Naêm Thaùi Toâng leân 20 tuoåi, hoaøng haäu laø Chieâu Thaùnh (Lyù Chieâu Hoaøng) môùi 19 tuoåi. Vaäy maø Traàn Thuû Ñoä eùp Thaùi Toâng phaûi boû Chieâu Thaùnh ñeå cöôùi ngöôøi chò cuûa Chieâu Thaùnh laø Thuaän Thieân, laø baáy giôø laø vôï cuûa anh mình laø Traàn Lieãu. Thuaän Thieân laïi ñang coù mang. Sôû dó Traàn Thuû Ñoä laøm nhö vaäy laø vì trong loøng noân nao muoán Thaùi Toâng coù con ngay ñeå ñaûm baûo söï lieân tuïc cuûa doøng doõi gia ñình thoáng trò. Thuaän Thieân ñaõ coù mang, neáu Thaùi Toâng laäp Thuaän Thieân laøm hoaøng haäu thì chaéc chaéc trong voøng maáy thaùng seõ coù ñöôïc moät ngöôøi con. Haún nhieân laø Thaùi Toâng phaûn ñoái kòch lieät vieäc phaûi boû ngöôøi yeâu ñeå cöôùi ngöôøi vôï ñaõ coù mang cuûa anh ruoät. Nhöng Traàn Thuû Ñoä coù nhieàu uy quyeàn quaù, Thaùi Toâng khoâng coù caùch naøo ngaên ñöôïc oâng ta. Chieâu Thaùnh bò giaùng xuoáng laøm coâng chuùa. Coâng chuùa Thuaän Thieân, vôï cuûa Traàn Lieãu, ñöôïc laäp laøm hoaøng haäu. Traàn Lieãu phaãn uaát, lieàn daáy binh noåi loaïn. Vieäc xaåy ra vaøo thaùng gieâng naêm Bính thaân (1236)[1].

Mang naëng taâm tình khoå ñau vaø ñoái phoù vôùi tình traïng caêng thaúng ñoù, ngöôøi con trai hai möôi tuoåi kia khoâng theå naøo chòu ñöïng ñöôïc nöõa. Vaøo möôøi giôø ñeâm ngaøy moàng ba thaùng Tö naêm aáy, vua boû ngai vaøng ra ñi, tìm leân ñænh nuùi Yeân Töû. vua ñem theo baûy taùm ngöôøi tuøy tuøng, ñi baèng ngöïa. Vua noùi raèng ñi ñeå nghe döï luaän daân gian maø bieát ñöôïc loøng daân ñeå beà trò nöôùc. Sang soâng, ñoaøn ngöôøi ñi veà phía Ñoâng. Luùc aáy vua môùi noùi roõ yù ñònh ñi tu vôùi maáy ngöôøi tuøy tuøng vaø baûo hoï ra veà. Moïi ngöôøi ñeàu ngaïc nhieân khoùc loùc. Vaøo khoaûng saùu giôø saùng hoâm sau vua ñeán beán ñoø Ñaïi Than ôû nuùi Phaû Laïi. Trôøi ñaõ saùng, sôï ngöôøi khaùc nhaän ra, vua lieàn laáy vaït aùo che maët maø qua ñoø, roài theo ñöôøng taét maø leân nuùi. Ñeán toái vua vaøo nghæ trong chuøa Giaùc Haïnh, ñôïi ñeán saùng laïi ñi. Chaät vaät treøo loäi, nuùi hieåm suoái saâu, con ngöïa ñaõ yeáu khoâng theå leân nuùi nöõa, vua phaûi boû ngöïa vòn vaøo taûng ñaù maø ñi. Khoaûng hai giôø tröa môùi ñeán chaân nuùi Yeân Töû. Saùng mai, vua leân thaúng nuùi vaø vaøo tham kieán vò ñaïi sa moân chuøa Truùc laâm.

"Thaáy Traãm, quoác sö möøng rôõ. Ngöôøi ung dung baûo traãm: "Laõo taêng ôû choán sôn daõ ñaõ laâu roài, xöông cöùng, maët gaày, aên rau raêm, nhai haït deû, uoáng nöôùc suoái, vui caûnh röøng ñaõ quen, loøng nheï nhaøng nhö ñaùm maây noåi, cho neân môùi theo gioù maø ñeán ñaây. Nay beä haï boû ñòa vò nhaân chuû maø nghó ñeán caûnh queâ muøa röøng nuùi, haún laø muoán tìm caàu gì ôû ñaây cho neân môùi ñeán, phaûi khoâng?" Traãm nghe lôøi thaày hoûi, hai haøng nöôùc maét öùa ra, lieàn thöa vôùi thaày raèng: "Traãm coøn thô aáu, ñaõ sôùm maát meï cha, chô vô ñöùng treân só daân, khoâng coù nôi nöông töïa. Laïi nghó raèng söï nghieäp ñeá vöông ñôøi tröôùc höng pheá baát thöôøng, cho neân traãm môùi vaøo ñaây, chæ muoán caàu thaønh Phaät, chöù chaúng muoán tìm gì khaùc". Thaày ñaùp: "Trong nuùi voán khoâng coù Phaät. Phaät ôû trong taâm ta. Neáu taâm laéng vaø trí tueä xuaát hieän, ñoù chính laø Phaät. Neáu beä haï giaùc ngoä ñöôïc taâm aáy thì töùc khaéc thaønh Phaät ngay taïi choã, khoâng caàn ñi tìm cöïc khoå beân ngoaøi" (baøi töïa saùch Thieàn Toâng Chæ Nam).

Ngaøy hoâm sau, Traàn Thuû Ñoä ñem caùc quan leân nuùi Yeân Töû ñoùn vua veà kinh. Vua noùi: "Traãm coøn treû tuoåi chöa caùng ñaùng ñöôïc vieäc naëng neà, thì phuï hoaøng ñaõ voäi lìa boû, sôùm maát choã troâng caäy, Traãm khoâng daùm ôû ngoâi vua nöõa maø laøm nhuïc xaõ taéc". Thuû Ñoä naøi nó hai ba laàn vua vaãn khoâng nghe. Thuû Ñoä lieàn baûo moïi ngöôøi: "Vua ôû ñaâu thì laäp trieàu ôû ñoù". Noùi xong lieàn caém neâu trong nuùi, noùi raèng choã naøy laø ñieän Thieân An, choã kia laø gaùc Ñoan Minh, vaø sai ngöôøi xaây döïng. Thieàn sö Truùc Laâm thaáy theá môùi taâu vua: "Xin beä haï haõy gaáp veà kinh sö, chôù ñeå laøm haïi ñeán nuùi röøng cuûa laõo taêng". Vua beøn veà kinh (Ñaïi Vieät Söû Kyù Toaøn Thö).

Thaùi Toâng vieát xong baøi töïa Thieàn Toâng Chæ Nam: "Thaáy Traãm, Traàn Coâng thoáng thieát noùi: Toâi chòu lôøi uûy thaùc cuûa tieân quaân, phuïng söï nhaø vua trong vieäc laøm chuû thaàn daân. Nhaân daân ñang mong beä haï nhö con ñoû troâng ñôïi cha meï. Huoáng chi ngaøy nay caùc vò coá laõo trong trieàu ñeàu laø hoï haøng thaân thích, só thöù trong nöôùc ai naáy ñeàu vui veõ phuïc tuøng, ñeán caû ñöùa treû leân baûy cuõng bieát nhaø vua laø cha meï daân. Vaû laïi Thaùi Toå ^[2]vöøa môùi boû toâi ñi, hoøn ñaát treân naám moà chöa raùo, lôøi daën doø beân tai coøn vaêng vaúng, theá maø beä haï ñaõ laùnh vaøo choán nuùi röøng aån cö ñeå caàu thoûa laáy yù rieâng cuûa mình, maø laøm vaäy thì ñöôïc, nhöng coøn quoác gia xaõ taéc ra sao? Neáu ñeå lôøi khen suoâng cho ñôøi sau thì sao baèng laáy thaân mình laøm ngöôøi daãn ñaïo cho theân haï?" Heä haï neáu khoâng nghó laïi, quaàn thaàn chuùng toâi cuøng thieân haï seõ xin cuøng cheát caû trong ngaøy hoâm nay, quyeát khoâng trôû veà".

"Traãm nghe thaùi sö vaø caùc quaàn thaàn boâ laõo ñeàu khoâng chòu boû traãm, cho neân môùi ñem lôøi thaùi sö maø baïch laïi vôùi quoác sö. Quoác sö caàm tay traãm maø noùi: Phaøm laøm ñaáng minh quaân, thì phaûi laáy yù muoán cuûa thieân haï laøm yù muoán cuûa mình,vaø taâm thieân haï laøm taâm cuûa mình. Nay thieân haï muoán ñoùn beä haï khoâng veà sao ñöôïc? Tuy nhieân söï nghieân cöùu noäi ñieån xin beä haï ñöøng phuùt naøo queân.

"Bôûi vaäy traãm vôùi moïi ngöôøi trong trieàu môùi trôû veà kinh, mieãn cöôõng maø laïi leân ngoâi baùu. Roøng raõ treân 10 naêm trôøi, moãi khi coù cô hoäi nöôùc nhaøn roãi, traãm laïi taäp hoïp caùc baäc kyø ñöùc ñeå hoïc hoûi ñaïo thieàn. Caùc kinh ñieån cuûa caùc heä thoáng giaùo lyù chính, khoâng kinh naøo laø traãm khoâng nghieân cöùu.

Nhö vaäy laø Traàn Thaùi Toâng ñaõ töï mình hoïc Phaät, tuy thænh thoaûng coù nhôø ñeán söï chæ giaùo cuûa caùc baäc kyø döùc trong Phaät hoïc giôùi. Caùc baäc kyø ñöùc naøy laø ai? Ngoaøi Truùc Laâm quoác sö nhieàu naêm môùi xuoáng nuùi thaêm moät laàn, ta thaáy coù caùc thieàn sö Töùc Löï, ÖÙng Thuaän vaø Ñaïi Ñaêng, nhöõng ngöôøi ñang giaûng daïy Phaät Giaùo taïi kinh ñoâ Thaêng Long. Ta thaáy coù thieàn sö Thieân Phong ngöôøi Trung Hoa, ngöôøi maø vua Thaùi Toâng ñaõ môøi tôùi cuøng caùc baäc kyø ñöùc trong nöôùc taïi vieän Taû Nhai ñeå cuøng tham vaán Thieàn ñaïo.

Tuy Ñaïi Ñaêng laø ngöôøi ñöôïc chính thöùc ñaéc phaùp vôùi Thieân Phong nhöng chính Thaùi Toâng cuõng ñaõ ñöôïc hoïc nhieàu cuûa Thieân Phong. Thieân Phong laø ngöôøi thuoäc thieàn phaùi laâm teá. Thieàn hoïc cuûa Traàn Thaùi Toâng sau naøy thaám nhuaàn raát saâu xaâ tính chaát thieàn hoïc Laâm Teá: ñieàu naøy cho ta thaáy aûnh höôûng cuûa Thieân Phong nôi Thaùi Toâng. Thaùi Toâng hoïc Phaät coù thaày vaø coù baïn: nhöõng vò nhö Truùc Laâm, Töùc Löï laø thuoäc veà baäc thaày, trong khi nhöõng vò nhö Ñaïi Ñaêng, ÖÙng Thuaän vaø Thieân Phong laø thuoäc veà haøng baïn. Saùch Traàn Trieàu Thieàn Toâng Baûn Haïnh vieát:

Ích minh toâng chæ caøng thaâm loøng thieàn

Sö tröôûng laø ñaïi nhaân duyeân

Thieän höõu hoä giaùo hoä quyeàn nam moâ

Trong soá ñaïo baïn cuûa vua Thaùi Toâng, coù moät vò thieàn sö Trung Hoa teân laø Ñöùc Thaønh töø Trung Hoa sang. Vò thieàn sö naøy nghe noùi ñeán thieàn hoïc cuûa vua ñaõ ñeán xin yeát kieán. Saùch Khoùa Hö ñaõ ghi laïi moät cuoäc ñoái thoaïi cuûa vua vaø Ñöùc Thaønh taïi chuøa Chaân Giaùo. Ñöùc Thaønh hoûi: "Theá Toân chöa rôøi khoûi cung Ñaâu Suaát ñaõ giaùng sinh trong vöông cung, chöa ra khoûi maãu thai ñaõ hoaøn taát söï nghieäp ñoä sinh. Nhö theá laø nghóa laøm sao?" Vua ñaùp: "Khuùc soâng naøo coøn nöôùc thì khuùc soâng aáy coù hình maët traêng chieáu xuoáng: daëm hö khoâng naøo khoâng bò maây che thì daëm hö khoâng aáy loä maøu xanh da trôøi" (Thieân giang höõu thuûy theâin giang nguyeät, vaïn lyù voâ vaân vaïn lyù thieân).

