|
CHÖÔNG XXVI
KHAÙI QUAÙT VEÀ COÂNG CUOÄC CHAÁN HÖNG PHAÄT GIAÙO TÖ Ø 1930 ÑEÁN 1945
Töø
giöõa theá kyû thöù möôøi
saùu trôû ñi, baïo ñoäng vaø
loaïn laïc xaûy ra lieân tieáp khieán
moät mình Nho giaùo khoâng coøn ñuû
söùc laøm choã nöông töïa
tín ngöôõng vaø nôi an taâm
laäp meänh cho quaàn chuùng nöõa. Vì
vaäy ta thaáy giôùi caàm quyeàn
laïi tìm veà ñaïo Phaät vaø
gioïng choáng ñoái kyø thò ñaïo
Phaät cuûa nho gia cuõng dòu daàn ñi.
Daàn daàn, moät soá nho gia trôû
neân coù caûm tình vôùi ñaïo
Phaät. Nhöng phaûi ñôïi cho ñeán
khi vaên hoùa Taây phöông du nhaäp,
Taây hoïc chieám choã cuûa Nho hoïc,
ta môùi thaáy caûnh nho só vaø
taêng só ngoài chung uoáng traø vaø
ñaøm ñaïo nôi thieàn vieän
trôû thaønh moät caûnh töôïng
phoå thoâng.
Döôùi
trieàu Nguyeãn, trong caùc ñôøi
vua Gia Long, Minh Maïng, Thieäu Trò vaø Töï
Ñöùc, tuy Phaät giaùo ít bò
kyø thò nhöng chuû löïc chính
trò vaãn naèm trong tay nho gia. Töø naêm
1817 veà sau, soá ñoâng nho gia caûm thaáy
coù moät söï lieân keát giöõa
phong traøo truyeàn ñaïo Cô Ñoác
vaø söï phaùt trieån cuûa theá
löïc thöïc daân, cho neân ñaõ
baét ñaàu choáng ñoái Cô
Ñoác giaùo. Söï choáng ñoái
naøy phaùt trieån maïnh töø khi vua
Minh Maïng leân ngoâi. Phaät giaùo thôøi
baáy giôø moät phaàn vì khoâng
coù aûnh höôûng tröïc tieáp
ñeán chính trò, moät phaàn vì
coù tinh thaàn dung hôïp khoâng kyø
thò toân giaùo, neân daõ khoâng
phaûi laø ñoäng löïc ñöa
tôùi nhöõng ñaïo duï "caám
ñaïo" cuûa vua Minh Maïng(1).
Chính saùch ñaøn aùp kyø
thò Cô Ñoác giaùo veà phía
choáng laïi chính quyeàn. Löïc löôïng
Caàn Vöông maø phaàn chuû yeáu
laø nho só cuõng tieáp tuïc xoâ
ñaåy moät soá ngöôøi Coâng
giaùo vaøo theá ñoái laäp(2)
Cô
sôû cuûa Nho giaùo trong kieán truùc
haï taàng cuûa xaõ hoäi ngoaøi caùc
thaày ñoà vaø moân sinh cuûa hoï
cuøng caùc cuoäc teá töï ôû
ñình laøng, thì khoâng coøn coù
gì ñaùng keå nöõa. vì vaäy
phong traøo Caàn vöông phaûi tìm
tôùi nhöõng cô sôû Phaät
giaùo. Caùc chuøa chieàn trôû neân
cô sôû khaùng chieán vaø taêng
só khoâng ngaàn ngaïi ñoùng goùp
phaàn mình vaøo coâng trình cöùu
nöôùc. Cuoäc khôûi nghóa choáng
Phaùp cuûa Voõ Tröù taïi Phuù
Yeân naêm 1898 ñaõ vaän ñoäng
ñöôïc söï yeåm trôï cuûa
raát ñoâng tín ñoà Phaät
giaùo trong hai tænh PhuùYeân vaø Bình
Ñònh. Löïc löôïng chuû yeáu
cuûa cuoäc khôûi nghóa naøy Phaät
töû chöù khoâng phaûi laø nho
só, duø danh nho Traàn Cao Vaân cuõng
coù maët trong cuoäc vaän ñoäng. Khi
cuoäc khôûi nghóa thaát baïi, taát
caû caùc chuøa chieàn trong hai tænh ñeàu
bò luïc soaùt, vaø soá taêng só
bò baét giam raát laø ñoâng ñaûo.
