Vieät Nam Phaät Giaùo Söû Luaän
Nguyeãn Lang
Nhaø Xuaát Baûn Vaên Hoïc - Haø Noäi 1979

Muïc Luïc
Taäp Moät
Taäp Hai
Taäp Ba
TAÄP III
 
 

CHÖÔNG XXVI
 

KHAÙI QUAÙT VEÀ COÂNG CUOÄC CHAÁN HÖNG PHAÄT GIAÙO TÖ Ø 1930 ÑEÁN 1945


BOÁI CAÛNH CHÍNH TRÒ VAØ VAÊN HOÙA
Töø giöõa theá kyû thöù möôøi saùu trôû ñi, baïo ñoäng vaø loaïn laïc xaûy ra lieân tieáp khieán moät mình Nho giaùo khoâng coøn ñuû söùc laøm choã nöông töïa tín ngöôõng vaø nôi an taâm laäp meänh cho quaàn chuùng nöõa. Vì vaäy ta thaáy giôùi caàm quyeàn laïi tìm veà ñaïo Phaät vaø gioïng choáng ñoái kyø thò ñaïo Phaät cuûa nho gia cuõng dòu daàn ñi. Daàn daàn, moät soá nho gia trôû neân coù caûm tình vôùi ñaïo Phaät. Nhöng phaûi ñôïi cho ñeán khi vaên hoùa Taây phöông du nhaäp, Taây hoïc chieám choã cuûa Nho hoïc, ta môùi thaáy caûnh nho só vaø taêng só ngoài chung uoáng traø vaø ñaøm ñaïo nôi thieàn vieän trôû thaønh moät caûnh töôïng phoå thoâng.
Döôùi trieàu Nguyeãn, trong caùc ñôøi vua Gia Long, Minh Maïng, Thieäu Trò vaø Töï Ñöùc, tuy Phaät giaùo ít bò kyø thò nhöng chuû löïc chính trò vaãn naèm trong tay nho gia. Töø naêm 1817 veà sau, soá ñoâng nho gia caûm thaáy coù moät söï lieân keát giöõa phong traøo truyeàn ñaïo Cô Ñoác vaø söï phaùt trieån cuûa theá löïc thöïc daân, cho neân ñaõ baét ñaàu choáng ñoái Cô Ñoác giaùo. Söï choáng ñoái naøy phaùt trieån maïnh töø khi vua Minh Maïng leân ngoâi. Phaät giaùo thôøi baáy giôø moät phaàn vì khoâng coù aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán chính trò, moät phaàn vì coù tinh thaàn dung hôïp khoâng kyø thò toân giaùo, neân daõ khoâng phaûi laø ñoäng löïc ñöa tôùi nhöõng ñaïo duï "caám ñaïo" cuûa vua Minh Maïng(1). Chính saùch ñaøn aùp kyø thò Cô Ñoác giaùo veà phía choáng laïi chính quyeàn. Löïc löôïng Caàn Vöông maø phaàn chuû yeáu laø nho só cuõng tieáp tuïc xoâ ñaåy moät soá ngöôøi Coâng giaùo vaøo theá ñoái laäp(2)
Cô sôû cuûa Nho giaùo trong kieán truùc haï taàng cuûa xaõ hoäi ngoaøi caùc thaày ñoà vaø moân sinh cuûa hoï cuøng caùc cuoäc teá töï ôû ñình laøng, thì khoâng coøn coù gì ñaùng keå nöõa. vì vaäy phong traøo Caàn vöông phaûi tìm tôùi nhöõng cô sôû Phaät giaùo. Caùc chuøa chieàn trôû neân cô sôû khaùng chieán vaø taêng só khoâng ngaàn ngaïi ñoùng goùp phaàn mình vaøo coâng trình cöùu nöôùc. Cuoäc khôûi nghóa choáng Phaùp cuûa Voõ Tröù taïi Phuù Yeân naêm 1898 ñaõ vaän ñoäng ñöôïc söï yeåm trôï cuûa raát ñoâng tín ñoà Phaät giaùo trong hai tænh PhuùYeân vaø Bình Ñònh. Löïc löôïng chuû yeáu cuûa cuoäc khôûi nghóa naøy Phaät töû chöù khoâng phaûi laø nho só, duø danh nho Traàn Cao Vaân cuõng coù maët trong cuoäc vaän ñoäng. Khi cuoäc khôûi nghóa thaát baïi, taát caû caùc chuøa chieàn trong hai tænh ñeàu bò luïc soaùt, vaø soá taêng só bò baét giam raát laø ñoâng ñaûo. Theo Haønh Sôn, taùc giaû Cuï Traàn Cao Vaân(3) thì hoài ñoù "trong hai tænh Bình Ñònh vaø Phuù Yeân, khaùm ñöôøng naøo cuõng coù maët caùc thaày chuøa". Cuoäc khôûi nghóa cuûa Voõ Tröù ñöôïc goïi laø "Giaëc Thaày Chuøa" cuõng vì leõ aáy(4). Cuoäc vaän ñoäng cuûa hoäi "Thöôïng chí" do taêng só Vöông Quoác Chính laõnh ñaïo ôû Baéc cuõng laø moät cuoäc vaän ñoäng maø löïc löôïng chuû choát laø Phaät töû. Vöông Quoác Chính voán laø truù trì chuøa Ngoïc Long Ñoäng ôû Chöông Myõ, gaàn Haø Noäi. Nghóa ñaûng cuûa oâng hoïat ñoäng raát saâu roäng trong quaàn chuùng, vaø caên cöù hoïat ñoäng laø haøng traêm ngoâi chuøa raûi raùc töø Ngheä An ra tôùi Baéc Ninh, quy tuï ñöôïc haøng ngaøn taêng só vaø haøng vaïn tín ñoà. Nghóa ñaûng hoïat ñoäng caû trong moâi tröôøng Coâng giaùo vaø thu phuïc ñöôïc vaøo ñaûng nhieàu phaàn töû Coâng giaùo yeâu nöôùc. Nhöng cuoäc taán coâng Haø Noäi ñeâm 5.12.1898 ñaõ thaát baïi vaø nghóa quaân taïi caùc tænh Haø Ñoâng vaø Sôn Taây cuõng bò ñaøn aùp kòch lieät. Töø Baéc Ninh trôû vaøo Ngheä An, khoâng bieát bao nhieâu taêng ñoà vaø cö só Phaät giaùo bò baét bôù, tuø ñaøy vaø xöû töû.
Moät naêm sau, tieáng suùng khaùng chieán ôû Baõi Saäy cuõng im baët vaø nhaø caùch maïng Nguyeãn Thieän Thuaät troán sang Trung Hoa. Caùc cuoäc vaän ñoäng khôûi nghóa Caàn Vöông ñeàu bò tan raõ vaøo cuoái theá kyû thöù möôøi chín.
Nhöõng ngöôøi trí thöùc yeâu nöôùc luùc baáy giôø khaùm phaù ra ñöôïc moät söï thöïc: muoán ñaùnh ñuoåi xaâm laêng Taây phöông, phaûi vaän ñoäng duy taân xöù sôû vaø phaûi thay theá cuoäc khaùng chieán Caàn Vöông cuûa nho só thaønh moät cuoäc vaän ñoäng toaøn daân. Tö töôûng môùi cuûa Khang Höõu Vi vaø Löông Khaûi Sieâu cuøng coâng cuoäc vaän ñoäng caùch maïng ôû Trung Hoa ñaõ laøm saùng toû theâm yù thöùc aáy. Söï kieän Nhaät Baûn duy taân vaø ñaùnh baïi nöôùc Nga caøng laøm cho ñöùc tin kia theâm maõnh lieät. Phong traøo Duy Taân vaø Ñoâng Du do nhöõng nguyeân côù treân ñaõ ñöôïc phaùt sinh moät caùch maïnh meõ.
HAI NHAØ CHÍ SÓ HOÏ PHAN
Khi löïc löôïng nho só Caàn Vöông khaùng chieán bò tieâu hao moøn moûi thì soá nho só thoaït ñaàu hôïp taùc vôùi Nhaø nöôùc baûo hoä caøng ngaøy caøng ñoâng. Nhöõng nhaø nho chí só, trong khi vaän ñoäng phong traøo caûi caùch duy taân trong quaàn chuùng, boãng nhaän ra raèng löïc löôïng choáng ñoái caùch maïng lôùn lao hôn heát laïi laø giôùi nho só quan lieâu thoûa hôïp. Lui veà tìm cô sôû trong quaàn chuùng, hoï phaûi döïa vaøo nhöõng cô sôû ñaïo Phaät. Cô sôû nho só nhö Löông Vaên Can, Ñaøo Nguyeân Phoå, Voõ Hoaønh, Phan Chaâu Trinh, Phan Boäi Chaâu, Nguyeãn Quyeàn... trong luùc hoïat ñoäng cho phong traøo Ñoâng Du vaø Ñoâng Kinh Nghóa Thuïc thöôøng nhoùm hoïp nhau taïi caùc chuøa nhö Traán Quoác, Hoøa Maõ, Lieân Phaùi v.v... ñeå cho ñöôïc kín ñaùo vaø traùnh söï doøm ngoù cuûa nhaø chöùc traùch Phaùp. Hoï ñöôïc söï uûng hoä maät thieát cuûa giôùi taêng só Phaät giaùo.
Trong soá nhöõng nhaø chí só laõnh ñaïo Ñoâng Du vaø Ñoâng Kinh Nghóa thuïc, ta coù theå noùi raèng Phan Chaâu Trinh(5) laø ngöôøi tin töôûng nhieàu nhaát veà söï ñoùng goùp cuûa moät neàn Phaät giaùo phuïc höng. OÂng thöôøng hoâ haøo vieäc chaán höng ñaïo Phaät ñeå hoã trôï caùch maïng. Coù laàn trong moät buoåi hoïp, giöõa caùc ñoàng chí, sau khi chuoâng môùi rung. OÂng leân tieáng: "Nöôùc Ñaïi Nam chuùng ta ngaøy nay sôû dó yeáu heøn laø vì thieáu tinh thaàn toân giaùo, chuùng ta khoâng bieát cöông cöôøng xaõ thaân vì nghóa, chæ bo bo giöõ caùi loái rieâng cuûa mình. Nay baø con thöû xeùt, ñôøi Traàn sao daân toäc ta huøng duõng nhö vaäy: quaân Nguyeân thaéng caû AÙ caû AÂu, nuoát troïn Trung Hoa maø qua ñeán nöôùc ta thì baïi taåu; naøo bò cöôùp saùo ôû Chöông Döông Ñoä, naøo bò baét troùi ôû Baïch Ñaèng, nhö vaäy chaúng phaûi laø nhôø ñaïo Phaät ôû ta thôøi ñoù raát thònh ö? Nhôø caùi tinh thaàn toân giaùo cuûa ta ö?"(6).
"Tinh thaàn toân giaùo" maø cuï Phan noùi ôû ñaây khoâng phaûi laø tinh thaàn Nho giaùo maø laø tinh thaàn Phaät giaùo, bôûi vì oâng ñaõ nhieàu laàn leân tieáng cho raèng chính Nho hoïc ñaõ laøm cho nöôùc Vieät suy nhöôïc. OÂng coù soaïn moät baøi noùi veà caùi teä cuûa nho hoïc, nhan ñeà laø Baát Pheá Haùn Töï, Baát Tuùc Dó Cöùu Nam Quoác(7), keát aùn cheá ñoä khoa cöû vaø keát luaän laø phaûi boû Haùn töï, duøng quoác ngöõ. Phan Chaâu Trinh khoâng phaûi laø moät nhaø nho coá chaáp, thaáy sao thì oâng noùi vaäy. Söï tin töôûng cuûa oâng nôi Phaät giaùo khoâng nhöõng baét nguoàn ôû nhaän thöùc veà thôøi ñaïi cöïc thònh Lyù-Traàn maø coøn ôû söï nhaän thöùc veà khaû naêng duy taân cuûa moät xaõ hoäi Phaät giaùo nhö quoác gia Nhaät Baûn nöõa. Nhöng nhieàu ñoàng chí cuûa oâng vì loøng yeâu Nho giaùo saâu ñaäm quaù neân ñaõ cöïc löïc choáng ñoái ñöôøng loái pheâ Nho höng Phaät cuûa oâng. Phuïc tuøng ña soá, oâng ñaønh boû nhöõng baøi dieãn vaên hoâ haøo phuïc höng ñaïo Phaät vaø pheá boû Haùn hoïc, keå caû baøi Baát Pheá Haùn Töï... vöøa noùi.
Tuy nhieân, phaàn lôùn nhöõng vò laõnh ñaïo trong caùc phong traøo Duy Taân vaø Ñoâng Kinh Nghóa Thuïc ñeàu nhaän thaáy raèng, trong thôøi ñaïi hoï, nhöõng phöông thöùc tranh ñaáu baát baïo ñoäng laø nhöõng phöông thöùc tranh ñaáu thöïc tieãn vaø höõu hieäu hôn caû. Hoï ñaõ bieát ñeán nhöõng nguyeân taéc tranh ñaáu baát baïo ñoäng. Trong Haûi Ngoaïi Huyeát Thö, Phan Boäi Chaâu(8) noùi ñeán phöông phaùp ñaáu tranh naøy. OÂng noùi raèng: "Chæ caàn tranh ñaáu baát baïo ñoäng thoâi, cuõng ñuû ñeå ñuoåi Taây veà nöôùc. Hoï chæ coù naêm chuïc ngaøn ngöôøi, trong khi chuùng ta moät daân toäc hai möôi trieäu. Chaúng caàn göôm suùng, chæ caàn ñaáu tranh hai tay khoâng ta cuõng ñuoåi ñöôïc hoï veà nöôùc. Ñieàu caàn thieát laø ta phaûi moät loøng moät daï. Chuùng ñeán thu thueá, neáu ta ñoàng loøng khoâng naïp, thì chuùng laøm gì ñöôïc ta? Neáu chuùng goïi lính baét ta, thì ta keâu goïi lính ñöøng baét ta, bôûi vì lính cuõng ngöôøi Vieät. Neáu chuùng baét moät ngöôøi trong chuùng ta thì chuùng ta keùo haøng chuïc ngaøn ngöôøi ñi theo. Khoâng coù lyù noù gieát heát ñöôïc? Cuoái cuøng chuùng seõ boû nöôùc mình maø ñi". Nhöõng yù töôûng treân ñaây phaûn chieáu ñuùng ñöôøng loái tranh ñaáu baát baïo ñoäng. Moät ngöôøi ñoàng chí cuûa Phan Boäi Chaâu laø Leâ Ñaïi(9) ñaõ dieãn dòch ñoaïn vaên treân ra thô song thaát luïc baùt, nhö sau: 
Hai möôi trieäu ñoàng baøo ñua söùc
Naêm möôi nghìn gioáng khaùc ñöôïc bao?
Cuøng nhau beân ít beân nhieàu
Loï laø göôm saéc suùng keâu môùi laø
Coát trong nöôùc ngöôøi ta moät buïng
Nghìn muoân ngöôøi cuøng gioáng moät ngöôøi.