Trong baøi töïa kinh Kim Cöông Tam Muoäi ñöôïc in laïi trong saùch Khoùa Hö, Traàn Thaùi Toâng coù noùi veà söï hoïc cuûa mình nhö sau: "Traãm lo vieäc chaên daân, moãi luùc gian nan thöôøng laên loùc trong coâng vieäc, queân caû sôùm chieàu; coâng vieäc thì coù haøng vaïn thöù maø thì giôø nhaøn roãi khoâng coù ñöôïc ban laêm. Sieâng coâng vieäc, tieác ngaøy giôø, traãm coá hoïc haønh theâm chöõ nghóa thì chöa bieát ñöôïc bao laêm cho neân ban ñeâm ñeán giôø khuya vaãn coøn phaûi thöùc ñeå ñoïc saùch; hoïc saùch Nho roài hoïc kinh Phaät". Thaùi Toâng ñaõ hoïc Nhö nhö moät moân hoïc chính trò vaø xaõ hoäi caàn thieát cho söï trò daân, vaø hoïc Phaät nhö moät ñöôøng höôùng sieâu thoaùt cho taâm linh vaø tình caûm. Laø nhaø chính trò,vua coù nhu yeáu hoïc Nho. Laø ngöôøi coù chieàu saâu taâm linh, vua coù nhu yeáu hoïc Phaät. Khuynh höôùng dung hôïp Phaät Nho cuûa thôøi toáng sô do thieàn phaùi Voâ Moân ñeà xöôùng ñaõ aûnh höôûng ñeán thaùi ñoä dung hôïp tam giaùo cuûa vua. Tö töôûng Phaät vaø Thaùnh (töùc Khoång Töû) phaân coâng hôïp taùc trong caùc lónh vöïc taâm linh maø Thaùi Toâng ñaõ dieãn taû trong baøi töïa saùch Thieàn Toâng Chi rNam laø keát quaû cuûa thaùi ñoä dung hôïp aáy, maø cuõng laø keát quaû cuûa caùi hoïc uyeân baùc cuûa vua veà caû hai heä thoáng tö töôûng. Vaøi ba naêm sau khi töø Yeân Töû trôû veà, töùc laø vaøo khoaûng 23 tuoåi, Traàn Thaùi Toâng coù laäp vieän Taû Nhai vaø ruû caùc vöông haàu ra ñoù hoïc taäp ñaïo Phaät vôùi mình. Nhöõng vò kyø ñöùc maø vua thænh thoaûng môøi ñeán ñeå tham vaán veà Thieàn hoïc chaéc haün cuõng ñaõ ñöôïc môøi tôùi ôû vieän Taû Nhai naøy.

Taùc phaåm ñaàu tay cuûa Thaùi Toâng laø cuoán Thieàn Toâng Chæ Nam maø baøi töïa coøn ñöôïc giöõ laïi trong saùch Khoùa Hö. Coù theå moät vaøi ñoaïn trong Thieàn Toâng Chæ Nam cuõng ñaõ ñöôïc trích in trong Khoùa Hö; ta seõ coù dòp baøn veà vaán ñeà naøy. Saùch Thieàn Toâng Chæ Nam ñöôïc vieát luùc vua coøn treû, khoaûng töø ba möôi ñeán ba möôi laêm tuoåi (1247-1252). Trong baøi töïa, vua vieát: [Nghe lôøi quoác sö ]. Traãm cuøng vôùi trieàu thaàn veà kinh ñoâ, mieãn cöôõng maø leân ngoâi vua. Trong khoaûng hôn 10 naêm, moãi khi coù cô hoäi nhaøn roãi, laïi trieäu taäp caùc baäc kyø ñöùc ñeå tham vaán ñaïo thieàn. Caùc kinh ñieån cuûa nhöõng heä thoáng giaùo lyù lôùn, khoâng kinh naøo maø khoâng nghieân cöùu. Traãm thöôøng ñoïc kinh Kim Cöông, moät hoâm ñoïc ñeán caâu "öng voâ sôû truï nhi sinh kyø taâm", buoâng kinh xuoáng chieâm nghieäm, boång thoaùt nhieân töï ngoä. Beøn ñem choã giaùc ngoä aáy vieát thaønh nhöõng lôøi ca sau ñaây ñaët teân laøThieàn Toâng Chæ Nam. cuõng vaøo naêm nay, quoác sö [Truùc Laâm} töø Yeân Töû veà kinh sö, traãm môøi ôû laïi chuøa Thaéng Nghieâm ñeå môû ñaàu vieäc khaéc baûn baét ñaàu in kinh ñieån. Traãm ñaõ ñem taùc phaåm naøy cho thaày xem. Thaày xem xong vaø khen tôùi balaàn. Ngaøi noùi: Taâm cuûa chö Phaät ôû caû trong naøy. Sao khoâng khaéc in ra ñeå chæ baøy cho keû haäu hoïc? Traãm nghe lôøi aáy, beøn baûo thôï vieát thaønh chöõ Khaûi vaø truyeàn cho ñeâm in; yù traãm khoâng chæ ñeå goùp phaàn vaøo vieäc khai thò haäu theá maø coøn muoán tieáp tuïc laøm cho söï nghieäp cuûa thaùnh nhaân ñôøi tröôùc caøng theâm roäng lôùn. Do ñoù töï vieát lôøi töïa naøy".

Thaùi Toâng ôû cöông vò 32 naêm, sau ñoù vua nhöôøng choã cho con laø Traàn Thaùnh Toâng vaø laøm thaùi thöôïng hoaøng, ngöï ôû cung Thieân Tröôøng. Chaén haün laø sau khi nhöôøng ngoâi, vua laïi coù theâm nhieàu thì giôø hôn ñeå hoïc Phaät. Vua maát naêm 60 tuoåi, nghóa laø laøm Thaùi thöôïng hoaøng tôùi 20 naêm. Nhöõng taùc phaåm vieát trong thôøi gian naøy coøn chín chaén hôn Thieàn Toâng Chæ Nam maø hoài vieát vua chæ môùi treân 30 tuoåi. Sau ñaây ta haõy thöû lieät keâ nhöõng taùc phaåm cuûa vua:

1)Thieàn Toâng Chæ Nam

2) Kim Cöông Tam Muoäi Kinh Chuù Giaûi

3) Luïc Thì Saùm Hoái Khoa Nghi

4) Bình Ñaúng Leã Saùm Vaên

5) Khoùa Hö Luïc

Thieàn Toâng Chæ Nam - Taùc phaåm naøy khoâng coøn, hoaëc giaû coøn thì chæ coøn moät phaàn, khoâng nguyeân veïn. Baøi töïa cuûa taùc phaåm coøn ñöôïc in laïi trong saùch Khoùa Hö Luïc. Theo baøi töïa naøy, taùc phaåm laø nhöõng lôøi ca ("beøn ñem choã sôû ngoä vieát thaønh nhöõng baøi ca sau ñaây, ñaët teân laø Thieàn Toâng Chæ Nam"). Vaäy thì theå taøi cuûa Thieàn Toâng Chæ Nam coù theå gioáng nhö theå taøi cuûa Chöùng Ñaïo Ca, trong hình thaùi thi ca hoaëc ít nhaát laø trong vaên bieàn ngaãu phoái hôïp vôùi thi ca. Noäi dung quyeát phaûi laø Thieàn, khoâng theå laø nhöõng baøi nhö baøi "Giôùi saùt sinh vaên" trong saùch Khoùa Hö coøn ñöôïc giöõ laïi moät ít ñoaïn vaên cuûa Thieàn Toâng Chæ Nam. Ta seõ trôû laïi vaán ñeà noäi dung saùch Thieàn Toâng chæ Nam sau khi phaân tích Khoùa hö Luïc.

Kim Cöông Tam Muoäi Chuù Giaûi - Taùc phaåm naøy cuõng khoâng coøn. Chæ coù baøi töïa coøn ñöôïc in laïi trong saùch Khoùa Hö Luïc. Trong baøi töïa naøy, vua noùi moãi laàn ñoïc ñeán kinh Kim Cöông Tam Muoäi laø trong loøng phaùt sinh traêm moái caûm höùng, do ñoù ñaõ "ñem heát ruoät gan ñeå laøm lôøi chuù giaûi".

Luïc Thì Saùm Hoái Khoa Nghi - Ñaây laø moät nghi thöùc saùm hoái chia laøm saùu phaàn, moãi phaàn daønh cho moät thôøi gian trong ngaøy, moãi ngaøy saùu thì. Toaøn vaên, keå caû baøi töïa, coøn giöõ laïi nguyeân veïn trong saùch Khoùa Hö Luïc.

Bình Ñaúng Leã Saùm Vaên - Ñaây cuõng laø moät nghi thöùc saùm hoái, nhöng nghi thöùc naøy ñaõ maát; duy baøi töïa coøn ñöôïc giöõ laïi trong saùch Khoùa Hö Luïc. Theo ñeà taøi cuûa taùc phaåm vaø döïa treân baøi töïa, ta bieát raèng nghi thöùc naøy coù nhieàu trieát hoïc thaâm saâu hôn nghi thöùc Luïc Thì Saùm Hoái Khoa Nghi.

Thaùi Toâng Thi Taäp - Taäp thöo naøy cuõng khoâng coøn. Chæ coù moät vaøi baøi ñöôïc giöõ laïi, nhö baøi Toáng Baéc Söù Tröông Hieån Khanh vaø baøi Göûi Vò Taêng Giaø Ñöùc Sôn ÔÛ Am Thanh Phong.

Khoùa Hö Luïc - Coù hai ngöôøi ñaõ nghó raèng Khoùa Hö Luïc laø cuûa Traàn Nhaân Toâng maø khoâng phaûi cuûa Traàn Nhaân Toâng. Ñoù laø Thieàu Chöõu, ngöôøi dòch Khoùa Hö Luïc ñaêng trong baùo Ñuoác Tueä vaø Traàn Vaên Giaùp, taùc giaû Löôïc Truyeän Caùc Taùc Gia Vieät Nam. Traàn Vaên Giaùp khoâng vieän chöùng côù, coøn Thieàu Chöûu noùi raèng chính vua Nhaân Toâng troán leân Yeân Töû (söû coù cheùp) vaø chính Traàn Höng Ñaïo leân Yeân Töû môøi Nhaân Toâng veà. Thöïc ra Nhaân Toâng hoài 16 tuoåi cuõng töøng troán leân Yeân Töû, bôûi muoán nhöôøng cho em ñòa vò hoaøng thaùi töû maø mình khoâng öa thích. Nhöng söï vieäc vua Thaùi Toâng leân boû Yeân Töû naêm 1236 ñöôïc ghi cheùp roõ raøng trong quoác söû, vaø ngöôøi leân Yeân Töû trieäu vua veà laø Traàn Thuû Ñoä, chuù cuûa Thaùi Toâng ("thuùc phuï Traàn Coâng"). Coù leõ Thieàu Chöõu nghó raèng chuù cuûa Traàn Nhaân Toâng laø Traàn Höng Ñaïo, thì "thuùc phuï Traàn Coâng" ñaây phaûi laø Traàn Höng Ñaïo. OÂng queân raèng Traàn Thuû Ñoä cuõng chính laø chuù cuûa Thaùi Toâng vaø Traàn Thuû Ñoä ñeàu nhaéc tôùi Thaùi Toå töùc laø Traàn Thöøa. Coù leõ Thieàu Chöõu nghó raèng Traàn Thöøa chöa bao giôø laøm vua thì khoâng theå ñöôïc goïi laø Thaùi Toå. Thöïc ra khi Thaùi Toâng leân ngoâi, Traàn Thöøa ñaõ ñöôïc toân laøm thöôïng hoaøng.