Theo Haønh Sôn, taùc giaû Cuï Traàn
Cao Vaân(3)
thì hoài ñoù "trong hai tænh Bình
Ñònh vaø Phuù Yeân, khaùm ñöôøng
naøo cuõng coù maët caùc thaày
chuøa". Cuoäc khôûi nghóa cuûa Voõ
Tröù ñöôïc goïi laø "Giaëc
Thaày Chuøa" cuõng vì leõ aáy(4).
Cuoäc vaän ñoäng cuûa hoäi "Thöôïng
chí" do taêng só Vöông Quoác Chính
laõnh ñaïo ôû Baéc cuõng laø
moät cuoäc vaän ñoäng maø löïc
löôïng chuû choát laø Phaät töû.
Vöông Quoác Chính voán laø truù
trì chuøa Ngoïc Long Ñoäng ôû
Chöông Myõ, gaàn Haø Noäi. Nghóa
ñaûng cuûa oâng hoïat ñoäng raát
saâu roäng trong quaàn chuùng, vaø caên
cöù hoïat ñoäng laø haøng traêm
ngoâi chuøa raûi raùc töø Ngheä
An ra tôùi Baéc Ninh, quy tuï ñöôïc
haøng ngaøn taêng só vaø haøng
vaïn tín ñoà. Nghóa ñaûng
hoïat ñoäng caû trong moâi tröôøng
Coâng giaùo vaø thu phuïc ñöôïc
vaøo ñaûng nhieàu phaàn töû
Coâng giaùo yeâu nöôùc. Nhöng
cuoäc taán coâng Haø Noäi ñeâm
5.12.1898 ñaõ thaát baïi vaø nghóa
quaân taïi caùc tænh Haø Ñoâng
vaø Sôn Taây cuõng bò ñaøn
aùp kòch lieät. Töø Baéc Ninh trôû
vaøo Ngheä An, khoâng bieát bao nhieâu taêng
ñoà vaø cö só Phaät giaùo
bò baét bôù, tuø ñaøy vaø
xöû töû.
Moät
naêm sau, tieáng suùng khaùng chieán
ôû Baõi Saäy cuõng im baët vaø
nhaø caùch maïng Nguyeãn Thieän Thuaät
troán sang Trung Hoa. Caùc cuoäc vaän ñoäng
khôûi nghóa Caàn Vöông ñeàu
bò tan raõ vaøo cuoái theá kyû
thöù möôøi chín.
Nhöõng
ngöôøi trí thöùc yeâu nöôùc
luùc baáy giôø khaùm phaù ra ñöôïc
moät söï thöïc: muoán ñaùnh
ñuoåi xaâm laêng Taây phöông,
phaûi vaän ñoäng duy taân xöù
sôû vaø phaûi thay theá cuoäc khaùng
chieán Caàn Vöông cuûa nho só thaønh
moät cuoäc vaän ñoäng toaøn daân.
Tö töôûng môùi cuûa Khang Höõu
Vi vaø Löông Khaûi Sieâu cuøng coâng
cuoäc vaän ñoäng caùch maïng ôû
Trung Hoa ñaõ laøm saùng toû theâm
yù thöùc aáy. Söï kieän Nhaät
Baûn duy taân vaø ñaùnh baïi nöôùc
Nga caøng laøm cho ñöùc tin kia theâm
maõnh lieät. Phong traøo Duy Taân vaø Ñoâng
Du do nhöõng nguyeân côù treân ñaõ
ñöôïc phaùt sinh moät caùch maïnh
meõ.
Khi
löïc löôïng nho só Caàn Vöông
khaùng chieán bò tieâu hao moøn moûi
thì soá nho só thoaït ñaàu hôïp
taùc vôùi Nhaø nöôùc baûo
hoä caøng ngaøy caøng ñoâng. Nhöõng
nhaø nho chí só, trong khi vaän ñoäng
phong traøo caûi caùch duy taân trong quaàn
chuùng, boãng nhaän ra raèng löïc löôïng
choáng ñoái caùch maïng lôùn
lao hôn heát laïi laø giôùi nho só
quan lieâu thoûa hôïp. Lui veà tìm
cô sôû trong quaàn chuùng, hoï phaûi
döïa vaøo nhöõng cô sôû
ñaïo Phaät. Cô sôû nho só nhö
Löông Vaên Can, Ñaøo Nguyeân Phoå,
Voõ Hoaønh, Phan Chaâu Trinh, Phan Boäi Chaâu,
Nguyeãn Quyeàn... trong luùc hoïat ñoäng
cho phong traøo Ñoâng Du vaø Ñoâng
Kinh Nghóa Thuïc thöôøng nhoùm hoïp
nhau taïi caùc chuøa nhö Traán Quoác,
Hoøa Maõ, Lieân Phaùi v.v... ñeå
cho ñöôïc kín ñaùo vaø
traùnh söï doøm ngoù cuûa nhaø
chöùc traùch Phaùp. Hoï ñöôïc
söï uûng hoä maät thieát cuûa giôùi
taêng só Phaät giaùo.