Phoøng khi söu thueá ñeán nôi

Baûo nhau khoâng ñoùng noù ñoøi ñöôïc chaêng?

Goïi ñeán lính khoâng thaèng naøo chòu

Baét moät ngöôøi ta keùo muoân ngöôøi

Baây giôø coù leõ gieát ai?

Haún thôøi noù cuõng chòu lui nöôùc mình.

Söùc maïnh cuûa baát baïo ñoäng laø ôû choã "ñoàng taâm", cho neân Phan Boäi Chaâu nhaán maïnh nhieàu laàn tôùi nguyeân taéc naøy: 

"Thöông oâi! Traêm söï taïi ngöôøi

Chöõ ñoàng ai daùm ngaên rôøi chöõ taâm?"

"Ngöôøi trong cho ñeán ngöôøi ngoaøi

Chöõ taâm coát phaûi ai ai cuõng ñoàng."

"Gioù nhanh thì soùng cuõng mau,

Chöõ taâm moät phuùt ñaâu ñaâu cuõng ñoàng".

Ñeå ñi tôùi ñoàng taâm phöông saùch duy nhaát laø giaùo duïc vaø tænh thöùc quaàn chuùng. Ñoù laø muïc tieâu cuûa phong traøo Ñoâng Kinh Nghóa Thuïc. Thi ca, saùch baùo vaø giaûng dieãn laø nhöõng phöông tieän laàn ñaàu ñeå thöùc tænh quaàn chuùng. Keá tieáp laø haønh ñoäng. Cuoäc vaän ñoäng khaùng thueá naêm 1908 taïi Trung Kyø ñaõ gaây ñöôïc yù thöùc saâu roäng trong quoác daân. Phong traøo naøy phaùt khôûi taïi tænh Quaûng Nam, queâ cuûa Phan Chu Trinh. Chieán dòch khaùng thueá naøy ñaõ môû ñaàu cho nhöõng cuoäc bieåu tình vó ñaïi sau naøy. Tham döï vaøo cuoäc phaùt khôûi taïi Quaûng Nam coù tôùi haøng vaïn ngöôøi; taát caû ñeàu hôùt toùc ngaén (khoâng buùi toùc, theo lôøi keâu goïi cuûa duy taân cuûa Ñoâng Kinh Nghóa Thuïc) ñeán vaây quanh toøa söù Quaûng Nam ñeå yeâu caàu chính phuû giaûm thueá. Vò coâng söù Phaùp khoâng nhaän ñôn vaø ra leänh giaûi taùn nhöng quaàn chuùng khoâng nghe. Lính ñöôïc leänh taán coâng vaøo quaàn chuùng laøm cho nhieàu ngöôøi bò thieät maïng. Vì vaäy phong traøo töø Quaûng Nam ñaõ nhanh choùng lan vaøo caùc tænh mieàn Nam Trung Kyø(*). Chính phuû Baûo Hoä ñoå toäi cho boán ngöôøi Phan Chaâu Trinh, Phan Boäi Chaâu, Traàn Quyù Caùp vaø Huyønh Thuùc Khaùng. Phan Boäi Chaâu luùc aáy coøn ôû Nhaät thaønh ra khoâng bò baét. Traàn Quyù Caùp bò chính phuû Nam Trieàu leân aùn xöû töû "cheùm ngang hoâng" taïi Nha Trang. Huyønh Thuùc Khaùng bò baét taïi laøng Thaïnh Bình tænh Quaûng Nam. Phan Chu Trinh luùc aáy ôû Haø Noäi cuõng bò chính phuû baûo hoä baét giam ôû toøa Khaâm Söù. Taïi ñaây, oâng thöïc hieän moät chieán thuaät baát baïo ñoäng khaùc: tuyeät thöïc. Cuoäc tuyeät thöïc keùo daøi baûy ngaøy khieán vieân khaâm söù Phaùp phaûi trao oâng veà cho Cô Maät Vieän cuûa Nam Trieàu. Trieàu ñình Hueá beøn ñoåi aùn "traûm quyeát" thaønh aùn "Coân Loân ngoä xaù baát nguyeân"(10). Sôû dó chính phuû Nam trieàu keát aùn oâng naëng neà nhö theá laø vì hai naêm tröôùc ñoù oâng ñaõ ñaùnh moät ñoøn baát baïo ñoäng caân naõo laøm rung ñoäng caû dö luaän quoác daân. Ñoù laø moät vaên thö oâng göûi cho toaøn quyeàn Ñoâng Döông ñeà ngaøy 15.8.1906. Böùc thö khaûng khaùi naøy toá caùo tính caùch huû baïi cuûa lôùp quan laïi Nam Trieàu, leân aùn chính phuû Baûo Hoä thöïc hieän chính saùch ngu daân, chæ muoán ñöa leân chính quyeàn nhöõng phaàn töû thoái naùt vaø doái traù, ñoàng thôøi coâng kích chính phuû Baûo Hoä ñaõ coù thaùi ñoä khinh mieät giôùi só phu Vieät Nam khieán cho söï hieåu bieát cuûa hai phía caøng luùc caøng trôû neân khoù khaên. Böùc thö naøy löu haønh roäng raõi trong quoác daân ñaõ khieán cho Baûo Hoä laãn Nam Trieàu caêm töùc ñeán toät ñoä. ÔÛ Coân Loân ñöôïc hai naêm, oâng ñöôïc tha veà nhôø söï vaän ñoäng cuûa kyù giaû Ernest Babut vaø hoäi Nhaân Quyeàn Phaùp. OÂng tieáp tuïc ñaáu tranh nhö theá cho ñeán khi cheát, trong thôøi gian löu truù taïi Phaùp cuõng nhö sau khi hoài höông, raát trung thaønh vôùi ñöôøng loái baát baïo ñoäng. Caùc ñoàng chí cuûa oâng coù ngöôøi hoïat ñoäng bí maät theo ñöôøng loái baát baïo ñoäng (vuï lieân laïc vôùi chieán khu cuûa Ñeà Thaùm, vuï ñaàu ñoäc quan binh Phaùp ôû Haø Noäi naêm 1908, v.v...) nhöng Phan Chaâu Trinh khoâng tham döï vaøo nhöõng hoïat ñoäng naøy. Cuoái cuøng Ñoâng Kinh Nghóa Thuïc bò ñoùng cöûa vaø caùc ñoàng chí ngöôøi thì boû troán, ngöôøi thì bò baét, ngöôøi thì bò xöû töû.

