ Chaâu naøy, ngöôøi ta ngaïc nhieân khi thaáy raèng soá löôïng nhöõng kinh saùch lieân quan ñeán Ngaøi raát laø haïn cheá. Raát nhieàu nhöõng baûn kinh vaên ngaén baèng Phaïn ngöõ (ñöôïc taùi taïo laïi töø Taïng ngöõ) ñeàu laø nhöõng baøi chuù (ñaø la ni) khoâng ngoaøi muïc ñích caàu thænh thaàn löïc cuûa Boà Taùt ñeå saùm hoái taåy tröø " toäi loãi " hoaëc chöõa trò beänh hoaïn nhö laø söï ban boá nhöõng aân ñieån, pheùp laønh cuûa Ngaøi. Tuy nhieân nhöõng kinh vaên naøy chöùa ñöïng ít nhieàu " nhaân caùch " huyeàn nhieäm hoaëc " maøu saéc giaùo phaùi " cuûa Boà Taùt. Söï kieän coù quaù nhieàu hình töôïng Boà Taùt ñaõ ñöôïc saùng taïo nhö theá so saùnh vôùi soá löôïng kinh vaên lieân heä ñeán " caù taùnh " vaø " lòch söû " cuûa Ngaøi raát hieám hoi coù theå cho thaáy moät ñieàu laø trong khi Boà Taùt Avalokitesvara ñöôïc bieát laø ñaõ thu huùt moät soá löôïng nhöõng ngöôøi thuaàn thaønh trong caùc tu vieän Phaät giaùo Ñaïi thöøa, ñaëc bieät xem Ngaøi nhö laø moät ñoái töôïng thieàn quaùn, tính caùch phoå thoâng ñaïi chuùng cuûa tín ngöôõng toân thôø Boà Taùt trong haøng cö só Phaät töû chæ hình thaønh vaøo giai ñoaïn sau khi nhöõng kinh saùch cuûa truyeàn thoáng Ñaïi thöøa ñaõ ñöôïc thieát ñònh "(1991 :30).

Chopen ñaõ duøng döõ kieän töø nhöõng baûn chöõ khaéc coøn löu laïi cuûa coäng ñoàng Phaät giaùo Mathura vuøng Baéc AÁn trong theá kyû thöù 5 ñeå chöùng minh raèng söï xuaát hieän cuûa Boà Taùt Avalokitesvara nhö laø moät bieåu töôïng giaùo phaùi ñaõ coù lieân heä vôùi " soá löôïng suùt giaûm roõ reät cuûa haøng taïi gia cö só -ñaëc bieät laø phuï nöõ- töông öùng vôùi soá löôïng gia taêng cuûa haøng taêng só do söï xuaát hieän ñoät ngoät cuûa moät nhoùm tyø kheo rieâng bieät töï goïi laø Sakyabhiksus, cuøng vôùi söï xuaát hieän cuûa moät hình thaùi cuùng döôøng khaù ñaëc bieät " (1987 :116). Ñieàu naøy coù theå cho thaáy laø Boà Taùt Avalokitesvara thoaït tieân chæ ñöôïc thôø phöôïng bôûi moät boä phaùi rieâng bieät trong haøng nguõ Taêng giaø veà sau môùi lan roäng ra caùc tu vieän Phaät giaùo vaø ñaïi chuùng.

Tuy nhieân do nhöõng aûnh töôïng sô khôûi cuûa Boà Taùt khoâng keøm theo vaên töï chuù thích cuõng nhö chuùng ta khoâng coù ñöôïc nhöõng nguoàn söû lieäu ñöông thôøi moâ taû caùch thöùc haønh trì tu taäp coù lieân heä vôùi vieäc thôø phöôïng Boà Taùt Avalokitesvara, quaû laø moät ñieàu khaù voõ ñoaùn khi ñi ñeán keát luaän raèng Ngaøi ñaõ khoâng laø moät ñoái töôïng cuûa söï toân thôø tröôùc theá kyû thöù naêm trong nhöõng khu vöïc khaùc hôn laø Mathura. Baèng chöùng laø vaøo naêm 1961 ngöôøi ta tìm thaáy ôû Taxila moät böùc tranh Tam Thaùnh chöa hoaøn chænh cuûa Ñöùc Phaät A Di Ñaø vôùi Boà Taùt Avalokitesvara ôû beân traùi. Vaên töï duøng trong böùc tranh naøy thuoäc ngöõ heä Kharosthi. Caên cöù vaøo chöùng lieäu ngoân ngöõ, hoïc giaû John Brough (1982:70) ñaõ xaùc ñònh thôøi ñieåm böùc tranh xuaát hieän laø vaøo khoaûng theá kyû thöù hai C.E. vaø cho raèng nhaân vaät chöa hoaøn taát trong böùc tranh Tam Thaùnh naøy khoâng ai khaùc hôn laø Boà Taùt Ñaïi Theá Chí. Chutiwongs cuõng ñöa ra nhöõng chöùng lieäu khaûo coå ñeå maïnh meõ xaùc quyeát raèng nhöõng hình töôïng cuûa Boà Taùt ñaõ ñöôïc saùng taïo ñaàu tieân taïi Kaøn Ñaø La vaø Mathura trong theá kyû thöù hai, ngay sau khi truyeàn thoáng Ñaïi Thöøa phaùt khôûi cuøng vôùi söï môû ñaàu cuûa vieäc saùng taïo nhöõng aûnh töôïng Phaät giaùo.

Maëc duø vaán ñeà xaùc ñònh thôøi ñieåm Boà Taùt Avalokitesvara ñaõ xuaát hieän ñaàu tieân luùc naøo taïi AÁn Ñoä vaãn chöa ngaû nguõ, taát caû nhöõng chöùng côù ñaõ xaùc ñònh raèng vaøo theá kyû thöù naêm söï hieän höõu cuûa Boà Taùt ñaõ ñöôïc xaùc nhaän moät caùch rõ raøng trong caùc baûn vaên kyù söï cuûa ngöôøi ñöông thôøi. Ñaïi sö Phaùp Hieàn cuûa Trung Quoác trong chuyeán haønh höông "nhaäp Truùc caàu Phaùp" vaøo naêm 400 C.E. khi du haønh ngang qua Mathura ñaõ keå laïi raèng nhöõng taêng só Phaät giaùo Ñaïi thöøa taïi ñaây ñaõ thôø phöôïng Boà Taùt Avalokitesvara, Baùt Nhaõ Ba La Maät (Trí Tueä Vieân Maõn) cuøng vôùi Boà Taùt Vaên Thuø Sö Lôïi baèng caùch daâng cuùng nhöõng phaåm vaät tröôùc nhöõng aûnh töôïng cuûa caùc Ngaøi (Legge 1965:46). Vaøo luùc maø ngaøi Huyeàn Trang du haønh ngang qua vuøng Taây Baéc AÁn, khoaûng töø naêm 630 - 645 thì tín ngöôõng giaùo phaùi thôø phöôïng Boà Taùt ñaõ ñöôïc thieát ñònh vaø ngaøi Huyeàn Trang ñaõ chöùng kieán taän maét nhöõng aûnh töôïng cuûa Boà Taùt ñaõ ñöôïc caùc tín ñoà thuaàn thaønh caàu nguyeän trong moïi giai taàng daân chuùng, töø vua quan, taêng só cho ñeán thöù daân.(8) Trong khi caùc kinh saùch vaø nghi thöùc haønh trì thôø phöôïng môùi ñöôïc khai trieån thì nhöõng aûnh töôïng môùi veà Boà Taùt Avalokitesvara cuõng ñaõ ñöôïc saùng taïo treân nhöõng vuøng ñaát khaùc cuûa AÁn Ñoä. Hình aûnh cuûa Ngaøi ñaõ trôû thaønh phoå thoâng ñaïi chuùng cho ñeán khi Phaät giaùo bieán maát khoûi vuøng ñaát queâ höông ñaõ khai sanh ra noù.

Thieát töôûng chuùng ta cuõng neân coù moät caùi nhìn löôïc sô qua ba loaïi aûnh töôïng veà Boà Taùt Avalokitesvara trong ngheä thuaät AÁn Ñoä cuõng nhö nhöõng giai ñoaïn phaùt trieån chính cuûa tín ngöôõng toân thôø Boà Taùt taïi ñaây (9). Moät neùt phaùc hoïa nhö vaäy raát laø caàn thieát bôûi hai lyù do. Tröôùc tieân, tröø phi chuùng ta hieåu bieát ít nhieàu veà nhaân daïng cuûa Boà Taùt Avalokitesvara theo kieåu caùch AÁn Ñoä, chuùng ta khoù maø phaùn ñoaùn ñöôïc trong moät chöøng möïc naøo ñoù thì Boà Taùt Quaùn AÂm cuûa Trung Quoác chæ laø söï raäp khuoân theo kieåu maãu hieän höõu cuûa AÁn Ñoä hay laø moät söï saùng taïo hoaøn toaøn. Lyù do thöù hai vaø cuõng laø lyù do ñaëc bieät quan troïng laø trong khi tieán haønh moät cuoäc khaûo saùt nhö theá, moät ñieåm noåi baät vaø roõ raøng nhaát laø: Trong taát caû caùc aûnh töôïng ngheä thuaät cuûa AÁn Ñoä, Boà Taùt ñeàu khoâng heà ñöôïc trình baøy döôùi daïng nöõ thaân.