Trong
soá nhöõng nhaø chí só laõnh
ñaïo Ñoâng Du vaø Ñoâng Kinh
Nghóa thuïc, ta coù theå noùi raèng
Phan Chaâu Trinh(5)
laø ngöôøi tin töôûng nhieàu
nhaát veà söï ñoùng goùp cuûa
moät neàn Phaät giaùo phuïc höng. OÂng
thöôøng hoâ haøo vieäc chaán
höng ñaïo Phaät ñeå hoã trôï
caùch maïng. Coù laàn trong moät buoåi
hoïp, giöõa caùc ñoàng chí,
sau khi chuoâng môùi rung. OÂng leân tieáng:
"Nöôùc Ñaïi Nam chuùng ta ngaøy
nay sôû dó yeáu heøn laø vì
thieáu tinh thaàn toân giaùo, chuùng
ta khoâng bieát cöông cöôøng
xaõ thaân vì nghóa, chæ bo bo giöõ
caùi loái rieâng cuûa mình. Nay baø
con thöû xeùt, ñôøi Traàn
sao daân toäc ta huøng duõng nhö vaäy:
quaân Nguyeân thaéng caû AÙ caû AÂu,
nuoát troïn Trung Hoa maø qua ñeán nöôùc
ta thì baïi taåu; naøo bò cöôùp
saùo ôû Chöông Döông Ñoä,
naøo bò baét troùi ôû Baïch
Ñaèng, nhö vaäy chaúng phaûi laø
nhôø ñaïo Phaät ôû ta thôøi
ñoù raát thònh ö? Nhôø caùi
tinh thaàn toân giaùo cuûa ta ö?"(6).
"Tinh
thaàn toân giaùo" maø cuï Phan noùi
ôû ñaây khoâng phaûi laø tinh
thaàn Nho giaùo maø laø tinh thaàn Phaät
giaùo, bôûi vì oâng ñaõ nhieàu
laàn leân tieáng cho raèng chính Nho
hoïc ñaõ laøm cho nöôùc Vieät
suy nhöôïc. OÂng coù soaïn moät
baøi noùi veà caùi teä cuûa nho
hoïc, nhan ñeà laø Baát Pheá Haùn
Töï, Baát Tuùc Dó Cöùu Nam Quoác(7),
keát aùn cheá ñoä khoa cöû
vaø keát luaän laø phaûi boû Haùn
töï, duøng quoác ngöõ. Phan Chaâu
Trinh khoâng phaûi laø moät nhaø nho coá
chaáp, thaáy sao thì oâng noùi vaäy.
Söï tin töôûng cuûa oâng nôi
Phaät giaùo khoâng nhöõng baét nguoàn
ôû nhaän thöùc veà thôøi
ñaïi cöïc thònh Lyù-Traàn maø
coøn ôû söï nhaän thöùc veà
khaû naêng duy taân cuûa moät xaõ hoäi
Phaät giaùo nhö quoác gia Nhaät Baûn
nöõa. Nhöng nhieàu ñoàng chí
cuûa oâng vì loøng yeâu Nho giaùo
saâu ñaäm quaù neân ñaõ cöïc
löïc choáng ñoái ñöôøng
loái pheâ Nho höng Phaät cuûa oâng.
Phuïc tuøng ña soá, oâng ñaønh
boû nhöõng baøi dieãn vaên hoâ
haøo phuïc höng ñaïo Phaät vaø
pheá boû Haùn hoïc, keå caû baøi
Baát Pheá Haùn Töï... vöøa noùi.
Tuy
nhieân, phaàn lôùn nhöõng vò
laõnh ñaïo trong caùc phong traøo Duy
Taân vaø Ñoâng Kinh Nghóa Thuïc ñeàu
nhaän thaáy raèng, trong thôøi ñaïi
hoï, nhöõng phöông thöùc tranh
ñaáu baát baïo ñoäng laø nhöõng
phöông thöùc tranh ñaáu thöïc
tieãn vaø höõu hieäu hôn caû.
