Ngöôøi Cö Só          [ Trôû Veà ]          [ Trang Chuû ]

 

Phaät Giaùo taïi Ba Tö

Thích Nguyeân Taïng

 
Ba Tö (Persia) laø teân cuõ cuûa Iran ngaøy nay (chính thöùc ñoåi thaønh Iran vaøo naêm 1935), moät quoác gia naèm ôû Taây Nam Chaâu AÙ thuoäc vuøng Trung Caän Ñoâng, phía baéc giaùp giôùi vôùi Lieân Xoâ (cuõ), ñoâng giaùp ranh vôùi Pakistan vaø Afghanistan, nam giaùp vôùi Vònh Ba Tö vaø Taây giaùp vôùi Thoå Nhó Kyø vaø Irag. Thuû ñoâ Teheran. Dieän tích: 1.648.000 km2 . Daân soá: 54.710.000 ngöôøi (thoáng keâ naêm 1997). Hieän taïi Hoài giaùo laø quoác giaùo taïi Ba Tö, nhöng Phaät Giaùo (PG) vaãn ñöôïc xem laø moät toân giaùo coù maët ôû Ba Tö vaøo ñaàu theá kyû thöù 2 tröôùc Taây Lòch. Ñaây laø moät ñieàu raát lyù thuù cho nhöõng nhaø söû hoïc vaø khaûo coå hoïc PG coù dòp ñeå phaêng tìm laïi con ñöôøng truyeàn baù Chaùnh Phaùp cuûa caùc baäc tieàn boái naêm xöa taïi xöù sôû naøy.

Trong theá kyû qua, caùc nhaø nghieân cöùu Ba Tö cho bieát raèng coù moät soá chuyeän tieàn thaân Ñöùc Phaät (Jataka stories) töøng ñöôïc bieát ñeán ôû Ba Tö döôùi nhan ñeà laø Pancatantra, ñöôïc chuyeån dòch sang tieáng Ba Tö vaøo theá kyû thöù 6 theo chieáu chæ cuûa vua Khusru, vaø ñöôïc dòch sang tieáng AÙ Raäp vaø tieáng Xy-ri vaøo theá kyû thöù 8, döôùi töïa ñeà laø Kalilag va Damnag. Baûn dòch tieáng Ba Tö naøy veà sau laïi ñöôïc chuyeån ngöõ sang tieáng Hy Laïp, La Maõ vaø Do Thaùi. Ñeán theá kyû thöù 8, quyeån saùch Cuoäc ñôøi cuûa Ñöùc Phaät (The Life of Lord Buddha) ñöôïc oâng John dòch sang tieáng Hy Laïp, taùc phaåm raát ñöôïc phoå bieán ôû caùc nöôùc Trung Ñoâng thôøi baáy giôø. Theo oâng Rashid al-Dìn, moät nhaø söû hoïc soáng vaøo theá kyû thöù 13, ghi nhaän raèng coù ít nhaát möôøi moät boä Kinh Phaät ñöôïc chuyeån ngöõ vaø löu haønh roäng khaép treân ñaát nöôùc Ba Tö vaøo thôøi ñoù, trong soá naøy coù Kinh Voâ Löôïng Thoï (Sukhavati- Vyuha sutra) vaø Kinh Ñaïi Thöøa Trang Nghieâm Baûo Vöông (Karanda-vyuha) ñöôïc ghi nhaän coøn hieän höõu cho tôùi ngaøy nay. Gaàn ñaây , ngöôøi ta coøn tìm thaáy theâm moät soá Kinh nhö Töông Öng Boä Kinh (Samyutta Nikaya), Taêng Chi Boä Kinh (Anguttara Nikaya) vaø Thoï Kyù Di Laëc Kinh ( MaitreyaVyakarana).

Maëc duø neàn vaên hoùa cuûa Ba Tö vaø AÙ Raäp ñöôïc xem laø coù aûnh höôûng qua moät soá maãu chuyeän tieàn thaân cuûa Ñöùc Phaät, nhöng cho ñeán nay vaãn chöa tìm thaáy moät baûn dòch tieáng Ba Tö, AÙ Raäp hay ngoân ngöõ Trung Ñoâng naøo khaùc. Söï aûnh höôûng cuûa PG treân neàn vaên hoïc Ba Tö maø hieän taïi chuùng ta thaáy qua nhöõng taùc phaåm cuûa nhöõng nhaø söû hoïc, ñòa lyù hoïc vaø ñaëc bieät laø nhaân chuûng hoïc chæ laø nhöõng töø ngöõ PG nhö al Budd (Ñöùc Phaät), al Budasf (Boà taùt), v.v... Trong vaên chöông cuûa Ba Tö, ñaëc bieät ôû phía Ñoâng Ba Tö, thöôøng mieâu taû nhöõng hình aûnh vaø bieán coá cuûa PG töø nhöõng ngoâi chuøa ôû vuøng Merv vaø Balkh. Veà kieán thöùc nghi leã cuûa PG coù lieân heä vôùiuø moät baûo thaùp ôû Balkh ñöôïc thuaät laïi bôûi nhaø söû hoïc Ba Tö Ibn al-Faqih vaøo theá kyû thöù 10 vaø söû gia ngöôøi Sy-ri, oâng Yaqut, vaøo theá kyû 13. Veà maët hieåu bieát PG cuûa ngöôøi Ba Tö coøn raát thoâ thieån vaø haïn cheá, vì noù phaûi leä thuoäc vaøo söï thònh suy cuûa PG taïi caùc nöôùc Trung AÙ vaø Afghanistan, maët khaùc, söï taøn luïi cuûa PG taïi AÁn Ñoä theo sau cuoäc taán coâng khoác lieät cuûa ñoäi quaân Hoài giaùo, cuõng aûnh höôûng ñeán söï phaùt trieån PG cuûa caùc quoác gia laân caän.