Duø sao ñi nöõa vieäc Thaùi Toâng boû leân Yeân Töû vaø Traàn Thuû Ñoä leân nuùi trieäu veà ñaõ ñöôïc cheùp roõ raøng trong caùc saùch nhö Ñaïi Vieät Söû Kyù Toaøn Thö, Khaâm Ñònh Vieät Söû Thoâng Giaùm Cöông Muïc Chính Bieân vaø Vieät Söû Tieâu AÙn. Chính trong baøi töïa Thieàn Toâng Chæ Nam, Thaùi Toâng vieát laø vua leân nuùi Yeân Töû vaøo naêm Bính Thaân, töùc laø naêm Thieân ÖÙng Chính Bình thöù naêm. Cuõng töùc laø naêm 1236.

Nhö vaäy khoâng coøn coù lyù do gì nöõa ñeå ta nghó raèng ñaây laø vieäc lieân heä ñôøi Traàn Nhaân Toâng.

Sau ñaây laø noäi dung cuûa saùch Khoùa Hö Luïc do Hoäi Phaät Giaùo Baéc Kyø aán haønh taïi Haø Noäi naêm 1943 döôùi söï baûo trôï cuûa tröôøng Vieãn Ñoâng Baùc Coå:

Phoå Thuyeát Saéc Thaân

Khuyeán Phaùt Taâm Vaên

Giôùi Saùt Sinh Vaên

Giôùi Thaâu Ñaïo Vaên

Giôùi Voïng Ngöõ Van

Giôùi Töûu Vaên

Giôùi Ñònh Tueä Luaän

Thuï Giôùi Luaän

Nieäm Phaät Luaän

Toïa Thieàn Luaän

Tueä Giaùo Giaùm Luaän

Thieàn Toâng Chæ Nam Töï

Kim Cöông Tam Muoäi Kinh Töï

Luïc Thì Saùm Hoái Khoa Nghi Töï

Bình Ñaúng Leã Saùm Vaên Töï

Phoå Thuyeát Höôùng Thöôïng Nhaát Loä

Ngöõ Luïc Vaán Ñaùp Moân Haï

Luïc Thì Saùm Hoái Khoa Nghi

Chöõ Khoùa (trong Khoùa hö) coù nghóa laø haønh trì hoïc taäp. Chöõ Hö coù nghóa laø vôùi thaùi ñoä khoâng coá chaáp vaøo hình thöùc giaùo ñieàu. Nhö yeáu cuûa Khoùa laø söï sieâng naêng thöïc taäp thieàn hoïc khoâng ñeå cho thôøi gian luoáng qua: nhu yeáu cuûa Hö laø thaùi ñoä phaù chaáp töï do khoâng keït vaøo khaùi nieäm vaø hình thöùc. Hai nhu yeáu toång hôïp laïi thaønh tinh thaàn thöïc tieãn vaø khai phoùng cuûa ñaïo Phaät: thöïc hieän moät caùch tinh tieán ñaïo lyù giaùc ngoä trong tinh thaàn phaù chaáp töï do vaø voâ nieäm. Ñieàu naøy ñöôïc thaáy roõ trong ñoaïn vaên sau ñaây trích töø baøi Phoå Thuyeát Saéc Thaân:

"Neáu chöa ñaït ñöôïc taâm Phaät vaø yù Toå thì tröôùc heát haõy trì gôùi, nieäm kinh. Ñeán khi ñaït tôùi trình ñoä Phaät cuõng khoâng maø Toå cuõng khoâng thì coøn giôùi naøo caàn trì, kinh naøo caàn nieäm? Luùc ñoù thì duø cö truù trong theá giôùi aûo saéc maø thaät ra ñaõ laø cö truù trong theá giôùi chaân saéc, ôû trong phaøm thaân maø thöïc ñaõ ôû trong phaùp thaân".

Trong yù höôùng daãn ñaïo söï tu haønh thöïc tieãn aáy, Thaùi Toâng thu goùp moät soá baøi vôû mình ñaõ vieát lieân heä tôùi söï höôùng daãn thöïc haønh vaø ñaët cho chuùng caùi teân laø Khoùa Hö. Tröôùc heát laø hai baøi Töù Sôn vaø Phoå Thuyeát Saéc Thaân nhaèm muïc ñích dieãn taû tính caùch voâ thöôøng, khoå vaø voâ ngaõ cuûa thöïc taïi ñeå gôïi yù tænh thöùc. Tieáp ñoù laø baøi Khuyeán Phaùt Taâm Vaên, ñeà nghò ngöôøi ñoïc phaùt taâm quyeát chí tu taäp ñaïo giaûi thoaùt. Roài ñeán naêm baøi vaên veà söï giöõ gìn naêm giôùi luaät caên baûn cuûa ngöôøi Phaät töû; Khoâng saùt sinh, khoâng thaâu ñaïo, khoâng taø daâm, khoâng voïng ngöõ vaø khoâng say röôïu. Ñaây laø khôûi ñieåm thöïc teá cuûa söï haønh ñaïo, khoâng phaûi laø lyù thuyeát suoâng. Tieáp ñeán laø nhöõng baøi noùi veà phöông phaùp tu thieàn.

Giôùi Ñònh Tueä Luaän: trình töï thöïc hieän tueä giaùc.

Thuï Giôùi Luaän: söï caàn thieát cuûa söï nhaän giöõ giôùi luaät

Nieäm Phaät Luaän: phöông phaùp giaûn dò nhaát ñeå khôûi chính nieäm vaø dieät tröø tam nghieäp tham saân si.

Toïa Thieàn Luaän: nguyeân taéc ngoài thieàn

Tueä Giaùo Giaùm Luaän: veà lieân heä giöõa ñònh vaø tueä.

Luïc Thì Saùm Hoái Khoa Nghi: saùu nghi thöùc saùm hoái aùp duïng saùu laàn trong ngaøy nhaèm muïc ñích thanh loïc taâm lyù.

Phoå Thuyeát Höôùng Thöôïng Nhaát Loä: lôøi gôïi yù veà moät ñeà taøi thieàn ñònh trong saùch Baøn Sôn Thuøy Ngöõ: "Moät con ñöôøng höôùng thöôïng, ngaøn thaùnh khoâng truyeàn".

Ngöõ Luïc Vaán Ñaùp Moân Haï: nhöõng lôøi Thaùi Toâng trao ñoåi vôùi caùc moân ñeä, do moân ñeä ghi cheùp laïi.

Nieâm Tuïng Keä: 43 coâng aùn thieàn, do Thaùi Toâng neâu cöû, gôïi yù vaø laøm lôøi keä tuïng. Chính trong ba muïc cuoái vaè keå maø ta thaáy ñöôïc trình ñoä ñaït thieàn cuûa Traàn Thaùi Toâng.

Ngoaøi ra saùch Khoùa Hö Luïc coøn in laïi nhöõng baøi töïa cuûa ba cuoán saùch do Thaùi Toâng vieát: ñoù laø baøi töïa saùch Thieàn Toâng Chæ Nam, baøi töïa saùch Kim Cöông Tam muoäi Kinh Chuù Giaûi, baøi töïa saùch Bình Ñaúng Leã Saùm Vaên. Nhöõng baøi töïa naøy ñöôïc in trong Khoùa Hö chung vôùi caùc tieåu luaän veà thieàn. Ñieàu naøy cuõng deã hieåu bôûi noäi dung baøi naøy cuõng lieân heä tôùi vieäc haønh thieàn.

Trong baûn in cuûa Hoäi Phaät Giaùo Baéc Kyø naêm 1943, coù moät lôøi tieåu daãn cho bieát raèng tröôùc kia coù moät aán baûn ôû chuøa Ñoáng Cao tænh Baéc Ninh, nhöng baûn naøy khoâng coù caùc muïc töø "Giôùi Saùt Sinh Vaên" ñeán "Nieâm Tuïng keä"; sau ñoù coù moät vò taêng ôû chuøa Quaát Tuï, huyeän Yeân Theá, ñaõ theo baûn in cuûa thieàn sö Thích Tueä Hieàn ôû chuøa Hoa Yeân, nuùi Yeân Töû vaø taïo thaønh baûn in naêm Ñinh maõo (1850, Töï Ñöùc tam nieân) ^(*), trong ñoù coù caù baøi töø "Giôùi Saùt Sinh Vaên" ñeán "Nieâm Tuïng keä".

^(*)Thöïc ra ñaây chæ laø baûn in naêm Ñinh Maõo, Töï Ñöùc naêm thöù 21 (1867). Xin xem theâm Thô vaên Lyù-Traàn taäp I, phaàn "Khaûo luaän vaên baûn"; Nxb Kho hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1997; tr. 109 (N.H.C.)

Caùc baûn AB. 268, A. 1531, A. 1426 vaø AB. 367 cuûa Thö Vieän Khoa Hoïc Xaõ Hoäi ôû Haø Noäi ñeàu chæ coù caùc muïc Töù Sôn, Phoå Thuyeát Saéc Thaân, Phoå Khuyeán Phaùt Boà Ñeà Tam Vaên vaø Luïc Thì Saùm Hoái Khoa Nghi, nghiaõ laø töông töï nhö aán baûn chuøa Ñoáng Cao maø baøi tieåu daãn noùi treân mieâu taû. Moät ñieàu ñaùng chuù yù laø trong caùc baûn löu taïi Thö Vieän Khoa Hoïc Xaõ Hoäi Haø Noäi, coù moät baûn cheùp tay cheùp laïi moät baûn in naêm 1631. Baûn naøy coù mang lôøi töïa cuûa thieàn sö Hueä Duyeân chuøa Suøng Quang, huyeän Giao Thuûy, phuû Thieân Tröôøng vieát ngaøy raèm thaùng Möôøi moät naêm Taân muøi, nieân hieäu Long Ñöùc thöù ba (1631). Saùch naøy cuõng mang theo lôøi dòch vaø giaûng nghóa baèng chöõ Noâm cuûa thieàn sö Thaän Trai, phaùp hieäu laø Tueä Tónh töï laøVoâ Daät, vieát vaøo khoaûng ñaàu theá kyû thöù möôøi baûy ^(*).

^(*) Xem theâm Traàn Thò Baêng Thanh: Moät vaøi tìm toøi böôùc ñaàu veà vaên baûn thô vaên Lyù-Traàn, Taïp chí Vaên hoïc, soá 5-1972 (N.H.C.).

Ta khoâng bieát baûn in cuûa thieàn sö Thích Tueä Hieàn ôû chuøa Hoa yeân nuùi Yeân Töû ñöôïc thöïc hieän vaøo naêm naøo, chæ bieát baûn in cuûa Hoäi Phaät Giaùo Baéc Kyø naêm 1943 ñaõ caên cöù treân baûn in cuûa chuøa Quaát Tuï naêm 1850, maø baûn chuøa Quaát Tuï ñaõ caên cöù treân baûn chuøa Hoa Yeân. Xeùt veà noäi dung, ta thaáy nhöõng baøi nhö baøi töïa Kim Cöông Tam Muoäi Kinh Chuù Giaûi, baøi töïa Thieàn Toâng Chæ Nam, Ngöõ Luïc Vaán Ñaùp Moân Haï, Nieâm Tuïng Keä, Phoå Thuyeát Höôùng Thöôïng Nhaát Loä ñeàu coù mang khí saéc Traàn Thaùi Toâng moät caùch roõ reät. Nhöõng lôøi trao ñoåi giöõa Thaùi Toâng vôùi caùc moân ñeä (Ngöõ Luïc Vaán Ñaùp Moân Haï) cuõng thaáy coù in trong saùch Thaùnh Ñaêng Luïc.

Ñoïc kyõ toaøn theå vaên Khoùa Hö Luïc ta thaáy roõ saùch naøy chæ laø tuyeån taäp nhieàu ñoaïn vaên ñöôïc saùng taùc vaøo nhöõng thôøi gian khaùc nhau, chöù khoâng phaûi laø moät taùc phaåm ñöôïc vieát ra döôùi moät chuû ñeà duy nhaát. Caùi danh töø Khoùa Hö duøng ñeå laøm ñaàu ñeà cho tuyeån taäp cuõng gôïi yù aáy. So saùnh veà noäi dung, ta thaáy tö töôûng cuûa baøi Töù Sôn thaät khaùc xa vôùi tö töôûng Phoå Thuyeát Höôùng Thöôïng Nhaát Loä hay tö töôûng Bình Ñaúng Leã Saùm Vaên Töï. Tö töôûng baøi Töù Sôn cuõng nhö tö töôûng trong baøi töïa Thieàn Toâng Chæ Nam coøn mang nhieàu daáu veát toång hôïp tö töôûng Phaät Nho, chuù troïng nhieàu veà hình thaùi vaên töø hôn noäi dung Thieàn hoïc. Tö töôûng Phoå Thuyeát Höôùng Thöôïng Nhaát Loä vaø Nieäm Tuïng keä chaúng haïn chöùng toû moät kieán thöùc thaâm saâu vaø thuaàn tuùy veà Thieàn, nhö laø caùc baøi naøy ñaõ ñöôïc vieát hai möôi naêm sau baøi Töù Sôn vaø Phoå Khuyeán Phaùt Boà Ñeà Taâm Vaên. Caùc baøi Nieäm Phaät Luaän, Toïa Thieàn Luaän vaø Tueä Giaùo Giaùm Luaän vôùi gioïng vaên ñôn giaûn ñi thaúng vaøo ñeà taïi thöïc teá chaéc chaén cuõng thuoäc veà moät soá nhöõng saùng taùc ñi sau Töù Sôn. Veà khoa nghi saùm hoái, chaéc chaén Bình Ñaúng Saùm Hoái Khoa Nghi, trong ñoù yù nieäm saùm hoái ñöôïc taïo döïng treân caên baûn trieát hoïc phaùp tính voâ tính, chaéc chaén cuõng ñöôïc saùng taùc sau Luïc Thì Saùm Hoái Khoa Nghi.