Thôøi ñieåm maø aûnh töôïng Boà Taùt Avalokitesvara baét ñaàu ñöôïc saùng taïo xaûy ra döôùi trieàu ñaïi Quùy Xöông Haàu (Kusana). Haàu nhö caùc nhaø hoïc giaû ñeàu ñoàng yù raèng ngöôøi ñoùng goùp coâng ñaàu cho vieäc hoaèng döông vaø phaùt trieån ñaïo Phaät laø Vua Ka-Nò-Saéc-Ca I (Kaniska), vò Hoaøng ñeá thöù ba cuûa vöông trieàu Kusana. Boä toäc Quùy Xöông Haàu nguyeân thuûy laø moät phaàn cuûa gioáng daân maø ngöôøi Trung Hoa goïi laø Nhuïc Chi (Yueh-chih) hieän nay naèm trong khu vöïc thuoäc tænh Cam Tuùc, Taây Baéc Trung Quoác. Döôùi aùp löïc cuûa nhaø Tieàn Haùn hoï ñaõ bò baét buoäc phaûi thieân cö veà phía Taây vaø cuoái cuøng ñònh cö trong vuøng Bactria vaøo khoaûng naêm 135 tröôùc Coâng nguyeân. Vua Ka-Nò-Saéc-Ca I leân keá nghieäp vöông quyeàn vaøo khoaûng naêm 120 C.E. laø moät vò vua raát suøng moä ñaïo Phaät, theá neân taát caû caùc loaïi hình myõ thuaät Phaät giaùo cuõng nhö nhöõng hoaït ñoäng truyeàn giaùo ñeàu raát ñöôïc Ngaøi chaêm soùc vaø uûng hoä. Keát quaû laø khoâng nhöõng Phaät giaùo chæ nôû roä trong vuøng Taây Baéc AÁn maø lan ra caû nhöõng quoác gia doïc theo Con Ñöôøng Luïa vaø cuõng töø ñaây maø Phaät giaùo ñöôïc du nhaäp vaøo Trung Quoác. Theá neân nhöõng baûn dòch kinh sôùm nhaát qua tieáng Trung Hoa khoâng phaûi laø töø nguyeân baûn Phaïn ngöõ cuûa AÁn Ñoä maø laø töø tieáng An Töùc (Pa-thi, Parthians), Scythians, Sogdians vaø cuûa nhöõng cö daân soáng trong vuøng maø ngöôøi Trung Hoa thôøi ñoù goïi chung laø Taây Vöïc.

Caùc hoïc giaû Susan L. Vaø John Huntington ñaõ noùi veà tính caùch phoå thoâng cuûa nhöõng aûnh töôïng Ñöùc Phaät Thích Ca, Di Laëc vaø Boà Taùt Avalokitesvara trong giai ñoaïn naøy. Boà Taùt hoaëc xuaát hieän rieâng reõ hoaëc laø moât thaønh phaàn cuûa Tam Thaùnh. Ngaøi thöôøng ñöôïc trình baøy qua hình aûnh " Lieân Hoa Thuû " (Padmapani). Cuï theå nhö trong moät böùc tranh cuûa Loriyan Tangai döôùi thôøi ñaïi vöông trieàu Quyù Xöông Haàu, Boà Taùt ñöôïc veõ tay traùi caàm moät caùnh hoa sen, phuïc söùc nhö moät oâng hoaøng, vôùi ñaàu ñoäi khaên xeáp, moät bieåu töôïng cuûa gioøng doõi quùy toäc. Ngaøi coù haøng ria meùp vaø ñang ngoài trong tö theá " vöông giaû " vôùi chaân phaûi co laïi (Huntington 1985:139). Moät böùc tranh Tam Thaùnh saùng taùc vaøo khoaûng naêm 152 C.E. trình baøy Ñöùc Phaät vôùi hai thò giaû laø hai vò Boà Taùt ñöùng hai beân, moät ngöôøi coù khuoân maët döõ daèn ôû beân phaûi laø Kim Cöông Thuû (Vajrapani: Ngöôøi caàm chaøy kim cöông) vaø beân traùi laø hình aûnh töø aùi cuûa ngaøi Lieân Hoa Thuû (10). Trong hình, ngaøi Kim Cöông Thuû aên baän y phuïc nhö moät nhaø tu khoå haïnh vôùi moät chieác vaùy ngaén vaø moät maûnh da thuù choaøng qua vai, trong khi ngaøi Lieân Hoa Thuû vaän trang phuïc nhö moät oâng hoaøng AÁn Ñoä, toâ ñieåm theâm vôùi ñoà trang söùc quyù giaù vaø ñaàu ñoäi chieác khaên xeáp hoaøng gia (Huntington 1985:154). Vieäc choïn löïa hai khuoân maët tieâu bieåu naøy nhö laø hai vò thò giaû cuûa Ñöùc Phaät ñaõ noùi leân nhöõng nhaän thöùc Phaät hoïc cô baûn veà söï giaùc ngoä. Bôûi vì Ñöùc Phaät, Ñaáng Giaùc Ngoä, vöøa coù trí tueä laãn töø bi cho neân Ngaøi ñöôïc hai vò thò giaû theo haàu laø hai vò Boà Taùt tieâu bieåu cho hai phaåm tính ñaùng ca ngôïi vaø caàn thieát ngang nhau naøy: Boà Taùt Avalokitesvara tieâu bieåu cho Töø Bi vaø Boà Taùt Vajrapani tieâu bieåu cho Trí Tueä. Hình aûnh cuûa Boà Taùt Kim Cöông Thuû (Vajrapani) sau naøy, trong khoaûng theá kyû thöù baûy vaø thöù taùm, ñaõ ñöôïc thay theá bôûi hình aûnh cuûa Boà Taùt Vaên Thuø Sö Lôïi (Huntington 1985:270, 446).

Keå töø sau theá kyû thöù naêm, nhöõng hình töôïng moâ taû Boà Taùt Avalokitesvara cuõng baét ñaàu thay ñoåi daàn. Tröôùc tieân, gaén lieàn vôùi Di Laëc, Ngaøi ñaõ ñöôïc trình baøy trong moät phong caùch khoå haïnh vaø daân gian hôn laø quùy phaùi vöông giaû nhö tröôùc ñaây. Thöù hai, Ngaøi khoâng coøn laø moät nhaân vaät phuï thuoäc maø daàn daàn tieán leân vò trí cuûa moät linh thaàn ñoäc laäp. Khuynh höôùng naøy ñaõ ñöôïc hoïc giaû Chutiwongs toùm taét nhö sau :

Ngaøi laø vò Boà Taùt phoå thoâng nhaát taïi Elura. Toång coäng taát caû coù ñeán 110 hình töôïng veà Ngaøi, haàu nhö gaáp ba laàn hình töôïng caùc vò Boà Taùt khaùc. Moät trong nhöõng chuû ñeà ñöôïc öa chuoäng nhaát cuûa ngheä thuaät Phaät giaùo Maharastra ñöôïc goïi laø " Nguyeän Caàu Boà Taùt Avalokitesvara ", trong ñoù Ngaøi ñöôïc moâ taû nhö laø Ngöôøi Cöùu Khoå Cöùu Naïn. Ñaõ coù raát nhieàu nhöõng thí duï minh hoïa cho chuû ñeà naøy xuaát hieän trong caùc ñoäng thôø taïi Kanheri, Ajanta, Elura vaø Aurangabad,... trong thôøi Gupa vaø haäu Gupa. Nhöõng phoâng caûnh naøy hieån nhieân laø nhöõng hình aûnh tieâu bieåu cho lôøi caàu nguyeän trao gôûi ñeán Boà Taùt cuûa nhöõng keû suøng kính Ngaøi tröôùc khi hoï baét ñaàu hoaëc ñang traõi qua moät cuoäc haønh trình ñaày nguy hieåm. Boà Taùt Avalokitesvara trong ñòa haït naøy roõ raøng laø ñaõ ñöôïc toân thôø nhö ngöôøi baûo hoä cho khaùch löõ haønh, thöông nhaân cuõng nhö nhöõng keû haønh höông. Söï kieän ñöôïc bieát laø daân chuùng vuøng Taây AÁn Ñoä noåi tieáng veà nhöõng hoaït ñoäng giao thöông buoân baùn hieån nhieân ñaõ ghi ñaäm daáu tích vieäc löu haønh roäng raõi chuû ñeà naøy trong Vuøng Taây AÁn (1984:45). Cuõng cuøng moät lyù do nhö theá, Boà Taùt Quaùn Theá AÂm nhö laø Ngöôøi Cöùu Khoå Cöùu Naïn ñöôïc taùn döông trong Kinh Dieäu Phaùp Lieân Hoa ñoàng thôøi cuõng laø chuû ñeà ñöôïc öa chuoäng trong soá nhöõng bích hoïa ñöôïc tìm thaáy taïi ñoäng Ñoân Hoaøng, traïm döøng chaân cuoái cuøng treân Con Ñöôøng Luïa.

