Nhö ta ñaõ bieát, ñöùng veà phöông dieän ñoùng vai troø laõnh ñaïo vaên hoùa trí thöùc vaø chính trò, ñaïo Phaät trong thôøi Leâ Maïc laâm vaøo traïng thaùi suy ñoài, nhöng ñöùng veà phöông dieän tín ngöôõng daân gian, ñaïo Phaät trong thôøi ñaïi aáy vaãn tieáp tuïc phaùt trieån. Trong tín ngöôõng Phaät Giaùo ñaïi chuùng, aên chay, giöõ giôùi, tuïng kinh, phoùng sinh vaø chaån teá laø nhöõng vieäc laøm mang laïi coâng ñöùc cho baûn thaân vaø cho gia ñình. Ngoaøi ra, muoán taïo döïng coâng ñöùc, ta coù theå laøm chuøa, xaây thaùp, ñuùc töôïng vaø in kinh. Trong thôøi gian goïi laø thôøi Phaät Giaùo suy ñoài, giôùi tín ñoà ñaïi chuùng vaãn tieáp tuïc haønh ñaïo theo ñöôøng loái ñoù, bôûi vì ñöùc tin veà nhaân quaû vaø baùo öùng caøng ngaøy caøng aên saâu vaøo loøng hoï. Nhö ta ñaõ bieát, trong suoát theá kyû thöù möôøi laêm, daân chuùng vaãn tieáp tuïc xaây theâm chuøa ñeán noãi naêm 1464, vua Leâ Thaùnh Toâng phaûi coù leänh caám xaây theâm chuøa môùi. Veà vieäc khaéc baûn in nhöõng kinh Phaät phoå thoâng thöôøng ñöôïc ñoïc tuïng nhö kinh Döôïc Sö, Ñòa Taïng, Phoå Moân v.v... maø khoâng bieát ñi tìm vaø khaéc in laïi nhöõng taùc phaåm do phaät töû ñôøi Lyù vaø ñôøi Traàn saùng taùc. Ñieàu ñaùng tieác naøy xaûy ra moät phaàn vì ngöôøi ta coù quan nieäm raèng in kinh thì coù coâng ñöùc hôn in luïc, bôûi vì kinh laø do Phaät tröïc tieáp noùi ra, coøn luïc laø do Toå truyeàn daïy. Vì lyù do ñoù maø neân vaên hoïc Phaät Giaùo trong nöôùc bò ngheøo naøn ñi moät caùch thaûm haïi.

Ñöùc tin cuûa quaàn chuùng aûnh höôûng ñeán haønh ñoäng cuûa vua quan. Ñôøi Leâ thöôøng xaûy ra nhieàu vuï haïn haùn. Nhöõng nho thaàn kyø thò ñaïo Phaät coá nhieân khoâng öa vieäc toå chöùc tuïng kinh caàu möa. Tuy vaäy, nhöõng hieän töôïng nhö möa, luït, haïn haùn, saâu aên luùa v.v... theo tín ngöôõng quaàn chuùng laø do vua quan aên ôû thaát ñöùc maø ra. Vì vaäy, vua quan phaûi chòu theo yù daân maø töï traùch, saùm hoái, thaû bôùt tuø nhaân, laøm chay vaø ñaûo vuõ. Muøa haï naêm 1434, vua Leâ Thaùnh Toâng sai caùc quan röôùc Phaät töø chuøa Phaùp Vaân veà kinh ñoâ ñeå laøm leã caàu möa. Laïi cho phoùng thích moät soá tuø nhaân, vaø döïng trai ñaøn chaån teá ngay ôû ñieän Caàn Chaùnh ñeå tu taïo coâng ñöùc, caàu cho coù möa. Raèm thaùng baûy naêm aáy, vua laïi cho toå chöùc ñaïi hoäi Vu Lan, môøi chö taêng ñeán caàu nguyeän, roài cuùng döôøng chö taêng vaø phoùng thích theâm naêm möôi tuø nhaân nöõa. Naêm 1448 coù haïn haùn lôùn, vua Leâ Nhaân Toâng xuoáng chieáu cho taát caû caùc quan vaên voõ phaûi aên chay vaø giöõ mình cho trong saïch ñeå tôùi chuøa Baùo AÂn ôû cung Caûnh Linh maø laøm leã caàu möa. Ñích thaân vua tôùi laïy tröôùc Phaät ñieän. Taát caû caùc nho thaàn ñeàu phaûi laøm theo. Roài vua sai thaùi uùy Leâ Khaû ñeán chuøa Phaùp Vaân ôû xaõ Coå Chaâu, röôùc töôïng Phaät veà chuøa naøy, ñem veà toân trí taïi chuøa Baùo Thieân ôû kinh thaønh, roài xuoáng chieáu vaø thænh chö taêng tôùi tuïng kinh, saùm hoái caàu nguyeän. Vua vaø hoaøng haäu thaân ñeán laïy Phaät. Laïi toå chöùc cuùng döôøng trai taêng vaø phoùng thích hai möôi boán ngöôøi tuø maø toäi coøn ñaùng ngôø. Vua Leâ Nhaân Toâng xuoáng chieáu töï traùch mình nhö sau:

"Töø naêm tröôùc ñeán nay, taïi dò xaûy ra luoân, nhö luït, haïn, saâu, khoâng naêm naøo khoâng coù - Hoaëc laø chính trò cuûa traãm, treân khoâng thuaän trôøi, döôùi chöa thoûa chí daân, maø sinh ra nhö theá chaêng? Hoaëc caùc ñaïi thaàn giuùp ñôõ khoâng phaûi laø ngöôøi gioûi, ñieàu hoøa traùi pheùp, xeáp ñaët sai leõ maø sinh ra nhö theá chaêng? Nay coù ngöôøi naøo vì traãm daùm noùi, chæ ra nhöõng vieäc cuûa traãm vaø caùc teå thaàn haïi ñeán nhaân daân chính söï chaêng?"

Naêm 1449, laïi coù ñaïi haïn, vaø vua cuõng laïi toå chöùc leã caàu möa taïi cung Caûnh Linh, nhöõng vieäc tuïng kinh, thaû tuø, vaø caàu möa noùi treân chöùng tôû raèng ñap coù goác reã ñaïo Phaät tín ngöôõng raát saâu xa trong daân chuùng, vaø trieàu ñình khoâng theå khoâng chieàu theo tín ngöôõng aáy moãi khi coù aùp löïc. Nho thaàn khoâng öa Phaät Giaùo, nhö caùc phu nhaân meänh phuï vaø caû hoaøng thaùi haäu, hoaøng haäu vaø caùc cung nhaân laïi tín ngöôõng ñaïo Phaät: hoï thöôøng cung thænh chö taêng ñeán ñeå giaûng baøy ñaïo lyù vaø thieát leã cuùng döôøng. Naêm 1460, sau cuoäc ñaûo chính trong noäi cung ñeå ñöa vua Leâ Thaùnh Toâng leân ngoâi, coù chieáu chæ caám taêng só vaø ñaïo só khoâng ñöôïc lieân laïc vôùi noäi cung, sôï tin töùc tieát loä ra ngoaøi quaàn chuùng. Boán naêm sau, vau Leâ Thaùnh Toâng xuoáng chieáu caám xaây döïng theâm chuøa môùi.

Trong luùc nhöõng taùc phaåm cuûa Phaät Giaùo Truùc Laâm khoâng ñöôïc giôùi trí thöùc cuûa thôøi ñaïi ngoù ngaøng tôùi, thì giôùi Phaät töû bình daân laïi phaùt trieån moät loaïi vaên hoïc truyeàn mieäng ñeå duy trì nhöõng taïi lieäu lòch söû veà caùc vò toå sö Phaät Giaùo. Loaïi vaên hoïc truyeàn mieäng naøy ñöôïc goïi laø keå haïnh. Keå laø keå chuyeän, haïnh laø haønh traïng caùc vò toå sö. Moãi naêm cöù ñeán ngaøy moàng möôøi thaùng ba aâm lòch, töùc laø ngaøy gioã toå Phaùp Loa, Phaät töû khaép nôi tìm veà chuøa Höông Haûi ôû thoân tieàn, xaõ Phuø Veä, huyeän Chí Linh (nay thuoäc phuû Nam Saùch, tænh Haûi Döông) ñeå döï leã gioã toå vaø ñeå nghe caùc baø caø caùc coâ keå haïnh, noùi veà söï tích ba vò toå Truùc Laâm. Vaên keå haïnh laø vaên ñaëc bieät cuûa nhaø chuøa; ñoù laø moät loái vaên haùt; gioïng cuûa caùc giaø lôùn tuoåi xen vaøo gioïng cuûa caùc thieáu nöõ. Caùc baø caùc coâ thuoäc loøng nhöõng ñieàu hoï keå, neáu thieát soùt hay sai laàm thì ñaõ coù caùc thaày caên cöù treân caùc baûn Khoùa Hö vaø Tam Toå Thöïc Luïc ñeå söûa chöõa hoaëc boå sung laïi. Vaên keå haïnh vì tính caùch bình daân cuûa noù, khoâng theå chuyeân chôû ñöôïc heát nhöõng thieàn ngöõ coù yù nghóa quaù khoù khaên ñoái vôùi trí oùc cuûa ngöôøi daân thöôøng. Vì vaäy coøn coù moät loái haùt goïi laø haùt keä (22), ñeå duy trì moät caùch deã daøng hôn nhöõng baøi keä tuïng cuûa caùc vò toå sö. Ngöôøi nghe coù theå khoâng hieåu thaáu heát yù nghóa saâu xa cuûa baøi keä, nhöng cuõng coù theå thöôûng thöùc ñöôïc nhaïc ñieäu cuûa noù. Theo Ñinh Gia Khaùnh vaø Chu Xuaân Dieân, taùc giaû Vaên Hoïc Daân gian (23)thì moät baøi keä keå haïnh vaø haùt keä töø ñôøi Traàn coøn ñöôïc truyeàn giöõ laïi, ñoù laø baøi Thieàn Toâng Truyeàn Toâng Chæ Nam Quoác Ngöõ Haønh. Do ñaây ta bieát loái keå haïnh vaø haùt keä ñaõ ñöôïc baét ñaàu töø ñôøi Traàn. Ñeán cuoái theá kyû thöù möôøi baûy, thieàn sö Chaân Nguyeân môùi vieát saùch An Töû Sôn Truùc Laâm Traàn Trieàu Thieàn Toâng Baûn Haïnh baèng vaên Noâm luïc baùt; taøi lieäu naøy neáu hoïc thuoäc loøng thì keå haïnh vaø haùt keä môùi khoâng coøn thieáu soùt (*)