Caên cöù treân nhöõng nhaän xeùt aáy ta coù theå noùi raèng nhöõng ñeà muïc sau ñaây trong Khoùa Hö Luïc ñaõ ñöôïc saùng taùc trong buoåi ñaàu, vaø coù theå laø ñaõ ñöôïc trích ra töø saùch Thieàn Toâng Chæ Nam.

Töù Sôn: boán baøi thô noùi veà boán ngoïn nuùi töôïng tröng cho sinh, laõo, beänh, töû vaø nhöõng lôøi töïa cho boán baøi thô aáy.

Caùc lôøi töïa naøy vieát theo theå vaên bieàn ngaãu, raát nhieàu hình aûnh thi ca. chuù troïng ñeán tính caùch voâ thöôøng, khoå vaø voâ ngaõ cuûa thöïc taïi.

Phoå Thuyeát Saéc Thaân: Noùi veà sinh meänh con ngöôøi cuõng laø vaên bieàn ngaãu, coù nhieàu giaù trò thi ca, vaø cuõng nhaán maïnh ñeán tính caùch voâ thöôøng vaø khoå ñau cuûa hieän höõu.

Phoå Khuyeán Phaùt Boà Ñeà Taâm Vaên: cuøng loái vaên bieàn ngaãu, cuõng noùi veà voâ thöôøng, voâ ngaõ cuûa thöïc taïi vaø khuyeân ngöôøi phaùt taâm tu ñaïo.

Caùc baøi Phoå Thuyeát Höôùng Thöôïng Nhaát Loä vaø Nieâm Tuïng Keä tuy cuõng coù noäi dung höôùng daãn söï thöïc haønh Thieàn hoïc nhöng tö töôûng giaø daën vaø thuaàn tuùy veà Thieàn cuûa chuùng cho ta thaáy chuùng khoâng theå naèm trong Thieàn Toâng Chæ Nam chung vôùi nhöõng baøi nhö ba baøi treân ñöôïc. Ta cuõng coù theå noùi raèng Luïc Thì Saùm Hoái Khoa Nghi ñaõ ñöôïc saùng taùc sau Thieàn Toâng Chæ Nam khoâng laâu: Thaùi Toâng raát chuù troïng veà vieäc saùm hoái, ñaõ saùng taùc khoa nghi naøy ñeå töï mình söû duïng vaø sau ñoù löu haønh cho ngöôøi khaùc söû duïng. Vieäc Thaùi Toâng bò eùp cöôùi vôï ñaõ coù mang cuûa anh ruoät, theo tieâu chuaån luaân lyù Khoång Maïnh ñaõ ñöôïc chính Thaùi Toâng cho nhö laø "thöông luaân baïi lyù" cuøng vieäc phaûi chaáp nhaän ñieàu Traàn Thuû Ñoä eùp laøm trong muïc ñích tröøng trò, chinh phaït... chaéc goùp phaàn trong yù höôùng saùm hoái cuûa vua.

Nhaân ñaây ta cuõng neân noùi veà taùc phaåm Thaùnh Ñaêng Luïc, moät taøi lieäu coù lieân heä tôùi Traàn Thaùi Toâng. AÁn baûn maø ta hieän coù laø aán baûn naêm 1750 do moät vò ñeä töû cuûa hoøa thöôïng Chaân Nguyeân thöïc hieän naêm 1750. Vò ñeä töû naøy teân laø Tính Laõng ; theo baøi töïa truøng aán, oâng noùi raèng naêm 1705 thaày cuûa oâng laø hoøa thöôïng Chaân Nguyeân töùc Tueä Ñaêng ñaõ coù in moät laàn roài; nay baûn goã ñaõ thaát laïc, oâng muoán thöïc hieän moät baûn in khaùc. Cuõng theo baøi töïa naøy (maø ngöôøi vieát laø Tính Quaûng ôû chuøa Thieàn Phong nuùi Töû Saàm) thì baûn cuûa hoøa thöôïng Chaân Nguyeân in laïi theo baûn cuûa thieàn sö Chaân Nghieâm chuøa Suøng Quang (xaõ Xuaân Lan, huyeän Caåm Giaøng, tænh Haûi Döông) voán ñaõ ñöôïc thöïc hieän hai traêm naêm tröôùc ñoù, töùc laø vaøo giöõa khoaûng theá kyû thöù möôøi saùu. Thaùnh Ñaêng Luïc ghi cheùp veà söï nghieäp tu hoïc cuûa naêm oâng vua ñôøi Traàn; Thaùi Toâng, Thaùnh Toâng, Nhaân Toâng, Anh Toâng vaø Minh Toâng. Cuøng vôùi caùc saùch Thuyeàn Uyeån Taäp Anh, Tam Toå Thöïc Luïc, Tueä Trung Thöôïng Só Ngöõ Luïc, saùch Thaùnh Ñaêng Luïc cuõng laø moät taøi lieäu ñöôïc bieân cheùp theo phöông phaùp vaø truyeàn thoáng thieàn moân. Boán taùc phaåm naøy coù raát nhieàu söû lieäu chính xaùc vaø giaù trò coù theå boå tuùc nhöõng choã thieáu soùt vaø söûa chöõa nhöõng ñieåm sai laàm trong caùc boä quoác söû vaø trong caùc taùc phaåm vaên hoùa nhö Vieät AÂm Thi Taäp vaø Toaøn Vieät Thi Luïc. Sôû dó caùc taùc phaåm naøy coù ñöôïc nhöõng giaù trò ñoù cuõng laø nhôø chuùng ñöôïc baûo toàn trong caùc chuøa, nhaát laø caùc chuøa treân nuùi, nhö chuøa Yeân Töû, nôi binh hoûa töông ñoái ñaõ taøn phaù ít vaø cuõng nhôø ôû söï kieän ôû thieàn moân ít ai nghó tôùi vieäc söûa chöõa taøi lieäu trong caùc boä ngöõ luïc theo yù höôùng chính trò cuûa mình. Tam Toå Thöïc Luïc chaúng haïn, trong phaàn noùi veà Nhaân Toâng, ñaõ keå ñeán nhöõng coâng vieäc cuûa Nhaân Toâng laøm trong thôøi gian xuaát gia vaø ghi roõ ngaøy, thaùng, naêm, vôùi nhöõng chi tieát raát coù ích cho vieäc kieåm ñieåm söû lieäu.

Hoøa thöôïng Chaân Nguyeân töùc Tueä Ñaêng ngöôøi san ñònh Thaùnh Ñaêng Luïc naêm 1705 cuõng laø taùc giaû Yeân Töû Sôn Truùc Laâm Traàn Trieàu Thieàn Toâng Baûn Haïnh, maø chuùng toâi ñaõ töøng nhaéc ñeán baèng teân taét Traàn Trieàu Thieàn Toâng Baûn Haïnh. Ñaây laø moät taùc phaåm chöõ Noâm, trong ñoù taùc giaû noùi nhieàu veà vua Traàn Thaùi Toâng vaø vua Traàn Nhaân Toâng. Taùc phaåm naøy chaéc chaén laø ñaõ duøng nhieàu taøi lieäu cuûa Thaùnh Ñaêng Luïc. Taùc phaåm coù noùi ñeán noùi chuyeän cuûa vua Thaùi Toâng vôùi Toáng Ñöùc Thaønh vaø nhaéc laïi moät soá Thieàn ngöõ cuûa vua. Taát caû nhöõng chi tieát naøy chöùng minh caùc muïc Ngöõ Luïc Vaân Ñaùp Moân Haï vaø Nieâm Tuïng Keä trong Khoùa Hö Luïc laø chính taùc phaåm cuûa Thaùi Toâng. AÁn baûn coøn laïi laø aán baûn naêm 1745 do moät ni coâ teân Dieäu Thuaàn chuøa Lieân Hoa ôû kinh thaønh Thaêng Long thöïc hieän theo lôøi phuù chuùc cuûa boån sö coâ laø thieàn sö Lieãu Vieân. Hieän giaùo sö Hoaøng Xuaân Haõn coù ñöôïc baûn in raát ñeïp naøy, maø trong ñoù ta coøn thaáy moät baøi phuù baèng chöõ Noâm (Cö Traàn Laïc Ñaïo Phuù) vaø moät baøi ca (Ñaéc Thuù Laâm Tuyeàn Thaønh Ñaïo Ca) cuûa vua Traàn Nhaân Toâng, vaø baøi phuù Vònh Hoa Yeân Töï cuûa thieàn sö Huyeân Quang, toå thöù ba phaùi Truùc Laâm, ngöôøi truyeàn thöøa thöù taùm cuûa truyeàn thoáng Yeân Töû. Saùch Traàn Trieàu Thieàn Toâng Baûn Haïnh ñöôïc vieát vaøo nhöõng n aêm cuoái theá kyû thöù möôøi baûy.

Toaøn boä saùng taùc cuûa Thaùi Toâng mang tính chaát nhu yeáu cuûa moät taâm hoøn muoán luoân luoân töï ñaùnh thöùc mình daäy trong cuoäc ñôøi, khoâng ñeå rôi vaø tình traïng soáng say cheát moäng. Coù ngöôøi noùi nhöõng hình aûnh sinh, laõo, beänh, töû, voâ thöôøng, voâ ngaõ vaø baát tònh maø Thaùi Toâng ñöa ra trong caùc taùc phaåm Töù Sôn, Phoå Thuyeát Saéc Thaân vaø Phoå Khuyeát Phaùt Boà Ñeà Taâm chöùng toû oâng coù moät thaùi ñoä bi quan, yeám theá ñoái vôùi cuoäc ñôøi. Ñieàu naøy khoâng ñuùng. Khi ta nhìn vaøo cuoäc ñôøi Thaùi Toâng ta thaáy vua khoâng bi quan, yeám theá; traùi laïi vua raát tich cöïc trong vieäc döïng nöôùc trò daân vaø naém laáy chuû quyeàn haønh ñoäng trong tay khi ñaõ ñeán tuoåi tröôûng thaønh. Khi ta ñoïc nhöõng taùc phaåm cuûa vau, ta cuõng thaáy moät nieàm thao thöùc muoán thöïc hieän moät caùi gì coù giaù trò vónh cöûu; ñoù laø söï ngoä ñaïo. Vua khoâng phaûi laø moät ngöôøi taâm thwongf chæ muoán höôûng thuï nhöõng laïc thuù cuoäc ñôøi, nhöõng laïc thuù coù theå naèm trong taàm tay cuûa moät ngöôøi nhö vua. Traùi laïi, vua muoán vöôn tôùi, vaø töï nhuû ñöøng töï ñaùnh maát mình trong nhöõng theá giôùi hình saéc, thanh aâm, höông vò, vaø caûm xuùc cuûa höôûng thuï. Boán baøi keä Töù Sôn laø moät söï thöùc tænh thöïc söï veà tính caùch voâ thöôøng cuûa moät ñôøi ngöôøi. Töù sôn laø boán ngoïn nuùi sinh, laõo, beänh vaø töû, töùc laø boán cöûa aûi cuûa ñôøi ngöôøi. Ñaùnh maát moät ñôøi ngöôøi trong laõng queân vaø trong thanh saéc ñeå roát cuoäc khoâng coøn cô hoä tìm ra nguoàn coäi queâ höông mình laø moät ñieàu ñaùng tieác. Vua vieát trong baøi keä thöù nhaát.