Moät hình töôïng khaùc cuûa Avalokitesvara ñöôïc xaùc ñònh nieân ñaïi vaøo khoaûng haäu baùn theá kyû thöù naêm taïi Sarnath cuõng xaùc ñònh tính caùch nam phaùi cuûa Boà Taùt. Ñöôïc phuû che bôûi moät lôùp aùo trong môø, ngöôøi ta thaáy boä phaän sinh duïc cuûa phaùi nam noåi baät leân moät caùch roõ reät. (11).

Ñeán cuoái thôøi kyø haäu-Gupa, khoaûng theá kyû thöù saùu, Boà Taùt Avalokitesvara nghieãm nhieân ñaõ giöõ moät ngoâi vò ñoäc laäp cuõng nhö trôû thaønh moät vò linh thaàn chính vôùi tuøy tuøng thò giaû rieâng vaø ñöôïc thôø phöôïng do nhöõng muïc tieâu rieâng bieät cuûa caùc tín ñoà. Khi Boà Taùt Avalokitesvara ñaõ trôû thaønh moät bieåu töôïng tín ngöôõng chính cuûa nhöõng ngöôøi suøng moä, Ngaøi cuõng coù thò giaû rieâng nhö Ñöùc Phaät. Cuï theå nhö moät aûnh töôïng cuûa Avalokitesvara ñöôïc xaùc ñònh nieân ñaïi vaøo khoaûng tieàn baùn theá kyû thöù saùu, moâ taû Ngaøi nhö laø vò thaàn hoä maïng choáng laïi möôøi naïn aùch keå caû voi, huøm vaø ñaïo taëc trong hang ñoäng 90 taïi Kanheri ñaõ ñöôïc trình baøy cuøng vôùi hai nöõ thò giaû bao quanh, beân phaûi laø Tara (Tinh Tuù) vaø beân traùi laø Bhrkuti (coù nghóa laø Taâm Giaùc Ngoä Vieân Maõn), (Huntington 1985:264). Hai nhaân vaät naøy cuõng tieâu bieåu cho Töø Bi vaø Trí Tueä nhö Avalokitesvara vaø Vajrapani ñoái vôùi Ñöùc Phaät. Taïi hang ñoäng 41 ôû Kanheri ngöôøi ta cuõng tìm thaáy böùc töôïng Boà Taùt Avalokitesvara möôøi moät ñaàu, xaùc ñònh nieân ñaïi vaøo khoaûng töø haäu baùn theá kyû thöù naêm ñeán tieàn baùn theá kyû thöù saùu, ñöôïc coi nhö laø aûnh töôïng sôùm nhaát taïi AÁn Ñoä thuoäc theå loaïi naøy. (Hình 1.1; Huntington 1985:265). Hình Boà Taùt Avalokitesvara nhieàu tay, moät saéc thaùi ñaëc bieät cuûa ngheä thuaät Phaät giaùo Maät toâng, cuõng raát phong phuù trong vuøng Ñoâng Baéc AÁn trong thôøi haäu Gupta. Coù khi Ngaøi ñöôïc trình baøy vôùi hai tay nhöng thænh thoaûng ñöôïc trình baøy ñeán 16 tay, thöôøng thöôøng mang theo nhöõng vaät töôïng tröng tieâu bieåu cuûa caû caùc linh thaàn phoå thoâng trong Phaät giaùo laãn AÙn Ñoä giaùo, cuï theå nhö:

Caùi baàu ñöïng nöôùc treân thieân cung (kamandalu), thieàn tröôïng ba nhaùnh (tridanla), traøng haït (aksamala), cuoän saùch vaø buùt loâng (pustaka) khoâng nhöõng bieåu loä nhaân caùch khoå haïnh cuûa Boà Taùt; maø hai vaät sau cuøng coøn neâu baät phaåm chaát cuûa Ngaøi nhö laø moät baäc Ñaïi Toân Sö vaø ñoàng thôøi cuõng laø Chuû Teå Moïi Kieán Thöùc, töông ñöông vôùi vò Thöôïng Ñeá cuûa Baø La Moân giaùo. Con maét thöù ba cuûa Ngaøi, caây tröôøng thöông vaø ñinh ba (trisula), sôïi daây thöøng (pasa), vaø caâu lieâm (ankusa) lieân heä Ngaøi vôùi Ma-leâ-thuø-la (Mahesvara) hay laø vò Chuû Teå cuûa Moïi Linh Hoàn (Pasupati). Vaø, caùi daây thöøng voâ hình -thaét chaët vónh vieãn linh hoàn (pasu) cuûa moïi caù nhaân vôùi vò Chuû Teå (pati) cuûa noù- trôû thaønh sôïi daây Töø Bi baát hoaïi (amogha-pasa) cuûa Boà Taùt Avalokitesvara ñeå keùo veà Ngaøi nhöõng linh hoàn baát töû nhaèm giaûi thoaùt hoï. Vieân baûo chaâu (ratna) hay ngoïc nhö yù (cintamani) töôïng tröng cho naêng löïc nhieàu maët, khoâng bao giôø meät moûi cuûa haïnh boá thí ba la maät cuõng nhö khoâng heà thaát baïi trong vieäc ñaùp öùng nhöõng tieáng keâu caàu cuûa nhaân sinh; trong khi ñoù caây ñaøn-naõ (danda) hay tích tröôïng tröøng phaït, thænh thoaûng cuõng xuaát hieän trong soá nhöõng vaät duïng mang theo cuûa Ngaøi coù taùc duïng nhö laø moät caûnh baùo ñoái vôùi nhöõng linh hoàn gian aùc hoaëc nhöõng keû coù nhöõng haønh ñoäng xaáu xa. Caùc chi tieát quyù phaùi - bieán maát daàn trong caùch trang trí caùc aûnh töôïng Boà Taùt Avalokitesvara sau thôøi haäu Kusana- ñaõ xuaát hieän trôû laïi trong ngheä thuaät thôøi Trung coå taïi Baéc AÁn trong moät caùch theá ñaùng löu yù. Moät soá aûnh töôïng ñaõ trình baøy Ngaøi trong theá ngoài cuûa caùc ñaáng quaân vöông, hay laø caùch ngoài vöông giaû (maharajalilasana), nhaèm toân vinh tính caùch toái thöôïng cuûa Ngaøi, khoâng phaûi chæ rieâng trong theá giôùi taâm linh maø bao goàm caû vinh quang vaø danh voïng trong traàn gian theá tuïc. Soá tuøy tuøng thò giaû cuûa Ngaøi cuõng taêng theâm veà soá löôïng cuõng nhö yù nghóa, laøm noåi baät theâm vò trí öu vieät cuûa nhaân vaät trung taâm (Chutiwongs 1984:49-50).

Veà sau naøy, döôùi trieàu ñaïi Pala, trong khoaûng töø theá kyû thöù taùm ñeán möôøi hai, caùc aûnh töôïng thuoäc truyeàn thoáng Phaät giaùo Maät toâng cung caáp cho chuùng ta theâm nhieàu chöùng lieäu cho thaáy Boà Taùt Avalokitesvara ñaõ ñöôïc toân xöng nhö laø moät ñaáng cöùu vôùt cuûa caû vuõ truï naøy. Cuï theå nhö moät taám bia khaécvaøo cuoái theá kyû thöù möôøi moät taïi Nalanda ñaõ trình baøy Avalokitesvara vôùi " hai thò giaû tuøy tuøng ôû beân phaûi laø Tara vaø Sudhanakumara (Ñaïi phuù Hoaøng töû) vaø beân traùi laø Bhrkuti vaø Hayagriva (Maõ Ñaàu), trong khi ñoù ôû treân cuøng cuûa böùc hoïa moâ taû söï hieän dieän ñaày ñuû cuûa Nguõ Phaät vaø ôû goùc traùi döôùi cuøng laø ngaï quyû Sucimukha mình ngöôøi ñaàu thuù, gaày ñoùi trô xöông... Con ngaï quyû naøy phaûi chòu hình phaït quaû baùo suoát ñôøi ñoùi khaùt ñaõ ñöôïc Boà Taùt cöùu vôùt baèng caùch cho muùt nöôùc cam loà rôi ra töø caùnh tay Ngaøi." (Huntington 1985:392-93) (12). Nhö laø ngöôøi ban phaùt nhöõng thaàn chuù cöùu naïn, Boà Taùt Avalokitesvara ñaõ laø moät nhaân vaät trung taâm trong raát nhieàu kinh ñieån Maät giaùo. Moät ñieàu khaù thích thuù laø moät hình töôïng ñaëc bieät ñöôïc tìm thaáy taïi Bihar coù nieân ñaïi vaøo khoaûng cuoái theá kyû thöù möôøi moät hoaëc theá kyû thöù möôøi hai ñöôïc Huntington nhaän dieän laø Luïc Töï (Sadaksari) Lokesvara, moät hình aûnh nhaân caùch hoùa caâu thaàn chuù saùu chöõ raát phoå bieán cuûa Boà Taùt Avalokitesvara: AÙn Ma Ni Baùt Di Hoàng (Om mani Padme hum) (Huntington 1985 :394).