Taïi chuøa Tö Phuùc, tuïc goïi laø chuøa Hun, moãi naêm ñeán ngaøy moàng ba thaùng Gieâng laø ngaøy gioã toå Huyeàn Quang, thieän nam tín nöõ keùo nhau veà raát ñoâng ñeå leã toå vaø nghe keå haïnh. Leã gioã toå ôû ñaây laøm raát lôùn, coù khi keùo daøi ñeán caû thaùng, thieân haï lui tôùi khoâng ngôùt. (Chuøa Tö Phuùc ôû nuùi Coân Sôn ñöôøng taïo laäp töø ñôøi Lyù, ñeán ñôøi Traàn ñöôïc Phaùp Loa môû mang theâm, vaø khi Huyeàn Quang tôùi ôû ñaõ trôû thaønh moät ngoâi chuøa lôùn. Sau khi Huyeàn Quang maát nhuïc thaân ñöôïc hoûa thieâu vaø tro ñöôïc caát giöõ trong moät ngoïn thaùp ôû sau chuøa, treân löng nuùi Coân Sôn. thaùp xaây baèng ñaõ xanh. Trong thôøi thuoäc Minh, Nguyeãn Traõi veà aån taïi ñaây, coù saùng taùc Coân Sôn Ca).

Ngay töø ñôøi Lyù vaø ñôøi Traàn, söï tích cuûa thieàn sö Töø Ñaïo Haïnh ñaõ ñöôïc theâu deät baèng nhöõng phaùp thuaät roài. Ngay trong Thieàn Uyeån Taäp Anh, söï tích Töø Ñaïo Haïnh ñaõ chieám raát nhieàu trang saùch. Vaên keå haïnh vaø söï dieãn laïi söï tích Ñaïo haïnh ñaõ laøm coâng vieäc duy trì vaø toâ ñieåm cho söï tích caøng ngaøy coù veû linh dò. Khoaûng ñaàu theá kyû thöù möôøi laêm, saùch Lónh Nam Chích Quaùi cuûa Traàn Theá Phaùp coù vieát moät baøi veà söï tích Töø Ñaïo Haïnh. Baøi naøy ñöôïc caên cöù treân taøi lieäu saùch Thuyeàn Uyeån Taäp Anh, noäi dung khoâng khaùc vôùi söï tích trong Thuyeàn Uyeån Taäp Anh bao nhieâu. Ñeán ñaàu theá kyû thöù möôøi taùm, Leâ Höõu Hyû (buùt hieäu Tam Thanh Quaùn Ñaïo Nhaân) laïi vieát moät baøi daøi hôn, nhan ñeà laø Töø Ñaïo Haïnh Ñaïi Thaùnh Söï Tích Thöïc Luïc. Baøi naøy ñöôïc cho vaøo phaàn phuï luïc cuûa saùch Vieät Ñieän U Linh Taäp cuûa Lyù Teá Xuyeân trong kyø khaéc baûn naêm 1712 (27). So vôùi söï tích Töø Ñaïo Haïnh trong Thieàn Uyeån Taäp Anh, baøi Töø Ñaïo Haïnh Ñaïi Thaùnh Söï Tích Thöïc Luïc cuûa cuûa Ñaïo Nhaân Quaùn Tam Thanh vieát vaø coù nhieàu chi tieát veõ vôøi hôn. Söï kieän naøy chöùng toû taùc giaû ñaõ söû duïng vaên hoïc truyeàn khaåu vaø ñieãn tích cuûa daân queâ maø cheùp laïi thöïc luïc cuûa Töø Ñaïo Haïnh vaäy. Söï tích cuûa thieàn sö Ñaïo Haïnh coù lieân heä tôùi söï tích cuûa thieàn sö Minh Khoâng (28). Vaäy neân taïi caùc chuøa coù thôø Minh Khoâng thieàn sö, söï tích naøy cuõng ñöôïc daân laøng nhaéc laïi. Moät loái haùt cheøo goïi laø cheøo chaûi ñöôïc söû duïng ñeå dieãn laïi söï tích thieàn sö Minh Khoâng nhaèm ngaøy gioã cuûa oâng taïi caùc chuøa Thaàn Quang vaø Haønh Thieän (29).

Sau ñaây laø söï tích cuûa Töø Ñaïo Haïnh vaø Nguyeãn Minh Khoâng, keå theo caùc saùch Thuyeàn Uyeån Taäp Anh, Lónh Nam Chích Quaùi vaø Vieät Ñieän U Linh Taäp. Caû ba taäp saùch ñeàu phaûn chieáu söï saùng taïo cuûa giôùi Phaät töû ñaïi chuùng. Theo truyeàn tích. Ñaïo Haïnh hoài coøn nhoû beà ngoaøi toû ra ham chôi nhöng beà trong thì coù chí lôùn, raát chuyeân caàn hoïc taäp. OÂng coù ba ngöôøi baïn thieát: nho só Phí Sinh, ñaïo só Leâ Toaøn Nghóa vaø keùp haùt Phan AÁt. Cha cuûa Töø Ñaïo Haïnh laø Töø Vinh thaáy con suoát ngaøy chôi bôøi, ñaù caàu, thoåi saùo, ñaùnh baïc, raát laáy laøm lo laéng. Moät ñeâm, môû cöûa vaøo phoøng Ñaïo Haïnh, oâng thaáy chaøng töïa aùn maø nguû, tay coøn caàm saùch, treân baøn saùch vôû böøa baõi, ngoïn ñeøn leo leùt. Bieát raèng con raát chaêm hoïc veà ñeâm, oâng khoâng lo nöõa. sau ñoù Ñaïo Haïnh ñi thi ñöôïc ñoã ñaàu khoa Baïch Lieân (30). OÂng khoâng muoán ra laøm quan vì oâng chæ muoán tìm caùch traû thuø cho cha. Cha cuûa oâng, tröôùc ñoù, vì coù duøng taø thuaät phaïm ñeán Dieân Thaønh Haàu neân bò Dieân Thaønh Haàu nhôø phaùp sö Ñaïi Ñieân duøng phaùp thuaät ñaùnh cheát quaúng thaây xuoáng soâng Toâ Lòch. Khi troâi ñeán tröôùc nhaø Dieân Thaønh Haàu thì thi haøi cuûa cha oâng boång ñöùng daäy treân maët nöôùc, tay chæ vaøo nhaø Haàu nhö vaäy suoát moät ngaøy. Haàu sôï haõi ñi tìm Ñaïi Ñieân. Ñaïi Ñieân tôùi ñoïc moät caâu keä:

Thaây cuûa Töø Vinh lieàn ngaõ xuoáng vaø troâi ñi. Troâi ñeán soâng Haøm Roàng, laøng Nhaân Muïc Cöïu thì döøng laïi. Thaáy vieäc linh dò, daân laøng aáy choân caát, döïng mieáu vaø taïc töôïng thôø, laáy ngaøy moàng möôøi thaùng gieâng laøm ngaøy ky. Baø meï thì choân ôû chuøa Ba Laêng, laøng Thöôïng An, nay laø chuøa Hoa Laõng, Chuøa naøy thôø hai vò thaùnh phuï vaø thaùnh maãu töùc laø cha meï cuûa Töø Ñaïo Haïnh (31).