Löôõi vöôùng vò ngon, tai vöôùng tieáng
Maét theo hình saéc, muõi theo höông
Leânh ñeânh laøm khaùch phong traàn maõi
Ngaøy heát, queâ xa vaïn daëm ñöôøng [3].

Moät ñôøi ngöôøi qua suoâng nhö theá thaät laø uoång phí. Hình aûnh maø Thaùi Toâng duøng ñeå dieãn taû söï chaám döùt cuûa moät cuoäc ñôøi laõng phí laø moät hình aûnh kyø tuyeät coù giaù trò ñaùnh thöùc raát thaàn dieäu. Ñoù laø hình aûnh traêng khuya laën treân moät doøng soâng yeân tónh sau moät traän baõo toá khuûng khieáp, trong ñoù taùc giaû thaây moät ngö oâng say khöôùc ñeå thuyeàn töï do vöôït soùng qua soâng:

Moät traän cuoàng phong daäy ñaát baèng
Ngö oâng say khöôùt thaû thuyeàn ngang
Boán phöông maây keùo maàu ñen kòt
Moät giaûi soâng reo soùng daäy traøn
Saàm saäp toùe tung möa xoái xaû
YØ aàm chuyeån vaän saám oang vang
Phuùt giaây buïi cuoán chaân trôøi taïnh.
Canh vaéng, doøng soâng boùng nguîeât taøn [4].

Hieän taïi, trong caûnh ñeâm khuya traêng laën beân doøng soâng, hình aûnh ngö oâng say khöôùt vôùi chieác thuyeàn troâi trong gioâng toá maø ta thaáy tröôùc ñoù maáy phuùt hình nhö ñaõ laø moät aûo aûnh: taát caû seõ tan bieán, chæ coøn laïi doøng soâng vaø boùng nguyeät. Veà caùi cheát, Thaùi Toâng vieát trong baøi Phoå Thuyeát Saéc Thaân: "Khi xöa toùc möôït maù hoàng, ngay nay tro xanh xöông traéng. Khi möa leä töôùi maây aûm ñaïm, luùc gioù saàu lay nguyeät mô maøng. Canh taøn thì quyû khoùc thaàn saàu, naêm muoän thì traâu daøy ngöïa ñaïp. Ñom ñoùm laäp loøe trong coû bieác, coân truøng reàn ræ ngoïn ñöông trô. Bia ñaù moät nöûa phuû reâu xanh, tieàu muïc ñaïp ngang thaønh loái taét..."

Veà tính caùch baát tònh vaø voâ thöôøng cuûa thaân ngöôøi, Thaùi Toâng vieát trong Phoå Khuyeán Phaùt Boà Ñeà Taâm: "Coâng danh caùi theá, chaúng qua moät giaác moäng daøi; phuù quyù kinh ngöôøi, khoù traùnh "voâ thöôøng" hai chöõ. Tranh nhaân chaáp ngaõ, roát cuoäc laø khoâng; khoe gioûi khoe hay roát cuøng chaúng thöïc. Töù ñaïi raõ rôøi thoâi giaø treû; nuùi khe moøn moûi heát anh huøng. Toùc xanh chöa thaáy maø maàu baïc ñaõ pha. Keû möøng môùi ñi maø ngöôøi ñieáu ñaõ tôùi. Moät bao maùu muû, bao naêm khoå luyeán aân tình; baûy thöôùc xöông khoâ, maëc söùc tham xan tieàn cuûa. Thôû ra khoâng heïn thôû vaøo; ngaøy nay khoâng tin ngaøy keá. Troâi noåi soâng yeâu giôø naøo nghæ, naáu ung nhaø chaùy bieát bao thoâi?"

Tinh thaàn thao thöùc caûnh giaùc naøybaøng baïc trong suoát nghi thöùc Luïc Thì Saùm Hoái Khoa Nghi voán laø moät phöông tieän caûnh tænh taâm hoàn, khoâng hôn khoâng keùm. Söï caûnh tænh naøy ñöôïc thöïc hieän trong moïi maët (maét, tai, muõi, löôõi, thaân, vaø yù) vaø vaøo moïi luùc trong ngaøy (tang taûng saùng, buoåi tröa, buoåi chieàu, buoåi nhaù nhem, buoåi toái, buoåi quaù nöûa ñeâm).

Töï nhaéc nhôû veà tính chaát voâ thöôøng, baát tònh vaø hö giaû cuûa cuoäc ñôøi khoâng phaûi laø ñeå buoàn naûn buoâng xuoâi maø laø ñeå doác loøng tinh chuyeân thöïc hieän söï ñaït ngoä. Luïc Thì Saùm Hoái Khoa Nghi ñaõ ñöôïc vua cheá ngöï ñeå thöïc haønh saùm hoái moät ngaøy saùu laàn, coù leõ trong nhöõng ngaøy ít baän roän vieäc trieàu chính vaø coù leõ ôû chuøa Phoå Minh hay Chaân Giaùo. Khoa Nghi chia laøm saùu phaàn, ñeå thöïc haønh saùu laàn trong ngaøy. Moãi laàn laâu vaøo khoaûng 20 phuùt. Nghi thöùc gaây taùc ñoäng caûnh giaùc raát cao vaø raát tha thieát: saùm hoái ôû ñaây khoâng phaûi laø xin toäi vôùi Phaät maø laø gaïn loïc tænh thöùc töï taâm. Vaøo theá kyû thöù saùu vua Löông Vuõ Ñeá beân Taøu cuõng coù ngöï cheá moät nghi thöùc saùm hoái teân laø Töø Bi Ñaïo Traøng Saùm Phaùp, möôøi cuoán, nhöng laø ñeå nhôø caùc vò taêng saùm hoái cho baø hoaøng haäu ñaõ vì saân si maø nhaûy xuoáng gieáng cheát ñeå sau naøy trôû thaønh moät con ñoäc long. Nghi thöùc naøy ñöôïc goïi laø Löông Hoaøng Saùm, ngöôøi ta noùi raèng sau khi caùc vò taêng saùm hoái xong thì hoaøng haäu ñöôïc sieâu thaêng veà vaø baùo moäng cho vua hay. Trong tröôøng hôïp Thaùi Toâng. Vua khoâng ngöï cheá saùm phaùp ñeå xin toäi cho ai khaùc. Chaéc haún nhöõng haønh ñoäng cuûa Traàn Thuû Ñoä nhö eùp Lyù Hueä Toâng töï töû, gieát toân thaát nhaø Lyù, gieát heát binh só theo Traàn Lieãu laøm loaïn soâng Caùi, eùp vua laáy chò daâu coù mang... ñaõ ñeø naëng treân taâm tö cuûa Thaùi Toâng, vaø nhöõng khoå ñau naøy coù döï phaàn vaøo ñoäng cô saùng taùc saùng phaùp. Nhöng caùc toäi loãi treân, Thaùi Toâng khoâng nghó laø cuûa rieâng Traàn Thuû Ñoä maø laø toäi loãi cuûa gia ñình vaø doøng hoï, laø toäi loãi cuûa chính mình. Tuy vaäy, suoát saùu nghi thöùc saùm hoái ta thaáy nhu caàu saùm phaùp thì ít maø nhu yeáu thöùc tænh vaø tinh chuyeân thì nhieàu. Saùm phaùp ôû ñaây ñöôïc thöïc duïng nhö moät phöông tieän yeåm trôï thieàn ñònh, gaïn loïc noäi taâm, taïo neân traïng thaùi thao thöùc cuûa söï caûnh giaùc.

Moãi nghi thöùc baét ñaàu baèng moät baøi keä caûnh giaùc, roài ñeán leã daâng höông, moät baøi keä daâng höông, moät baøi keä daâng hoa, moät baøi traàn baïch coù taùc duïng caûnh saùch, moät lôøi saùm hoái, moät baøi keä khuyeán thænh, moät baøi keä tuøy hyû, moät baøi keä hoài höôùng, moät baøi keä phaùt nguyeän, vaø cuoái cuøng laø moät baøi voâ thöôøng. Vaên cuù raát dieãm leä, hình aûnh raát phong phuù, tö töôûng raát saâu saéc. Saùu nghi thöùc laø saùu hoøn bích ngoïc. Luïc Thì Saùm Hoái Khoa Nghi cuûa Traàn Thaùi Toâng laø moät saùm phaùp goïn gaøng, thöïc tieãn vaø ñeïp ñeõ, so vôùi nghi thöùc Töø Bi Thuûy Saùm ñaõ khoâng theå thua maø coøn coù theå ñeïp ñeõ hôn vaø thöïc duïng hôn. Khoâng bieát taïi sao ôû caùc thieàn ñöôøng xöù ta saùm phaùp caùc vua Traàn Thaùi Toâng laïi ñöôïc ít ngöôøi söû duïng trong khi caùc saùm phaùp Löông Hoaøng, Döôïc Sö, Thuûy Saùm laïi raát phoå thoâng. Ta haõy ñoïc moät ñoaïn veà nghi thöùc buoåi saùng ñeå thaáy giaù trò tö töôûng vaø vaên chöông cuûa Luïc Thì Saùm Hoái Khoa Nghi:

Baøi keä caûnh saùch giôø Daàn

AÙnh döông vöøa môùi heù
Maët ñaát toái raïng daàn
Y Ù xoân xao troãi daäy
Hình tranh nhau phaân vaân

Ñöøng oâm xaùc cheát nöõa

Ngöûng ñaàu leân thieàn chaân:
Sieâng naêng trong saùu nieäm
Môùi kheá ngoä cô thaàn.

Leã chuùc höông buoåi sôùm

"Phuïc dó: boùng thoû veà Taây, vaàng oâ ñaõ raïng: nôi chieáu Phaïn, hoïp muoân doøng Thanh Tònh; treân coõi Khoâng, leã caùc baäc Thaùnh Hieàn. Muoán göûi tin baèng goã chieân ñaøn; phaûi kính ñoát xoâng loaøi höông baùu. Höông naøy, troâng töø röøng Giôùi Luaät, töôùi baèng nöôùc Thieàn Na; chaët trong vöôøn Trí Tueä, ñeõo baèng ñao Giaûi Thoaùt. Höông khoâng duøng rìu buùa söùc ngöôøi maø hình theå töø nhieân nhieân töï keát. Ñoát neùn baûo höông Tri Kieán; keát thaønh ñaøi maây Quang Minh. Luùc höông xoâng khaép choán thôm tho; nôi khoùi toûa ñaày trôøi ngaøo ngaït. Na;y nhaân buoåi sôùm, ñoát höông cuùng döôøng".

Baøi keä daâng höông

Ngaøo ngaït traàm höông röøng chính ñònh
Chieân ñaøn vöôøn tueä ñaõ vun troàng
Giôùi ñao ñeõo goït neân hình nuùi
Ñoát taïi loø Taâm ñeå hieán daâng

Baøi keä daâng hoa

Hoa nôû saùng ngôøi treân ñaát taâm
Hoa tieân raûi xuoáng chaúng thôm baèng
Haùi daâng töøng ñoùa leân chö Phaät
Gioù nghieäp muoân ñôøi thoåi chaúng rung

Tính caùch caûnh giaùc vaø khích leä haønh ñoäng trong khoa nghi Luïc Thì Saùm Hoái cuõng thaáy trong caùc baøi Töù Sôn, Phoå Thuyeát Saéc Thaân vaø Phoå Khuyeán Phaùt Boà Ñeà Taâm. Trong baøi Phoå Thuyeát Saéc Thaân, Thaùi Toâng noùi ñeán cô hoäi quyù baùu cuûa ngöôøi ñöôïc mang thaân ngöôøi ñaày ñuû saùu caên, ñöôïc sinh nôi coù vaên hoùa, vaø khuyeân neân tinh tieán haønh ñaïo: "Neáu ñaõ laø con maét saùng, kíp neân phaûn tænh hoài quang; caát mình vöôït khoûi hoá sinh töû, giang tay xeù toaït löôùi aùi aân; nam cuõng vaäy, nöõ cuõng vaäy, ñeàu coù theå tu; trí cuõng theá, ngu cuõng theá, ñeàu laø coù dòp. Neáu chöa ñaït ñöôïc taâm Phaät yù Toå, thì tröôùc haõy nöông vaøo pheùp trì giôùi nieäm kinh. Kíp ñeán khi ñaït ñöôïc trình ñoä Phaät cuõng khoâng maø Toå cuõng khoâng thì coøn giôùi naøo trì kinh naøo nieäm? ÔÛ nôi aûo saéc maø cuõng nhö ôû nôi chaân saéc; an truù trong phaøm thaân maø cuõng laø an truù trong phaùp thaân. Phaù luïc taëc laøm neân luïc thaàn thoâng; rong chôi treân bieån baùt khoå nhö treân bieån töï taïi". Trong baøi Phoå Khuyeán Phaùt Boà Ñeà Taâm, vua vieát: "Neáu coù theå phaûn chieáu hoài quang thì ai ai cuõng coù theå Kieán Tính thaønh Phaät. Hôn nöõa thaân ngöôøi deã maát, phaùp Phaät khoù ñöôïc töông phuøng, neáu muoán sieâu thoaùt doøng luïc ñaïo thì chæ coù moät ñoaïn Nhaát Thöøa laø con ñöôøng taét. Phaûi tìm Chính kieán, ñöøng tin taø sö; ngoä xong thì môùi thaät böôùc vaøo, haønh ñöôïc thì môùi hay thoaùt tuïc. Chaân böôùc leân ñaát ñai thöïc taïi, ñaàu ñoäi döôùi khung trôøi Thaùi Hö. Khi söû duïng thì vaïn caûnh phoâ baøy; khi buoâng thaû thì maûy traàn khoâng vöôùng. Vöôït ñeán choán khoâng lieân quan sinh töû; ngoä ñeán cô maø quyû thaàn khoâng löôøng. Hoaëc phaøm hoaëc thaùnh ñeàu vaãn ñi moät con ñöôøng; duø gheùt duø thöông ñeàu thôû chung moät loã muõi".