Phaät giaùo taïi Ba Tö ñöôïc ghi nhaän laø phaùt trieån vaø phoå bieán trong hai thôøi kyø, thöù nhaát laø ñaàu theá kyû thöù 3 keùo daøi ñeán theá kyû thöù 7 khi gaëp söï taán coâng cuûa phong traøo Hoài Giaùo; thöù hai, PG laïi moät laàn nöõa ñöôïc phuïc höng bôûi söï chinh phuïc Ba Tö cuûa ngöôøi Moâng Coå vaøo ñaàu theá kyû thöù 13.

Veà con ñöôøng truyeàn baù PG vaøo Ba Tö coù theå laø gaén lieàn vôùi hai höôùng nhö sau: Thöù nhaát, con ñöôøng truyeàn giaùo ñöôïc khôûi xöôùng vaøo trieàu ñaïi cuûa vua A-Duïc. Söû lieäu ghi nhaän raèng nhieàu taêng só ñaõ ñöôïc phaùi ñeán truyeàn phaùp taïi thaønh phoá Bactria vaø Gandhara thuoäc Afghanistan, nhôø vaäy maø PG ñaõ phaùt trieån taïi xöù sôû naøy vaø cuoái cuøng traøn qua Khurasan, (moät thaønh phoá naèm veà phía Ñoâng Baéc cuûa nöôùc Ba Tö ngaøy nay). Thöù hai, PG ñöôïc truyeàn vaøo Ba Tö qua ngaõ ñöôøng tô luïa (silk route), con ñöôøng naøy noái lieàn Ñoâng Taây, xuaát phaùt töø vuøng Ñoâng vaø Taây AÁn, do caùc nhaø buoân ngöôøi AÁn khai phaù ñeå noái keát vôùi caùc quoác gia coù moái lieân heä veà thöông maïi. Caùc nhaùnh maø con ñöôøng tô luïa ñi qua laø Batria vaø Gandhara ñeå ñi tôùi vuøng Ñòa Trung Haûi vaø caùc nhaø buoân PG ñaõ coù cô hoäi ñeå gieo raéc haït gioáng Boà Ñeà vaøo caùc nôi naøy. Söû lieäu cuõng ghi nhaän raèng vaøo ñaàu theá kyû thöù II tröôùc TL, caùc nhaø buoân AÁn thöôøng döøng chaân taïi vònh Ba Tö vaø AÙ Raäp, ñieàu naøy giaûi thích taïi sao caùc ñòa danh trong vuøng naøy mang daáu veát cuûa ngoân ngöõ AÁn, nhö but hay hind (AÁn Ñoä) vaø bahaør, chöõ Sanskrit laø vihaøra (tu vieän PG).

Maëc duø ñaïo Thôø Löûa ( Zoroastrianism) laø moät ñaïo coù öu theá taïi Ba Tö, nhöng PG vaãn ñöôïc truyeàn nhaäp vaø phoå bieán, ñieàu naøy ñöôïc chöùng minh bôûi tieàn ñoàng PG cuûa Peroz, con trai cuûa vua Ardahir I (226-41 sau TL), moät ngöôøi theo ñaïo Phaät vaø ñaïo Thôø Löûa. Tuy nhieân, vaøo theá kyû thöù ba cuõng coù moät vaøi chöùng cöù veà vieäc PG gaëp phaûi söï khaùn cöï cuûa nhaø caàm quyeàn. OÂng Kartir, moät vò tu só uy tín cuûa ñaïo Thôø Löûa, ghi laïi treân bia ñaù raèng PG vaø moät soá toân giaùo khaùc taïi vöông quoác Sassanian ñaõ bò ñaøn aùp. Al-Bìruønì, moät söû gia Ba Tö ôû vaøo theá kyû 11, cuõng khaúng ñònh raèng PG ñaõ bi aùp löïc trong thôøi kyø naøy tröôùc luùc Ñaïo Hoài (moät toân giaùo lôùn do nhaø tieân tri Muhammad (570-632) saùng laäp taïi nöôùc AÙ Raäp vaøo theá kyû thöù 7 tröôùc TL) truyeàn ñeán Ba Tö.