NHU YEÁU DUY TAÂN
Phong traøo ngaén nguõi nhöng ñaõ taïo ñöôïc nhöõng thay ñoåi caàn thieát: maàm caùch maïng daân toäc ñöôïc gieo raéc, neàn cöïu hoïc suïp ñoå, quoác daân chaáp nhaän con ñöôøng duy taân. Söï kieän naøy coù aûnh höôûng lôùn ñeán phong traøo phuïc höng Phaät hoïc ôû thöôïng baùn theá kyû thöù hai möôi. Nhöõng noå löïc caûi caùch vaên hoùa, xieån döông quoác hoïc vaø phuïc höng Phaät giaùo ñeàu coù theå ñöôïc nhaän ñònh laø nhöõng hoïat ñoäng coâng khai nhaèm noái tieáp tinh thaàn Ñoâng Kinh Nghóa Thuïc vôùi moät ñöôøng loái ñaáu tranh oân hoøa trong khuoân khoå "thoûa hieäp" vôùi phe thoáng trò. Muïc tieâu cuûa taát caû nhöõng hoïat ñoäng naøy laø khai hoùa daân trí, tìm kieám vaø xaùc ñònh moät yù thöùc heä daân toäc. Soáng döôùi söï baûo hoä cuûa moät ngoaïi bang, caùi lo aâu saâu ñaäm nhaát cuûa ngöôøi Vieät laø söï ñaùnh maát caù tính vaø linh hoàn Vieät, cho neân söï phuïc höng Phaät hoïc cuõng nhö yù höôùng xaây döïng "quoác hoïc" ñaõ ñöôïc söï hoã trôï noàng nhieät cuûa quaàn chuùng. Phuïc höng Phaät hoïc vaø xaây döïng quoác hoïc laø nhöõng coâng vieäc laøm chính ñaùng, hôïp phaùp, khoâng phaûi laø nhöõng vieäc quoác caám, cho neân khoâng sôï bò ñaøn aùp. Nôi ñaây hai giôùi taân hoïc vaø cöïu hoïc coù theå gaëp nhau ñeå cuøng hoïat ñoäng: caû trong hai lónh vöïc toân giaùo vaø vaên hoùa, chöõ Nho, chöõ Quoác ngöõ vaø chöõ Taây ñeàu ñöôïc söû duïng. Chöõ "quoác ngöõ" trôû thaønh moät phöông tieän maàu nhieäm noái lieàn hai theá heä cöïu vaø taân hoïc.
Tröôùc 1908, nhöõng tôø baùo quoác ngöõ chæ laø nhöõng tôø do chính phuû xuaát baûn, cdi laø ñeå thoâng tin vaø boá caùo caùc chæ thò cuûa Nhaø nöôùc, nhö caùc tôø Gia Ñònh Baùo (1865) Ñaïi Nam Ñoàng Vaên Nhaät Baùo (1892). Noâng Coå Mín Ñaøm (1900)(*)             Nhaät Baùo Tænh (1908)(**). Ñaïi Vieät Taân Baùo (1907)(***) vaø Ñaêng Coå Tuøng Baùo (1907). Sau 1908, ngoaøi vieäc thoâng tin, caùc baùo coøn ñaêng nhöõng muïc xaõ thuyeát, thô vaên, töï do dieãn ñaøn, v.v... phaûn chieáu nguyeän voïng vaø yù höôùng cuûa ngöôøi daân: ñoù laø nhöõng baùo nhö Luïc Tænh Taân Vaên, Thöïc Nghieäp Daân Baùo, Khai Hoùa, Tieáng Daân, Ñoâng Phaùp. v.v... Ñöùng veà phöông dieän naâng cao daân trí, ñaïi chuùng hoùa caùc hoïc thuaät tö töôûng Ñoâng Taây, vaø xaây döïng quoác hoïc thì coù caùc taïp chí sau ñaây: Ñoâng Döông Taïp Chí (1913) Nam Phong (1917), Hoïc baùo (1919), Höõu Thanh (1921), An Nam Taïp Chí (1926), Phuï Nöõ Taân Vaên (1929), Khoa Hoïc Taïp Chí (1931), Vaên Hoïc Taïp Chí (1932)v.v... Ñoâng Döông Taïp Chí vaø Nam Phong hoài ñoù raát ñöôïc meán chuoäng.
Trong khi ñoù thì coâng cuoäc phuïc höng Phaät giaùo ñöôïc hình thaønh vôùi söï thaønh laäp caùc hoäi Phaät giaùo vaø caùc taïp chí Phaät. Tröôùc heát laø Hoäi naêm kyø Nghieân Cöùu Phaät Hoïc thaønh laäp naêm 1931 vaø taïp chí Töø Bi AÂm xuaát baûn ñaàu naêm 1932. Tieáp ñeán laø hoäi An Nam Phaät Hoïc (1932) vaø taïp chí Vieân AÂm (1933), roài hoäi Phaät Giaùo Baéc Kyø (1934) vaø taïp chí Ñuoác Tueä (1935). Sau ñoù nhieàu hoäi Phaät giaùo hoaëc taïp chí Phaät hoïc tieáp tuïc ra ñôøi, nhö taïp chí Tieáng Chuoâng Sôùm (1935) cuûa hai sôn moân Hoàng Phuùc vaø Baø Ñaù xuaát baûn taïi Haø Noäi, taïp chí Duy Taâm (1935) do hoäi Löôõng Xuyeân Phaät Hoïc xuaát baûn ôû Traø Vinh, taïp chí Tam Baûo (1937) cuûa Ñaø Thaønh Phaät Hoïc xuaát baûn taïi Ñaø Naüng, taïp chí Tieán Hoùa (1938) do Hoäi Phaät Hoïc Kieâm Teá xuaát baûn ôû Raïch Giaù, v.v... Quang caûnh phuïc höng töng böøng nhö chöa bao giôø coù.
VAØI NEÙT SÔ LÖÔ ÏC VEÀ CUOÄC VAÄN ÑOÄNG CHAÁN HÖNG
Vaøo khoaûng 1920, tuy tình traïng Phaät giaùo ôû ñaát Vieät khoâng coù gì saùng suûa, nhöng raûi raùc trong xöù vaãn coøn nhöõng vò cao taêng duy trì meänh maïch cuûa Phaät phaùp. ÔÛ trong Nam coù thieàn sö Töø Phong duy trì ñaïo traøng Giaùc Haûi ôû Chôï lôùn, môû lôùp giaûng giaûi Phaät phaùp cho taêng só ôû trong vuøng: toå chöùc khaéc baûn in kinh vaø khuyeán khích vieäc phieân dòch kinh Phaät ra quoác ngöõ. Töø naêm 1922, thieàn sö ñaõ cho xuaát baûn boä Quy Nguyeân Tröïc Chæ do oâng töï tay phieân dòch ra quoác ngöõ. Chuøa Tieân Linh ôû Beán Tre cuõng laø moät ñaïo traøng coù uy tín, nôi ñoù thieàn sö Khaùnh Hoøa chuû trì giaûng daïy Phaät phaùp cho chö taêng quy tuï hoïc ñaïo vôùi oâng. Taïi chuøa Phi Lai ôû Chaâu Ñoác, thieàn sö Chí Thaønh quy tuï taêng só veà giaûng daïy haøng naêm. Döôùi söï höôùng daãn cuûa oâng, moät tröôøng Phaät hoïc daønh cho ni giôùi ñöôïc toå chöùc taïi chuøa Giaùc Hoa ôû Baïc Lieâu, coù treân moät traêm hoïc ni tham döï. Taïi Traø Vinh coù thieàn sö Hueä Quang giaûng daïy ôû chuøa Long Hoøa vaø thieàn sö Khaùnh Anh giaûng daïy taïi chuøa Long An. Ñaïo traøng naøo cuõng coù töø boán möôi tôùi moät traêm hoïc taêng tham hoïc. Ngoaøi ra coøn coù caùc vò cao taêng khaùc nhö thieàn sö Taâm Thoâng chuøa Tröôøng Thoï ôû Goø Vaáp (Gia Ñònh), thieàn sö Hoaèng Nghóa chuøa Giaùc Vieân (Chôï Lôùn) vaø thieàn sö Hueä Tònh chuøa Linh Tuyeàn (Goø Coâng).
Taïi mieàn Trung coù thieàn sö Tueä Phaùp noåi tieáng laø thaâm uyeân giaùo ñieån, thöôøng quy tuï nhöõng phaàn töû taêng giaø öu tuù cuûa kinh ñoâ, veà chuøa Thieân Höng ñeå giaûng daïy kinh luaân, Ngoaøi ra coøn coù thieàn sö Thanh Thaùi chuû trì ñaïo traøng Töø Hieáu, thieàn sö Ñaéc AÂn chuû trì ñaïo traøng Quoác AÂn vaø thieàn sö Taâm tònh giaûng daïy taïi ñaïo traøng Taây Thieân. Chuøa Thaäp thaùp ôû Bình Ñònh laø moät trung taâm hoïc Phaät noåi tieáng nhôø söï coù maët cuûa thieàn sö Phöôùc Hueä maø hoïc löïc thaâm uyeân veà Phaät phaùp ñaõ laøm dö luaän quoác daân khaép nôi quy ngöôõng. Taïi chuøa Tónh Laâm, cuõng ôû Bình Ñònh, laïi coù thieàn sö Phoå Tueä thöôøng xuyeân giaûng daïy giaùo ñieån cho nhieàu lôùp hoïc taêng keá tieáp, tieáng taêm cuõng löøng laãy caû mieàn Trung.
Ngoaøi mieàn Baéc coù thieàn sö Thanh Hanh, moät vò toân tuùc ñöôïc quoác daân suøng kính, chuû trì ñaïo traøng Vónh Nghieâm, naêm naøo cuõng coù quy tuï taêng só veà ñeå giaûng daïy Phaät phaùp. Chuøa Linh Quang (töùc laø chuøa Baø Ñaù) cuõng duy trì moät ñaïo traøng quy moâ lôùn lao. Moãi naêm ñaïo traøng quy tuï haøng traêm taêng só keát haï vaø hoïc taäp giaùo ñieån. Thieàn sö Ñoã Vaên Hyû laïi chuû tröông khaêc baûn in theâm kinh saùch, keå caû nhöõng kinh lôùn nhö Ñaïi Baûo Tích. Nhöõng ñaïo traøng vaø nhöõng cao taêng keå treân cuøng moät soá caùc cao taêng khaùc nöõa chöa noùi ñeán, tuy khoâng ñuû ñeå taïo neân cho Phaät giaùo moät khuoân maët saùng suûa, nhöng ñaõ ñuû söùc ñeå laøm neàn taûng cho moät cuoäc chaán höng.
Phong traøo chaán höng Phaät hoïc hoài ñoù laø moät phong traøo coù tính caùch quoác teá vaø ñöôïc khôûi xöôùng ôû AÁn Ñoä bôûi cö só David Hewavitarane, ngöôøi Tích Lan, sau naøy xuaát gia thaønh ñaïi ñöùc Dharmapala. Coâng vieäc ñaàu tieân cuûa oâng laø vaän ñoäng truøng tu laïi nhöõng Phaät tích quan troïng ôû AÁn Ñoä, vaø tieáp theo laø laäp hoäi Mahabodhi Society, xuaát baûn taïp chí Phaät hoïc, thaønh laäp trung taâm Phaät hoïc vaø tu vieän Phaät giaùo. Nhôø coù söï khuyeán khích cuûa thi só Edwin Arnold ngöôøi Anh, taùc giaû The Light Of Asia, vaø ñaïi taù Henry Steel Olcott, ngöôøi Hoa Kyø, Dharmapala ñaõ ñaït tôùi nhöõng thaønh coâng lôùn, nhôø söï coù maët cuûa baùc só Ambedkar, haøng trieäu ngöôøi AÁn thuoäc giai caáp haï tieän (intouchables) taïi AÁn Ñoä ñaõ quy y theo Phaät giaùo, Taïi Nagpur ngaøy 14.10.1956, naêm traêm ngaøn ngöôøi ñaõ laøm leã quy y trong moät laàn.
Chính Dharmapala ñaõ vieát thö lieân laïc vôùi cö só Döông Nhaân Sôn ôû Trung Hoa vaøo naêm 1908 ñeå môøi coäng taùc. Döông Nhaân Sôn ñaõ ñöùng leân thieát laäp Kyø Hoaøn Tinh xaù vaø trieäu taäp thanh nieân taêng ni vaø cö só Höõu Taâm veà ñeå nghieân cöùu Phaät hoïc qua Haùn vaên, Anh vaên vaø Pali. Coäng taùc vôùi Döông Nhaân Sôn coù AÂu Döông Tieäm, Mai Quang Hy, Thích Nhaân Sôn... nhöõng vò sau naøy rôû neân röôøng coät neàn phuïc höng Phaät giaùo Trung Hoa. Töø Kyø Hoaøn Tinh Xaù xuaát hieän nhieàu taøi naêng. Töø 1914 trôû ñi, caùc cô sôû hoaèng phaùp ñöôïc thaønh laäp taïi nhieàu nôi trong nöôùc. Thieàn sö Thaùi Hö laäp Phaät hoïc vieän Vuõ Xöông naêm 1912 vaø tieáp theo ñoù, nhieàu Phaät hoïc vieän ñöôïc tuaàn töï thieát laäp trong nöôùc, xuaát baûn taïp chí Phaät hoïc. Caùc hieäp hoäi Taêng Giaùo Duïc, Phaät Giaùo Hôïp Tieán, Phaät Giaùo Toång Hoäi, Phaät Giaùo Lieân Hieäp, Phaät Giaùo Cö Só Laâm vaân vaân... thi nhau ra ñôøi. Taïp chí Giaùc Xaõ ra ñôøi naêm 1918 do Thaùi Hö chuû tröông, ít laâu sau bieán thaønh nguyeät san Haûi Trieàu AÂm, laø moät trong nhöõng cô quan ngoân luaän Phaät giaùo coù aûnh höôûng tôùi neân Phaät giaùo phuïc höng taïi ñaát Vieät.
Trong luùc aáy, taïi caùc nöôùc Mieán Ñieän,Tích Lan vaø Nhaät Baûn, moät ngoïn gioù môùi cuõng thoåi vaøo neàn Phaät giaùo coá höõu. Ñoäng cô cuûa söï phuïc höng naøy khoâng phaûi chæ do phong traøo Phaät hoïc ôû AÁn Ñoä vaø Trung Hoa maø coøn do söï haâm moä cuûa Taây phöông veà Phaät giaùo nöõa. Nhöõng hoïc giaû Taây phöông nghieân cöùu Phaät hoïc moät caùch nghieâm chænh vaøo khoaûng ñaàu theá kyû ñaõ khaùm phaù ra ñöôïc noäi dung thaâm saâu vó ñaïi cuûa tö töôûng Phaät giaùo vaø ñaõ trung thöïc noùi leân nhöõng caûm nghó cuûa hoï. Ñieàu naøy khieán cho Taây phöông baét ñaàu chuù yù tôùi ñaïo Phaät vaø daàn daàn töø boû yù nieäm khinh mieät coù saün töø tröôùc veà ñaïo hoïc Ñoâng phöông. Söï khaâm phuïc cuûa caù hoïc giaû phöông Taây ñaõ laøm cho nieàm töï tin cuûa caùc daân toäc Phaät giaùo soáng daäy: ngöôøi Phaät töû baét ñaàu nghieân cöùu trôû laïi giaùo lyù cuûa toân giaùo hoï vôùi taát caû nhieät tình. Ñoù laø moät trong nhöõng ñoäng cô lôùn thuùc ñaåy phong traøo Phaät giaùo ôû caùc nöôùc AÙ Chaâu.
ÔÛ Vieät Nam, phong traøo baét ñaàu baèng söï vaän ñoäng cuûa thieàn sö Khaùnh Hoøa ôû chuøa Tieân Linh Beán Tre vaø caùc ñoàng chí cuûa oâng. Naêm 1923, nhaân ngaøy gioã toå taïi chuøa Long Hoa, quaän Tieåu Caàn, tænh Traø Vinh, vaøo ngaøy 19 thaùng chín aâm lòch (Quyù hôïi), oâng vaän ñoäng môøi taát caû nhöõng vò toân tuùc khaép mieàn Tieàn Giang vaø Haäu giang veà Tieåu Caàn ñeå döï leã, ñoàng thôøi ñeå hoïp baøn veà vaán ñeà chaán höng Phaät giaùo. Keát quaû laø hoäi Luïc Hoøa Lieân Hieäp ñöôïc thaønh laäp, vaø taát caû nhöõng vò toân tuùc coù maët trong buoåi hoïp nhö Hueä Quang, Chí Thieàn, Trí Thieàn, Töø Phong, Chaùnh Quaû, An Laïc, Hueä Ñònh, Dieäu Phaùp, v.v... ñeàu ñoàng yù tham döï. Söï ñoùng goùp cuûa caùc vò leân ñeán 400 ñoàng, vaø moät vò cö só coù teân Nguyeãn Vaên Nhieâu, laøm cai toång, ñöôïc uûy nhieäm laø thuû quyõ cho hoäi. Muïc ñích cuûa hoäi laø vaän ñoäng thaønh laäp moät hoäi Phaät giaùo toaøn quoác. Nhöng trong boán naêm boân ba, Khaùnh Hoøa vaãn khoâng thaønh laäp ñöôïc hoäi naøy duø oâng ñaõ ñi moøn goùt töø toå ñình naøy tôùi toå ñình khaùc. Naêm 1927 nhaân tôø Thöïc Nghieäp ôû Baéc ñaêng baøi noùi veà yù nguyeän chaán höng Phaät giaùo do moät soá Phaät töû ôû Haø Noäi ñeà xöôùng, trong ñoù coù thieàn sö Taâm Lai ôû chuøa Tieân Löõ, Khaùnh Hoøa lieàn göûi Thieän Chieáu ra Baéc ñeå lieân laïc vôùi caùc toå ñình ngoaøi aáy trong vieäc xuùc tieán thaønh laäp Phaät Giaùo Toång Hoäi. Thieän Chieáu ra tôùi chuøa Linh Quang, yeát kieán thieàn sö Ñoã Vaên Hyû roài xin pheùp leân chuøa Tieân Löõ ñeå gaëp Taâm Lai. Caùc cuoäc gaëp gôõ naøy khoâng ñi tôùi ñaâu caû. Sau moät thôøi gian löu laïi ngoaøi Baéc, Thieän Chieáu trôû vaøo Nam. Treân ñöôøng veà Saøi Goøn, Thieän Chieáu gheù laïi Quy Nhôn ñeå gaëp thieàn sö Khaùnh Hoøa luùc baáy giôø ñang an cö vaø giaûng kinh cho ñaïi chuùng taïi chuøa Long Khaùnh. Sau khi trình baøy vôùi thieàn sö Khaùnh Hoøa veà noäi tình Phaät giaùo ngoaøi Baéc, Thieän Chieáu ñöa cho oâng xen chöông trình caûi toå Phaät giaùo cuûa Toång Hoäi Phaät Giaùo Trung Hoa ñaêng trong taïp chí Haûi Trieàu AÂm do thieàn sö Thaùi Hö chuû bieân. Thieàn sö Hueä Quang luùc ñoù cuõng coù maët taïi chuøa Long Khaùnh. Thaáy roõ chöa coù theå thöïc hieän moät hoäi Phaät giaùo cho caû ba mieàn, Khaùnh Hoøa vaø Hueä Quang ñoàng yù vôùi nhau laø khi maõn Haï, hoïc seõ veà Nam xuùc tieán ngay vieäc thaønh laäp moät hoäi Phaät hoïc taïi Nam Kyø tröôùc ñaõ. Ñaàu naêm 1928 caùc thieàn sö Khaùnh Hoøa vaø Hueä Quang cuøng vôi caùc Thieàn sö Thieän Nieäm, Töø Nhaõ, Chôn Hueä vaø moät soá cö só coù Taây hoïc nhö Ngoâ Vaên Chöông, Phaïm Ngoïc Vinh, Nguyeãn Vaên Caàn, Traàn Nguyeân Chaán v.v... toå chöùc taïi chuøa Linh Sôn ôû ñöôøng Douaumont, Saøi Goøn, moät Thích Hoïc Ñöôøng vaø moät Phaät Hoïc Thö Xaõ. Ñeán naêm 1930, hoäi Nam Kyø Nghieân Cöùu Phaät Hoïc ñöôïc thaønh laäp, laáy chuøa Linh Sôn laøm truï sôû. Thieàn sö Töø Phong ñöôïc môøi laøm cho xuaát baûn taïp chí Töø Bi AÂm. Soá ñaàu Töø Bi AÂm ñöôïc ra maét hoâm 1.3.1932. Taïp chí naøy do thieàn sö Khaùnh Hoøa laøm chuû nhieäm. 
Thaáy trong Nam laøm ñöôïc vieäc, ôû Hueá, thieàn sö Giaùc Tieân taäp hoïp caùc ñoàng chí vôùi söï coäng taùc cuûa moät soá cö só nhö Leâ Ñình Thaùm, Nguyeãn Khoa Taân v.v... thaønh laäp hoäi An Nam Phaät Hoïc (1932), ñaët truï sôû taïi chuøa Truùc Laâm nôi Giaùc Tieân truù trì, baét ñaàu toå chöùc giaûng dieãn taïi chuøa Töø Quang. Giaùc Tieân laøm chöùng minh ñaïo sö vaø cö só Leâ Ñình Thaùm ñöôïc môøi laøm hoäi tröôûng. Vieân AÂm soá ñaàu ra ngaøy 1.12.1933. 
Ñeán löôït ngoaøi Baéc. Caùc thieàn sö Trí Haûi, Taâm ÖÙng vaø Taâm Baûo ôû Haø Ñoâng thaáy Nam vaø Trung ñaõ laäp hoäi lieàn leân Haø Noäi tìm caùc oâng Leâ Dö (luùc ñoù ñang laøm quaûn lyù chuøa Quaùn Söù, Nguyeãn Höõu Kha, Traàn Troïng Kim vaø Buøi Kyû ñeå baøn tính chuyeän laäp hoäi Phaät giaùo Baéc Kyø. Hoäi thaønh laäp naêm 1934, laáy chuøa Quaùn Söù ôû ñöôøng Richard laøm truï sôû, suy toân thieàn sö Thanh Hanh chuøa Vónh Nghieâm laøm thieàn gia phaùp chuû, vaø baàu Nguyeãn Naêng Quoác laøm hoäi tröôûng. Hoäi xuaát baûn Taäp kyû Yeáu soá 1 vaøo ngaøy 1.5.1935 vaø sau ñoù ít laâu thì cho xuaát baûn taïp chí Ñuoác Tueä.