Vua Traàn Thaùi Toâng laø moät ngöôøi coù caûm xuùc beùn nhaïy. Vua nhìn söï vaät moät caùch saâu saéc. Lôøi noùi cuûa Truùc Laâm quoác sö veà boån phaän cuûa ngöôøi chòu traùch nhieäm giöõ daân in daâu vaøo taâm naõo vua nhö moät lôøi phaùn quyeát cuûa ñònh meänh ^[5], vua chaáp nhaän vaø tuaân phuïc, nhöng vua quyeát khoâng chòu ñoùng vai troø thuï ñoäng cuûa thôøi theá; vua muoán soáng cuoäc soáng cuûa chính mình. Khoâng ai tuyeân truyeàn, nhoái soï vua veà ñaïo Phaät. Chính vua töï tìm hoïc Phaät theo lôøi khuyeân nhuû theo nhuû quoác sö Truùc Laâm. Ngoâi baùu, ñoái vôùi vua, khoâng coøn laø moät ñoái töôïng theøm khaùt, öôùc ao maø chæ laø moät gaùnh naëng khoâng theå gaùnh. Cho neân Thaùi Toâng ñaõ khoâng ngoài treân ngoâi ñeå thöôûng thöùc phuù quyù quyeàn haønh, ñaém chìm trong thanh saéc. Traùi laïi, vua luoân luoân töï mình thöùc tænh mình, khoâng muoán töï ñaùnh maát trong cuoäc soáng voâ taâm höôûng thuï. Khi quoác gia caàn, vua cuõng töï thaân chieán ñaáu can ñaûm vaøo sinh ra töû, ñi tröôùc ba quaân. Nhöng khi gaø môùi gaùy saùng, vua ñaõ giaät mình troãi daäy, khoâng muoán choân laâu trong giaác nguû nôi giöôøng eâm neäm aám. Vua ñaõ thaønh ñaït khoâng nhöõng trong söï nghieäp nuoâi daân, baûo veä hoøa bình, maø coøn trong söï nghieäp ñaïo hoïc vaø tu ñaïo nöõa. Chính tinh thaàn caûnh giaùc vaø caàu tieán ñaõ giuùp vua thaønh ñaït söï nghieäp.

Thaùi Toâng noùi trong baøi Toïa Thieàn Luaän: "Ngöôøi hoïc ñaïo coát mong kieán tính (thaáy ñöôïc baûn tính mình)". Theo vua Tính laø ñoái töôïng cuûa söï tu chöùng ñaïo vaø laø neàn taûng cuûa hieän höõu. "Tính laø taâm ta, caùi Taâm maø Truùc Laâm quoác sö noùi laø Phaät: "Phaät khoâng ôû trong nuùi; Phaät ôû trong taâm ngöôøi. Taâm tónh laëng maø phaùt sinh trí giaùc ñoù môùi chính laø Phaät". Ñoù laø baûn tính cuõng laø chaân taâm. Trong baøi töïa saùch Kim Cöông Tam Muoäi Kinh Chuù Giaûi, vua vieát: "Baûn tính huyeàn ngöng, chaân taâm traïm tòch, döùt tuyeät yù nieäm veà troøn khuyeát; neáu khoâng phaûi do thaùnh trí thì khoâng tìm ñöôïc ñeán gieáng moái cuûa noù; noù khoâng hôïp, khoâng tan, khoâng coøn, khoâng maát; maét thaáy tai nghe khoâng theå tìm ñöôïc vang boùng cuûa noù; vì noù khoâng phaûi höõu cuõng khoâng phaûi voâ, khoâng xuaát theá cuõng khoâng nhaäp theá, noù ngang nhieân ñoäc toàn, sieâu vieät, ngoaøi noù khoâng coù gì khaùc, vì vaäy noù ñöôïc goïi laø phaùt hieän trôû laïi töï tính sieâu vieät ñoù voán ñaõ bò che laáp bôûi voïng nieäm. Vua vieát tieáp: "Chæ vì söï taäp hôïp huaân nhieãm laâu ñôøi cuûa chuùng sinh maø phaùt ra soùng gioù tri kieán cuûa thaàn thöùc, vì chuùng sinh buoâng mình theo con ñöôøng oâ troïc che laáp cho neân khoâng bieát ñem aùnh saùng tueä giaùc ñeå chieáu soi, khieán cho boán phöông thaønh xöù. Mô hoà khoâng bieát roõ loái veà..." Tu ñaïo töùc laø thöïc hieän söï trôû veà ñoù. Thaùi Toâng nhieàu laàn ñeà caäp ñeán söï chöùng ngoä nhö moät söï trôû veà, trôû veà queâ höông [6]. Saùm hoái, tôùi giai ñoaïn naøy, cuõng laø moät phöông tieän trôû veà. Saùm hoái khoâng coøn laø moät aên naên hoái caûi toäi loãi ñaõ laøm maø laø moät quyeát ñònh trôû veà. Bình Ñaúng Saùm Hoái cuûa Traàn Thaùi Toâng ñöôïc saùng taùc trong chuû ñích aáy. Ta haõy ñoïc trong baøi töïa cuûa vua vieát: "Phaùp tính nhö nhö, khoâng vöôùng moät maûy may nieäm löï: chaân nguyeân laëng laëng, xöa nay voán tuyeät döùt söï oâ nhieãm cuûa tö duy. Chæ vì {phaùp tính vaø chaân nguyeân} bò che laáp cho neân voïng duyeân ñaõ phaùt khôûi vaø huyeãn theá ñaõ hình thaønh. Nghieäp thöùc vì vaäy ñaõ che ñi caû vaàng trí tueä troøn saùng, gia taøi ta tan naùt chæ vì söï hieån baøy tham duïc cuûa saùu caên. Neáu ta chaáp nhaän ñöôïc giaùo phaùp thanh tònh thì coù theå röûa saïch ñöôïc moïi tö duy oâ nhieãm maø phaùt taâm nhaát chaân bình ñaúng". Taâm nhaát chaân bình ñaúng ñaây laø chaân taâm, laø Phaät tính, laø uyeân nguyeân cuûa thöïc theå; ñöùng veà phöông dieän naøy chuùng sinh vaø Phaät hoaøn toaøn bình ñaúng bôûi vì taát caû ñeàu cuøng chung taâm nhaát chaân aáy. Cuõng vì vaäy cho neân saùm phaùp goïi laø Bình Ñaúng Saùm Hoái Vaên. Nhöng saùm hoái ñaây laø saùm hoái vôùi ai? Leã laïy ñaây laø leã laïy ai khi maø treân maët thöïc teá ta vôùi Phaät hoaøn toaøn bình ñaúng? Thaùi Toâng vieát: "Laïy laø laïy caùi theá voâ töôùng cuûa phaùp thaân. Laïy ñöôïc nhö theá thì caùi theå töï thu duïng vaø tha thu duïng [7] giao tham, ñeán ñöôïc beán bôø kia thì maët muõi xöa nay töï nhieân hieån loä" (baøi töïa Bình Ñaúng Saùm Hoái Vaên).

Söï thöïc hieän kieán tính hay söï trôû veà naøy phaûi tuaân theo trình töï tam hoïc töùc giôùi, ñònh vaø tueä: ñoù laø Thieàn, Giôùi laø khôûi ñieåm thöïc hieän. "Giôùi laø uy nghi, Ñinh laø baát loaïn, Tueä laø giaùc tri". Uy nghi ôû ñay laø söï caûnh giaùc töøng giôø töøng phuùt veà tö töôûng, lôøi noùi vaø haønh ñoäng ñeå duy trì chính nieäm hay söï tænh taùo cuûa taâm hoàn. Thaùi Toâng chuù troïng ñaëc bieät ñeán ñieåm naøy. veà Ñònh vaø Tueä, vua vieát: "Tueä phaùt sinh töø Ñònh neáu taâm ñònh thì tueä sinh, neáu taâm loaïn thì tueä dieät. Neân bieát raèng khoâng nhöõng Tueä phaùt sinh töø Ñònh maø Ñònh cuõng phaùt sinh töø Tueä nöõa: Ñònh vaø Tueä nöông nhau maø khoâng theå bieät laäp vôùi nhau. Neáu baûo toïa thieàn taâm chöa ñaéc ñònh maø ñaõ coù theå phaùt sinh ra tueä, ñieàu aáy thaät chöa coù. Chuùng sinh ñeàu coù saün tueä tính nhöng neáu khoâng taäp toïa thieàn thì vaãn chöa coù theå noùi laø minh coù Tueä. Neáu khoâng caàn toïa thieàn maø coù tueä vaäy toïa thieàn ñeå laøm gì?" (Tueä Giaùo Giaùm Luaän)

Thaùi Toâng thao thöùc thöïc hieän tueä giaùc ñeå tìm ra ñöôïc moät caùi gì khoâng sinh khoâng dieät trong doøng ñôøi sinh dieät, baát tònh, khoå ñau, voâ thöôøng vaø voâ ngaõ. Vua ñaõ tham thuû thoaïi ñaàu baát huû cuûa thieàn sö Laâm Teù veà "con ngöôøi thöïc khoâng vò trí" (voâ vò chaân nhaân). thoaïi ñaàu aáy nhö sau:

Thieàn sö moät hoâm khai thò ñaïi chuùng: "Naøy quyù vò treân moät ñoáng thòt ñoû au kia,coù moät con ngöôøi thöïc khoâng vò trí, hay ra vaøo tröôùc maét quyù vò. Neáu quyù vò khoâng bieát {con ngöôøi thöïc khoâng coù vò trí aáy} laø ai thì chæ caàn hoûi laõo taêng ñaây". Coù moät vò taêng böôùc tôùi hoûi: "Xin cho bieát con ngöôøi thöïc khoâng coù vò trí aáy laø gì?" Thieàn sö lieàn ñaùnh vò taêng aáy vaø noùi: "Con ngöôøi thöïc khoâng vò trí laø caùi cöùt khoâ gì ñaâu?" (Laâm Teá Luïc).