Vaán ñeà tìm hieåu nguoàn goác ban ñaàu cuûa tín ngöôõng toân thôø Boà Taùt Avalokitesvara töø laâu ñaõ laø moät ñeà taøi nghieân cöùu khaù loâi cuoán ñoái vôùi caùc hoïc giaû. Moät trong nhöõng boä kinh ñieån quan troïng vaø sôùm nhaát cuûa tín ngöôõng naøy laø Ñaïi Thöøa Voâ Löôïng Thoï Trang Nghieâm Kinh (coøn ñöôïc goïi laø Laïc Höõu Trang Nghieâm Kinh, Sukhavativyuha Sutra), ñöôïc keát taäp taïi Taây Baéc AÁn vaøo khoaûng naêm 100 C.E. trong ñoù Boà Taùt Avalokitesvara cuøng vôùi Ñaïi Theá Chí ñaõ ñöôïc choïn löïa ra nhö laø hai vò thò giaû chính cuûa Ñöùc Phaät A Di Ñaø. Cuõng gioáng nhö Phaät A Di Ñaø, Ngaøi cuõng ñaõ ñöôïc moâ taû nhö laø Voâ Löôïng Quang. Chính töø chi tieát naøy maø hoïc giaû Mallman ñaõ cho raèng Boà Taùt laø moät vò thaàn thaùi döông coù xuaát xöù töø ñaïo thôø Thaàn Hoaû cuûa Ba Tö. Moät hoïc giaû khaùc, Alexander C. Soper, cuõng ñaõ ñeà caäp ñeán vaàng haøo quang töôïng tröng phaùt ra töø Ñöùc Phaät vaø Boà Taùt Di Laëc ñeå cho raèng ñaõ coù moät söï lieân heä maät thieát giöõa nhöõng tö töôûng cuûa caùc toân giaùo Ba Tö vaø neàn myõ thuaät Kushan cuûa vuøng Baéc AÁn. (1949-50). OÂng tin raèng nhöõng hình töôïng Phaät cuûa myõ thuaät Kaøn-Ñaø-La ñaõ mang nhöõng neùt töông töï vôùi caùc vò thaàn Mithra-Helios (13). Theo Mallman (1948:82), töø khôûi thuûy Avalokitesvara mang hình aûnh gioáng vôùi nhöõng vò thaàn trong thaàn thoaïi La-Hi: Apollo, Mithra, Helios, vaø Hermes roài sau ñoù chuyeån hoùa thaønh " vò Hoä Phaùp coù naêng löïc ñaåy luøi boùng toái voâ minh, ngu doát vaø voâ tín ngöôõng. " Baø cho raèng ngöôøi ta coù theå truy nguyeân nguoàn goác tín ngöôõng toân thôø Boà Taùt Avalokitesvara luøi laïi ñeán thôøi kyø cuûa vò quaân vöông Phaät töû Hi Laïp vó ñaïi, Ka-Nò-Saéc-Ca, khoaûng theá kyû thöù hai taïi vuøng Baéc AÁn laø nôi maø nhöõng aûnh töôïng sôùm nhaát cuûa Boà Taùt ñöôïc tìm thaáy. Tuy nhieân hoïc giaû Giuseppe Tucci (1948) ñaõ khoâng ñoàng yù ñieàu naøy. OÂng khoâng quan taâm ñeán vaàng haøo quang töôïng tröng cuûa Boà Taùt maø ñaët troïng taâm vaøo " tia nhìn töø aùi " cuûa böùc töôïng. Hoïc giaû John Holt (1991:30-39), ngöôøi toång keát cuoäc tranh luaän, ñaõ ñöa ra moät yù kieán dung hoøa laø ta neân chuù troïng ñoàng ñeàu ñeán caû aùnh saùng töôïng tröng laãn phaåm tính töø bi cuûa Boà Taùt.

Thay vì chaïy ñi tìm kieám nhöõng lai lòch cuûa Boà Taùt Avalokitesvara ôû beân ngoaøi truyeàn thoáng Phaät giaùo, Tucci vaø moät soá hoïc giaû khaùc ñaõ tìm ra chuùng trong hai boä kinh ñieån sôùm nhaát, phaåm Quaùn Kinh (Avalokita Sutra) trong boä kinh Xuaát Theá Ma Ha Taêng Kì Ñaïi Söï (Lokottora Mahasamghika Mahavastu). Nhan ñeà cuûa cuoán kinh ñaõ chia xeû phaàn naøo danh hieäu cuûa Boà Taùt cuõng nhö xaùc chöùng vieäc söû duïng sôùm nhaát töø ngöõ "Avalokita" (coù nghóa laø nhìn, quaùn xeùt). Caû hai cuoán kinh ñeàu vinh danh tieàn thaân cuûa Ñöùc Phaät Thích Ca Maâu Ni luùc coøn laø Boà Taùt. Maëc duø caùc hoïc giaû khoâng ñoàng yù vôùi nhau veà nieân ñaïi ra ñôøi cuûa hai boä kinh naøy nhöng cuøng chia xeû moät quan ñieåm chung laø nhöõng boä kinh naøy nhaán maïnh ñeán " quaùn xeùt " vaø " aùnh saùng " ñaõ laø nguoàn caûm höùng cho yù nieäm Quaùn Theá AÂm (Avalokitesvara) veà sau naøy (14). Maëc duø yù nghóa cuûa töø Avalokita raát saùng toû nhöng khoâng coù nghóa laø danh hieäu cuûa Boà Taùt mang moät yù nghóa roõ raøng. Holt (1991) ñaõ neâu ra cho thaáy laø caùc nhaø nghieân cöùu Phaät hoïc ñaõ khoâng theå thoáng nhaát quan ñieåm trong vieäc giaûi thích yù nghóa chung cuûa töø gheùp Avalokitesvara, danh hieäu cuûa Boà Taùt. Taïi sao nhö theá ? Bôûi vì, " neáu ñeå rieâng ra thì yù nghóa cuûa hai Phaïn ngöõ Avalokita vaø isvara khaù roõ raøng, laø " nhìn " hoaëc " xem xeùt " vaø " chuû teå, vua " nhöng khi gheùp chung laïi thaønh Avalokitesvara, thì danh hieäu cuûa Boà Taùt laïi coù theå mang nhieàu yù nghóa khaùc nhau. Noù coù theå laø "Vua cuûa nhöõng gì maø ta troâng thaáy", " Vò chuû teå ñöôïc nhìn thaáy ", " Vò chuû teå ñöôïc nhìn thaáy (töø treân cao) ", " Vua, Ngöôøi ñang xem xeùt " hoaëc " Vua, ngöôøi ñang xem xeùt (töø treân cao) " (Holt 1991 :31). Töø nhöõng yù nghóa naøy maø Huyeàn Trang, nhaø chieâm baùi haønh höông noåi tieáng trong lòch söû Phaät giaùo Trung Quoác, ñaõ dòch Avalokitesvara laø QUAÙN TÖÏ TAÏI. Tuy nhieân danh xöng naøy ñaõ khoâng ñöôïc phoå thoâng baèng danh hieäu QUAÙN AÂM hay QUAÙN THEÁ AÂM nhö chuùng ta ñöôïc bieát, bao goàm yù nghóa cuûa hai töø Avalokita vaø Isvara coù nghóa laø "Ngöôøi xem xeùt, laéng nghe nhöõng tieáng keâu than cuûa traàn theá."