Baèng chöùng cuï theå veà söï toàn taïi cuûa PG taïi Ba Tö ngaøy nay raát moûng manh, haàu nhö khoâng coøn gì caû. Caùc hang ñaù nhaân taïo raát coâng phu ôû Chehelkhaneh vaø Haidari gaàn vònh Ba Tö ñöôïc xem nhö laø nhöõng tu vieän PG, ñöôïc taïo döïng theo kieán truùc cuûa AÁn Ñoä vaø Trung AÙ. Ruûi thay, khoâng coù moät baèng chöùng roõ raøng naøo coøn toàn taïi ñeå xaùc minh söû lieäu naøy. Truyeàn thuyeát cuûa Ba Tö keå raèng, trong hai theá kyû thöù 8 vaø 9, taïi Ba Tö coù moät hoaøng toäc theo PG raát huøng maïnh mang teân laø Barmakid ôû thuû phuû Balkh. Nhieàu taùc giaû ngöôøi AÙ Raäp cuõng thöøa nhaän ñieàu naøy nhö laø moät ñeà taøi truyeàn khaåu. Hoaøng toäc naøy ñaõ xaây döïng vaø troâng nom nhieàu Tu vieän PG Nawbahaør naèm raûi raùc ôû ñoâng baéc Ba Tö. Khoâng may thay, Hoaøng toäc naøy ñaõ bò suïp ñoå theo sau cuoäc thöông thuyeát baát thaønh vôùi trieàu ñình Abbasid ñaët taïi Baghdad. Sau ñoù, döôøng nhö heä thoáng tu vieän Nawbahaør ñaõ bò tòch thu tröôùc thôøi ñieåm Hoài giaùo xaâm laêng ñeán vuøng naøy, vì khi ngöôøi Hoài giaùo ñeán thì hình boùng cuûa PG khoâng coøn thaáy ôû ñoù nöõa. Tieáp theo ñoù, nhöõng ngoâi Tu vieän PG Nawbahaør ñöôïc chuyeån sang laøm thaùnh ñöôøng cuûa Hoài giaùo.

Thôøi kyø PG ñöôïc xem laø phaùt trieån taïi Ba Tö laø vaøo ñaàu theá kyû thöù 13 khi Thaønh Caùt Tö Haõn (Genghis Khan, 1162-1227) xaâm laêng ñaát nöôùc naøy vaøo naêm 1218. Vò vua Moâng Coå naøy vaø caùc quaàn thaàn cuûa oâng ñeàu laø Phaät töû, neân caùc vò laø nhöõng nhaø baûo hoä cho PG taïi Ba Tö cho ñeán khi vua Ghazan Khaøn ñoåi theo Ñaïo Hoài vaøo naêm 1295 . Trong thôøi gian coøn uûng hoä PG, caùc vua Moâng Coå ñaõ coù nhöõng döï aùn xaây döïng chuøa chieàn moät caùch raát quy moâ taïi vöông quoác Maragheh, (naèm phía ñoâng baéc Ba Tö) vaø nhieàu nôi khaùc, nhöng keá hoaïch naøy ñaõ bò baõi boû theo leänh cuûa vua Ghazan, tieáp ñoù nhöõng ngoâi chuøa ñaõ bò phaù huûy hoaëc chuyeån qua laøm Thaùnh ñöôøng Hoài giaùo. Raát coù theå nhöõng baèng chöùng trong thôøi kyø naøy coù hai hang ñoäng nhaân taïo ôû Chehelkhaneh vaø Haidari, caû hai nôi ñeàu ôû gaàn coá ñoâ Moâng Coå Maragheh. Caû hai hang ñoäng raát noåi tieáng naøy ñaõ ñöôïc caùc hoïa só veõ laïi baèng tranh maøu nöôùc ñeå trang trí trong nhöõng thaùnh ñöôøng Hoài giaùo. Nhöõng noã löïc sau naøy cuûa vua Moâng Coå Uldjaitu (1305-16) boû Ñaïo Hoài vaø trôû veà vôùi Ñaïo Phaät ñeå phuïc höng laïi PG ôû Ba Tö, nhöng tieác thay, PG ñaõ bieán maát taïi xöù sôû naøy vaøo haäu baùn theá kyû thöù 14.

Ngaøy nay, hình aûnh cuûa Phaät giaùo taïi Ba Tö, coøn chaêng chæ laø nhöõng laù côø ñöôïc trang hoaøng treân nhöõng ngoâi thaùp ôû taïi thaønh phoá Caucasus, maø ngöôøi ta tin raèng noù coù theå laø nhöõng aûnh höôûng coøn xoùt laïi cuûa ngöôøi Moâng Coå treân xöù sôû Trung Ñoâng naøy./.

(Toång hôïp taïi lieäu töø:
-- A CONCISE HISTORY OF BUDDHISM,  England 1997
-- CULTURES OF THE WORLD IRAN,  New York 1993
-- ENCYCLOPAEDIA BRITANNICA,  Chicago1984)

Thích Nguyeân Taïng,
Chuøa Quaûng Ñöùc
Melbourne, Australia
[ Trôû Veà ]