Vaäy trong ba hoäi Phaät giaùo ñaàu tieân ñöôïc thaønh laäp ôû ba mieàn. Tieáp theo ñoù coøn coù nhieàu hoäi nöõa ñöôïc thaønh laäp; hoäi naøo cuõng xuaát baûn taïp chí. Caùc hoäi phaùt trieån mau choùng vaø caùc chi hoäi laàn löôït ñöôïc thaønh laäp taïi caùc tænh.

NHÖÕNG ÑOÄNG CÔ CUÛA CUOÄC CHAÁN HÖNG
Noùi veà ñoäng cô chaán höng Phaät giaùo, hoài aáy coù nhieàu dö luaän khaùc nhau. Vaøo khoaûng thaùng Naêm naêm 1935, coù moät loaït baøi vieát treân baùo Traøng An kyù teân laø H. T. veà ñeà taøi "Phong Traøo Phaät Giaùo Chaán Höng", cho raèng coù ba nguyeân nhaân cuûa söï phuïc höng Phaät giaùo. Ñoù laø: 
1) Loøng töï aùi cuûa moät daân toäc
2) Loøng khaùt voïng moät lyù töôûng ñeå theo, vaø
3) Naïn kinh teá khuûng hoaûng
Laïi coøn coù dö luaän cho raèng phong traøo phuïc höng Phaät giaùo laø moät aâm möu cuûa Nhaø nöôùc baûo hoä muoán dìm quoác daân vaøo trong bieån ma tuùy cuûa toân giaùo ñeå hoïc queân maát söï choáng ñoái ngoaïi bang. Kyù giaû H.T. cuûa baùo Traøng An chuû tröông ñaïo Phaät neân ñeå cho ngöôøi giaø caû, vì neáu thanh nieân maø theo ñaïo Phaät thì... sôï trôû neân löôøi bieáng. OÂng vieát: "Chuùng toâi khoâng laáy laøm laï sao ñaïo Phaät ñaõ ñöôïc AÙ Ñoâng suøng thöôïng: noù laø ñaïo cuûa nhöõng daân toäc löôøi. Soáng ôû thôøi ñaïi naøy, thanh nieân nöôùc ta khoâng theå löôøi ñöôïc nöõa... Moät daân toäc thôø chuû nghóa voâ vi ôû thôøi ñaïi naøy thöïc laø ñöa mình vaøo coõi cheát, vì chuû nghóa voâ vi laø chuû nghóa töï saùt vaäy". Töø nhaän ñònh ñoù, naåy sinh ra söï nghi ngôø laø phong traøo chaán höng Phaät giaùo naèm trong keá hoaïch cuûa chính phuû baûo hoä.
Coù hai nguyeân nhaân laøm caên baûn cho söï nghi ngôø ñoù: thöù nhaát laø Nhaø nöôùc baûo hoä ñaõ kyù giaáy cho pheùp thaønh laäp caùc hoäi Phaät giaùo moät caùch töông ñoái deã daøng vaø mau choùng, thöù hai laø söï coù maët cuûa moät soá ngöôøi ñöôïc nhaän ñònh nhö laø "ngöôøi cuûa chính quyeàn" trong loøng moät soá hoäi Phaät giaùo nhö Traàn Nguyeân Chaán trong hoäi Nam Kyø Nghieân Cöùu Phaät Hoïc , Nguyeãn Naêng Quoác vaø Leâ Dö trong hoäi Phaät giaùo Baéc Kyø(11). Nhaän ñònh cuûa giôùi só phu trong nöôùc hoài ñoù theá naøo? Ta haõy nghe Phan Khoâi giaûi baøy yù kieán cuûa oâng trong baùo Traøng An: "Chuùng toâi khoâng chuyeân moät toân giaùo naøo heát. Coù ngöôøi lo neáu Phaät giaùo thònh thì Vieät Nam seõ trôû neân löôøi, cho neân Pierre Pasquier, toaøn quyeàn laø nhaø chính trò nham hieåm kyù teân cho pheùp maáy caùi hoäi Phaät ôû Ñoâng Döông, laøm meâ hoï baèng Phaät giaùo. Chuùng toâi khoâng phaûi quan coá toaøn quyeàn P. Pasquier, chuùng toâi ñaâu bieát ñöôïc duïng yù cuûa ngaøi. Chuùng toâi töôûng khi Phaät giaùo thònh haønh, cuõng chaúng coù caùi hieäu quaû nhö theá. Vì chuùng toâi laáy lòch söû ñeå laøm chöùng... Phaät giaùo sang Taøu töø thôøi Ñoâng Haùn maø suoát trong ñôøi aáy quoác gia cuûa nhaø Haùn raát laø cöôøng thònh. Ñeán noãi Hung Noâ ngaøy tröôùc cöù xaâm laêng maõi maø baây giôø phaûi vaøo chaàu. Roài ñeán ñôøi Ñöôøng Thaùi Toân, ñôøi maø ñaïo Phaät thònh nhaát ôû Trung Quoác, thì theá nöôùc laïi löøng laãy vöõng vaøng, töù di ñeàu thaàn phuïc. Xöa nay beân Taøu, quoác theá coù hai laàn heøn yeáu nhaát, bò luõ moïi rôï ôû phöông baéc ñeø ñaàu: laàn tröôùc vaøo thôøi kyø Taán Luïc Trieàu, thì laø caùi keát quaû cuûa söï suøng thöôïng Laõo Trang; laàn sau vaøo thôøi kyø Toáng Minh thì laø caùi keát quaû cuûa cuoäc vaän ñoäng Lyù Hoïc. Coøn Phaät giaùo theo lòch söû chaúng coù khi naøo gaây ra söï heøn yeáu caû.
"ÔÛ nöôùc ta cuõng vaäy: vaøo thuôû nhaø Lyù, nhaø Traàn, ñaïo Phaät traøn ngaäp caû nöôùc, chuøa chieàn khaép nôi, thaày tu laøm daân traùng, nhöng nöôùc nhaø chöa heà coù caùi veû tích nhöôïc nhö hoài Leâ trung höng hay Nguyeãn thoáng nhaát laø cai thôøi ñaïi Nho hoïc thònh haønh. Traùi laïi, nhaø Lyù, nhaø Traàn maïnh laém, daân khí coøn haêng laém: maáy phen giaëc Taøu sang chuùng ta ñuoåi ñi nhö ñuoåi vòt. Lòch söû laø caùi chöùng maïnh laém. Khoâng ai caõi ñöôïc. Noù ñaõ laøm baèng chöùng cho Phaät giaùo; khoâng phaûi laø moät thöù nhö thuoác phieän laøm moøn yeáu con ngöôøi"(12)
Phan Khoâi khoâng phaûi laø ngöôøi ñaïo Phaät nhöng ñaõ vieát nhöõng doøng beânh vöïc heát loøng cho Phaät giaùo. Sau khi vieát nhöõng doøng treân, oâng keát luaän raèng oâng "bieåu ñoàng tình" vôùi noã löïc chaán höng Phaät giaùo. Tuy nhieân, oâng noùi raèng oâng raát "böïc mình" vì "caùc hoäi Phaät giaùo xöù ta cöù im æm maø chaúng laøm vieäc gì heát". Coù leõ oâng Phan muoán noùi raèng caùc hoäi Phaät giaùo ngoaøi vieäc lo xieån minh Phaät hoïc coøn phaûi tröïc tieáp taùc ñoäng treân hoaøn caûnh xaõ hoäi vaø chính trò trong xöù. 
Huyønh Thuùc Khaùng cuõng ñaõ töøng phaùt bieåu yù kieán veà vaán ñeà phuïc höng Phaät giaùo. Trong Vieân AÂm soá 3 ra ngaøy 1.2.1934, oâng noùi raèng chaán höng Phaät giaùo laø moät vieäc laøm coù lôïi ích cho quoác daân vaø oâng khuyeân Vieân AÂm neân coá gaéng: 

"Vieân AÂm haõy gaéng leân. Ngöôøi ta noùi khoa hoïc vôùi toân giaùo khoâng cuøng ñi vôùi nhau, laø noùi ôû xöù vaên minh naøo kia, chôù ôû xöù khai thoâng chaäm treã daân trí mô muø nhö xöù ta, toân giaùo coøn laø phöông thuoác chöõa beänh chung cho ngöôøi mình coù hieäu nghieäm. Huoáng laø caùi thuyeát töø bi cöùu khoå, ñoä tha, giaùc tha vaø nhaân quaû luaân hoài cuûa Phaät giaùo thoâng caû caùc giai caáp trong xaõ hoäi, maø ai thöïc haønh theo coù boå ích cho chuùng sanh khoâng phaûi laø ít, chöa noùi ñeán "Nieát Baøn" laø choã thöôïng thöøa cao xa kia". OÂng noùi nhìn Phaät giaùo phuïc höng maø oâng buoàn cho Nho giaùo: traûi qua bao cuoäc beå daâu Phaät giaùo vaãn coøn nguyeân veïn maø baây giôø laïi ñöôïc chaán höng: trong khi ñoù Nho giaùo ñaõ suy suïp maø khaép nöôùc laïnh tanh, khoâng coù ai nghó ñeán chuyeän chaán höng Nho hoïc. 

Treân ñaây laøñaïi khaùi dö luaän cuûa giôùi só phu ñöùng ngoaøi. Ñeán ñaây ta haõy nghe chính nhöõng ngöôøi trong Phaät giaùo trình baøy nhöõng yù höôùng cuûa hoï trong vieäc phuïc höng Phaät hoïc. Trong moät baøi xaõ thuyeát nhan ñeà laø Xöôùng Minh Ñaïo Phaät Ngaøy Nay Ñaõ Phaûi Thôøi Chöa? Baùo Vieân AÂm, nhöõng lyù do ñoù nhö sau: 

1- Söï suïp ñoå cuûa nieàm tin quoác daân nô nhöõng giaù trò coå truyeàn do yù thöùc heä Nho giaùo ñaïi dieän ñaõ taïo neân moät hoang mang lôùn. Vaên hoùa cuõ ñaõ suy suïp maø vaên hoùa môùi chöa ñöôïc hình thaønh duø ñaõ traûi qua gaàn naêm möôi naêm tieáp xuùc vôùi Taây phöông. Ñaïo Phaät ñaõ chöùng toû raát thích hôïp vôùi tinh thaàn vaø öôùc voïng ngöôøi Vieät, laïi coù tính caùch dung hôïp côûi môû, coù theå ñoùng vai troø dung hôïp cuõ môùi, baûo toàn nhöõng giaù trò cuõ vaø thu nhaäp nhöõng giaù trò môùi. Vì vaäy xieån minh ñaïo Phaät töùc laø xaây döïng neàn taúng cho moät neàn vaên hoùa daân toäc vöøa tieán boä vöøa khoâng maát goác. 

2- Neàn taûng aáy seõ xaùc nhaän ñöôïc daân toäc tính Vieät Nam, ñuû tieâu chuaån vaø khaû naêng haáp thuï vaên hoùa Taây phöông maø khoâng bò ñoàng hoùa, phaân bieät ñöôïc nhöõng gì thích hôïp va coù lôïi cho daân toäc vaø nhöõng gì traùi choáng vôùi söï toàn taïi vaø phaùt trieån cuûa quoác gia, noùi moät caùch khaùc, coù theå "phaân bieät chính taø" trong quaù trình tieáp nhaän vaø hình thaønh vaên hoùa môùi. 

3- Tinh thaàn Phaät giaùo raát thích hôïp vôùi tinh thaàn khoa hoïc vaø tinh thaàn töï löïc töï cöôøng. Khoa hoïc haáp thuï ñöôïc cuûa Taây phöông, neáu ñöôïc ñi ñoâi vôùi ñaïo hoïc Phaät giaùo, thì môùi traùnh ñöôïc söï taùc haïi trong khi söû duïng. 

4- Hình thöùc toân giaùo leã nghi cuûa Phaät giaùo laâu nay löu haønh chæ laø moät phaàn phöông tieän nhoû beù cuûa Phaät giaùo, vaø phaàn naøy khoâng thích hôïp nhöõng con ngöôøi chuoäng lyù trí vaø khoa hoïc. Vaäy neân söï phaùt huy giaùo nghóa cao saâu cuûa Phaät giaùo ñeå trình baøy moät neøn Phaät giaùo taân tieán, soáng ñoäng, ñaùp öùng ñöôïc nhu caàu cuûa nhöõng theá heä môùi laø ñieàu caàn thieát. 

Ñaây laø ngoân ngöõ cuûa Vieân AÂm thôøi aáy: 

"Ñaïo Phaät truyeàn qua xöù ta, chuøa thaùp caøng ngaøy caøng nhieàu, tín ñoà caøng ngaøy caøng ñoâng, cuõng laø nhôø giaùo phaùp khoâng traùi voùi phong tuïc nhaân taâm ...{löôïc}... Tuy nhieân, loái truyeàn baù Phaät phaùp ngaøy xöa ñoái vôùi trình ñoä ngaøy nay, xeùt ra phaàn nhieàu khoâng coøn thích hôïp nöõa, vaäy neân phaûi thay ñoåi söûa sang. 