Vieäc saùng taïo nhöõng aûnh töôïng veà Boà Taùt Quaùn AÂm taïi Trung Quoác ñaõ hình thaønh raát sôùm ngay sau khi nhöõng kinh ñieån Phaät giaùo ñaõ ñöôïc phieân dòch, seõ ñöôïc noùi ñeán trong chöông keá tieáp. Nhöõng giai ñoaïn khaùc nhau trong dieãn tieán mieâu taû hình töôïng cuûa Boà Taùt Avalokitesvara taïi AÁn Ñoä cuõng ñaõ xaûy ra taïi Trung Quoác nhöng vôùi nhieàu ñoåi môùi, saùng taïo. Baét ñaàu vôùi söï saùng taïo hình töôïng môùi cuûa Quaùn AÂm nhö Thuûy-Nguyeät Quaùn AÂm (löôõng tính) trong theá kyû thöù 10, ngheä nhaân Trung Quoác ñaõ chuyeån daàn qua vieäc mieâu taû Boà Taùt döôùi daïng nöõ thaân keå töø ñôùi Toáng (960-1279). Ñeán ñôøi nhaø Minh (1368-1644) hoaëc coù theå sôùm hôn, ñaõ thaáy xuaát hieän nhöõng boä tranh veà Boà Taùt Quaùn AÂm vôùi naêm, ba möôi hai hoaëc naêm möôi ba kieåu caùch khaùc nhau. Ñoàng thôøi cuõng coù moät boä tranh ñöôïc goïi laø "Ba möôi ba hình töôïng Quaùn AÂm" cuûa neàn myõ thuaät Phaät giaùo Trung-Nhaät döôùi thôøi Kamakura (1185-1333) (15). Nhöõng kieåu caùch khaùc nhau trong aûnh töôïng coù theå laø do ngheä nhaân minh hoïa theo yù nghóa cuûa ba möôi ba caùch hoùa thaân cuûa Boà Taùt Quaùn AÂm trong kinh Dieäu Phaùp Lieân Hoa hay ba möôi hai trong Kinh Thuû Laêng Nghieâm. Tuy nhieân trong thöïc teá, nhöõng böùc tranh naøy ñaõ khoâng hoaøn toaøn gioáng nhö nhöõng gì maø kinh ñaõ moâ taû. Beân caïnh böùc tranh Thuûy Nguyeät (soá 12) vaø Baïch Y Quaùn AÂm (soá 6) raát noåi tieáng trong neàn myõ thuaät Trung Quoác nhöng khoâng heà lieân heä ñeán nguoàn goác kinh ñieån naøo, ba böùc tranh khaùc coù lieân heä ñeán truyeàn thuyeát veà Ngaøi laø Quaùn AÂm Giaø Lam (soá 10), Ngoâi nhaø soø (scam-dwelling, soá 25), vaø Maõ Lang phuï (Baø Vôï OÂng Maõ, soá 28) (16).

Maëc duø chuùng ta khoâng theå keát luaän raèng vieäc nöõ hoaù Quaùn AÂm laø do baøn tay cuûa caùc ngheä nhaân, tuy nhieân chuùng ta cuõng khoâng theå phuû nhaän laø hoï ñaõ goùp coâng lôùn trong vieäc hình töôïng hoaù khuynh höôùng naøy trong ñaïi chuùng . Nhaø ngheä só trong quaù trình veõ tranh hay taïc töôïng veà moät Boà Taùt Quaùn Theá AÂm nöõ thaân chaéc chaén laø phaûi phaûn aûnh moät caùch trung thöïc quan nieäm cuûa quaàn chuùng ñöông thôøi veà Boà Taùt. Trong yù nghóa naøy, ngheä thuaät khoâng nhöõng laø moät chæ daáu maø coøn laø moät nhaân toá taùc ñoäng vaøo söï ñoåi thay. Nhöng moät caâu hoûi ñöôïc ñaët ra laø taïi sao vaán ñeà thay ñoåi giôùi tính cuûa Boà Taùt Avalokitesvara laïi chæ xaûy ra ôû Trung Quoác? Ñaây laø moät caâu hoûi maø coù theå khoâng bao giôø coù ñöôïc moät giaûi ñaùp thoûa ñaùng. Tuy nhieân, toái thieåu cuõng coù hai yeáu toá maø chuùng ta khoâng theå khoâng quan taâm. Thöù nhaát, vaán ñeà naøy lieân heä ñeán neàn vaên hoaù vaø toân giaùo Trung Hoa. Thöù hai laø söï töông ñoái hieám hoi veà " lòch söû " cuûa Boà Taùt Avalokitesvara trong kinh ñieån Phaät giaùo. Chính vì söï khieám khuyeát lôùn lao veà nhöõng huyeàn thoaïi lieân quan ñeán Boà taùt ñaõ khieán cho vieäc saùng taïo nhöõng huyeàn thoaïi veà Ngaøi taïi Trung quoác trôû neân deã daøng hôn. Hôn theá nöõa, nhöõng huyeàn thoaïi naøy treân moät phöông dieän naøo ñoù ñaõ ñöôïc saùng taïo theo quan ñieåm cuûa ngöôøi Trung Hoa veà caùc ñaáng Trôøi Thaàn vaø do ñoù ñaõ ñaùp öùng ñuùng nhu caàu tín ngöôõng cuûa quaûng ñaïi quaàn chuùng.

(1) - Nhöõng böùc tranh Boà Taùt Quaùn AÂm vôùi haøng ria meùp coù theå ñöôïc tìm thaáy trong boä söu taäp cuûa Matsumoto, Tonkoga no kenkyu. Cuï theå nhö böùc 216 (nieân ñaïi 864 C.E.), böùc 98b (nieân ñaïi 943 C.E.), vaø böùc 222 (968 C.E.).

(2) - Hai taùc phaåm tieâu bieåu cuûa khuynh höôùng naøy laø The Creation of Patriarchy (1986) cuûa Gerda Lerner vaø The Language of the Goddess (1989) maø noäi dung ñaõ ñöôïc Katherine K. Young moå xeû töôøng taän trong "Goddessess, Feminists, and Scholars" (1991).

(3) - Peter Gregory duøng töø Sinification (Haùn hoùa - ngöôøi Vieät thöôøng goïi laø chính saùch ñoàng hoùa cuûa ngöôøi Trung Quoác-LND) trong taùc phaåm cuûa oâng: Tsung-mi and the Sinification of Buddhism (1991). Robert Sharf cuõng duøng töø ngöõ töông töï trong moät coâng trình nghieân cöùu khaùc veà Phaät giaùo Trung quoác: "The Treasure Store Treatise (Pao-tsang Lun) and the Sinification of Buddhism in Eight-Century China."

(4) - Hoïc giaû Todd Lewis ñaõ duøng yù nieäm naøy trong khi nghieân cöùu veà tín ngöôõng thôø phöôïng Avalokitesvara cuûa Phaät giaùo Newar (ñöôïc goïi laø Karunamaya taïi ñaây). OÂng ñònh nghóa ñòa phöông hoaù nhö laø "tieán trình bieän chöùng maø qua ñoù moät truyeàn thoáng toân giaùo ñöôïc hoäi nhaäp vaøo moät khu vöïc hoaëc moät saéc daân soáng chung trong moät coäng ñoàng kinh teá xaõ hoäi vaø coù moät neáp soáng vaên hoùa rieâng." (Lewis 1993:150). Trong khi "Nhöõng Truyeàn Thoáng Lôùn" cung caáp moät chæ höôùng tinh thaàn roõ raøng cho nhöõng tín ñoà, nhöõng ngöôøi thaân caän vôùi nhöõng vò giaùo chuû ñaày söùc thu huùt, keå caû nhöõng quy ñieàu chính thoáng veà hoäi nhaäp, truyeàn giaùo, thì lòch söû cho thaáy thöôøng laø ngöôïc laïi, raèng söï toàn taïi cuûa truyeàn thoáng toân giaùo ñaõ quan heä khoâng ít tôùi söï ñoùng goùp bôûi nhieàu tieáng noùi khaùc nhau cuûa ñaïi chuùng nhôø ñoù maø tín ñoà sau naøy coù nhöõng laêng kính veà hoïc thuyeát, nhöõng lôøi daïy phuø hôïp vôùi tình huoáng, cuõng nhö nhöõng caâu chuyeän aån duï trong daân gian ñeå tieáp caän. Nghieân cöùu vaán ñeà "ñòa phöông hoùa toân giaùo" töùc laø ñaøo saâu ñeå phôi baøy nhöõng lyù do cô baûn taïi sao laïi coù söï löïa choïn töø toång theå ñeå truyeàn thoáng naøy tieán trieån phuø hôïp vôùi "tính logic cuûa ñòa phöông" taïi moät khu vöïc vaø thôøi ñieåm ñaëc bieät naøo ñoù" (Lewis 1993:150).