Ñaïo Haïnh muoán traû thuø cho cha, song chöa bieát baèng caùch naøo. Moät hoâm trong thaáy Ñaïi Ñieân ñi ngang nhaø lieàn xaùch gaäy ñònh ñaùnh. Boãng nghe treân khoâng coù tieáng la "ñöøng, ñöøng", lieàn boû gaäy xuoáng khoâng daùm ñaùnh nöõa. Sau ñoù Ñaïo Haïnh cuøng hai ngöôøi baïn laø Minh Khoâng vaø Giaùc Haûi cuøng ruõ nhau ñi sang AÁn Ñoä ñeå hoïc linh thuaät veà choáng traû vôùi Ñaïi Ñieân. Nhöng ñeán xöù ngöôøi Raêng Vaøng (32) thaáy ñöôøng xaù hieåm trôû, ba ngöôøi muoán veà. Boång thaáy moät oâng giaø cheøo chieác thuyeàn con daïo chôi treân soâng, ba ngöôøi ñeán hoûi ñöôøng. OÂng giaø traû lôøi: Ñöôøng nuùi hieåm trôû ñi chaân khoâng ñöôïc ñaâu; laõo coù chieác thuyeàn con, xin chôû giuùp caùc ngöôøi, vaø coù caùi gaäy truùc con, nhaém thaúng Taây Vöïc maø ñi thì chaúng xa laø maáy. Noùi xong ñoïc baøi keä:

Ñoïc xong, ngöõa maët troâng chöøng giaây laùt ñaõ ñeán bôø Taây Thieân. Ñaïo Haïnh ôû laïi giöõ thuyeàn con, Giaùc Haûi vaø Minh khoâng leân bôø hoïc ñaïo. Hoïc xong hai ngöôøi boû veà tröôùc. Ñaïo Haïnh giöõ thuyeàn ñaõ ba ngaøy, khoâng thaáy hai ngöôøi trôû veà. Boång gaëp moät baø laõo treân soâng tôùi hoûi thaêm ñöôïc baø laõo cho bieát laø hai ngöôøi ñaõ hoïc ñöôïc pheùp linh cuûa baø vaø ñaõ veà tröôùc roài. Baø laõo baûo Ñaïo Haïnh gaùnh hai thuøng nöôùc veà nhaø baø vaø baø baét ñaàu daïy phaùp thuaät cho. Ñaïo Haïnh hoïc xong thì cuõng veà nöôùc. Giöõa ñöôøng nghó tôùi hai ngöôøi baïn, lieàn nieäm chuù. Hai ngöôøi bò ñau buïng khoâng ñi tieáp ñöôïc nöõa. Ñaïo Haïnh duøng pheùp ruùt ñaát, vöôït hai ngöôøi, roài hoùa ra coïp trong buïi raäm, gaàm leân moät tieáng laøm hai ngöôøi giaät mình. Nôi Ñaïo Haïnh hoùa coïp ñeå "huø" hai ngöôøi thuoäc laøng Ngaõi Caàu, huyeän Töø Lieâm (33). Minh Khoâng thaáy Ñaïo Haïnh giaû coïp cöôøi noùi vôùi Ñaïo Haïnh: "Nghieäp cuûa anh coøn naëng, anh seõ coøn phaûi luaân hoài gaëp naïn. Nhöng toâi seõ cöùu cho".

Ñaïo Haïnh veà aån trong chuøa Thieân Phuùc nuùi Phaät Tích, nhaát taâm trì tuïng chuù Ñaïi Bi, ñuû möôøi vaïn taùm ngaøn bieán. Moät hoâm coù moät vò thaàn ñeán, xöng laø Töù Traàn Thieân Vöông, noùi vì caûm ñoäng coâng ñöùc cuûa Ñaïo Haïnh neân ñeán ñeå ñöôïc sai khieán. Ñaïo Haïnh bieát phaùp thuaät cuûa mình ñaõ vieân maõn, coù theå baùo thuø cha ñöôïc, beøn caàm gaäy ñi ñeán caàu Quyeát soâng Toâ Lòch, lieäng gaäy xuoáng nöôùc. Gaäy lieàn loäi ngöôïc nöôùc nhö con roàng, maõi cho ñeán caàu Taây Döông môùi ngöøng. Ñaïo Haïnh möøng noùi: "Pheùp cuûa ta hôn pheùp cuûa Ñaïi Ñieân roài". Beøn tôùi nhaø Ñaïi Ñieân. Troâng thaáy Ñaïo Haïnh, Ñaïi Ñieân hoûi: "Ngöôøi khoâng nhôù vieäc ngaøy tröôùc sao?" Ñaïo Haïnh ngöûa maët leân trôøi, khoâng thaáy phaûn öùng gì, lieàn laáy gaäy ñaùnh Ñaïi Ñieân moät gaäy. Ñaïi Ñieân veà phaùt beänh maø cheát.

Töø ñoù, thuø xöa röûa saïch, nieàm tuïc laïnh nhö tro taøn, Ñaïo Haïnh môùi ñi khaép Tuøng laâm maø caàu taâm aán. Nghe thieàn sö Trí Huyeàn daïy ñaïo ôû Taùhi Bình, Ñaïo Haïnh tìm tôùi tham vaán, trình leân baøi keä:

Ñaïo Haïnh hoang mang khoâng hieåu. Sau naøy, khi tu hoïc vôùi thieàn sö Suøng Phaïm ôû chuøa Phaùp Vaân, coù laàn Ñaïo Haïnh hoûi:

Töø ñoù veà sau phaùp löïc Ñaïo Haïnh caøng taêng cöôøng, cô duyeân Thieàn hoïc caøng chín chaén, coù theå sai khieán caû chim röøng vaø daõ thuù... Heã coù ai ñau oám caàn ñeán khaån thì ñeán nieäm chuù trò beänh, ai ai cuõng ñöôïc nhôø ôn. Coù laàn ñeä töû hoûi:

Hoài aáy vua Nhaân Toâng khoâng coù con trai noái doõi. Naêm Hoäi Töôøng Ñaïi Khaùnh thöù ba, phuû Thanh Hoa baùo caùo veà coù moät ñöùa treû linh dò xuaát hieän, môùi ba tuoåi maø ñaõ noùi naêng thoâng thaïo, töï xöng laø Giaùc Hoaøng, khoâng coù vieäc gì vua laøm maø khoâng bieát. Vua sai ngöôøi ñi xeùt thaáy ñuùng nhö lôøi baùo caùo, môùi röôùc ñöùa beù veà kinh ñoâ cho ôû chuøa Baùo Thieân. Thaáy noù thoâng minh dò thöôøng vua laáy laøm yeâu meán, muoán laäp laøm hoaøng thaùi töû. Quaàn thaàn ñeàu caûn, baûo raèng neáu noù thaät linh dò thì töï khaéc noù phaûi thaùc laøm con vua. Vua beøn toå chöùc ñaïi hoäi baûy ngaøy baûy ñeâm caàu cho Giaùc Hoaøng ñaàu thai laøm con mình. Luùc ñoù Ñaïo Haïnh noùi:

- Ñöùa treû kia laø yeâu quaùi, meâ hoaëc loøng ngöôøi, ta khoâng theå ngoài yeân ñeå noù laøm loaïn.

Noùi xong nhôø baø chò giaû laøm ngöôøi ñi xem hoäi, bí maät ñem vaøi hoät aán keát cuûa Ñaïo Haïnh ñeán giaét leân treân reøm. Ñaïi hoäi khai dieãn ñeán ngaøy thöù ba, Giaùc Hoaøng thoï beänh, baûo raèng:

- Khaép nöôùc giaêng ñaày löôùi saét, muoán thaùc sinh maø khoâng coù caùch gì vaøo loït.

Vua nghi raèng ñoù laø do Ñaïo Haïnh laøm, lieàn cho ñieàu tra, quaû nhieân nhö vaäy. Ñaïo Haïnh bò giam ôû laàu Höng Thanh, trong khi vua hoäi hoïp quaàn thaàn ñeå trò toäi, khi Suøng Hieàn Haàu ñi qua laàu, Ñaïo Haïnh van:

- Xin heát söùc cöùu cho baàn taêng khoûi toäi, toâi seõ xin thaùc thai trong cung ñeå baùo aân.

- Neáu Giaùc Hoaøng thaät quaû coù thaàn löïc, thì duø coù bò Ñaïo Haïnh ngaên trôû caûn cuõng vaãn thaùc thai ñöôïc. Nay söï vieäc nhö theá thì toû ra Ñaïo Haïnh cao tay hôn nhieàu. Taïi sao khoâng ñeå Ñaïo Haïnh thaùc thai?

Vua nghe lôøi, thaû Ñaïo Haïnh ra. Ñaïo Haïnh ñi ñeán nhaø Haàu, nhìn vaøo nhaø taém. Phu nhaân giaän, maùch Haàu. Haàu ñaõ bieát tröôùc, lieàn khoâng quôû traùch gì. Sau ñoù phu nhaân coù thai, Ñaïo Haïnh noùi raèng:

Ñeán ngaøy ñöôïc baùo tin, Ñaïo Haïnh taém röûa, thay aùo, baûo vôùi chö taêng:

- Tuùc nhaân cuûa ta chöa heát, phaûi thaùc sinh laàn nöõa ôû theá gian, taïm laøm quoác vöông. Sau kieáp quoác vöông laïi phaûi sinh leân coõi trôøi Tam Thaäp Tam Thieân. Sau khi cheát, trong moät thôøi gian, chaân thaân cuûa ta seõ khoâng hö hoaïi. Ñeán ngaøy noù hö hoaïi laø ta vaøo Nieát baøn, khoâng coøn sinh vaøo coõi dieät nöõa. Moân ñoà khoùc loùc. Ñaïo Haïnh ñoïc baøi keä:

Ñoïc xong, Ñaïo Haïnh ñi vaøo nuùi, boû thaân maø hoùa. Ñoù laø ngaøy moàng baûy thaùng ba (35). Phu nhaân Suøng Hieàn Haàu sinh haï ñöôïc moät trai, ñaët teân laø Döông Hoaùn, ba tuoåi ñöôïc vua Nhaân Toâng nuoâi ôû trong cung, laäp laøm hoaøng töû. Thaùng Chaïp naêm Thieân Phuø Khaùnh Thoï thöù nhaát, vua baêng, thaùi töû töùc vò laøm vua, hieäu laø Thaàn Toâng. Thaàn Toâng töùc laø Ñaïo Haïnh hoùa thaân vaäy.