"Vì sao khoâng thích hôïp? 

"Xöù ta treân maáy ngaøn naêm khuyeách tröông Nho hoïc maø laøm cô quan giaùo duïc, suøng thöôïng Phaät giaùo maø laøm neàn moùng ñaïo ñöùc nöôùc nhaø. Leã nghi, phong tuïc, chính trò, vaên chöông, toaøn yû y vaøo ñoù maø laøm chaân ñöùng; nhaân daân cuõng nhôø ñoù maø tính tình thuaàn haäu, phieàn naõo nheï nhaøng; nhöng ñôøi tröôùc, caùc vò toå sö phöông tieän tuøy cô, chæ ñem moät phaàn söï töôùng ra maø hoaèng tuyeân Phaät phaùp thoâi. ñaõ bieát ñaïo Phaät söï lyù voâ ngaïi, tin theo söï töôùng khoâng phaûi laø khoâng ñuû, tieác vì trình ñoä ñôøi nay moät phaàn söï töôùng khoâng theå phaùt khôûi tín taâm cho haïng ngöôøi troïng veà lyù thuyeát. Bôûi vaäy caàn thay ñoåi. 

"Ngaøy nay Haùn hoïc ñình ñoán, quoác daân ta tuy xoay veà ñöôøng taân hoïc, nhöng trong khoaûng boán naêm möôi naêm nay chöa haáp thuï aûnh höôûng trieát hoïc taân thôøi ñöôïc maáy. Môùi cuõ lôõ laøng, ngöôøi theo beân naøy keû theo beân khaùc, neàn giaùo duïc Nho hoïc ñaõ lu chöõ maø neàn giaùo duïc taân hoïc xaây ñaép chöa thaønh, neân chi veà ñöôøng xu höôùng cuûa phong tuïc nhaân taâm chöa coù choã nhaát ñònh. Ñaïo Phaät vieân dung voâ ngaïi, bao haøm taát caû hoïc thuyeát trong theá gian, neáu tuyeân truyeàn lyù nghóa saâu xa cuûa ñaïo Phaät ra thì chaéc dung hoùa ñöôïc caû Nho hoïc vaø taân hoïc maø gaây döïng moät neàn ñaïo ñöùc vaø trieát lyù vöõng vaøng cho phong tuïc nhaân taâm. Phong tuïc nhaân taâm tieâm nhieãm ñöôïc caùi lyù voâ thöôïng thaäm thaâm cuûa ñaïo Phaät roài thì lo chi maø neàn giaùo duïc nöôùc nhaø khoâng ñöôïc moãi ngaøy moãi beàn vöõng. 

"Xöù ta ñang nhaèm veà thôøi canh caûi. Gioøng Kinh, Vò chöa chia trong ñuïc, loøng nhaân daân coøn thieáu phöông chaâm; vaên hoùa môùi caøng nhieàu, tö töôûng ngöôøi caøng roäng, daàu cho ñaïo Nho coøn laïi nöõa cuõng khoâng ñòch noåi nhöõng nghò luaän coå quaùi ly kyø. Gia dó nay thuyeát naøy mai thuyeát noï lay ñoäng loøng ngöôøi, nhaân taâm bieát nöông töïa vaøo ñaâu maø phaân bieät ñöôïc ñöôøng taø neûo chaùnh. Loøng ngöôøi nhö tôø giaáy traéng ôû giöõa hai bình möïc ñen vaø ñoû ñeå hai beân; khoâng dính ñoû taát phaûi dính ñen, maø ñaõ dính ñen thì khoù giöõ cho khoûi nhöõng ñieàu thöông luaân haïi lyù, baïi tuïc ñoài phong ñöôïc. 

"AÛnh höôûng ñaïo Phaät veà trong tinh thaàn giaùo duïc xöù ta chaúng phaûi ít. Vaäy ngaøy nay caàn ñem giaùo lyù voâ thöôïng cuûa ñaïo Phaät maø tuyeân truyeàn ra, ñaëng cho ai ai cuõng nöông vaøo ñoù laøm phöông chaâm maø phaân bieät choã phaûi choã chaêng, traùnh khoûi caùi haïi sai ñöôøng laïc neûo. 

"... Hieän nay thanh nieân xöù ta ñöông chaêm veà caùc moùn khoa hoïc; khoa hoïc chuù troïng veà thöïc nghieäm, baát cöù vieäc gì cuõng phaûi xeùt cho toät nguoàn goác, neáu khoâng coù lyù nghóa roõ raøng thì khoâng chòu tín phuïc. Trí naõo khoa hoïc thích hôïp vôùi Phaät hoïc bieát chöøng naøo! Ñaïo Phaät ñuû söï ñuû lyù: ñôøi tröôùc thieân veà söï maø boû lyù, neân ñoái vôùi taân hoïc in tuoàng ñöùng veà maët traùi; ngay nay taân hoïc môû mang. Xöù ta ñaõ tieâm nhieãm ñöôïc caùi trí naõo nghieân cöùu thì neân ñem giaùo lyù voâ thöôïng thaäm thaâm cuûa Ñaïi thöøa Phaät giaùo maø phoâ baøy ra, ñaëng ai ai cuõng coù theå tuøy theo trí löïc maø suy nghieäm, maø nghieân cöùu. Ñeán khi roõ ñöôïc nghóa lyù, heát choã nghi ngôø thì lo chi maø khoâng phaùt khôûi tín taâm moät caùch roõ raøng chaéc chaén. 

"Vaû laïi khoa hoïc laø moät lôïi khí tinh nhueä, ñem loøng nhôn maø duøng khoa hoïc thì ích cho nhaân quaàn chi baèng; laáy loøng aùc maø duøng khoa hoïc thì haïi cho nhaân quaàn cuõng khoâng chi kòp. Tinh thoâng khoa hoïc maø laïi coù Phaät hoïc un ñuùc loøng nhaân töø, thì chaéc chaén veà sau seõ ñöôïc nhieàu phaàn lôïi ích"(13)

Ñoaïn vaên treân coù theå ñöôïc xem nhö laø moät baûn tuyeân caùo veà phong traøo phuïc höng Phaät hoïc. Nhieàu baøi xaõ luaän trong baùo Vieân AÂm sau naøy vieát ñeå traû lôøi nhöõng coâng kích höôùng veà phong traøo Phuïc höng Phaät hoïc (nhö nhöõng baøi kyù teân Nguyeãn Xuaân thanh chaúng haïn)(14) ñeàu laäp luaän treân caên cöù nhöõng ñieàu ñaõ ñöôïc dieãn baøy trong ñoaïn vaên vöøa trích daãn. 

Trong khi Vieân AÂm traû lôøi nhöõng lôøi coâng kích treân baùo Traøng An thì ôû Haø Noäi, Ñuoác Tueä cuõng noã löïc chöùng minh laø söï phuïc höng Phaät hoïc raát caàn cho nhaân taâm theá ñaïo. Phaïm Vaên Coân vieát veà Vaên Minh Vaät Chaát Vôùi Ñaïo Phaät, chuû tröông khoâng coù tinh thaàn Phaät giaùo thì vaên minh vaät chaát thay vì taïo neân haïnh phuùc seõ trôû thaønh ñoäng löïc chieán tranh(15). Ñoã Traân Baûo duøng uy tín cuûa Löông Khaûi Sieâu, dòch baøi Phaät Giaùo Ñoái Vôùi Nhaân Söï cuûa nhaø hoïc giaû naøy, neâu ra nhöõng ñaëc ñieåm cuûa Phaät giaùo laø trí trí (choáng vôùi meâ tín), kieâm thieän (choáng vôùi ñoäc thieän), yeâu ñôøi (choáng vôùi chaùn ñôøi) vaø töï löïc (choáng vôùi yû laïi)(16). Phaïm Ñình Hoøe vieát Ñöùc Phaät Coù Quan Thieát Ñeán Söï Soáng Cuûa Ñôøi Ngöôøi, cho raèng Phaät giaùo laø linh hoàn cuûa coõi Ñoâng AÙ, boû ñaïo Phaät töùc laø Ñoâng AÙ khoâng coøn; raèng tinh thaàn cuûa ñaïo Phaät laø tinh thaàn cuûa töï do, bình ñaúng raát thích hôïp vôùi ñôøi soáng môùi(17).

CAÙC HOÄI PHAÄT GIAÙO THÖÏC HIEÄN ÑÖÔ ÏC NHÖÕNG GÌ TRONG THÔØI GIAN 1930-1945
Tuy ra ñôøi sôùm nhaát nhöng hoäi Nam Kyø Nghieân Cöùu Phaät Hoïc khoâng ñoùng ñöôïc vai troø tieân phong bôûi vì söï coù maët trong ban trò söï cuûa hoäi moät nhaân vaät quan lieâu ñoù laø oâng Traàn Nguyeân Chaán. Khi môùi thaønh laäp, Hoäi nhaän ñöôïc söï uûng hoä noàng nhieät cuûa caû hai giôùi taêng giaø vaø cö só ôû Nam Kyø. Hoäi ñaõ caát ñöôïc moät thö vieän Phaät hoïc goïi laø Phaùp Baûo Thöôøng, thænh ñöôïc Tuïc Taïng Kinh vaø Ñaïi Taïng Kinh cho thö vieän naøy. Hoäi cuõng ñaõ caát ñöôïc moät Phaät hoïc ñöôøng, goàm coù saùu gian nhaø ngoùi coù trang bò ñaày ñuû ñeå nhaän hoïc taêng noäi truù. Nhöng oâng "phoù nhì hoäi tröôûng" khoâng chòu nghe lôøi caùc thieàn sö Khaùnh Hoøa vaø Hueä Quang, cho neân nhöõng cô sôû ñoù voán ñöôïc xaây caát treân ñaát rieâng cuûa oâng Chaán trôû thaønh voâ duïng. Phaät hoïc ñöôøng khoâng bao giôø ñöôïc khai giaûng vaø coâng vieäc hoaèng phaùp bò ñình treä. Söï kieän naøy ñaõ laø nguyeân nhaân phaùt sinh ra hai hoäi Phaät giaùo khaùc, moät hoäi teân laø Löôõng Xuyeân Phaät Hoïc Hoäi taïi Traø Vinh vaø moät hoäi laáy teân laø Phaät Hoïc Kieâm Teá Hoäi ôû Raïch Giaù. Löôõng Xuyeân Phaät Hoïc Hoäi ñöôïc Khaùnh Hoøa vaø Hueä Quang ñieàu khieån, coù ñöôøng loái töông töï vôùi Hoäi An Nam Phaät Hoïc. Phaät Hoïc Kieâm Teá Hoäi do Thích Trí Thieàn saùng laäp vôùi söï coäng taùc cuûa Thích Thieän Chieáu. Neáu hoäi Nam Kyø Nghieân Cöùu Phaät Hoïc ñöôïc xem nhö laø moät hoäi thuoäc caùnh cöïc höõu thì hoäi Phaät Hoïc Kieâm Teá ñöôïc xem laø moät hoâi thuoäc phe cöïc taû. Hoäi naøy keâu goïi Phaät giaùo ñi theo ñöôøng loái xaõ hoäi chuû nghóa.
Hoäi An Nam Phaät Hoïc laø hoäi ñaõ taïo neân tieáng vang lôùn nhaát cho phong traøo Chaán Höng Phaät Hoïc. Leã Phaät Ñaûn maø hoäi toå chöùc taïi ñaát thaàn kinh naêm 1935 laø moät cô hoäi phoâ dieãn löïc löôïng quaàn chuùng ñaàu tieân cuûa Phaät giaùo trong theá kyû naøy. Baùo chí trong nöôùc ñaõ noùi ñeán ngaøy leã naøy trong nhieàu soá lieân tieáp vaø nhöõng baøi vieát ñeå choáng ñoái Phaät giaùo ñaêng treân caùc baùo cuõng laø nhöõng phaûn öùng gaây neân do cuoäc phoâ dieãn löïc löôïng ñaàu tieân aáy cuûa giôùi Phaät töû.
Leã Phaät Ñaûn do hoäi toå chöùc, nhöng ñöôïc söï tham döï cuûa taát caû caùc baäc toân tuùc ôû thaàn kinh. Caùc vò hoøa thöôïng vaø taêng cöông caùc chuøa Thieân Muï, Töø Hieáu, Baûo Quoác, Truùc Laâm, Tuùy Ba, Taây Thieân, Linh Quang, Töôøng Vaân, Vaïn Phöôùc, Töø Quang vaø Quoác AÂn ñeàu ñeán tham döï. Toång thö kyù cuûa Sôn Moân laø Thích Maät Kheá ñaõ trieäu taäp moät uûy ban taêng ni yeåm trôï cho cuoäc leã goàm coù caùc vò truù trì chuøa Dieäu Ñeá, Quan Coâng, caùc vò Maät Nguyeän, Ñoân Haäu, Dieäu Höông vaø Dieäu Vieân ñeå huy ñoäng taêng ñoà vaø tín ñoà ñeán döï leã.
Leã Phaät Ñaûn ñöôïc toå chöùc ngaøy 10.5.1935. Tröôùc ñoù hoäi tröôûng Nguyeãn Khoa Taân vaø caùc vò toân tuùc ñaõ vaän ñoäng ñöôïc vua Baûo Ñaïi vaø Tam Toân Cung nhaän thöùc hoäi chuû vinh döï cuûa hoäi, vaø Ngöï Tieàn vaên phoøng cho bieát tin naøy baèng vaên thö 97.BE ngaøy 20.4.1935. Vua cuùng döôøng 150 ñoàng vaø Khoân Nghi Xöông Ñöùc thaùi thöôïng hoaøng thaùi haäu cuùng döôøng 100 ñoàng.
Chieàu moàng baûy thaùng Tö aâm lòch, hoäi toå chöùc röôùc Phaät ôû Baûo Quoác. Moät ban ñoàng aáu Phaät töû ñaàu ñoäi muõ, aùo maõ tieàn, treân vai coù caém loàng ñeøn hoa sen, vöøa ñi vöøa baùt baøi "Vui möøng gaëp ngaøy nay moàng taùm thaùng Tö". Ñaây laø moät caûnh chöa töøng thaáy(18). Hai beân ñöôøng quaàn chuùng ñoå ra xem ñoâng ñaûo vaø haøng ngaøn ngöôøi ñi theo sau ñaùm röôùc ñeå veà chuøa Dieäu Ñeá. Ñaùm röôùc tôùi chuøa Dieäu Ñeá vaøo luùc chín giôø röôõi, vaø quaàn chuùng quy tuï ñaày ñaëc töø trong saân chuøa ra tôùi ngoaøi ñöôøng. Thích Giaùc Nhieân leân dieãn ñaøn giaûng Baùt Nhaõ Taâm kinh tröôùc maùy vi aâm. Ñaây laø laàn ñaàu tieân coù maùy vi aâm trong moät buoåi giaûng kinh, quaàn chuùng trong chuøa, ngoaøi ñöôøng nghe roõ moàn moät, vaø toû ra raát thích thuù. Maùy vi aâm naøy hoäi ñaõ möôïn ñöôïc cuûa nhaø thuoác Voõ Vaên Vaän taän Thuû Daàu Moät.
Saùng moàng taùm ni sö Dieäu Höông giaûng kinh Di Ñaø vaø tieáp theo ni coâ Dieäu Vieân (coøn laø Sa Di Ni) leân giaûng veà ñeà taøi "Phaät hoïc ñoái vôùi phuï nöõ". Luùc aáy ngöôøi cuûa hoaøng gia, theo leänh cuûa Tam Toân Cung, mang ñeán cuùng döôøng moät ngaøn chieác ñeøn loàng thaép ôû chung quanh khuoân vieân chuøa Dieäu Ñeá. Ni coâ Dieäu Vieân giaûng xong thì baùc só Leâ Ñình Thaùm ñaêng ñaøn noùi veà leã Phaät Ñaûn. Ñuùng chín giôø, xa giaù cuûa vua Baûo Ñaïi tôùi vaø nghi leã baét ñaàu. Cuøng ñi vôùi vua coù Toân Cung vaø caùc cô maät ñaïi thaàn, Vieân khaâm söù Phaùp cuõng coù ñeán döï.
Sau khi cöû haønh leã Phaät Ñaûn, ban Ñoàng AÁu ñaõ haùt nhöõng ñieäu Phuù Luïc, Long Ngaâm, Ñaêng Ñaøn Cung, Löu thuûy, Kim Tieàn vaø Nguõ Ñoái Thöôïng. Sau ñoù Ban Ñoàng AÁu ñöôïc Hoaøng Thaùi Haäu taëng 50 ñoàng... 
Ngaøy hoâm sau, caùc baùo trong nöôùc ñeàu coù töôøng thuaät veà buoåi leã. Rieâng baùo Traøng An taïi Hueá ñaõ ra moät soá ñaëc bieät ñeå noùi veà leã naøy. 
Chính tieáng vang cuûa ngaøy leã ñaõ thuùc ñaåy söï thaønh laäp hoäi Phaät Giaùo Baéc Kyø vaø khôi nguoàn cho nhöõng baøi ñaøm luaän neân hay khoâng neân chaán höng Phaät hoïc. 