(5) - Paul Harrison ñaët laïi vaán ñeà vieäc söû duïng theo truyeàn thoáng töø ngöõ "Boà taùt thieân giôùi" (celestial bodhisattvas) cuûa Snellgrove (1986), ngöôøi keá tuïc truyeàn thoáng cuûa Har Dayal (1932), Ling (1976), Bashan (1981) vaø Robinson & Johnson (1982) trong moät baøi vieát khoâng xuaát baûn, "Vaên Thuø Sö Lôïi vaø tín ngöôõng toân thôø nhöõng Boà Taùt Thieân Giôùi", trình baøy trong moät hoäi nghò taïi Ñaïi Hoïc University of Texas, Austin vaøo hoài thaùng 10 naêm 1996. OÂng phaûn ñoái vieäc aùp ñaët tình huoáng cuûa caùi coù sau leân caùi coù tröôùc, cho raèng ñoù laø chuyeän khoâng phuø hôïp vôùi söû quan: nhöõng gì maø lyù töôûng boà taùt ñaõ thaønh töïu laïi ñöôïc ñem ñaët ñeå vaøo caùi ñoäng löïc thuùc ñaåy ban ñaàu cuûa noù. OÂng cuõng cho raèng "Ma Ha Taùt" ñôn giaûn chæ laø moät danh hieäu khaùc cuûa boà taùt, khoâng phaûi laø moät tính töø ñeå chæ moät chuùng boà taùt ñaëc bieät naøo ñoù truï xöù ôû thieân giôùi. OÂng nhìn nhaän raèng ña soá Phaät töû tin töôûng vaøo söï hieän höõu cuûa nhöõng vò ñaïi Boà taùt cuõng nhö söï töông tuïc hoaëc nhöõng trình ñoä chöùng quaû khaùc nhau cuûa hoï. "Tuy nhieân, nhöõng nieàm tin nhö theá thuaàn tuùy phaûn aûnh söï phaân bieät veà soá löôïng hôn laø phaân loaïi vaø caøng khoâng phaûi laø söï phaân bieät treân caên baûn phaåm chaát giöõa hai loaïi boà taùt rieâng bieät, moät ôû theá gian vaø moät ôû thieân giôùi, maø giöõa hoï coù moät laèn ranh roõ raøng (Harrison 1996:11).

(6) - Chutiwongs ñaõ xem söï khaùc bieät veà thôøi ñieåm naøy trong moät soá tröôøng hôïp nhö laø moät söï nhaän daïng nhaàm laãn caùc aûnh töôïng. Trong nhöõng theá kyû ñaàu tieân khi vieäc saùng taïo aûnh töôïng Phaät giaùo ñöôïc baét ñaàu, hình aûnh Ñöùc Phaät thöôøng laø ñeà taøi ñöôïc öa chuoäng nhaát, keá ñoù laø Di Laëc, vò Phaät töông lai. Theá nhöng bôûi vì trong moät soá kinh vaên, cuï theå nhö Quaùn Voâ Löôïng Thoï kinh (Amitayusdhyana - Haùn dòch naêm 430) ñaõ moâ taû Boà taùt Quaùn Theá AÂm nhö laø ñang ñoäi moät vò Phaät thu nhoû ôû treân ñænh ñaàu mình, caên cöù vaøo ñieåm naøy, Mallman vaø moät soá söû gia myõ thuaät khaùc ñaõ xem ñaây nhö laø neùt ñaëc ñieåm chính cuûa Avalokitesvara, vaø hoï ñi ñeán vieäc xaùc ñònh nhöõng aûnh töôïng khoâng mang neùt ñaëc thuø naøy laø Di Laëc hay ñôn giaûn hôn, goïi chung laø "Boà taùt" vaø keát luaän raèng söï xuaát hieän hình aûnh cuûa vò Boà taùt naøy vaøo thôøi kyø tröôùc theá kyû thöù naêm raát laø hieám hoi (Mallman 1948:119:27). Tuy nhieân Chutiwongs ñaõ phaûn baùc laäp luaän naøy, cho raèng nhöõng quy ñieàu veà saùng taïo aûnh töôïng trong thôøi kyø sô khai ñang töøng böôùc hình thaønh, theá neân vì lyù do ñoù maø hình töôïng thu nhoû cuûa Phaät treân ñænh ñaàu ñaõ chöa xuaát hieän trong thôøi kyø naøy. Bôûi vaäy nhöõng böùc töôïng xuaát hieän döôùi thôøi Quyù Xöông Haàu (Kusana, töø theá kyû thöù nhaát ñeán thöù 3, C.E.) cho duø khoâng mang hình töôïng thu nhoû cuûa Phaät ôû treân ñaàu vaãn coù theå laø Boà taùt Quaùn Theá AÂm do caên cöù vaøo nhöõng ñaëc tính rieâng bieät khaùc cuûa Ngaøi ñaõ ñöôïc theå hieän. Noùi moät caùch khaùc, maëc daàu nhöõng kinh vaên quy ñònh nhöõng ñaëc tính veà Ngaøi nhö theá ñöôïc keát taäp sau naøy nhöng ñieàu naøy khoâng coù nghóa raèng ngheä thuaät trình baøy aûnh töôïng nhaát thieát phaûi xuaát hieän chaäm hôn sau kinh vaên. Chutiwongs cho raèng lyù do khieán ngöôøi ta nhaàm laãn giöõa aûnh töôïng Quaùn Theá AÂm vaø Di Laëc laø vì caùi tònh bình chöùa nöôùc tröôøng sinh (cam loà - amrta- kalasa) cuûa Boà taùt Quaùn Theá AÂm thöôøng bò nhaàm laãn laø caùi baàu ñöïng nöôùc treân caùc cung trôøi (kamandalu hay kundika). Trong thôøi kyø ñaàu, nhöõng vaät bieåu töôïng duøng ñeå phaân bieät giöõa hai vò Boà Taùt chöa ñöôïc thieát ñònh cho neân Boà taùt Di Laëc vaø Quaùn Theá AÂm vôùi kheá aán cuûa baøn tay vaø caùc vaät duïng tuøy tuøng troâng cuõng chaúng khaùc nhau laø maáy. Nhöõng hình töôïng khaùm phaù trong vuøng Matthura ñöôïc xaùc ñònh laø Di Laëc vaø Quaùn Theá AÂm caû hai ñeàu coù tay maët trong tö theá baét aán voâ uùy trong khi tay traùi thì ñang caàm giöõ moät caùi bình thoùt coå gioáng traùi baàu. Trong kieåu caùch ngheä thuaät AÁn Ñoä ñöông thôøi, ta chæ coù theå phaân bieät ñöôïc söï khaùc nhau giöõa ngöôøi naøy vaø ngöôøi noï bôûi yeáu tính noäi dung cuûa moãi vò ñöôïc bieåu hieän ra qua hình daïng beân ngoaøi. Boà Taùt Di Laëc mang veû khaéc khoå cuûa moät nhaø tu xuaát theá thaáp thoaùng hình aûnh cuûa moät vò Phaät, ñöôïc theå hieän roõ raøng qua maùi toùc xoaén oác maø ngöôøi ta thöôøng thaáy trong caùc tranh töôïng veà Ñöùc Phaät, khoaùc treân mình lôùp taêng baøo truyeàn thoáng cuûa giôùi Taêng só. Trong khi ñoù Boà Taùt Quaùn Theá AÂm theå hieän nhaân caùch cuûa moät nhaân vaät ñaày quyeàn uy, tích cöïc vaø khaån thieát qua phuïc söùc vöông giaû vaø vöông mieän oai nghi. Laø nhöõng vò Boà taùt, hôn theá nöõa, nhöõng baäc cöùu ñoä nhaân sinh trong thôøi ñaïi khoâng coù Phaät hieän theá, hoï ñöôïc trình baøy vôùi caùnh tay phaûi dang ra nhö baøy toû yù höôùng baûo veä tín ñoà trong khi ñoù tay traùi caàm bình nöôùc tröôøng sinh cam loà nhö laø söï ban phuùc laønh cao caû cho nhaân loaïi." (Chutiwongs 1984:23). Cuõng theo Chutiwongs, nhöõng ngheä nhaân thôøi coå AÁn Ñoä thöôøng coù khuynh höôùng trình baøy bieåu töôïng bình nöôùc cam loà baát töû naøy cho haàu heát nhöõng nhaân vaät thaàn linh quan troïng cuûa hoï, khoâng phaân bieät toân giaùo hay chöùc naêng. Cuï theå laø caùc vò thaàn Indra, Siva, Lokapalas (nhöõng vò thaàn baûo hoä theá giôùi naøy), cuõng nhö caùc nhaân vaät thaàn thoaïi canh giöõ linh thuûy cuûa söï soáng ñöôïc bieát nhö laø Long Vöông, vaø taát caû caùc vò Boà Taùt khoâng teân keå caû Boà Taùt Di Laëc, Quaùn Theá AÂm. (1984:25). Tuy nhieân bôûi vì caùi tònh bình naøy ñaõ bò nhaän laàm laø bình nöôùc cuûa nhaø tu khoå haïnh cuõng nhö Boà taùt Di Laëc ñöôïc tin töôûng nhö laø nhaân vaät tieâu bieåu lyù töôûng cuûa ngöôøi khoå tu, theá neân nhöõng hình töôïng vôùi tay caàm caùi bình naøy thöïc söï ra laø Boà Taùt Quaùn Theá AÂm ñaõ bò nhaän laàm ra laø Boà Taùt Di Laëc. Chutiwongs ñi ñeán keát luaän: "Moät ñaèng do söï hieåu laàm veà yù nghóa töôïng tröng cuûa chieác bình, ñoàng thôøi cuøng vôùi ñònh kieán sai laàm cho raèng Boà Taùt Quaùn Theá AÂm khoâng theå ñöôïc mieâu taû ñuùng neáu nhö khoâng mang moät hình töôïng Phaät thu nhoû ôû treân ñaàu, hình nhö ñaõ taïo neân chöôùng ngaïi trong vieäc nhaän thöùc moät ñieàu khaù hieån nhieân raèng ñaây chính laø nhöõng hình töôïng tieâu bieåu cuûa moät vò Boà Taùt cuõng phoå caäp khoâng keùm gì Boà Taùt Di Laëc trong theá kyû thöù nhaát. Vaøo thôøi ñieåm naøy, nhaân vaät ñaàu ñoäi khaên xeáp naøy ñaõ chieám moät vò trí voâ cuøng quan troïng trong ngheä thuaät Phaät giaùo. Ñaây laø moät söï thöïc hieån nhieân baét nguoàn töø söï kieän nhöõng hình töôïng cuûa vò Boà Taùt naøy nhö laø moät linh thaàn ñoäc laäp ñaõ xuaát hieän khoâng hieám trong ngheä thuaät thôøi Quùy Xöông Haàu (Kusana) taïi Matthura cuõng nhö trong giai ñoaïn tieáp theo sau ñoù.