Thieàn sö Minh Khoâng töï khoâng Loä (36), hoï Nguyeãn teân Chí Thaønh, baïn cuûa Ñaïo Haïnh vaø Giaùc Haûi. Naêm Minh Khoâng hai möôi chín tuoåi, ba ngöôøi ñi Taây Truùc hoïc. Minh Khoâng ñaéc luïc trí thaàn, veà queâ quaùn döïng chuøa Dieân Phuùc, chuyeân trì Chuù Ñaïi Bi. Minh Khoâng muoán taïo ra boán kyø quan cuûa Ñaïi Vieät laø thaùp Baùo Thieân, Ñænh Phoå Minh, Chuoâng Quy Ñieàn, vaø Töôïng Quyønh Laâm, nhöng khoâng coù ñuû ñoàng, lieàn ñi sang Trung Hoa. Nguû ñeâm taïi nhaø moät ngöôøi giaøu coù, Minh Khoâng xin saùu thöôùc ñaát ñeå laäp tu vieän Kyø Vieân; ngöôøi tröôûng giaû cöôøi noùi:

- Ngaøy xöa thaùi töû Löông laäp Kyø Vieân coù ñaát roäng caû vaïn daëm, saùu thöôùc laøm sao laäp ñöôïc?

Ñeâm aáy Minh Khoâng tung aùo caø sa mình che caû moät ñaùm ñaát ngaøn daëm. Thaáy coù thaàn thoâng, ngöôøi tröôûng giaû ñem vôï con ñeán quyø laïy xin theo tam baûo. Saùng sôùm, Minh Khoâng maëc phaùp phuïc, choáng tích tröôïng vaøo trieàu. Vua hoûi: "Muoán gì? Minh Khoâng noùi:

- Baàn taêng xuaát gia ñaõ laâu, nay muoán taïo töù khí cho Ñaïi Vieät, cho neân ñaõ khoâng quaûn ngaïi ngaøn daëm tôùi ñaây, xin beä haï boá thí cho moät ít ñoàng. Vua hoûi coù bao nhieâu ñoà ñeä ñi theo. Minh Khoâng noùi ñi moät mình. Vua noùi:

- Ñöôøng veà quyù quoác xa laém, vaäy thaày muoán laáy bao nhieâu thì laáy.

Vôùi chieác tay naûi, Minh Khoâng nheùt heát kho ñoàng cuûa nöôùc baïn. Quaåy tai naûi treân vai, Minh Khoâng vaøo chaøo vua veà nöôùc. Vua tieác maø khoâng bieát laøm sao laáy laïi kho ñoàng. Ñem ñoàng veà chuøa Quyønh Laâm, Minh Khoâng ñuùc moät töôïng Phaät A Di Ñaø vó ñaïi cho chuøa. Moät ñænh thaùp laáy teân laø thaùp Baùo Thieân, moät ñaïi hoàng chung taïi laøng Phaû Laïi vaø moät chieác ñænh lôùn taïi Phoå Minh. Soá ñoàng coøn ñuû ñeå ñuùc moät chieác ñaïi hoàng chung cho chuøa ñòa phöông naëng ba ngaøn naêm traêm caân, moät chieác ñaïi hoàng chung khaùc cho chuøa Dieân Phuùc ôû huyeän Giao Thuûy, naëng ba ngaøn caân. Coâng quaû xong roài, Minh Khoâng ñoïc baøi keä:

Luùc ñoù vua Nhaân Toâng döïng ñieän Höng Long ñaõ xong, laøm leã laïc thaønh, boãng nghe tieáng keâu kyø quaùi treân noùc ñieän, tieáng keâu to nhö saám. Vua sôï, nhôø Minh Khoâng vaø Giaùc Haûi tôùi tröø. Roài Nhaân Toâng phong Minh Khoâng laøm quoác sö. Khi vua Thaàn Toâng leân hai möôi moát tuoåi, moät chöùng beänh laï kyø xaûy tôùi cho vua. Ñaày mình moïc loâng, vua roáng leân nhö maõnh hoå, khoâng thaày thuoác naøo chöõa laønh. Luùc ñoù ngöôøi ta nghe treû con ngoaøi ñöôøng haùt baøi ñoàng giao sau ñaây:

Trieàu ñình sai söù ñeán chuøa Giao Thuûy ñoùn Minh Khoâng. Minh Khoâng bieát tröôùc cöôøi hoûi:

Söù thaàn ngaïc nhieân hoûi taïi sao Minh Khoâng bieát. Minh Khoâng baûo:

Y Ù muoán noùi chính ba möôi naêm tröôùc ñoù vì Ñaïo Haïnh raén maét hoùa hoå, ñeå nhaùc hai baïn neân nay thaùc sinh laøm vua bò quaû baùo.

Minh Khoâng sai laáy noài naáu côm theát söù giaû vaø quaân lính tuøy tuøng. Quan quaân aên no neâ, vaäy maø côm trong chieác noài nhoû xíu vaãn coøn. Minh Khoâng, Giaùc Haûi vaø moïi ngöôøi xuoáng thuyeàn. Minh Khoâng noùi moïi ngöôøi haõy nghæ ngôi, ñôïi con nöôùc leân roài haõy nhoå neo. Trong khi moïi ngöôøi nguû say, Minh Khoâng laøm pheùp cho thuyeàn ñi nhanh nhö teân baén, phuùt choác ñaõ tôùi kinh ñoâ. Moïi ngöôøi thöùc daäy nhìn ra thì ñaõ thaáy thaùp Baùo Thieân roài (38)

Khi Minh Khoâng vaøo tôùi cung, caùc ngöï y thaáy aên maëc queâ muøa, khoâng ai ñöùng daäy chaøo. Minh Khoâng laáy moät caây ñinh daøi naêm taác ñoùng saâu vaøo coät ñieän roài noùi lôùn:

- Ai ruùt ñöôïc caây ñinh naøy ra thì môùi mong chöõa laønh beänh cho Hoaøng Thöôïng.

Khoâng ai ruùt ñöôïc, Minh Khoâng nhoùn hai ngoùn tay, nheï ruùt caây ñinh ra. Khi vaøo taåm ñieän, thaáy vua ñang loàng loän gaàm theùt, Minh Khoâng theùt lôùn:

- Ñaïi tröôïng phu ñöùng ñaàu muoân daân, trò vì boán beå, sao laïi laøm gì cuoàng loaïn nhö theá?

Vua nghe sôï run, khoâng daùm loàng loän nöõa.Minh Khoâng sai naáu moät chaûo daàu, boû vaøo ñaáy moät traêm caây ñinh roài laáy tay khoaéng daàu ñang soâi, vôùt ñinh ra neùm vaøo ngöôøi vua. Töï khaéc loâng laù ruïng heát, vua khoûi beänh (39)

Minh Khoâng sinh naêm Bính thìn, ngaøy möôøi boán thaùng taùm, tòch ngaøy moàng ba thaùng saùu naêm Giaùp tuaát. Thaàn töôïng vaø bia kyù ñeå ôû Lyù Quoác Sö Töø, huyeän Thoï Xöông, tænh Haø Noäi. Coù ñeà laïi baøi keä sau ñaây:

Saùch Vieät Ñieän U Linh Taäp theâm: Ngaøy xöa, khi thaùc sinh vaøo cung, Minh Khoâng boû thaân trong ñoäng, ngöôøi laøng ñeâm veà boû vaøo trang phuïng thôø. Ñeán nieân hieäu Vónh Toä, nhaø Minh, söù Minh ñi ngang qua, thaáy dieän maïo toát ñeïp, cho laø Tieân, lieàn röôùc veà chuøa Höông Sôn hoûa taùng. Nhöng ñoát khoâng chaùy. Ñeâm naèm moäng thaáy Minh Khoâng chæ cho caùch ñoát, saùng daäy laøm theo thì ñoát môùi chaùy ñöôïc. Ñôøi Leâ Thaùnh Toâng, baø Quang Phuïc hoaøng thaùi haäu ñeán caàu ñaûo ôû chuøa Thieân Phuùc, keát quaû coù mang sinh ñöôïc vua Hieán Toâng.