Thaùi toâng raát thao thöùc muoán tìm cho ra "con ngöôøi thöïc" naøy. Ñoù chính laø töï tính laø chaân taâm, laø theå kim cöông baát hoaïi. Nhöng "con ngöôøi thöïc" ñoù phaûi tìm ôû ñaâu? Thieàn sö Laâm Teá noù draèng noù "noù ôû ngay treân ñoáng thòt ñoû au", "ra vaøo tröôùc maét" moïi ngöôøi. Ñoáng thòt ñoû au ñoù, töùc laø saéc thaân con ngöôøi maø Thaùi Toâng ñaõ cöïc taû trong nhöõng doøng hieän thöïc sau ñaây:

"Boä xöông khoâ caøi hoa ñieåm ngoïc, tuùi da hoâi öôùp xaï xoâng lan, caét luïa; laø boïc thaân maùu muû, xaâu traøng hoa ñeo tuùi phaân tro... trang ñieåm beà ngoaøi, beà trong ueá troïc {...}, nhöõng mong soáng kieáp cuûa thoâng giaø, naøo bieát töù chi nhö nhaø doät. Hoàn phaùch taïm veà loái quyû, thi haøi coøn ñeå coõi ngöôøi. Toùc loâng raêng moùng chöûa kòp tieâu, ñôøm giaõi boït hôi ñaø thaáy öùa. Röõa naùt thì chaûy loûng maùu muû, tanh hoâi thì rinh ñaát rinh trôøi. Ñen ñuùa maét chaúng daùm nhìn, xanh leø thaät ñaùng sôï. Baát luaän ngheøo giaøu, taát caû ñeàu cheát. Ñeå ôû trong nhaø, ruoài bu boï nguaäy, vöùt ra ngoaøi ñöôøng thì quaï ræa choù aên. Ngöôøi ñôøi thì bòt muõi maø qua, con hieáu phaûi laáy nong maø ñaäy... thu thaäp thòt xöông, choân haøi coát. Quan taøi phoù sao trôøi ñoám ruoäng, moà maû choân muoân daëm hoang sôn. Ngaøy xöa toùc möôït maù hoàng, ngaøy nay tro xanh xöông traéng..."

Saéc thaân aáy, theå xaùc aáy khoâng phaûi laø con ngöôøi chaân thöïc cuûa ta. Vaäy con ngöôøi chaân thöïc kia, con ngöôøi khoâng coù vò trí kia, noù naèm ôû ñaâu? Laøm sao khaùm phaù? Thaùi Toâng ñaët ra caâu hoûi aáy, ñaõ tham thieàn thuû yù aáy. Sau ñaây laø baøi keä ngoä ñaïo cuûa vua:

Voâ vò chaân nhaân thòt ñoû au
Hoàng hoàng traéng traéng kheùo löøa nhau
Ai hay maây cuoán trôøi quang taïnh
Hieän roõ beân trôøi daùng nuùi cao [8].

Baøi keä cho pheùp ta thaáy raèng Thaùi Toâng ñaõ veùn ñöôïc maøn daøy ñaëc, vaø ñaõ thaáy moät daùng nuùi huøng vó hieän ôû chaân trôøi. Vua ñaõ ñöa baøi keä aáy ra môøi keû khaùc cuøng tham thuû veà ñeà taøi "con ngöôøi thöïc khoâng vò træ.
Ñeà taøi thöù hai maø Thaùi Toâng ñaõ tham khaûo laø ñeà taøi "boán nuùi" sinh, laõo, beänh, töû töôïng tröng cho boán muøa xuaân, haï, thu, ñoâng cuûa moät kieáp ngöôøi. Ñeà taøi naøy laø moät coâng aùn coù taùc duïng ñaùnh thöùc vaø thuùc hoái maõnh lieät. Veà ñeà taøi maø vua ñaõ trình baøy trong taùc phaåm "Töù Sôn" vôùi lôøi vaên dieãm leä maø traøn ñaày tính chaát hieän thöïc, vua ñaõ ñeå laïi baøi keä chöùng ñaïo sau ñaây nhö keát quaû coâng trình tham thuû cuûa vua:

Bao quanh boán nuùi vaïn caây röøng
Tænh giaác ai ngôø muoân phaùp khoâng
May thay ñaõ coù löøa ba caúng
Vöôït thaúng ñöôøng leân ñænh toät cuøng [9]

Thieàn ngöõ thöù ba Thaùi Thoâng ñaõ boû nhieàu coâng phu tham khaûo laø thieàn ngöõ "moät con ñöôøng ñi leân duy nhaát" (höôùng thöôïng nhaát loä). Saùch Phaät thöôøng noùi ñi töø ngoïn veà goác laø höôùng thöôïng. Ñi töø goác ra ngoïn laø höôùng haï. Saùch Thích Ma Ha Dieãn Luaän noùi" Veà phöông tieän hieän töôïng sinh dieät coù hai phöông phaùp haønh ñaïo: phöông phaùp höôùng thöôïng vaø phöông phaùp höôùng haï. Hai phöông phaùp aáy quyeát traïch ñöôïc vaán ñeà sinh töû". Trong saùch Bích Nham Luïc, baøi töïa cuûa Phoå Chieáu coù caâu: "oâng thaày tu aùo vaø höôùng thöôïng, töùc laø caùi maø trong soá ngaøn vò thaùnh khoâng vò naøo chòu truyeàn laïi". Lôøi giaûi thích cuûa Chuûng Ñieän trong Bích Nham Taäp coù daãn lôøi cuûa Baøn Sôn nhö sau: "Moät con ñöôøng höôùng thöôïng duy nhaát, ngaøn thaùnh khoâng truyeàn: keû hoïc giaû lao nhoïc thaân hình nhö con vöôïn baét boùng". Thaùi Toâng chaéc chaén ñaõ ñeå nhieàu coâng phu vaøo ñeà taøi naøy. Sau ñaây laø ñoaïn vaên vua vieát veà söï chöùng ngoä cuûa vua trong muïc ñích môøi caùc baïn vaø moân ñeä cuøng chieâm nghieäm. Ta haõy ñoïc ñeå thaáy ñöôïc chuùt naøo sôû ñaéc thieàn hoïc cuûa oâng vua kyø laï aáy.

"Baøn Sôn coù lôøi thuøy ngöõ sau ñaây: "Moät con ñöôøng höôùng thöôïng, ngaøn thaùnh khoâng truyeàn; hoïc giaû vì vaäy maø khoå coâng nhoïc mình nhö con vöôïn tìm baét boùng hình cuûa noù" (höôùng thöôïng nhaát loä, thieân thaùnh baát truyeàn, hoïc nhaân lao hình, nhö haàu troùc aûnh). Quyù vò hoïc giaû boán phöông haõy höôùng veà ñaàu neûo aáy maø tham thuû laáy thieàn yù kia xem sao. Toâi xin hoûi: caùc vò laøm sao maø "tham thuû" ñöôïc thieàn yù aáy? Neáu coù chuû taâm tham thuû vaø ñoái töôïng tham thuû thì cuõng nhö anh chaøng gaøn ñieân kia, treân ñaàu laïi muoán theâm coù moät caùi ñaàu, sau löng laïi coù muoán theâm moät caùi ñuoâi, trong maét laïi muoán coù theâm con ngöôi, treân da thòt laïi coù theâm nhieàu cuïc böôùu. Ñeà taøi aáy, noùi tôùi thì moâi mieäng cöùng caâm, nhìn tôùi thì ñoàng töû rôi ruïng... OÂng giaø maét vaøng lieác maét laøm ngô; Hoà taêng maét xanh döông mi ñöùng ngoù; Maõ Toå vöùt phaát traàn; Thuû Sôn giaáu caøo tre; Trieäu Chaâu xeù aùo gai; Vaân Moân boû baùnh Hoà; Ñöùc Sôn lieäng gaäy; Laâm Teá nuoát tieáng heùt; Phaät phaät Toå toå ñeàu tieàm aån tung tích, ngöôøi ngöôøi ai naáy ñeàu taùng ñôûm kinh hoàn. Ñoù laø moät vaät duøi saét ñaâm vaøo khoâng ñöôïc, kim ñoàng xuyeân qua khoâng thuûng, aùnh saùng nhaùng ra töø ñaù löûa mau theá maø khoâng ñuoåi kòp noù, laøn chôùp treân trôøi so vôùi noù cuõng coøn chaäm rì. Chöa thaáy ñöôïc noù thì duø tænh ngoä cuõng coøn trong laøng traàm tuùy; duø meâ man cuõng coøn daãm treân ñöôøng sinh töû; duø ñaõ ñöôïc phuù chuùc treân hoäi Linh Sôn thì cuõng vaãn coøn ôû trong choán laäu ñaäu nhö thöôøng; duø ñöôïc Thieáu Thaát truyeàn cho thì cuõng nhö coøn laø trong hang giaây quaán. Phaûi coù cô döông tinh nhueä mau nhö chôùp giaät, moät tieáng heùt cuõng kheá hôïp ñöôïc caên cô; phaûi coù ngoân taøi thao thao nhö doøng soâng, heã thoaïi ñaàu ñöa ra laø giaûi quyeát ngay ñöôïc. Tham khaûo ñi tham khaûo laïi, saâu ngaøy daøi thaùng, neáu khoâng daùm ñi treân con ñöôøng ñeøo trôn trôït thì laøm sao thoaùt ñöôïc thaân phaän trong hang saâu nuùi thaåm? Naøy quyù vò, heã ñaõ tôùi ñaây thì chôù boû qua dòp quyù maø khoâng tham cöùu. Nhieàu keû hoïc giaû ñöa maét nhìn söôøn nuùi cheo leo, nghó raèng khoù maø böôùc tôùi. Hoâm nay vì quyù vò toâi khoâng khoûi ñaùnh lieàu tay rôø raâu coïp, chaân ñi ñaàu saøo choùt voùt. Khi noùi, phaûi bieát raèng nhö gioù thoåi tung reo; khi im phaûi bieát raèng nhö hoà trong traêng chieáu; khi ñi, phaûi bieát raèng nhö nöôùc chaûy maây troâi; khi ñöùng, phaûi bieát raèng nhö nuùi yeân non vöõng. Lôøi naøo noùi ra cuõng ñeàu naèm trong keá hoaïch linh hoaït cuûa Thích Ca; caâu naøo caát leân cuõng ñeàu phuø hôïp vôùi gia phong Sô Toå. Buoâng ñi thì taùm chöõ môû toang, naém laïi thì nhaát moân tuyeät ñænh, haïng ma quyû seõ trôû thaønh laâu ñaøi Di Laëc, nuùi Haéc Sôn seõ chaúng khaùc caûnh giôùi Phoå Hieàn: ñaâu ñaâu cuõng laø ñaïi quang minh taïng, caên cô naøo cuõng laø baát nhò phaùp moân. Ngaïi gì aùnh saùng ñeán khi boùng toái ñi, quaûn chi luùc maây che thì traêng heát toû. Ngoïc minh chaâu naèm loøng baøn tay, xanh thì chieáu xanh, vaøng thì chieáu aùnh saéc vaøng; göông coå döïng treân ñaøi: Hoà thì hieän Hoà, Haùn thì hieän Haùn. Ñaâu caàn nhìn ñeán huyeãn theå, vì ñaâu ñaâu cuõng laø phaùp thaân, khoûi nhoïc ñænh ñaàu phoùng quang, voán saün ñaõ coù trong saùu thaàn thoâng dieäu duïng. Cung ñieän ma vöông ñaûo loän, taâm can ngoaïi ñaïo laät baøy; bieán traùi ñaát laøm vaøng roøng cho quoác gia, ñaõi nhaân thieân laáy soâng daøi laøm söõa ngoït; chuyeån phaùp luaân thöôøng tröïc trong loã muõi, hoùa baûo thaùp hieän thöïc döôùi loâng mi. Treân soùng nöôùc, thieáu nöõ baèng ñaù muùa khuùc Baø Sa, trong maây baïc, ngöôøi goã nhaïc coâng thoåi saùo ca baøi ca löu khaùch. Khi gaëp vuõ tröôøng lieàn dieãn xuaát, luùc thaáy choã toát thì nghæ ngôi; hoaëc ñöa tay tìm daét, hoaëc quay veà sôn daõ, khi bieáng nhaùc thì theo {chaân ñaùm} maây nguû {treân taûng} ñaù, luùc höùng chi thì vònh nguyeät trieàu phong; öu du nôi töûu töù traø phöông, tieáu ngaïo laø ñöôøng hoa lieãu baù.