Phöông phaùp phoâ dieãn löïc löôïng quaàn chuùng sau naøy seõ ñöôïc aùp duïng nhieàu laàn bôûi caùc hoäi Phaät giaùo ba mieàn. 

Töø khi hoäi Phaät giaùo ñaàu tieân ñöôïc thaønh laäp taïi Nam kyø (1931) ñeán Caùch Maïng Thaùng Taùm (1945), phong traøo chaán höng Phaät hoïc coù tôùi möôøi boán naêm trôøi ñeå hoïat ñoäng. Phong traøo ñaõ thöïc hieän ñöôïc nhöõng gì trong thôøi gian aáy? 

Ñöùng veà phöông dieän Phaät Hoïc ta coù theå noùi raèng phong traøo ñaõ ñaït ñöôïc nhieàu keát quaû. Söï coù maët cuûa caùc taïp chí baèng quoác ngöõ (Vieân AÂm, Ñuoác Tueä, Töø Bi AÂm, Phaùp AÂm, Quan AÂm, Tam Baûo, Tieáng Chuoâng Sôùm, Duy Taâm, Tieán Hoùa) vaø moät soá kinh saùch phoå thoâng veø Phaät hoïc (Phaät giaùo Sô Hoïc, Phaät Giaùo Vaán Ñaùp, Phaät Giaùo Giaùo Khoa Thö v.v... vaø nhöõng kinh baûn baèng quoác ngöõ nhö Kim Cöông, Phaùp Hoa, Laêng Nghieâm v.v...) ñaõ laøm cho söï hoïc Phaät trôû neân deã daøng doái vôùi ñaïi chuùng. Theâm vaøo ñoù nhöõng buoåi giaûng dieãn Phaät phaùp (khoâng nhöõng taïi truï sôû trung öông cuûa caùc hoäi maø coøn taïi truï sôû cuûa nhöõng chi hoäi ôû caùc tænh nöõa) ñaõ taïo cô hoäi cho nhieàu ngöôøi laøm quen vôùi Phaät phaùp. Ngaøy xöa, khi chöõ Nho coøn laø hoïc thöøa cuûa Phaät hoïc, chæ coù nhöõng ngöôøi thoâng hieåu Haùn hoïc môùi coù theå ñoïc ñöôïc kinh saùch Phaät giaùo. Tuy vaäy, khoâng phaûi ai bieát chöõ Nho cuõng ñeàu ñoïc ñöôïc saùch Phaät, bôûi vì ngoân ngöõ Phaät hoïc raát khaùc vôùi ngoân ngöõ Nho hoïc. Thôøi xöa, kinh ñieån raát hieám; muoán ñoïc kinh phaûi leân chuøa möôïn vaø soá löôïng kinh ñieån cuûa caùc chuøa cuõng raát ít. Moãi thöù chæ coù moät baûn. Baây giôø, caùc kinh saùch baèng quoác ngöõ coù theå mua ñöôïc taïi caùc chuøa thuoäc hoäi Phaät giaùo, vaø caùc taïp chí Phaät hoïc ñöôïc göûi baèng ñöôøng "giaây theùp" tôùi taän nhaø. Caùc oâng cuï baø cuï khoâng bieát ñoïc quoác ngöõ cuõng coù theå nhôø con chaùu mình ñoïc leân cho maø nghe; maø vì ñaây laø saùch baùo quoác aâm cho neân nghe tôùi ñaâu laø caùc cuï hieåu ngay tôùi ñoù. Ngaøy xöa, caùc cuï ñi chuøa chæ ñeå leã baùi tuïng kinh, hoïc aên chay vaø laøm vieäc phuùc thieän; baây giôø caùc cuï coù theå hieåu theá naøo laø Phaät Phaùp Taêng, theá naøo laø Tam Baûo, theá naøo laø Tam Quy, Nguõ Giôùi, Töù Ñeá, Thaäp Nhò Nhaân Duyeân. Söï thaønh coâng cuûa caùc taïp chí Phaät hoïc cuõng laø söï thaønh coâng cuûa quoác ngöõ vaäy. 

Caùc hoäi Phaät hoïc laïi ñaõ quy tuï ñöôïc nhöõng nhaø hoïc giaû vaø nhaø vaên tha thieát ñeán neàn quoác hoïc vaø gaây höùng thuù hoïc Phaät cho hoï. Taïi hoäi Phaät Giaùo Baéc Kyø, nhieàu nhaân só ñaõ tham döï vaøo ban Khaûo Cöùu Phaät Hoïc; trong soá ñoù ta coù theå keå caùc vò Nguyeãn Vaên Toá, Traàn Troïng Thuaät, Nguyeãn Höõu Tieán, Buøi Kyû, Leâ Toaïi, Leâ Dö, Vuõ Nhö Traùc, Nguyeãn Vaên Vónh v.v... Taïi toøa soaïn Tieáng Chuoâng Sôùm ôû chuøa Linh Quang (Baø Ñaù), ta thaáy caû Taûn Ñaø Nguyeãn Khaéc Hieáu, Trònh Ñình Rö, Mai Ñaêng Ñeä, Nguyeãn Maïnh Boång vaø Nguyeãn Tieán Laõng. Cô hoäi hoïc Phaät ñaõ khieán cho nhöõng ngöôøi nhö Traàn Troïng Kim vaø Phan Vaên Huøm ñaït ñöôïc nhöõng kieán thöùc Phaät hoïc khaù vöõng chaõi. Taùc phaåm Phaät Giaùo cuûa Traàn Troïng Kim(19) vaø nhöõng baøi khaûo luaän cuûa Buøi Kyû treân Ñuoác Tueä chaúng haïn ñaõ chöùng toû ñöôïc ñieàu aáy. 

Ñöùng veà phöông dieän ñaøo taïo taêng taøi, thaønh quaû chæ coù theå ñöôïc goïi laø khieâm nhöôøng. Ngoaøi Baéc, hoäi Phaät giaùo Baéc Kyø toå chöùc hai lôùp tieåu hoïc cho taêng ni sinh, moät taïi chuøa Cao Phong ôû Phuùc Yeân, moät taïi chuøa Coân Sôn ôû haûi Döông. Moät lôùp trung hoïc ñöôïc khai giaûng taïi chuøa Quaùn Söù, vaø moät lôùp ñaïi hoïc ñöôïc duy trì taïi chuøa Sôû ôû Haø Ñoâng. Toång soá caùc hoïc taêng noäi truù cuûa boán lôùp laø 69 vò(20). Ngoaøi ra coøn nhieàu hoïc taêng vaø hoïc ni töø caùc chuøa tôùi hoïc, coù vò chính thöùc, coù vò döï thính. Caùc toå ñình nhö Hoàng Phuùc, Linh Quang v.v... khoâng môû Phaät hoïc ñöôøng maø chæ trieäu taäp chö taêng caùc chuøa veà hoïc Phaät trong nhöõng thaùng keát haï. Nhöõng toå ñình aáy moãi muøa an cö coù theå quy tuï ñöôïc khoaûng treân ñöôùi moät traêm vò taêng só. 

Taïi mieàn Trung, hoäi Phaät hoïc môû tröôøng An Nam Phaät hoïc taïi caùc chuøa Truùc Laâm vaøo naêm 1934 vaø thu nhaän 50 hoïc taêng noäi truù. Tröôøng naøy sau ñöôïc dôøi veà chuøa Baùo Quoác. Chín naêm sau (sau khi hoïc xong saùu naêm tieåu hoïc vaø ba naêm trung hoïc), lôùp naøy thi leân ñaïi hoïc. Lôùp naøy ñaõ ñaøo taïo ñöôïc khoaûng möôøi vò taêng só xuaát saéc trong soá ñoù coù thieàn sö Trí Quang, Thieän Sieâu, Trí Thuyeân vaø Thieän Minh. Veà phía sôn moân thì töø naêm 1929, Thích Giaùc Tieân ñaõ röôùc thieàn sö Phöôùc Hueä chuøa Thaäp Thaùp Bình Ñònh veà chuøa Truùc Laâm Hueá ñeå môû tröôøng Sôn Moân Phaät Hoïc. Lôùp hoïc taêng naøy ñaõ coù caên baûn Phaät hoïc roài neân môû ñöôïc xem nhö moät lôùp ñaïi hoïc. Trong soá caùc hoïc taêng, ta thaáy nhöõng vò nhö Maät Theå, Trí Thuû, Quaûng Hueä, Maät Hieån, Chaùnh Thoáng, Thieän Trí, Maät Kheá. Boán naêm sau, thieàn sö Maät Kheá, ñeä töû cuûa thieàn sö Giaùc Tieân laïi môû moät lôùp tieåu hoïc ôû chuøa Vaïn Phöôùc. Moät lôùp tieåu hoïc khaùc laïi môû moät lôùp tieåu hoïc ôû chuøa Vaïn Phöôùc. Moät lôùp tieåu hoïc khaùc laïi ñöôïc môû taïi chuøa Vaïn Phöôùc. Moät lôùp tieåu hoïc khaùc laïi ñöôïc môû taïi chuøa Töôøng Vaân, quy tuï ñöôïc boán möôi hoïc taêng vaø moät lôùp khaùc nöõa taïi chuøa Töø Ñaøm quy tuï ñöôïc hai möôi vò hoïc ni. 

Taïi Bình Ñònh, moät tröôøng Trung Ñaúng Phaät Hoïc ñöôïc khai giaûng taïi chuøa Long Khaùnh naêm 1937. Phan Rang cuõng môû moät tröôøng tieåu hoïc taïi chuøa Taây Thieân. Taïi Ñaø Naüng, Phaät hoïc ñöôøng cuûa Ñaø Thaønh Phaät Hoïc Hoäi goàm coù hai caáp tieåu hoïc vaø trung hoïc cuõng ñöôïc khai giaûng ñaàu naêm 1937. 

Trong Nam, sau khi thuùc ñaåy maõi maø oâng Traàn Nguyeân Chaán khoâng chòu khai giaûng Phaät hoïc ñöôøng, hai thieàn sö KhaùnhHoøa vaø Hueä Quang lieàn boû veà Traø Vinh vaø laäp Lieân Ñoaøn Phaät Hoïc Xaõ (1933). Ñaây laø moät Phaät hoïc ñöôøng löu ñoäng, cöù ba thaùng laïi thay ñoåi nôi cö truù. Lyù do cuûa söï löu ñoäng naøy laø kinh teá, bôûi vì moät chuøa khoâng theå coù ñuû khaû naêng nuoâi döôõng giaùo sö vaø hoïc taêng quaù ba thaùng. Khoùa hoïc ñaàu ñöôïc toå chöùc taïi chuøa Long Hoøa ôû Tieåu Caàn, khoùa thöù hai ñöôïc toå chöùc taïi chuøa Thieân Phöôùc ôû Traø OÂn. Nhöng sau khoùa thöù ba taïi chuøa Vieân Giaùc ôû Beán Tre, Phaät hoïc ñöôøng löu ñoäng naøy bò tan raõ, vì khoâng coù chuøa naøo ñuû söùc cöu mang moät soá taêng só lôùn lao trong voøng 3 thaùng nöõa. Cuoái cuøng caùc vò Khaùnh Hoøa, Hueä Quang, Khaùnh Anh vaø Phaùp Haûi, hôïp taùc vôùi moät soá cö só taïi Traø Vinh, thaønh laäp hoäi Löôõng Xuyeân Phaät Hoïc ñeå laøm phöông tieän baûo trôï Phaät hoïc ñöôøng. Naêm 1934 Phaät Hoïc Ñöôøng Löôõng Xuyeân ñöôïc khai giaûng. Phaät hoïc ñöôøng naøy ñaõ ñaøo taïo ñöôïc moät soá taêng taøi trong ñoù ta thaáy coù caùc thieàn sö Thieän Hoøa, Thieän Hoa, Haønh Truï, Chí Quang, Hieån Thuïy vaø Chaùnh Quang. Tuy vaäy, ñeán naêm 1939 tröôøng bò ñoùng cöûa vì thieáu taøi chính vaø moät soá hoïc taêng ñöôïc gôûi ra hoïc taïi tröôøng Sôn Moân Phaät Hoïc Hueá. Moät soá khaùc ñi caùc tænh ñeå môû nhöõng lôùp tieåu hoïc cho taêng ni: Giaùc Taâm ôû Sa Ñeùc, Chí Thieän taïi Phuù Nhuaän vaø Böûu Ngoïc taïi Keá Saùch. 