Truyeàn tích cuûa Ñaïo Haïnh vaø Minh Khoâng caøng ngaøy caøng giaøu coù. Daân queâ tìm ra daáu tích cuûa cha meï Ñaïo Haïnh ñeå laøm gioã Thaùnh Phuï vaø Thaùnh Maãu moãi naêm. Daân queâ laïi tìm ra goác gaùc cuûa Minh Khoâng tröôùc khi ñi tu laø ngheà caâu caù. Nhöõng giai thoaïi veà cuoäc ñôøi cuûa Minh Khoâng tröôùc khi ñi tu ñöôïc theâm thaét vaøo. Ví duï chuyeän Minh Khoâng ñaõ gaùnh nöôùc baèng ñoâi daønh khoång loà ñeå töôùi cho nhieàu maãu ruoäng moät luùc. Moät laàn Minh KhoângMinh Khoâng saûy chaân, nöôùc ñoå laøm ngaäp luït haøng chuïc maãu ruoäng. Ví duï chuyeän Minh Khoâng thöôøng ñem caù ñaùnh ñöôïc baùn cho moät coâ gaùi ôû chôï Vieân Quang, tuïc goïi laø coâ Chaøng. Coâ ñaõ yeâu Minh Khoâng, nhöng Minh Khoâng ñaõ muoán ñi tu, neân chæ khuyeân coâ baïn höôùng veà ñaïo Phaät. ÔÛ nhieàu nôi trong vuøng ñoàng baèng mieàn Baéc, moãi khi gaëp haïn haùn, trai traùng laïi dieãn laïi cöû ñoäng gaùnh nöôùc cuûa Minh Khoâng gaùnh ñoâi daønh ra soâng laáy nöôùc. Taïi chuøa Haønh Thieän moãi naêm ñeán ngaøy hoäi Chuøa, cuoäc ñôøi Minh Khoâng ñöôïc dieãn laïi baèng lôøi haùt vaø ñieäu muùa. Nhöõng chi tieát nhö chi tieát Minh Khoâng gaëp gôõ coâ Chaøng, Minh Khoâng naáu côm baèng caùi noài nhoû xíu ñaõi quan quaân aên khoâng heát... ñeàu ñöôïc dieãn laïi. Taïi chuøa Thaàn Quang, ñuùng ngaøy moàng ba thaùng Saùu, ngaøy gioã Minh Khoâng moïi ngöôøi ñem daâng cuùng baùnh bìa laøm baèng boät neáp vaø maät mía. Vaøo hoäi ngaøy xuaân, taïi chuøa naøy, daân toå chöùc naáu côm, thi ñoà xoâi vaø thi laøm baùnh. Ñeán ngaøy hoäi thaùng chín thì toå chöùc ñua thuyeàn treân soâng ñeå nhaéc laïi cuoäc ñôøi ngö phuû cuûa Minh Khoâng. Chuøa coøn thôø caây gaäy truùc maø Minh Khoâng ñaõ töøng duøng. Trong leã röôùc muøa thu, treân kieäu Minh Khoâng coù treo moät chieác tuùi gaám töôïng tröng cho chieác tuùi thaàn ñöïng khoâng ñoàng cuûa nhaø Toáng. Ngoaøi hai chuøa Keo, coøn coù raát nhieàu nôi thôø Minh Khoâng. Nhöõng phöôøng thôï ñuùc ñoàng coøn thôø Minh Khoâng nhö moät vò toå cuûa ngheà ñuùc.

Toùm laïi, trong khi veà phía trí thöùc, söï saùng taùc cuûa Phaät Giaùo ngheøo ñi thì veà phía ñaïi chuùng, söùc saùng taùc vaãn tieáp tuïc raøo raït. Truyeàn thoáng haùt keå haïnh, haùt cheøo vaø nhöõng hình thaùi ngheä thuaät khaùc ñeå toâ ñieåm vaø duy trì söï tích cuûa caùc vò toå sö, voán ñaõ baét ñaàu töø caùc ñôøi Lyù, Traàn, ñaõ tieáp tuïc phaùt trieån maïnh trong ñôøi Leâ vaäy.

Söï tích Quan AÂm Thò Kính cuõng ñöôïc ñem ra haùt cheøo. Trong tích Cheøo, coù nhieàu ñoaïn ñöôïc haùt theo ñieäu keá haïnh vaø haùt keä. Truyeän Noâm Quan AÂm Thò Kính chöa bieát do ai saùng taùc vaø saùng taùc vaøo thôøi ñaïi naøo. Nhöng so saùnh tích cheøo Quan AÂm Thò Kính vôùi truyeän Quan AÂm Thò Kính baèng thô luïc baùt thì ta thaáy cheøo Quan AÂm Thò Kính laø moät taùc phaåm do daân queâ saùng taùc vaø trình dieãn, coøn truyeän thô Quan AÂm Thò Kính thì laïi do moät thi só coù kieán thöùc veà Nho hoïc vaø Phaät hoïc saùng taùc. Ñieån tích söû duïng trong truyeän thô Quan AÂm Thò Kính laøm cho truyeän thô naøy khoù hieåu hôn, vaø do ñoù ít ñöôïc daân queâ meán chuoäng baèng tích cheøo. Ta coù theå noùi raèng tích cheøo ra ñôøi tröôùc truyeän thô raát laâu, coù theå ñeán haøng theá kyû. Nhöng khi truyeän thô Quan AÂm Thò Kính ra ñôøi, tích cheøo Quan AÂm Thò Kính laïi bò truyeän thô Quan AÂm Thò Kính aûnh höôûng trôû laïi veà phöông dieän vaên chöông. Tích cheøo Quan AÂm Thò Kính coù nhieàu baûn khaùc nhau, bôûi vì ñaây laø vaên hoïc truyeàn mieäng, laïi phaûi thay ñoåi theâm bôùt cho thích hôïp vôùi nhöõng ñòa phöông trình dieãn. Moät trong nhöõng baûn aáy ñöôïc khaéc baèng chöõ Noâm hoaëc baèng chöõ quoác ngöõ thì deàu laø nhöõng baûng vieát tay. Vuõ Khaéc Khoan coù aán haønh moät baûn baèng quoác ngöõ taïi Saøi Goøn naêm 1966: baûn naøy hình thaønh do söï goùp trí nhôù cuûa nhieàu ngheä só ngaønh cheøo coù maët taïi Saøi Goøn hoài ñoù (40)

Noäi dung cuûa tích cheøo Quan AÂm Thò Kính vaø truyeän thô Quan AÂm Thò Kính laø moät. Thò Kính phaùp danh Kính Taâm laø moät trong nhöõng hoùa thaân cuûa Ñöùc Quan Theá AÂ. Coát chuyeän nhö sau: Coù moät chaøng trai xuaát gia vaø tinh tieán tu haønh lieân tieáp trong chín kieáp. Ñeán kieáp thöù möôøi, töùc laø kieáp choùt maø chaøng thaønh Phaät, chaøng thaùc sinh laøm moät ngöôøi con gaùi nhaø hoï Maõng, huyeän Hoà Nam, quaän Luõng Taøi, thaønh Ñaïi Bang, nöôùc Cao Ly. Teân naøng laø Thò Kính, coù taøi, coù saéc, vaø ñaày ñuû ñöùc haïnh. Lôùn leân, naøng ñöôïc cha meï gaû cho chaøng Thieän Só hoï Suøng. Thieän Só lo vieäc ñeøn saùch coøn naøng lo vieäc noäi trôï. Moät ñeâm, trong khi ñoïc saùch, Thieän Só thaáy meät thì lieàn ngaõ löng xuoáng nguû. Thò Kính ngoài may aùo moät beân, troâng thaáy moät sôïi raâu moïc ngöôïc beân caïnh caèm cuûa chaøng, lieàn caàm dao leân ñònh caét sôïi raâu. Khoâng ngôø trong luùc aáy Thieän Só tænh daäy, töôûng laø vôï ñònh gieát mình, beøn la loái leân. Thò Kính coá heát söùc giaõi baøy maø nhaø choàng vaãn heát söùc ngôø vöïc; cuoái cuøng naøng bò ñuoåi veà nhaø cha meï. Buoàn chaùn cho tình ñôøi. Thò Kính caûi daïng nam trang, xin ñi tu ôû moät chuøa thaät xa, teân laø chuøa Vaân vôùi phaùp danh Kính Taâm. Duø aên maëc naâu soàng, veû tuaán tuù cuûa chuù tieåu vaãn laøm cho traùi tim cuûa cuûa caùc coâ gaùi trong laøng thoån thöùc, Thò Maàu, con gaùi cuûa phuù oâng trong laøng, moät hoâm ñi leã chuøa, thaáy Kính Taâm lieàn ñem loøng yeâu daáu, tìm caùch quyeán ruõ. Kính Taâm moät möïc khöôùc töø. Phaãn chí, coâ con gaùi nhaø phuù hoä moät ñeâm kia tö thoâng vôùi moät ngöôøi ñaày tôù trai roài chöûa hoang. Daân laøng baét khoaùn veà vieäc chöûa hoang. Khi bò tra hoûi, Thò Maàu ñoå oan cho Kính Taâm. Kính Taâm bò tra khaûo, nhöng moät möïc vaãn khoâng nhaän toäi. Vò truù trì chuøa Vaân thaáy vaäy xoùt xa lieàn xin baûo laõnh Kính Taâm, chòu noäp phaït mang Kính Taâm veà. OÂng cho chuù ôû taïm ngoaøi cöûa Tam quan chuøa vì sôï ngöôøi trong laøng mai mæa. Thò Maàu sinh ñöôïc moät trai, khoâng bieát mang ñi ñaâu, lieàn ñem ra ñaët ôû cöûa Tam quan chuøa. Kính Taâm boái roái nhöng roài quyeát ñònh nhaän ñöùa beù. Moãi ngaøy chuù phaûi ñi xin söõa nuoâi con, maëc cho ngöôøi trong xoùm cöôøi cheâ. Khi ñöùa beù lôùn khoân, bieát noùi, thì söùc khoûe chuù ñaõ moøn moûi, chuù vieát moät böùc thö ñeå laïi cho cha meï, keå heát söï tình vaø daën doø con sau khi mình cheát thì trao laïi cho sö cuï truù trì. Sau ñoù ngöôøi ta môùi bieát chuù laø gaùi. Trong luùc laäp ñaøn laøm chay caàu cho Kính Taâm sieâu ñoä, thì Phaät Thieân Toân hieän ra treân maây nguõ saéc truyeàn cho Kính Taâm thaønh Phaät Quan AÂm. Theo tích cheøo thì, sau khi nghe Phaät truyeàn cho Kính Taâm thaønh Phaät Quan AÂm, sö cuï chuøa Vaân lieàn haùt theo ñieäu keå haïnh:

Y Ù cuûa söï cuï laø khi Thò Kính chöùng quaû, naøng coù theå ñoä luoân ñöôïc caû meï cha, Thieän Só, ñöùa con thô vaø voâ bieân haèng sa soá ngöôøi khaùc. Nhö vaäy nghóa laø tu theo ñaïo Phaät cuõng coù theå ñeàn ñaùp coâng ôn cha meï vaø giuùp ñôøi cöùu ngöôøi, chöõ hieáu, chöõ nhaân troïn veïn, vaø ñaïo Phaät khoâng traùi, choáng vôùi nguyeân taéc Nho giaùo. Ñieåm naøy trong truyeän thô ñöôïc dieãn taû daøi doøng hôn. Sau khi bieát roõ noãi oan cuûa Kính Taâm, daân laøng baét Thò Maàu phaûi ñeå tang vaø traû moïi chi phí cho vieäc toå chöùc ñaùm tang, ma chay vaø choân caát. Cha meï Thò Kính sau khi nhaän ñöôïc thö, töùc toác tôùi tìm, vöøa kòp ñeå döï trai ñaøn. Thieän Só cuõng ñi theo vôùi hoï. Taát caû ñeàu ñöôïc troâng thaáy caûnh ñöùc Phaät hieän ra vaø truyeàn cho Kính Taâm thaønh Phaät Quan AÂm. OÂng baø hoï Maõng vaø ñöùa beù cuõng ñöôïc leân toøa sen. Thieän Só cuõng ñöôïc hoùa thaønh chim veït bay haàu moät beân toøa sen:

Tích cheøo Quan AÂm Thò Kính, coù muïc ñích keå laïi söï tích cuûa Quan AÂm Thò Kính nhöng vì khaùn giaû cheøo ña soá laø daân chuùng nôi thoân xoùm neân raát coù tính ñaïi chuùng vaø daân toäc. Nhöõng phong tuïc, taäp quaùn vaø leà loái caûm nghó phaûn chieáu raát trung thaønh neáp soáng cuûa ngöôøi Vieät. Ngoaøi nhöõng loái haùt ru keä, vaên keä vaø noùi haïnh, tích cheøo coùn söû duïng nhieàu loái haùt vaø noùi khaùc nhö haùt væa, haùt caùch, haùt sa leäch, haùt ñieâu laõo say, haùt xaép, haùt ba vaên, haùt ba chan, haùt caém giaù, haùt ñuùm, noùi chuùc, noùi keû, noùi ñeám, noùi leäch, noùi laúng, ngaâm thô, luyeän caém giaù, rao, söû, söû xuaân, söû raàu, vv... Nhöõng ñieäu boä vaø cöû chæ cuõng ñöôïc caùch ñieäu haùo, nhieàu khi trôû thaønh nhöõng ñieäu muùa. Ñaëc tính haøi höôùc trong vôû cheøo raát ñaäm. Ngöôøi daân queâ cöôøi raát deã daøng. Nhöng caùi cöôøi coù theå trôû neân dí doûm, ñoâi khi aùc lieät vôùi muïc ñích cheá rieãu nhöõng thoùi rôûm, taät xaáu, nhöõng cöôøng haøo aùc baù, nhöõng keû ñaïo ñöùc giaû (41).

Tuy truyeän thô Quan AÂm Thò Kính ñöôïc saùng taùc veà sau nhöng vì söï tích Quan AÂm Thò Kính ñaõ ñöôïc löu truyeàn haøng theá kyû tröôùc cho neân nhaân tieän ñaây ta cuõng xeùt qua veà taùc phaåm naøy. Truyeän thô Quan AÂm Thò Kính hieän chöa bieát ñaõ ñöôïc saùng taùc vaøo naêm naøo. Xeùt lôøi vaên thì coù theå taùc phaåm naøy ra ñôøi giöõa theá kyû thöù möôøi chín, sau Truyeän Kieàu ít laâu.

Coù moät caâu trong taùc phaåm hình nhö laø chòu aûnh höôûng Truyeän Kieàu, ñoù laø caàu: "Gia tö thì cuõng baäc trung" duøng ñeå dieãn taû gia ñình hoï Maõng. Ta cuõng khoâng bieát baûn Noâm ñaàu tieân ñöôïc aán haønh vaøo naêm naøo. Baûn in ñaàu tieân baèng chöõ quoác ngöõ laø do baø Phan thò An phieân aâm, hieäu ñính vaø chuù thích. Baûn naøy ñöôïc Nguyeãn Vaên Vónh aán haønh naêm 1911. Baûn naøy coù 788 caâu luïc baùt vaø moät laù thö cuûa Kính Taâm vieát cho cha meï baèng vaên bieàn ngaãu. Nhö ta ñaõ bieát, taùc giaû duøng ñieån tích hôi nhieàu, ví duï nhöõng caâu sau ñaây noùi veà Thieän Só:

Truyeän thô Quan AÂm Thò Kính nhö vaäy khoâng theå lieät vaøo loaïi vaên hoïc daân gian, duø ñeà taøi vaø noäi dung coù tính caùch ñaïi chuùng. Veà phöông dieän vaên chöông, truyeän thô Quan AÂm Thò Kính coù giaù trò hôn nhöõng taùc phaåm Phaïm Coâng Cuùc Hoa vaø Nam Haûi Quan AÂm raát nhieàu. Ta thöû ñoïc moät vaøi ñoaïn sau ñaây thì bieát; tröôùc laø ñoaïn taû Kính Taâm nhôù nhaø luùc môùi xuaát gia:

vaø sau ñaây laø ñoaïn taû Kính Taâm luùc bò ôû rieâng ngoaøi Tam quan chuøa:

Truyeän thô Quan AÂm Thò Kính laø moät taùc phaåm hay, caàn ñöôïc ñaët ñuùng ñòa vò cuûa noù trong vaên hoïc söû Vieät Nam.

Ñöùc Quan AÂm naøy vì cö truù trong bieån nöôùc Nam ta, neân goïi laø Quan AÂm Nam Haûi. Quan AÂm Nam Haûi voá laø Dieäu Thieän, con gaùi thöù ba cuûa Dieäu Trang Vöông (Subhavyuha). Hai chò Dieäu Thieän laø Dieäu Thanh vaø Dieäu AÂm. Caû ba kieáp tröôùc laø con trai nhaø hoï Thi, moät gia ñình coù tieáng nhaân ñöùc. Nhö vaäy Quan AÂm Nam Haûi cuõng nhö Quan AÂm Thò Kính ñeàu do nam nhaân ñaàu thai thaønh nöõ nhaân. Ñieàu naøy raát ñaùng chuù yù. Boà Taùt Quan Theá AÂm ñöôïc moâ taû trong phaåm Phoå Moân kinh Phaùp Hoa laø moät nam nhaân, sang Taây Taïng, Trung Hoa vaø Vieät Nam, Quan AÂm bieán thaønh nöõ nhaân thaân, trong luùc ñoù Phaät töû caùc nöôùc naøy vaãn tuïng ñoïc kinh Phaùp Hoa maø khoâng thaáy coù söï maâu thuaãn. Lyù do kinh Phaùp Hoa coù noùi: "Neáu caàn hieän ra thaân gì maø cöùu ñoä thì quan AÂm hieän ra thaân ñoù, nhö thaân Quoác vöông, Teå töôùng, thaân nhi ñoàng, thaân phuï nöõ v.v..." Cho neân baát cöù ôû ñaâu xuaát hieän moät con ngöôøi vôùi loøng töø bi roäng lôùn laø ôû ñoù ngöôøi ta cho laø ñöùc Quan AÂm hieän thaân. Danh töø Quan Theá AÂm (Avalokitesâ€™vara) coù nghóa laø ngöôøi laéng nghe tieáng keâu cuûa cuoäc ñôøi. Laéng nghe ñeå tìm tôùi cöùu giuùp. Hai coâng chuùa Dieäu Thanh vaø Dieâu AÂm ñeàu vaâng lôøi vua Dieäu Trang ñi laáy choàng. Nhöng coâng chuùa Dieäu Thieän, sau naøy laø ñöùc Quan AÂm chuøa Höông Tích, khoâng muoán laäp gia ñình, chæ muoán xuaát gia tu ñaïo.

Vua töùc giaän truyeàn giam coâng chuùa ngoaøi vöôøn. Hai chò vaø hoaøng haäu troán ra thaêm, khuyeân nhuû naøng neân vaâng lôøi vua cha, naøng vaãn cöông quyeát ñoøi ñi tu. Vua cha lieàn baøy keá, cho coâng chuùa ñeán tu taïi moät ngoâi chuøa lôùn nhöng maät leänh cho vò truï trì baét coâng chuùa laøm vieäc sôùm khuya raát naëng nhoïc ñeå cho coâng chuùa thoái taâm veà nhaø. Nhöng Dieäu Thieän khoâng naûn chí: ngaøy ñeâm ni coâ naøy khoâng ngôùt toïa thieàn nieäm Phaät, gaùnh nöôùc, nhaët rau, naáu côm, laøm moïi vieäc trong chuøa, laøm coâng vieäc cuûa haøng chuïc ngöôøi. Chim tôùi nhaët rau, roàng tôùi laáy nöôùc giuùp Dieäu Thieän (42). Nhieàu tuaàn leã troâi qua, thaáy Dieäu Thieän khoâng boû chuøa ñi veà, vua nghi laø caùc vò taêng ôû chuøa khoâng tuaân leänh vua maø ñoïa ñaøy coâng chuùa, lieàn xuoáng leänh ñoát chuøa. Dieäu Thieän töï traùch mình laø nguyeân do khieán tu vieän bò ñoát, lieàn caén ngoùn tay ngöûa maët leân trôøi maø caàu nguyeän. Roàng xuoáng phun nöôùc daäp taét löûa. Vua xuoáng leänh ñem Dieäu Thieän ra xöû cheùm. Nhöng löôõi göôm ñao phuû gaõ ñoâi khi chaïm tôùi coå Dieäu Thieän. Ñoät nhieân trôøi toái saàm xuoáng, saám chôùp noåi leân, vaø moät con maõnh hoå nhaûy vaøo, mang Dieäu Thieän ñi maát.