… Nhö vaäy, chuùng toâi cho laø ñieàu ñuùng ñaén khi xem nhöõng hình töôïng cuûa vò Boà Taùt vôùi khaên xeáp treân ñaàu chính laø nhöõng hình aûnh cuûa Boà Taùt Quaùn Theá AÂm, ngöôøi ñaõ ñöôïc bieåu tröng qua nhöõng kieåu caùch khaùc nhau trong ngheä thuaät AÁn Ñoä thôøi sô khôûi qua nhaân daùng vöông giaû, traùi vôùi hình aûnh khoå haïnh cuûa vò Boà Taùt Di Laëc" (1984:27-28).

(7) - Paul Harison neâu nghi vaán veà tính caùch chaân thöïc cuûa baûn dòch Ñaïi Thöøa Voâ Löôïng Thoï Trang Nghieâm kinh (Laïc höõu Trang Nghieâm kinh, Sukhavativyuha Sutra) do Ngaøi Chi-Laâu-Ca-Saám (Lokaksema, ñeán Traøng An vaøo khoaûng naêm 167) phieân dòch, thöôøng ñöôïc coi nhö laø baèng chöùng söû lieäu ñaàu tieân veà tín ngöôõng toân thôø Boà Taùt Quaùn Theá AÂm taïi AÁn Ñoä, vaø nhö theá nieân ñaïi xuaát hieän cuûa cuoán kinh coøn laø vaán ñeà nghi vaán. Maëc duø caùc nhaø hoïc giaû tin töôûng raèng boä Ñaïi Söï (Mahavatsu) ñaõ ñöôïc vieát ra sôùm nhaát laø vaøo khoaûng naêm 200 tröôùc Coâng nguyeân hoaëc chaäm laém cuõng vaøo khoaûng 300 C.E., tuy nhieân moät soá cho raèng phaåm Quaùn Kinh (Avalokita Sutra) trong boä kinh naøy coù theå ñaõ ñöôïc ngöôøi ta theâm vaøo sau naøy. Bôûi vì Boà Taùt Quaùn Theá AÂm chæ xuaát hieän duy nhaát moät laàn trong Thaønh Cuï Quang Minh ÑònhYÙ Kinh (Cheng-chu kuang-ming ting-i ching) vaø xuaát hieän trong nhöõng thöù töï khaùc nhau hay khoâng theo moät thöù töï naøo caû trong Druma-kinnararaja pariprccha Sutra, khieán Harrison (1996:8) cuõng neâu ra moái nghi ngôø töông töï laø ñaõ do ngöôøi ñôøi sau theâm vaøo. Jan Nattier (1992:166) cho raèng Taâm Kinh laø moät kinh vaên do ngöôøi Trung quoác saùng taùc, sôùm nhaát laø vaøo khoaûng theá kyû thöù naêm vaø chaäm nhaát cuõng vaøo khoaûng theá kyû thöù Baûy. Vaø cuoái cuøng, Gregory Schopen (1978) cho raèng ñieåm töïa coå ñieån cuûa truyeàn thoáng tín ngöôõng Quaùn Theá AÂm laø phaåm Phoå Moân trong kinh Phaùp Hoa cuõng do ngöôøi ñôøi sau theâm vaøo, ñöôïc vieát ra khi tính caùch phoå caäp cuûa Boà Taùt Quaùn Theá AÂm ñaõ ñöôïc thieát ñònh. Hoïc giaû Kern (1965:xxi) cuõng tin raèng kinh Phaùp Hoa nguyeân thuûy chæ coù 21 phaåm, nhöõng phaåm coøn laïi keå caû Phoå Moân laø ñöôïc theâm vaøo sau naøy.

(8) - Ngaøi Huyeàn Trang ñaõ moâ taû veà tín ngöôõng toân thôø hình töôïng Boà Taùt Quaùn Theá AÂm ôû moät vaøi choã trong cuoán saùch du kyù cuûa mình, "Taây Du Kyù" do Samuel Beal dòch vaøo naêm 1884 (Vol.1, pp.60, 127, 160, 212 vaø Vol. 2, pp. 103. 116, 172-73). Nhöõng hình töôïng cuûa Boà Taùt Quaùn Theá AÂm raát linh thieâng vaø saün saøng ñaùp öùng ñoái vôùi ngöôøi caàu nguyeän: Ngaøi coù theå "hieän ra töø nhöõng hình töôïng naøy, töø taám thaân tuyeät myõ cuûa Boà Taùt, ñeå ban phaùt söï yeân tónh vaø an oån cho khaùch löõ haønh" (Beal 1884, vol. 1:60). Boà Taùt cuõng ban aân hueä cho baát cöù ai muoán tröïc tieáp troâng thaáy Ngaøi: "Baát cöù ai phaùt nguyeän aên chay cho ñeán khi cheát vaø taäp trung vaøo hình töôïng cuûa vò Boà Taùt naøy, laäp töùc Boà Taùt seõ töø trong hình hieän ra moät caùch uy nghi röïc rôõ" (vol. 1:160). Hình töôïng Boà Taùt cuõng coù khaû naêng tieân tri vaø ñöa ra nhöõng lôøi chæ daãn.

(9) - Nhöõng thaûo luaän chung quanh vaán ñeà naøy caên baûn laø döïa vaøo taùc phaåm "Myõ Thuaät Coå Ñieån AÁn Ñoä" (The Art of Ancient India, 1985) cuûa Huntingtons, ñöôïc coi nhö laø coâng trình nghieân cöùu bao goàm nhöõng kieán thöùc caäp nhaät hoaù nhaát veà chuû ñeà naøy.

(10) - Chutiwongs ñaõ ñöa ra moät nhaän xeùt khaù lyù thuù raèng Boà Taùt Quaùn Theá AÂm döôùi theå daïng Lieân Hoa Thuû (Padmapani) coù theå "ñaõ baét ñaàu söï nghieäp cuûa mình ñoái vôùi Phaät töû Caøn Ñaø La nhö laø moät linh thaàn ñoäc laäp -moät nhaân vaät ñaùng toân kính, vaø bôûi vì tính caùch quan troïng cuûa vò linh thaàn naøy- laàn hoài ñaõ ñöôïc ñoàng hoùa thaønh moät nhaân vaät trong Tam Thaùnh.Vaø cuõng chæ töø ñaây trôû ñi nhaân caùch cuûa Ngaøi môùi baét ñaàu theå nhaäp vôùi hình aûnh cuûa vò thò giaû ñaëc bieät ñang caàm giöõ nhöõng caùnh hoa cuùng döôøng vaø tieáp tuïc ñöôïc phaùt trieån theo chieàu höôùng naøy. Ñaõ coù baèng chöùng chaéc chaén cho thaáy Boà Taùt Quaùn Theá AÂm ñaõ ñöôïc thôø phöôïng nhö moät linh thaàn ñoäc laäp taïi Caøn-Ñaø-La. Caên cöù vaøo soá löôïng hình töôïng phong phuù cuûa Ngaøi taïi ñaây, tín ngöôõng toân thôø Boà Taùt Quaùn Theá AÂm hieãn nhieân cuõng quan troïng khoâng keùm tín ngöôõng toân thôø Boà Taùt Di Laëc.

(11) - Caûm ôn Robert Brown cuûa Ñaïi hoïc University of California at Los Angeles veà söï lieân heä naøy. OÂng ñaõ ñöa ra böùc hình vaø thaûo luaän yù nghóa cuûa noù trong baøi vieát "Soteriological Androgyny: The Gupta Period Sarnath Buddha Image and Buddhist Doctrine" taïi AAS, Boston, thaùng Ba, 1999.