So vôùi soá löôïng taêng só thaát hoïc lôùn lao trong xöù, soá taêng só ñöôïc ñaøo taïo taïi ba mieàn khoâng thaám voøa ñaâu. Soá löôïng taêng ni ñöôïc tröïc tieáp ñaøo taïo khoâng vöôït quaù soá naêm traêm vò, trong soá doù chæ coù khoaûng moät phaàn möôøi goïi laø xuaát saéc. Tuy vaäy trong khoaûng 1945-1975, thieåu soá naøy ñaõ taïo neân ñöôïc soùng gioù trong sinh hoaït vaên hoùa vaø chính trò quoác gia. 

Ñöùng veà phöông dieän vaên hoùa ta coù theå noùi laø phong traøo Phaät giaùo daõ goùp phaàn ñaùng keå trong vieäc xaùc ñònh raèng yeáu toá Phaät giaùo laø moät trong nhöõng yeáu toá caên baûn laøm neàn taúng cho vaên hoùa Vieät Nam. Phaïm Quyønh, trong dòp vieáng thaêm hai Phaät hoïc ñöôøng Baùo Quoác vaø Töôøng Vaân ngaøy 29.5.1937, ñaõ noùi vôùi hoïc taêng nhöõng lôøi sau ñaây: "Caùi tinh thaàn Vieät Nam cuûa chuùng ta ñaây taát phaûi nhôø caùc hoïc thuyeát taïo thaønh, maø xeùt veà ñöùc duïc thì moät phaàn lôùn laø do coâng nghieäp cuûa Phaät hoïc. Phaät hoïc ñaõ coù aûnh höôûng veà luaân lyù ñaïo ñöùc trong daân toäc ta nhö vaäy, thì ai laø ngöôøi muoán baûo toàn tinh thaàn daân toäc Vieät Nam taát phaûi taùn thaønh cho Phaät hoïc(21). Phaïm Quønh laø moät trong soá nhöõng hoïc giaû tha thieát nhaát veà vaán ñeà quoác hoïc. Hoài aáy oâng laøm thöôïng thö boä Quoác gia giaùo duïc cuûa chính phuû Nam Trieàu. Baùo Nam Phong cuûa oâng tröôùc ñoù cuõng ñaõ ñaêng nhieàu baøi khaûo cöùu veà lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam nhö baøi Phaät Giaùo Nam Lai Khaûo. Taïp chí Ñuoác Tueä coù theå noùi laø tôø taïp chí ñoùng goùp nhieàu baøi vôû nhaát veà lòch söû caùc cao taêng Vieät Nam thôøi coå, veà nhöõng ñoùng goùp cuûa hoï trong söï laäp nöôùc vaø giöõ nöôùc: baùo cuõng ñaêng taûi baûn dòch cuûa caùc taùc phaåm Phaät giaùo Vieät Nam coå ñieån nhö Khoùa Hö Luïc vaø nhöõng aùng vaên Noâm do caùc thieàn sö xöa saùng taùc. Ñuoác Tueä vaø Vieân AÂm öa ñaêng nhöõng baøi neâu roõ tinh thaàn töï do, bình ñaúng vaø voâ uùy cuûa Phaät giaùo ñeå chöùng toû cho theá heä ham chuoäng taân hoïc thaáy raèng nhöõng hình thöùc caàu nguyeän, cuùng laïy laâu nay hoï thaáy chæ laø moät hình thöùc cuûa ñaïo Phaät bình daân, raèng chaân tinh thaàn cuûa Phaät giaùo raát hôïp vôùi tinh thaàn Phaät giaùo raát hôïp vôùi tinh thaàn thöïc nghieäm vaø khaùm phaù khaùch quan cuûa khoa hoïc vaø ñaïo Phaät cuûa tuoåi treû laø moät ñaïo Phaät khoâng meâ tín, khoâng yû laïi thaàn quyeàn, khoâng chaùn ñôøi, khoâng nhu nhöôïc yeáu ñuoái. Moäng öôùc thaàm kín cuûa taùc giaû nhöõng baøi naøy laø söï phoái hôïp khoa hoïc Taây phöông vôùi ñaïo hoïc Phaät giaùo seõ taïo ñöôïc cho quoác gia Vieät Nam moät neàn vaên hoùa môùi coøn giöõ ñöôïc nguyeân veïn caù tính Vieät. Caùc taïp chí Phaät hoïc cuõng raát öa ñaêng nhöõng bhaøi noùi veà Phaät giaùo vôùi khoa hoïc, cho raèng trong caùc toân giaùo chæ coù ñaïo Phaät laø ñaïo "khoa hoïc" hôn caû. Coá nhieân nhöõng baøi naøy höôùng veà phía thanh nieân taân hoïc. 

Vaøo khoaûng 1940, caùc hoäi Phaät giaùo chuù troïng ñaëc bieät ñeán giaùo duïc thanh thieáu nieân, nhaát laø ôû Trung Kyø. Hoä An nam Phaät Hoïc môû moït lôùp ñaëc bieät daïy veà Phaät hoïc, Laõo hoïc vaø Khoång hoïc cho thanh nbieân taân hoïc.sau ñoù ñoaøn Thanh Nieân Phaät Hoïc Ñöùc Duïc ñöôïc thaønh laäp. Döôùi söï höôùng daãn cuûa baùc só Leâ Ñình Thaùm, vöøa coù taân hoïc, vöøa vöõng chaõi veà Phaät hoïc, ñoaøn thanh nieân naøy tieán boä raát mau choùng. Ñeán ñaàu naêm 1942 baùo Vieân AÂm ñöôïc giao laïi cho ñoaøn Thanh Nieân Phaät Hoïc Ñöùc Duïc bieân taäp. Theå taøi Vieân AÂm bieán ñoåi haún vaø Vieân AÂm trôû thaønh moät taäp san gaàn nhö cuûa giôùi tuoåi treû taân hoïc. 

Ñoaøn Phaät Hoïc Ñöùc Duïc laäp töùc toå chöùc Phaät Hoïc tuøng thö, xuaát baûn saùch cho tuoåi treû ñoïc. Nhöõng taùc phaåm Phaät Giaùo sô Hoïc (ñoaøn Phaät Hoïc Ñöùc Duïc soaïn), Phaät Giaùo vaø Ñöùc Duïc (Ñinh Vaên Vinh), Ñôøi Vui (Ngoïc Thöøa), Nghóa Chöõ Cho (Nguyeãn Höõu Quaùn), Thanh Nieân Ñöùc Duïc (Ñinh Vaên Nam), Phaät Giaùo Vaø Thanh Nieân Ñöùc Duïc (Phaïm Höõu Bình), Ñôøi Soáng Vui (Traàn Ñoã Cung) v.v... ñöôïc xuaát baûn lieân tieáp. Ñoàng thôøi nhöõng lôùp thieáu nieân nöõ Phaät töû goïi laø (Ñoàng AÁu) ñöôïc thaønh laäp döôùi söï höôùng daãn cuûa ñoaøn. Vaøo naêm 1942, ñaõ coù 12 ñoaøn Ñoàng AÁu ñöôïc thaønh laäp, moãi ñoaøn vaøo khoaûng 40 em. Ñaïi hoäi Thanh Thieáu Nieân Phaät Töû ngaøy Phaät Ñaûn naêm 1943 quy tuï treân boán traêm ñoaøn sinh taïi ñoài Quaûng Teá gaàn chuøa Töø Hieáu ñaùnh daáu söï phaùt ñoäng phong traøo thanh nieân Phaät töû taïi ñaát Vieät(22)

Ñöa tuoåi treû vaøo ñaïo Phaät, ñaây coù theå goïi laø moät trong nhöõng thaønh coâng cuûa phong traøo phuïc höng Phaät giaùo vaäy 

Ñöùng veà phöông dieän chính trò vaø xaõ hoäi, phong traøo Phaät giaùo 1931-1945 ñaõ laøm ñöôïc gì? Naêm 1935, Phan Khoâi noùi oâng böïc mình vì "caùc hoäi Phaät giaùo xöù ta cöù im æm maø chaúng laøm gì heát". OÂng ñaõ noùi ñöôïc söï thaät: phong traøo Phaät giaùo khoâng tröïc tieáp vaän ñoäng chính trò. Khoâng nhöõng Phan Khoâi, moät ngöôøi ngoaøi Phaät giaùo ñaõ noùi nhö vaäy maø nhieàu ngöôøi trong giôùi Phaät giaùo cuõng noùng ruoät noùi nhö vaäy. Hoï cho raèng caùc hoäi Phaät giaùo ñi chaäm nhö ruøa; noäi moät vieäc thoáng nhaát caùc hoäi thaønh moät toång hoäi maø cuõng khoâng laøm ñöôïc, noùi gì ñeán can thieäp vaøo tình hình chính trò vaø kinh teá. Baùo Phaùp AÂm, cô quan cuûa hoäi Tònh Ñoä Cö Só, xuaát baûn taïi Nam Kyø (23) ñaõ nhieàu laàn noùi leân söï noùng ruoät ñoù: Kyù giaû Quoác Trí cuûa baùo naøy vieát: "Caùc ngaøi ñònh chaán höng Phaät hoïc ñeå caûi taïo neàn taûng ôû nöôùc ta, gaây thaønh moät theá löïc maø öùng phoù vôùi thôøi cô, hay laø ñònh lieân laïc caùc phaàn töû Phaät gia laïi laøm moät caùi ñaïi ñoaøn ñeå duy trì laáy caùi theá löïc cho moät boïn ngöôøi quen ngheà buoân thaàn baùn Phaät? Caùc ngaøi ñònh chaán höng Phaät hoïc ñeå roài ñaøo chuù cho nöôùc Nam moät boïn ngöôøi coù ñöùc hy sinh, xaû kyû, nhaãn naïi, maïo hieåm nhö Ñöùc Phaät Thích Ca, hay seõ taïo thaønh cho nöôùc Nam veà sau moät boïn tín ñoà Phaät giaùo nhö ôû caùc nöôùc Mieân Laøo?"(24). Kyù giaû Ñoâng Giao trong moät baøi nhan ñeà Chaán Höng Phaät Giaùo Phaûi Thöïc Haønh Theá Naøo Môùi Thaáy Keát Quaû nhaéc ñeán tai naïn chieán tranh daây döa treân theá giôùi, ñeán nhöõng caûnh ngheøo ñoùi, beänh hoaïn, doát naùt trong xöù, ñeán gaàn möôøi naêm chaán höng Phaät giaùo, roài keát luaän laø cuoäc chaán höng khoâng coù keát quaû vì lyù do caùc haøng laõnh ñaïo Phaät giaùo chæ lo töông lai maø khoâng lo hieän taïi, chæ troïng tinh thaàn maø boû queân thöïc teá, khoâng ñeà ra ñöôïc nhöõng chöông trình vaø phöông phaùp thöïc haønh cuï theå. OÂng vieát: "Cuoäc chaán höng Phaät giaùo khoâng coù aûnh höôûng, khoâng coù keát quaû, bôûi vì khoâng thieát thöïc vôùi xaõ hoäi nhaân sinh, chæ noùi suoâng trong baùo chí saùch vôû maø thoâi chöù khoâng coù thöïc haønh"(25). Trong luùc ñoù taïp chí Tieán Hoùa cuûa hoäi Phaät Hoïc Kieâm Teá ôû Raïch Giaù keâu goïi caûi caùch Phaät giaùo moät caùch trieät ñeå, nghóa laø phaûi huûy boû hình thöùc ñaàu troøn aùo vuoâng cuûa taêng só, thieát laäp taân taêng nhö ôû Nhaät Baûn, tham döï vaøo caùch maïng xaõ hoäi. Kyù giaû Giaùc Tha khoâng muoán ñaïo Phaät mang hình thöùc moät toân giaùo nöõa, maø phaûi xuaát hieän ra nhö moät ñöôøng loái soáng. OÂng vieát: "Phaät giaùo muoán khoûi {sa} vaøo voøng toäi aùc cuûa toân giaùo, muoán vónh vieãn toàn taïi cöùu khoå cho theá gian, thì Phaät giaùo phaûi hoaøn toaøn caûi caùch... Hieän nay nhaân loaïi ham chuoäng khoa hoïc vaø trieát lyù môùi: hoï yeâu caàu thöïc hieän theá giôùi hoøa bình haïnh phuùc, laø phaûi thôøi cho Phaät giaùo côûi boû caùi loát toân giaùo cuõ ñaëng loøi caùi maët thaät cuûa mình"(26)

Nhìn hoaøn caûnh ñaát nöôùc thôøi ñoù, ta coù theå thoâng caûm ñöôïc deã daøng cho söï noùng ruoät cuûa nhöõng ngöôøi nhö Phan Khoâi, Quoác Tri, Ñoâng Giao vaø Giaùc Tha, vaø ta cuõng caûm thaáy caùc hoäi Phaät giaùo ñi chaäm quaù.     ÔÛ ñaây, ta haõy xeùt nhöõng lyù do ñaõ khieán cho phong traøo Phaät giaùo khoâng ñi nhanh ñöôïc nhö nhöõng ngöôøi kia mong muoán. 

Tröôùc heát laø söï coù maët cuûa nhöõng phaàn töû höõu khuynh trong caùc hoäi. Ñaây laø moät söï thöïc, thôøi naøo cuõng coù. Nhöõng phaàn töû naøy xem moät chöù vò nhö hoäi tröôûng hay phoù hoäi tröôûng cuûa moät caùi hoäi laø moät theá ñöùng trong xaõ hoäi vaø hoï khoâng bao giôø chaáp nhaän söï ñöông ñaàu vôùi nhöõng theá löïc chính trò kinh teá thoáng trò. Hoäi Nam Kyø Nghieân Cöùu Phaät Hoïc vôùi oâng phoù nhì hoäi tröôûng Traàn Nguyeân Chaán laø moät ví duï cuï theå. 