Hoa vaøng rôõ rôõ, khoâng ñaâu laø taâm baùt nhaõ, tre tím xanh xanh, khoâng ñaâu laø khoâng lyù chaân nhö. Nhoå coû daïi hieän baûn lai dieän muïc, con ñöôøng moøn caét ñöùt neõo töû sinh. Hoài ñaàu cöôõi ngöïa saét maø veà, xoû muõi traâu buøn ñi böôùc moät. Khoâng laáy moät phaùp trong vaïn phaùp laøm baïn thì ñaâu coøn sôû ñaéc naøo? Phaät cuõng khoâng, taâm cuõng khoâng, chaân cuõng ñuùng maø giaû cuõng ñuùng. Ngoaøi cöûa tam yeáu duø heùt "nhò" cuõng laø "tam". Ñaàu ñöôøng thaäp töï coù hoâ "cöûu" vaãn laø "thaäp", laáy saùo khoâng loã taáu khuùc voâ sinh. Duøng ñaøn khoâng giaây gaõy baøi khoaùi hoaït. Ai ai maø khoâng phaûi tri aâm, ñaâu ñaâu laïi chaúng laø beø baïn? Moät con ñöôøng höôùng thöôïng aáy, laøm sao ta hieåu ñöôïc? Haõy nghe kyõ nghe kyõ. Ai nghe loït ñöôïc thieàn ngöõ aáy thì tai seõ bò ba ngaøy ñieác ñaëc [10]. Neáu chaúng nghe loït, haù laïi boû di hay sao? Bôûi vì nôi naøo cuõng coù nhöõng caây döông xanh coù theå buoäc ngöïa, nhaø naøo cuõng coù con ñöôøng daãn veà kinh ñoâ. Ñöôøng veà döôùi nguyeät ít ai ñeán, moät aùnh traêng khuya laïnh khaép mieàn..."

Thoaïi ñaàu "voâ vò chaân nhaân" maø Traàn Thaùi Toâng tham khaûo laø moät thoaïi ñaàu noåi tieáng cuûa phaùi Laâm Teá. Nhöõng yù nieäm nhö "tam huyeàn", "tam yeáu" maø vua thöôøng noùi cuõng xuaát phaùt töø tö töôûng Laâm Teá. Chaéc haún ngoaøi söï nghieân taàm ñieån tòch vaø ñoïc caùc boä luïc nhö Laâm Teá Luïc vaø Caùt Ñaèng Taäp, vua ñaõ coù hoïc hoûi ít nhieàu veà thieàn hoïc Laâm Teá ôû thieàn sö Thieân Phong voán töø Trung Hoa sang. Thieàn sö Laâm Teá hieäu laø Nghóa Huyeàn, ngöôøi tænh Haø Nam, hoài treû tham hoïc vôùi thieàn sö Hoaøng Bích, vaø ñöôïc Hoaøng Bích truyeàn taâm phaùp. Tö töôûng thieàn cuûa Laâm Teá cuõng gioáng nhö tö töôûng Hoaøng Bích: nhaán maïnh ñeán nguyeân lyù chuùng sinh vôùi Phaät khoâng khaùc. Nhöng Laâm Teá coù nhieàu bieän phaùp giaùo hoùa raát ñaëc bieät: hoài thieàn sö veà Traán Chaâu Tieåu Vieän haønh ñaïo (sau naøy ñoåi laø Laâm Teá Thieàn Vieän) oâng xöôùng xuaát caùc bieän phaùp tam cuù, tam huyeàn, tam yeáu, töù chieáu duïng vaø töù taân chuû. Ñaëc bieät nhaát laø söï thi haønh pheùp boång yeát (gaäy ñaùnh vaø tieáng heùt). Gaäy vaø tieáng heùt laø nhöõng phöông tieän ñaùnh thöùc giaùc ngoä. Laâm Teá coù moät nhaân caùch thaät ngang taøng coù theå saùnh vôùi Boà Ñeà Ñaït Ma: Laâm Teá Luïc soâi boûng moät söùc soáng raøo raït huøng lieät, khoâng phaûi nhö Bích Nham Taäp cuûa Tuyeát Ñaäu vaø Vieân Ngoä, tuy dieãm tuyeät nhöng ñaèm thaém.

Trong nhöõng naêm Thaùnh Toâng ñaõ naém hoaøn toaøn trong tay vieäc trò nöôùc thì Traàn Thaùi Toâng ñeå heát thì giôø vaøo coâng phu thieàn taäp. Vua ñaõ höôùng daãn nhieàu ngöôøi trong vieäc thöïc haønh thieàn ñaïo, keå caû nhieàu vò taêng só. Muïc Ngöõ Luïc Vaán Ñaùp Moân Haï trong saùch Khoùa Hö coù ghi laïi moät caâu thieàn ngöõ cuûa vua traû lôøi caùc caâu hoûi cuûa Ñöùc Thaønh, moät vò du taêng nhaø Toáng, vaø nhöõng vò taêng khaùc. Ví duï moät vò taêng hoûi: "Chöa thoaùt ly chöa xuaát theá thì coøn mong ñöôïc chæ daãn, nhöng ñaõ thoaùt ly ñaõ xuaát theá roài thì sao?" Vua ñaùp:

Maây sinh ñænh Nhaïc toaøn maøu traéng
Nöôùc ñeán Tieâu Töông moät saéc xanh.

Moät vò taêng khaùc hoûi: "Coå kim khoâng coù nhieàu ñöôøng khaùc nhau, keû ñaït ngoä ñeàu ñi chung moät loái maø veà. Nhöng beä haï coù nghó raèng tìm ra ñöôïc ñaïo chæ coù moät mình ñöùc Theá Toân maø thoâi khoâng?" Vua ñaùp:

Möa xuaân tuy khoâng phaân bieät cao thaáp

Nhöng caønh xuaân coù caønh thaáp caønh cao.

Ñeå giuùp caùc thieàn löõ quen bieát trong vieäc tham thuû caùc coâng aùn, vua Thaùi Toâng ñaõ trích cöû moät soá thoaïi ñaàu (ñeà aùn) laøm lôøi nieâm (nhaän xeùt) vaø keä tuïng (keä höôùng daãn). Khoùa Hö Luïc coøn ghi laïi 43 coâng aùn ñöôïc Traàn Thaùi Toâng choïn löïa. Cho lôøi nhaän xeùt vaø baøi keä höôùng daãn. Nieâm Tuïng Keä laø taùc phaåm ñöôïc saùng taùc vaøo nhöõng naêm haønh ñaïo lôùn tuoåi nhaát cuûa vua, luùc aáy ñaõ gaàn 60. Ta haõy ñoïc thöû 3 trong soá 43 coâng aùn trong Nieâm Tuïng Keä, caùc coâng aùn thöù 15, 16 vaø 17.

Coâng AÙn Thöù Möôøi Laêm:

Cöû: Nam Tuyeàn noùi: taâm khoâng phaûi Phaät, trí khoâng phaûi ñaïo.
Nieâm: Hoâ haáp taát caû lyù leõ huyeàn vi, treân ñöôøng veà böôùc döôùi aùnh traêng.
Tuïng: Vaïn tieáng aâm thaàm tinh tuù chuyeån
Thaùi hö traàm laëng khoâng veát gì
Nöông gaäy leân laàu troâng boán phía
Tòch tòch lieâu lieâu naøo ngaïi chi?

Coâng AÙn Thöù Möôøi Saùu:

Cöû: Laâm Teá sau khi xuaát theá chæ duøng coù pheùp boång yeát (gaäy vaø heùt) ñeå khai thò ñoà chuùng. Heã thaáy moät vò taêng vaøo cöûa laø heùt.
Nieâm: Giöõa tröa moàng moät thaùng Naêm, bao nhieâu ñoäc ñòa trong löôõi mieäng ñeàu tan bieán.
Tuïng: Vöøa tôùi cöûa ngoaøi nghe tieáng heùt
Tænh giaác hoân traàm luõ chaùu con
Moät tieáng saám xuaân vöøa chaán ñoäng
Khaép nôi caây coái naûy maàm non.

Coâng AÙn Thöù Möôøi baûy:

Cöû: Nam Tuyeàn noùi: taâm haøng ngaøy laø ñaïo
Nieâm: Laïnh thì noùi laïnh, noùng thì noùi noùng
Tuïng: Ngoïc traéng nguyeân lai khoâng daáu veát
Cöù gì maøi duõa môùi thaønh xinh
Queâ cuõ khoâng ño löôøng loái aáy
Nuùi doác buoâng tay phoù maïng mình.

Loái laøm keä tuïng cho caùc coå taéc hay thoaïi ñaàu naøy, xöa ñaõ ñöôïc thieàn sö Tuyeát Ñaäu thöïc hieän. Tuyeát Ñaäu laø moät thi só coù taøi ngaêng. AÛnh höôûng Tuyeát Ñaäu ñaõ ñöôïc ñöa xuoáng töø truyeàn thoáng Thaûo Ñöôøng qua caùc truyeàn thoáng Voâ Ngoân Thoâng vaø Yeân Töû, hay ñaõ ñeán tröïc tieáp baèng taùc phaåm Bích Nham Luïc vaø Tuyeát Ñaäu Ngöõ Luïc? Coù leõ baèng caû hai ñöôøng. Ta chæ bieát Thaùi Toâng coù moät taâm hoàn giaøu coù chaát ngheä só. Moät ngaøy noï sau coâng vieäc trieàu chính beà boän, vua tìm leân thieàn am Thanh Phong cuûa thieàn sö Ñöùc Sôn, vaø ôû laïi suoát ñeâm ôû ñaây. Nguû thì uoång quaù, trong khi ngoaøi saân aùnh traêng raïng rôõ, caây coû coøn thöùc, rì raøo trong gioù nheï. Caû thieàn sö caû vua ñeàu ñöùng chôi tröôùc saân chuøa cho tôùi khuya. Sau ñaây laø baøi thô vu laøm khuya hoâm aáy:

Gioù thoåi sôn tuøng nguyeät chieáu hieân
Nhieäm maàu taâm caûnh ñöôïm höông thieàn
Thuù vui tónh maïc naøo ai bieát
Cuøng vôùi thieàn taêng thöùc traéng ñeâm [11].

[1](45) Ñaïi Vieät Söû Kyù Toaøn Thö cheùp laø naêm Ñinh Daäu (1237). Ñaây cheùp theo baøi töïa saùch Thieàn Toâng Chæ Nam do chính tay Traàn Thaùi Toâng vieát

[2](46) Thaùi Toå: Traàn Thöøa, cha cuûa Thaùi Toâng, khi Thaùi Toâng leân ngoâi oâng ta ñöôïc phong Thöôïng Hoaøng.

[3](47) Tyø tröôùc chö höông thieät tham vò

Nhaõn manh chuùng saéc nhó vaên chöông

Vónh vi laõng ñaõng phong traàn khaùch

Nhaät vieãn gia höông vaïn lyù trình

[4](48) Baõi ñaõng cuoàng phong quaùt ñòa sinh

Ngö oâng luùy tuùy ñieáu chu hoaønh

Töù thì vaân hôïp aâm maøi saéc

Nhaát phaùi ba thieân coá ñoäng thanh

Vuõ cöôùc traän thoâi phieâu lòch lòch

Loâi xa luaân chuyeån noâ oanh oanh

Tam thôøi, traàn lieãm: thieân binh tónh

Nguyeät laïc tröôøng giang daï kyû canh

[5](49) "Ñaõ laøm vua thì khoâng coøn coù theå theo yù thích cuûa rieâng mình ñöôïc nöõa, maø phaûi laáy yù thích cuûa daân laøm yù thích cuûa mình, laáy loøng daân laøm loøng mình".

[6](50) "Nhaät vaõng gia höông vaïn lyù trình": (ngaøy heát queâ xa vaïn daëm ñöôøng) (Töù Sôn) hay "Hoaøng haø cöûu khuùc vò quaân cöû, moät thieäp ñoà trình töï ñaùo gia" (chín khuùc soâng Haèng khai tueä nhaõn, ñöôøng xa khoâng böôùc vaãn veà nhaø (Nieâm Tuïng Keä)

[7](51) Thuï duïng thaân laø baùo thaân (Sambhogakaya) moät trong tam thaân cuûa Phaät söû duïng vaøo söï lôïi ích tu chöùng cuûa keû khaùc.

[8](52) Voâ vò chaân nhaân xích nhuïc ñoaøn

Hoàng hoàng baïch maïc töông quan

Thuøy tri vaân quyeân tröôøng khoâng tónh

Thuùy loä thieân bieân nhaát daïng sôn

(Phoå Khuyeát Saéc Thaân)

[9](53) Töù sô tieãu bích vaïn thanh tuøng

Lieãu ngoä ñoâ voâ vaïn vaät khoâng

Hyû ñaéc lö nhi gtam cöôùc taïi

Maïch ky ñaõ saán thöôïng phong cao

[10] (54) Baùch Tröôïng thieàn sö nghe moät tieáng heùt cuûa Maõ Toå thieàn sö, ñieác ñaëc ba ngaøy.

[11](55) Phong ñaõ tuøng quan, nguyeät chieáu ñình

Taâm kyø phong caûnh coäng theâ thanh

Caù trung tö vò voâ nhaân thöùc

Phoù döõ sôn taêng thöôûng ñaùo minh