(12) - Theå daïng ñaëc bieät naøy cuûa Boà Taùt Quaùn Theá AÂm ñöôïc goïi laø Khasarpana Avalokitesvara, ñöôïc xuaát hieän vaøo khoaûng theá kyû thöù Naêm. Huntington moâ taû hình töôïng nhö theá coù nieân ñaïi khoaûng naêm 475, döôùi thôøi Sarnath: Boà taùt ñöôïc toâ ñieåm vôùi nhöõng vaät trang söùc, coù khuoân maët töôi cöôøi, tuoåi chöøng ñoâi taùm, tay traùi caàm moät caønh hoa sen, trong khi tay phaûi ñang baét thí nguyeän aán, ñoàng thôøi mang moät hình töôïng Phaät thu nhoû treân ñænh ñaàu. Phía döôùi caùnh tay phaûi cuûa Ngaøi laø hai con ngaï quûy ñang aån naáp. "Loøng töø bi cuûa Boà Taùt Quaùn Theá AÂm ñoái vôùi muoân loaøi ñöôïc theå hieän qua doøng nöôùc cam loà tuoân ra töø baøn tay thí nguyeän ñeå cöùu vôùt nhöõng chuùng sanh ñang ñau khoå vì ñoùi khaùt" (Hungtington 1985:204).

(13) - Soper ñaõ ñem ra thaûo luaän moät soá thí duï trong baøi vieát khaù daøi cuûa oâng. Cuï theå nhö, "Caùi khaên xeáp ñoäi ñaàu töông ñoái ñôn giaûn cuûa AÁn Ñoä ñaõ ñöôïc chuyeån thaønh chieác noùn trau chuoát mang maøu saéc ñaëc bieät toân giaùo hôn khi ngöôøi ta theâm vaøo ñoù nhöõng bieåu töôïng veà maët trôøi, maët traêng coù theå ñaõ ñöôïc vay möôïn töø chieác vöông mieän cuûa trieàu ñaïi Sasanian" (vol. 7, no. 3, 1949:264); "Treân moät ñoàng tieàn döôùi thôøi Ka-Nò-Saéc-Ca, laàn ñaàu tieân moät hình Phaät ñöùng ñaõ ñöôïc trình baøy vôùi aùnh haøo quang bao quanh thaân mình gioáng nhö moät vò thaàn thaùi döông. Myõ thuaät AÁn Ñoä cho ñeán khi xuaát hieän nhöõng bích hoïa döôùi thôøi Ajanta raát hieám thaáy trình baøy haøo quang, trong khi ñoù taïi Hadda keå töø trieàu ñaïi naøy trôû ñi, raát nheàu hình töôïng Phaät ngoài ñaõ ñöôïc toâ ñieåm vôùi vaàng aùnh saùng maët trôøi laãn haøo quang bao quanh ñaàu" (vol.8, nos. 1 and 2, 1950:72).

(14) - Holt ñaõ toùm taét nhöõng noäi dung cuûa caû hai baûn Quaùn Kinh vaø duyeät xeùt laïi nhöõng sai laàm cuûa caùc hoïc giaû trong vieäc xaùc ñònh nieân ñaïi. Trong khi Bhattacharyya khaúng ñònh raèng chuùng xuaát hieän vaøo khoaûng theá kyû thöù ba tröôùc coâng nguyeân, moät soá hoïc giaû khaùc tin raèng chuùng ñaõ ñöôïc ngöôøi ñôøi sau theâm thaét vaøo boä Ñaïi Söï bôûi vì moät trong hai boä kinh naøy ñaõ ñöôïc ngaøi Tòch Thieân (Santideva) trích daãn nhö laø moät kinh vaên ñoäc laäp trong taùc phaåm Siksasamuccaya (Winternitz 1927, vo. 2:245; Holt 1991:31-33, 229).

(15) - Ba möôi ba hình töôïng Quaùn Theá AÂm ñöôïc trình baøy laø: (1) Quaùn Theá AÂm vôùi caønh döông, (2) Ñöùng treân ñaàu roàng, (3) Caàm kinh saùch, (4) Trong voøng aùnh saùng, (5) Theá ngoài vöông giaû, (6) Baïch Y Quaùn Theá AÂm, (7) Töïa vaøo hoa sen, (8) Nhìn vaøo thaùc nöôùc, (9) Ban thuoác (10) Quaùn AÂm Giaø Lam, (11) Ñöùc Vöông (Brhama), (12) Thuûy Nguyeät, (13) Moät Chieác Laù, (14) Coå maøu xanh, (15) Toång quaùt veà thieân giôùi, (16) Keùo daøi thoï maïng, (17) Traân chaâu, (18) Cöûa ñaù, (19) Tónh laëng, (20) Vi teá (Anu), (21) Abhetti, (22) Dieäu Y Quaùn Töï Taïi (Parnasvari), (23) Tæ löu ly (Vaidurya), (24) Quaùn AÂm Tara, (25) Quaùn AÂm truù trong thaân soø, (26) Saùu giai ñoaïn, (27) Ñaïi Töø Bi, (28) Maõ lang phuï, (29) Anjali (30) Nhö thò, (31) Baát nhò, (32) Lieân hoa thuû, vaø (33) Töôùi nöôùc (Goto 1958:170-82). OÂng ñaõ duøng Butsuzo-zu-I (Töï ñieån hình aûnh Phaät giaùo minh hoïa), moäc baûn thôøi ñaïi Ueá ñoä (Edo) laøm nguoàn taøi lieäu chính. Nhöõng böùc veõ moâ taû hình töôïng Quaùn Theá AÂm sau naøy ñaõ ñöôïc Balei Hemmi in laïi (1960: 228-32). Theo Louis Freùdeùric, "Nhöõng theå daïng khaùc cuûa 33 hình töôïng Quaùn AÂm naøy xuaát hieän töông ñoái chaäm hôn, haàu nhö phaàn lôùn chæ ra ñôøi sau thôøi Kamakura (1333). Moät soá hình töôïng naøy laïi ñöôïc tieáp tuïc trình baøy döôùi hình thöùc hoïa phaåm, trong khi nhöõng ñeà taøi coøn laïi ñaõ khoâng haáp daãn maáy ñoái vôùi caùc ngheä nhaân" (1995:157-62). Maëc duø moät soá theå daïng caù bieät cuõng ñaõ thaáy xuaát hieän trong nhöõng boä söu taäp tranh veõ Nhaät baûn thôøi Trung Coå, cuï theå nhö Besson Zakkhi cuûa Shinkaku (fl. 1117-1180), hoaëc Kakuzensho cuûa Kakuzen (b. 1144), nhöng taát caû 33 theå daïng naøy ñöôïc xem nhö ôû chung trong moät boä söu taäp chæ ñöôïc hoaøn toaøn chaáp nhaän veà sau naøy. Danh saùch naøy bao goàm nhöõng noäi dung lieân quan ñeán nhöõng duï ngoân trong kinh Phaùp Hoa, caùc kinh saùch Maät giaùo cuõng nhö nhöõng huyeàn thoaïi daân gian cuûa Trung quoác veà Boà Taùt Quaùn Theá AÂm. Moät ñieàu cuõng neân löu yù raèng moät soá trong 33 theå daïng Quaùn AÂm naøy ñöôïc trình baøy Ngaøi ñang ngoài treân thaïch baøn. Cornelius ñaõ baøn veà nhöõng theå daïng naøy trong Chöông 6 cuûa taùc phaåm "A Study of the Paintings of the Water-Moon Kuan Yin", xuaát baûn naêm 1971. Cuõng neân ñoïc theâm taùc phaåm "Chinese Bud dhist Sculpture under the Liao" (1993:100) cuûa taùc giaû Marilyn Leidig Gridley veà vaán ñeà naøy.

(16) - "Quaùn AÂm truù trong thaân soø" lieân heä ñeán caâu chuyeän lòch söû xaûy ra döôùi trieàu Vaên Toâng Hoaøng ñeá ñôøi Ñöôøng. Vò hoaøng ñeá naøy raát thích aên soø bieån, theá nhöng vaøo thaùng ñaàu cuûa naêm 836, vieân quan ngöï soaïn ñaõ khoâng theå caïy môû moät con soø lôùn. Theá roài sau khi caàu nguyeän, voû soø lieàn môû ra vaø trong ñoù coù chöùa moät böùc töôïng cuûa Boà Taùt Quaùn Theá AÂm. OÂng ñaõ hoûi vò thieàn sö Duy Chaùnh noåi danh ñöông thôøi veà yù nghóa cuûa vieäc naøy vaø sau khi ñöôïc giaûi thích ñaõ ñi ñeán quyeát ñònh töø boû thoùi quen thích aên soø. Ñoàng thôøi hoaøng ñeá cuõng ra leänh cho toaøn theå töï vieän taïi Trung Quoác döïng toân töôïng thôø Boà Taùt Quaùn Theá AÂm (Fo-tsu t'ung chi, Ch'uan 41. T 49:384b-c). Quaùn AÂm Giaø Lam vaø Maõ lang phuï cuõng laø nhöõng truyeän truyeàn kyø daân gian lieân quan ñeán moät phuï nöõ soáng vaøo theá kyû thöù 9 taïi Trung Quoác, truyeän sau naøy seõ ñöôïc ñeà caäp ñeán ôû chöông 10.