Lyù do thöù hai laø moät soá ngöôøi laõnh ñaïo caùc hoäi cho raèng thaø ñi chaäm hôn laø ñeå cho hoäi phaûi bò giaûi taùn hoaëc tan raõ. Quan nieäm naøy cuõng haøm chöùa chuùt ít söï thöïc, nhöng cuõng phaûn chieáu söï lo aâu thaùi quaù veà söï toàn vong cuûa moät toå chöùc. moät caùi hoäi laäp neân laø ñeå coù phöông tieän thöïc hieän moät öôùc voïng naøo ñoù,nhöng khi ñaõ coù hoäi roài thì ngöôøi ta laïi lo laéng cho söï toàn vong cuûa hoäi, thaønh ra hoäi caøng ngaøy caøng trôû neân moät cöùu caùnh hôn laø moät phöông tieän. 

Lyù do thöù ba laø coù nhöõng ngöôøi "chaán höng Phaät giaùo laø vì Phaät giaùo chöù khoâng phaûi vì nhaân sinh" nhö Ngoä Khoâng ñaõ leân aùn trong baøi vieát veà Phaät Giaùo Vaø Xaõ Hoäi trong taïp chí Phaùp AÂm(10).

Phaùp AÂm, cuõng nhö Tieán Hoùa, phaûn chieáu thao thöùc muoán xem ñaïo Phaät laøm caùch maïng xaõ hoäi. Hai taïp chí naøy coù theå goïi laø taû khuynh trong phong traøo Phaät giaùo. Tieác thay, goác reã Phaät giaùo cuûa hoï khoâng ñöôïc vöõng chaõi, vaø theá lieân hôïp cuûa hoï ñoái vôùi caùc löïc löôïng quaàn chuùng Phaät töû thôøi ñoù coøn quaù mong manh. Phaùp AÂm chæ xuaát baûn ñöôïc töø ñaàu naêm 1937 ñeán giöõa naêm 1938 laø ñoùng cöûa. Tieán Hoùa cuõng chæ xuaát hieän ñöôïc töø ñaàu naêm 1938 ñeán giöõa naêm 1939 roài bò ñoùng cöûa. Hoäi Phaät Hoïc Kieâm Teá chöùng minh ñöôøng loái nhaäp theá cuûa mình baèng caùch toå chöùc phaùt thuoác, chaån teá, nuoâi döôõng coâ nhi. Nhöng hoäi cuõng ngaám ngaàm toå chöùc khaùng chieán baïo ñoäng. Chuøa Tam Baûo ôû Raïch Giaù bò nhaân vieân maät thaùm Phaùp vaây baét, luïc soaùt. Hoï tìm ra ñöôïc nhieàu taïc ñaïn noäi hoùa vaø truyeàn ñôn caùch maïng. Hoøa thöôïng Trí Thieàn, hoäi tröôûng cuûa hoäi cuøng nhieàu coäng söï bò baét bôù, tra taán, vaø cuoái cuøng bò ñaøy ra Coân Ñaûo. AÛnh höôûng cuûa hoä Phaät Hoïc Kieâm Teá, vì vaäy, cuõng khoâng ñöôïc saâu roäng vaø laâu daøi. Neáu chaáp nhaän moät ñöôøng loái tranh ñaáu baát baïo ñoäng ñeå Tònh Phaïn cô sôû quaàn chuùng vaø gaây yù thöùc saâu roäng trong quoác daân, chaéc chaén hoäi ñaõ ñaït ñöôïc nhöõng thaønh coâng lôùn lao hôn. Hoäi Phaät Hoïc Kieâm Teá coù theå goïi laø khoâng "im æm" nhö Phan Khoâi noùi, nhöng coù leõ cuõng khoâng laøm ñöôïc vieäc gì maø oâng Phan mong ñôïi. 


(1)Ñaïo duï caùm Cô Ñoác laàn thöù nhaát coù caâu: "Ñaïo roãi cuûa ngöôøi Taây laøm meâ h oaëc loøng ngöôøi ta. Giaùo só Gia Toâ laøm taø vaïy nhaân taâm, phaù hoaïi myõ tuïc, thaät laø moät moái haïi lôùn cho nöôùc nhaø" (Ñaøo Trinh Nhaát trích daãn trong Vieät Nam Taây Thuoäc Söù, Saøi Goøn, 1937
(2)Naêm 1885, quaân ñoäi Phaùp töø Vinh vaø Ñoàng Hôùi keùo ra baén gieát vaø taøn phaù caùc chuøa chieàn Phaät giaùo roài taäp trung ngöôøi Coâng giaùo veà gaàn thaønh ñeå chieâu moä vaøo binh nguõ. Caù laõnh tuï vaên thaân ñaõ ra leänh ñoát phaù nhaø thôø ñeå traû thuø quaân Phaùp xuùi giaùo daân ñoát phaù chuøa chieàn laø nhöõng caên cöù khaùng chieán cuûa phong traøo Caàn vöông. Nhieàu ngöôøi Coâng giaùo vì phaån uaát quay laïi choáng ñoái khaùng chieán.
(3)Haønh Sôn: Cuï Traàn Cao Vaân. Minh Taân Paris, 1952
(4)Voõ Tröù laø ñeä töû cuûa moät vò taêng só ñöôïc goïi laø "thaày Ñaù Baïc". Vò naøy tu taïi moät hang ñoäng treân daõy Tröôøng Sôn goïi laø hang Ñaù Baïc, ôû vaøo khoaûng giöõa hai huyeän Phuø Myõ vaø Phuø Caùt tænh Bình Ñònh. Khoâng bieát "thaày Ñaù Baïc" phaùp danh laø gì, thuoäc heä phaùi naøo, chæ bieát oâng laø moät sôn taêng chuyeân tu tònh coác, luùc ñeán tu ôû hang Ñaù Baïc thì ñaõ vaøo khoaûng baûy möôi tuoåi. Naêm 1894 ôû Bình ñònh coù naïn oân dòch, ngöôøi cheát nhö raï, "thaày Ñaù Baïc" rôøi hang Ñaù Baïc xuoáng chuøa Chaùnh Danh nuùi Baø Chaèn, baét ñaàu trò beänh cho thuoác. OÂng chöõa ñeán ñaâu laønh ñeán ñoù, khieán danh tieáng oâng noåi nhö coàn trong hai tænh Phuù Yeân vaø Bình Ñònh. Haøng chuïc ngaøn ngöôøi ñoå xoâ tôùi chuøa Chaùnh Danh ñeå xin thuoác. Trong soá nhöõng ñeä töû cuûa oâng, Voõ Tröù laø ngöôøi hoaït baùt hôn caû. Voõ Tröù ñaõ töøng laøm lyù tröôûng laøng Nhaân AÂn, phuû Tuy Phöôùc, Bình Ñònh. Ta cuõng khoâng bieát phaùp danh cuûa oâng laø gì. Chaéc haún "thaày Ñaù Baïc" ñaõ ñoùng moät vai troø quan troïng trong cuoäc vaän ñoäng khôûi nghóa, vì sau ñoù chính quyeàn ra leänh caám tuï taäp ôû chuøa Chaùnh Danh vaø troùc naõ oâng. Naêm 1895 ngöôøi ta tìm ñöôïc thi theå oâng treân nuùi Baø Chaèn. Chính quyeàn an taâm khi nghe tin aáy, nhöng chính töø ñoù veà sau Voõ Tröù môùi baét ñaàu töï thaân ñieàu khieån cuoäc vaän ñoäng. Cuoäc khôûi nghóa naêm 1898 laø keát quaû cuûa moät buoåi hoïp bí maät toå chöùc vaøo raèm thaùng Baûy naêm Ñinh daäu (1897) taïi chuøa Töø quang ôû nuùi Ñaù Traéng, Soâng Caàu, vôùi söï hieän dieän cuûa caùc taêng só , caùc vò thaân hoøa vaø nho só Traàn cao Vaân
(5)Hieäu Taây Hoà, ngöôøi tænh Quaûng Nam (1872-1926)
(6)Nguyeãn Hieán Leâ: Ñoâng Kinh Nghóa Thuïc. Laù Boái, Saøi Goøn, 1974
(7)"Khoâng boû chöõ Haùn thì khoâng cöùu ñöôïc nöôùc Nam".
(8)Hieäu Saøo Nam, ngöôøi tænh Ngheä An (1867-1940)
(9)Hieäu laø Töû Long, ngöôøi tænh Haø Ñoâng (1875-1952)
(*)Phong traøo thöïc teá coøn laø ra Ngheä - Tænh vaø buøng leân döõ doäi ôû ñaây vaøo naêm 1908. Ngöôøi caàm ñaàu phong traøo laø Nguyeãn Haøng Chi (Can Loäc, Haø Tænh) bò xöû cheùm. Moät ngöôøi khaùc ít bieát teân tuoåi hôn laø Trònh Khaéc Laäp (Nghi Xuaân, Haø Tænh) cuõng bò xöû cheùm. Coøn caùc vò khaùc nhö Ngoâ Ñöùc Keá, Ñaëng Nguyeân Caån, Leâ Vaên Huaân ñeàu bò baét ñi ñaøy cuøng vôùi Huyønh Thuùc Khaùng ôû Quaûng Nam (N.H.C).
(10)"Ñi ñaøy Coân Loân gaëp kyø ñaïi xaù cuõng khoâng ñöôïc veà".
(*)Theo Huyønh Vaên Toøng: Lòch söû baùo chí Vieät Nam. Trí Ñaêng, Saøi Goøn, 1973, thì tôø baùo naøy ra soá 1 ngaøy 1-8-1901 (N.H.C).
(**)Theo Nguyeãn Ngu Í: 100 naêm baùo chí Vieät Nam, Baùch khoa, soá 25, ra ngaøy 15-1-1966, Saøi Goøn, thì tôø baùo naøy ra ñôøi töø 1905 (N.H.C)
(***)Theo Huyønh Vaên Toøng. Sñd, thì tôø baùo naøy ra ñôøi töø 1905.
(11)Leâ Dö hieäu Sôû Cuoàng laø moät nhaø vaên. OÂng vaø Phan Baù Ngoïc (con cuûa Phan Ñình Phuøng) ñaõ töøng bò Phan Boäi Chaâu nghi ngôø laø nhöõng ngöôøi chòu thoûa hieäp vôùi thöïc daân Phaùp trong coâng cuoäc vaän ñoäng phong traøo "Phaùp Vieät Ñeà Hueà".
(12)Ñaêng trong Tieáng Chuoâng Sôùm soá 9, ra ngaøy 12.10.1935
(13)Vieân AÂm soá 2, ra ngaøy 1.1.1934
(14)Xem Vieân AÂm soá 13 (thaùng Hai 1935), soá 14 (thaùng Tö 1935) vaø soá 15 (thaùng Naêm 1935)
(15)Ñuoác Tueä soá 29 (30.6.1936)
(16)Ñuoác Tueä soá 32 (17.12..1935)
(17)Ñuoác Tueä soá 2 (17.12.1935)
(18)Ban Ñoàng AÁu Phaät töû naøy goàm coù 52 em vöøa nam vöøa nöõ, huaán luyeän taïi chuøa Phöôùc Ñieàn. Nhaïc só Böûu Baùc phuï traùch daïy nhaïc cho caùc em. Baøi Haûi Trieàu AÂm do Böûu Baùc saùng taùc laø baûn nhaïc leã Phaät giaùo ñaàu tieân vieát baèng pheùp kyù aâm Taây phöông. Baøi naøy sau ñöôïc Gia ñình Phaät hoùa Phoå giaûn löôïc hoùa vaø trôû thaønh baøi Traàm Höông Ñoát. Tuy Traàm Höông Ñoát deã haùt hôn Haûi Trieàu AÂm nhöng tính chaát leã nhaïc daân toäc vaø Phaät giaùo trong baøi Traàm Höông Ñoát bò hy sinh ñeán quaù nöûa. Thaät laø moät ñieàu ñaùng tieác. Lôøi cuûa Haûi Trieàu AÂm nhö sau:
Traàm höông ñoát, xoâng ngaùt möôøi phöông
Vaân vaân khoùi keát maây laønh cuùng döôøng
Caàu caàu xin leân kim ñaøi quang minh
Ngôøi ñeøn Tueä so saùng cuøng quaàn sinh
Voøi voïi ñaøi sen uyeån chuyeån haøo quang
Quy taâm quyø döôùi kim dung ngoïc töôùng huy hoaøng
Kính daâng hoàng dieäp lieân hoa muoân caønh
Chuùng con taâm thaønh xöng döông voâ löôïng hoàng danh
Hoaøng ñaïo dieäu huyeàn ñaõ lan truyeàn nôi cuøng nôi

Ñeàu nhôø chaân lyù phaù voâ minh thoaùt luaân hoài

Nguyeän caàu quaàn sinh ly con ñöôøng laàm meâ

Mau mau thaønh ñaïo tam muoäi tam boà ñeà

Nam moâ Boån Sö Thích Ca Maâu Ni Phaät

(19)Taân Vieät, Saøi Goøn, 1950
(20)Ñuoác Tueä soá 159 (1.7.1941)
(21)Vieân AÂm soá 25 (1.6.1937)
(22)Vieân aâm soá 59 (thaùng Tö 1943)
(23)Hoäi Tònh Ñoä Cö Só thaønh laäp naêm 1936 ñaët truï sôû taïi chuøa Taân Höng Long, Chôï Lôùn. Taïp chí Phaùp AÂm, soá ñaàu ra vaøo thaùng Hai 1937, do moät soá cö só coù taân hoïc chuû tröông, trong doù coù Traàn Huyønh, Phan Hieàn Ñaïo vaø Phaïm Ñình Vónh.
(24)Phaùp AÂm soá 10 (thaùng Möôøi 1937)
(25)Phaùp AÂm soá 7 (thaùng Baûy 1937)
(26)Tieán Hoùa soá 8 (thaùng Taùm 1938)
(10)Phaùp AÂm soá 5 (thaùng Naêm 1937)
---o0o---