Maõnh hoå mang Dieäu Thieän leân nuùi, ñaët ni coâ naèm xuoáng roài boû ñi. Dieäu Thieän thieâm thieáp: Hoàn ni coâ xuoáng aâm phuû, ñi qua möôøi taùm cöûa nguïc tuø, chöùng kieán khoâng bieát bao nhieâu caûnh tröøng phaït ñau ñôùn döôùi ñòa nguïc cuûa nhöõng ngöôøi ñaõ töøng taïo aùc nghieäp luùc coøn soáng treân döông gian. Dieäu Thieän nghó raèng mình bò vua cha xöû töû, ñaõ cheát, cho neân baây giôø linh hoàn ñi xuoáng ñòa nguïc. Ngöôøi söù giaû cuûa Dieâm Vöông noùi: Khoâng phaûi, naøng ñang coøn soáng.

Chính Thaäp Ñieän Minh Vöông röôùc ni coâ xuoáng thaêm ñòa nguïc cho bieát maø thoâi. Ñoaïn vaên taû ñòa nguïc laø moät ñoaïn vaên coù taùc duïng giaùo duïc quaàn chuùng raát lôùn (43). Ñaây laø nguïc xe löûa vaø nguïc coät ñoàng ñeå tröøng phaït nhöõng vieân chöùc haïi daân:

Ñaây laø nguïc keùo löôõi, tröøng phaït nhöõng ngöôøi aên noùi ñaûo ñieân:

Chöùng kieán taát caû nhöõng khoå ñau ñoù, Dieäu Thieän raát ñau xoùt. Ni coâ lieàn nhaát taâm trì chuù, nieäm Phaät vaø do coâng ñöùc töø bi aáy, caûnh giôùi ñòa nguïc lieàn thay ñoåi. Dieâm Vöông ban leänh aân xaù taát caû nhöõng toäi nhaân trong möôøi taùm cöûa nguïc. Hoàn Dieäu Thieän trôû veà döông gian, nhaäp vaøo xaùc trôû laïi. Ñang phaân vaân chöa bieát ñi veà höôùng naøo thì Phaät toå Nhö Lai hoùa thaân thaønh moät chaøng trai tuaán tuù, tôùi gaàn ñeå thöû baø laàn nöõa veà chuyeän keát nghóa traêm naêm. Khi thaáy taâm nguyeän vöõng chaéc, Phaät lieàn chæ ñöôøng cho baø veà Höông Tích:

Dieäu Thieän vaâng lôøi Phaät daïy, sang Nam Vieät vaøo nuùi Höông Tích maø tu:

Sau nhieàu naêm tu ñaïo, baø thaønh Phaät Quan AÂm, ngoài treân toøa sen baùu:

Boán caâu treân nhaèm dieãn taû haïnh nguyeän baùo thaân cuûa Quan Theá AÂm ra muoân ngaøn thaân ñeå hoùa ñoä trong ngaøn muoân tröôøng hôïp khaùc nhau, vaø cuõng dieãn taû khaû naêng nhaän thöùc (maét vaø tai) cuûa vò boà taùt naøy. Vì nhaän thöùc vaø haønh ñoäng coù traêm ngaøn maët cho neân Ñöùc Quan AÂm môùi ñöôïc dieãn taû nhö ngöôøi coù ngaøn tay ngaøn maét, tay laø haønh ñoäng vaø maét laø nhaän thöùc:

Phaät Quan AÂm Höông Tích coù hai ñeä töû nhoû: Thieän Taøi, em beù trai moà coâi töø nhoû xin theo baø, vaø Long Nöõ, em beù gaùi con cuûa Long Vöông ñoäi loát Lyù Ngö maéc naïn, ñöôïc baø cöùu, traû veà Thuûy Ñình, sau trôû laïi xin theo baø ñeå tu haønh. Sau naøy vua Dieäu Trang bò beänh nan y. Vua yeát baûng caàu löông y, höùa raèng ai chöõa laønh cho vua thfi seõ ñöôïc trao ngoâi baùu. Khoâng coù oâng thaày thuoác naøo chöõa ñöôïc,. Cuoái cuøng, Dieäu Thieän, baây giôø Quan AÂm, bieán hình thaønh moät löông y, giaät baûng yeát, ñoøi vaøo cöùu vua. Xem maïch xong, löông y noùi: Beänh naøy khoâng theå chöõa khoûi ñöôïc neáu khoâng xin ñöôïc moät maét moät tay cuûa vò tieân nöõ treân nuùi Höông Tích, vaø cam quyeát raèng neáu vua cho ngöôøi tôùi xin, tieân nöõ seõ saün saøng boá thí. Vua giöõ löông y laïi cho ngöôøi ñi qua Ñaïi Vieät, leân chuøa Höông Tích, xin ñöôïc moät tay moät maét cuûa tieân nöõ ñem veà. Nhöng beänh chæ thuyeân giaûm coù moät nöõa thaân hình. Löông y noùi phaûi ñi xin noát con maét vaø caùnh tay coøn laïi cuûa tieân nöõ. Vai cuõng thaáy nhö vaäy laø quaù ñaùng. Nhöng löông y noùi vò boà taùt xaû thaân cöùu ngöôøi neân theá naøo leân xin cuõng ñöôïc toaïi nguyeän. Keát quaû laø tieân nöõ boá thí con maét vaø caùnh tay coøn laïi; vua khoûi beänh, ñònh laøm leã truyeàn ngoâi cho löông y, nhöng chöa thi haønh ñöôïc yù ñònh thì vò löông y ñaõ boû ñi maát.

Sau khi bình phuïc, vua vaø hoaøng haäu leân ñöôøng ñi Ñaïi Vieät tìm tôùi nuùi Höông Tích ñeå taï ôn tieân nöõ. Trong khi hoaøng gia ñang treân ñöôøng tôùi nuùi Höông Tích, taïi kinh ñoâ Höng Laâm coù cuoäc ñaûo chính. Phaät baø Höông Tích duøng thaàn thoâng thaáy ñöôïc neân sai hai ñeä töû ñem phaùp thuaät sang giaûi cöùu cho tình theá, ñoàng thôøi cöùu thoaùt Dieäu Thanh vaø Dieäu AÂm. Hai ngöôøi naøy töø khi bò giam, lieàn giaùc ngoä vaø baét ñaàu tu haønh, nieäm Phaät ngoài thieàn ngay trong nguïc toái. Hai coâng chuùa ñöôïc cöùu lieàn theo thaùp tuøng phaùi ñoaøn hoaøng gia.

Vöôït bao nhieâu nuùi non hieåm trôû, phaùi ñoaøn tôùi ñöôïc nuùi Höông Tích. Caûnh töôïng trang nghieâm u nhaõ. Vaøo ñöôïc ñoäng ngoaøi, vua, hoaøng haäu vaø caùc coâng chuùa chôø ñôïi ñeå ñöôïc tieáp kieán tieân nöõ. Vua Dieäu Trang leân tieáng nhöng töø phía ñoäng trong khoâng coù tieáng traû lôøi. Vua nghó mình laø ñaøn oâng, khoâng tieän böôùc vaøo ñoäng trong, neân yeâu caàu hoaøng haäu vaø hai coâng chuùa böôùc vaøo tröôùc ñeå laøm leã tieân nöõ. Luùc ñoù Phaät baø hieän thaân laøm coâng chuùa Dieäu Thieän, ñöùng thaúng giöõa ñoäng, hai maét bò moùc, hai tay bò caét, maùu chaûy roøng roøng. Nhaän ra con gaùi mình trong hoùa thaân aáy, hoaøng haäu khoùc vaø ngaõ ra baát tænh. Tieáp ñeán laø cuoäc ñoái thoaïi giöõa Dieäu Thieän vaø cha meï, Dieäu Thieän noùi raèng mình ñaõ moùc maét vaø caét tay ñeå cöùu cha, nhöng neáu cha meï phaùt nguyeän boû aùc laøm laønh, tu haønh theo ñaïo Phaät thì baø seõ coù maét vaø coù tay nguyeân laønh trôû laïi. Vua vaø hoaøng haäu phaùt nguyeän. Laäp töùc tay vaø maét cuûa Phaät baø trôû laïi y nguyeân nhö cuõ. Caû nhaø ôû laïi tu haønh taïi chuøa Höông Tích. Sau ñoù Dieäu Thanh ñöôïc thaønh Vaên Thuø Boà Taùt, cöôõi con sö töû xanh, vaø Dieäu AÂm trôû thaønh Phoå Hieàn Boà Taùt, cöôõi con voi traéng.

Coát truyeän Nam Haûi Quan AÂm cuûa Trung Hoa ngaén hôn nhieàu. Theo coát truyeän naøy, sau khi bò vua ra leänh cheùm ñaàu, löôõi göôm aáy gaõy ñoâi, Dieäu Thieän xuoáng thaêm ñòa phuû, söï coù maët cuûa baø khieán cho moïi ñau khoå ôû ñaây chaám döùt. Dieâm Vöông phaûi ñöa baø veà traàn. Baø ñöôïc moät ñoùa sen chôû veà nuùi Phoå Ñaø, nôi baø ngöï trò. Ñoaïn keát cuûa truyeän Nam Haûi Quan AÂm cuûa ta noùi raèng nuùi Phoå Ñaø chæ laø nôi baùo thaân (sambhogakaya) cuûa Phaät; Quan AÂm ngoøi nuùi Höông Tích Vieät Nam laø nôi öùng thaân (Dharmakaya) cuûa Ngaøi xuaát hieän. Coøn Phaùp thaân (Dharmakaya) cuûa Ngaøi thì ñoàng moät theå tính vôùi Phaät thaân:

Coát truyeän Vieät Nam coù theâm nhieàu ñoaïn hay vaø nhöõng ñoaïn noùi veà söï cöùu nhaân, baùo hieáu, laø nhöõng ñoaïn caàn thieát ñeå beânh vöïc cho ñaïo Phaät soáng chung hoøa hôïp vôùi ñaïo Nho vaäy. Ñoaïn keát cho bieát raèng neáu nieäm ñöùc Quan Theá AÂm maø khoâng lo söûa mình, laøm laønh vaø laùnh döõ thì hieäu quaû cuûa söï nieäm Phaät khoâng coù ñöôïc bao laêm:

Truyeän thô Quan AÂm Thò Kính khoâng coù khuynh höôùng troän laãn Phaät Giaùo vôùi Nho vaø Laõo giaùo, trong khi truyeän thô Nam Haûi Quan AÂm cho ta thaáy Dieäu Thieän tu caû veà pheùp Phaät, pheùp tieân, vaø khi thaønh Phaät, ñöôïc Ngoïc Hoaøng Thöôïng Ñeá saéc phong. Vò Boà taùt treân nuùi Höông Tích cho maét cho tay ñeå vua Dieäu Trang luyeän thuoác ñöôïc vò löông y moâ taû nöh moät ñaáng tu tieân. Tu tieân thì laïi bieát caû laøm thuoác. Ñoaïn sau ñaây cho thaáy Dieäu Thieän tu caû pheùp Phaät laãn pheùp tieân vaø sau khi thaønh ñaïo, chö Phaät vaø chö tieân ñeàu phaûi ñeán vaø coâng nhaän söï thaønh ñaïo cuûa baø:

Ngoïc Hoaøng Thöôïng Ñeá saéc phong cho baø nhö sau: "Thöôïng Ñeá saéc phong: Ñaïi töø ñaïi bi cöùu khoå cöùu naïn Nam moâ Linh Caûm Quan Theá AÂm Boà Taùt, töù döõ lieân hoa baûo toïa, nhaát phoù vónh taùc Nam Haûi ñaø nham ñaïo traøng chi chuû".

Nghóa laø "Thöôïng ñeá saéc phong: Ñaïi töø ñaïi bi cöùu khoå cöùu naïn Nam moâ Linh caûm Quan Theá AÂm Boà Taùt, ban cho moät ñoùa sen baùu laøm choã ngoài, vaø giao cho laøm chuû toïa vónh vieãn ñaïo traøng nuùi Nam Haûi"

Söï troän pha Phaät Laõo vaø daáu tích noã löïc hoøa ñoàng vôùi Nho giaùo khieán ta coù caûm töôûng söï tích Nam Haûi Quan AÂm ñöôïc hình thaønh vaøo haäu baùn theá kyû thöù möôøi saùu, thôøi gian xuaát hieän cuûa Thaùnh Maãu Lieãu Haïnh.

(22)Haùt keä laø haùt nhöõng baøi keä (hoaëc nhöõng baøi thô) cuûa caùc thieàn sö ñeå laïi.

(23)Vaên Hoïc Daân Gian, taäp I, Nhaø xuaát baûn Ñaïi Hoïc vaø Trung Hoïc Chuyeân Nghieäp, Haø Noäi, 1972, tr,.228

(*) Thöïc ra Thieàn toâng truyeàn taâm (chöù khoâng phaûi toâng) chænam quoác ngöõ haønh chæ laø moät caùch goïi khaùc cuûa baøi Thieàn toâng baûn haïnh maø thoâi. Caùch goïi naøy thaáy in trong baûn khaéc (moäc baûn) naêm Boûa Ñaïi thöù baûy (1932), Nguyeân vaên: An Töû Sôn Truùc Laâm Traàn Trieàu Thieàn Toâng truyeàn taâm quoác ngöõ haønh. Hai oâng Ñinh Gia Khaùnh vaø Chu Xuaân Dieân ñaõ löôïc bôùt phaàn ñaàu vaø in sai moät chöõ, ñoàng thôøi cho raèng ñaây laø baøi haùt keä coøn giöõ ñöôïc töø ñôøi Traàn; nhöng coù phaàn chaéc ñaây laø saùng taùc cuûa Thieàn sö Chaân Nguyeân theá kyû XVII ñuùng nhö yù kieán oâng Nguyeãn Lang (N.H.C)

(24) Töø Ñaïo Haïnh hoï Töø teân Loä, con cuûa Töø Vinh, laøm chöùc taêng quan ñoâ saùt döôùi trieàu Lyù

(25) Laøng An Laõng laø sinh quaùn cuûa Töø Ñaïo Haïnh

(26) Töùc chuøa Thaày ôû Quoác Oai tænh Sôn Taây

(27) Lyù Teá Xuyeân, giöõ chöùc trung phaåm phuïng ngöï, troâng coi Ñaïi Taïng Kinh. OÂng vieát Vieät Ñieän U Linh Taäp vaøo naêm 1329

(28) Töùc Khoâng Loä thieàn sö, phaùi Voâ Ngoân Thoâng, maát naêm 1141.

(29) Chuøa Thaàn Quang töùc laø chuøa Keo, laøng Duõng Nghóa, tænh Thaùi Bình. Chuøa Haønh Thieän, cuõng ñöôïc goïi laø chuøa Keo, nhöng laïi ôû Xuaân Tröôøng, Nam Haø.

(30) Chi tieát naøy cuõng noùi trong saùch Lónh Nam Chích Quaùi, nhöng khoâng coù trong saùch Thuyeàn Uyeån Taäp Anh

(31) Chi tieát naøy chæ Vieät Ñieän U Linh cheùp, khoâng coù trong Thuyeàn Uyeån Taäp Anh vaø Lónh Nam Chích Quaùi.

(32) Coù leõ laø Mieán Ñieän

(33) Taát caû ñoaïn naøy, noùi veà vieäc ba ngöôøi gaëp oâng giaø chôû sang Taây Truùc baèng ñöôøng thuûy vaø baø giaø daïy phaùp thuaät, ñeàu khoâng naèm trong Thuyeàn Uyeån Taäp Anh vaø Lónh Nam Chích Quaùi

(34) Ñoaïn noùi veà Giaùc Hoaøng, Saùch Vieät Ñieän U Linh khoâng cheùp

(35) Chi tieát "ñi vaøo nuùi maø tòch" khoâng coù trong Thieàn Uyeån Taäp Anh. Chi tieát veà ngaøy moàng baûy thaùng Ba chæ coù trong saùch Vieät Ñieän U Linh Taäp

(36) Saùch Lónh Nam Chích Quaùi laém khi cho Minh Khoâng vaø Khoâng Loä laø hai nhaân vaät khaùc nhau. Thieàn sö Khoâng Loä, theo Thuyeàn Uyeån Taäp Anh hoï Nguyeãn chöù khoâng phaûi hoï Döông.

(37) Chi tieát veà Töù Ñaïi Khí cuøng baøi keä chæ thaáy cheùp trong Thuyeàn Uyeån Taäp Anh

(38) Chuyeän noài côm ñaõi söù giaû vaø chuyeän laøm pheùp cho thuyeàn ñi nhanh chæ thaáy cheùp trong Vieät Ñieän U Linh Taäp.

(39) Chuyeän chaûo daàu vaø nhöõng caây ñinh, Lónh Nam Chích Quaùikhoâng noùi tôùi

(40) Vôû cheøo Quan AÂm Thò Kính, Vuõ Khaéc Khoan giôùi thieäu, nhaø xuaát baûn Ñaøo Taán, Saøi Goøn, 1966

(41) Vuõ Khaéc Khoan, Vôû cheøoQuan AÂm Thò Kính, Saøi Goøn, 1966

(42) Tranh daân gian dieãn taû nhöõng hình aûnh naøy coøn giöõ ñöôïc laïi tôùi ngaøy nay.

(43) Moät taùc phaåm saân khaáu bình daân ñaõ ra ñôøi noùi veà chuyeán du haønh cuûa Quan AÂm döoùi AÂm phuû, ñoù laø vôû Quan AÂm du haønh ñaïi phuû. Naêm 1935, Tuù Toøng Kheâ coù hôïp taùc vôùi nhaø in Xöa Nay ôû Saøi Goøn ñeå xuaát baûn baèng quoác ngöõ vôõ tuoáng naøy. Naêm 1934, nhaø in Baûo Toàn ôû Saøi Goøn cuõng coù in Quan AÂm du haønh ñòa phuû, nhöng ñaây laïi laø nhöõng baøi haùt voïng coå.

(44) Trong truyeän Quan AÂm Thò Kính coù nhöõng caâu sau ñaây cuõng noùi veà Tam Thaân cuûa Phaät:

Hoùa thaân thì möôïn chaân thaân

Sieâu thaân thì löôïm tinh thaàn ñem ñi.

(45) Dieäu Thieän ñöôïc goïi laø Chuùa Ba, coâng chuùa thöù ba