Hoï ñaõ bieát ñeán nhöõng
nguyeân taéc tranh ñaáu baát baïo
ñoäng. Trong Haûi Ngoaïi Huyeát Thö,
Phan Boäi Chaâu(8)
noùi ñeán phöông phaùp ñaáu
tranh naøy. OÂng noùi raèng: "Chæ caàn
tranh ñaáu baát baïo ñoäng thoâi,
cuõng ñuû ñeå ñuoåi Taây
veà nöôùc. Hoï chæ coù naêm
chuïc ngaøn ngöôøi, trong khi chuùng
ta moät daân toäc hai möôi trieäu. Chaúng
caàn göôm suùng, chæ caàn ñaáu
tranh hai tay khoâng ta cuõng ñuoåi ñöôïc
hoï veà nöôùc. Ñieàu caàn
thieát laø ta phaûi moät loøng moät
daï. Chuùng ñeán thu thueá, neáu
ta ñoàng loøng khoâng naïp, thì
chuùng laøm gì ñöôïc ta? Neáu
chuùng goïi lính baét ta, thì ta keâu
goïi lính ñöøng baét ta, bôûi
vì lính cuõng ngöôøi Vieät.
Neáu chuùng baét moät ngöôøi
trong chuùng ta thì chuùng ta keùo haøng
chuïc ngaøn ngöôøi ñi theo. Khoâng
coù lyù noù gieát heát ñöôïc?
Cuoái cuøng chuùng seõ boû nöôùc
mình maø ñi". Nhöõng yù töôûng
treân ñaây phaûn chieáu ñuùng
ñöôøng loái tranh ñaáu baát
baïo ñoäng. Moät ngöôøi ñoàng
chí cuûa Phan Boäi Chaâu laø Leâ Ñaïi(9)
ñaõ
dieãn dòch ñoaïn vaên treân ra thô
song thaát luïc baùt, nhö sau:
Hai
möôi trieäu ñoàng baøo ñua
söùc
Naêm
möôi nghìn gioáng khaùc ñöôïc
bao?
Cuøng
nhau beân ít beân nhieàu
Loï
laø göôm saéc suùng keâu môùi
laø
Coát
trong nöôùc ngöôøi ta moät buïng
Nghìn
muoân ngöôøi cuøng gioáng moät
ngöôøi.
Phoøng khi söu thueá ñeán nôi Baûo nhau khoâng ñoùng noù ñoøi ñöôïc chaêng? Goïi ñeán lính khoâng thaèng naøo chòu Baét moät ngöôøi ta keùo muoân ngöôøi Baây giôø coù leõ gieát ai? Haún thôøi noù cuõng chòu lui nöôùc mình. Söùc maïnh cuûa baát baïo ñoäng laø ôû choã "ñoàng taâm", cho neân Phan Boäi Chaâu nhaán maïnh nhieàu laàn tôùi nguyeân taéc naøy: "Thöông oâi! Traêm söï taïi ngöôøi Chöõ ñoàng ai daùm ngaên rôøi chöõ taâm?" "Ngöôøi trong cho ñeán ngöôøi ngoaøi Chöõ taâm coát phaûi ai ai cuõng ñoàng." "Gioù nhanh thì soùng cuõng mau, Chöõ taâm moät phuùt ñaâu ñaâu cuõng ñoàng". Ñeå ñi tôùi ñoàng taâm phöông saùch duy nhaát laø giaùo duïc vaø tænh thöùc quaàn chuùng. Ñoù laø muïc tieâu cuûa phong traøo Ñoâng Kinh Nghóa Thuïc. Thi ca, saùch baùo vaø giaûng dieãn laø nhöõng phöông tieän laàn ñaàu ñeå thöùc tænh quaàn chuùng. Keá tieáp laø haønh ñoäng. Cuoäc vaän ñoäng khaùng thueá naêm 1908 taïi Trung Kyø ñaõ gaây ñöôïc yù thöùc saâu roäng trong quoác daân. Phong traøo naøy phaùt khôûi taïi tænh Quaûng Nam, queâ cuûa Phan Chu Trinh. Chieán dòch khaùng thueá naøy ñaõ môû ñaàu cho nhöõng cuoäc bieåu tình vó ñaïi sau naøy. Tham döï vaøo cuoäc phaùt khôûi taïi Quaûng Nam coù tôùi haøng vaïn ngöôøi; taát caû ñeàu hôùt toùc ngaén (khoâng buùi toùc, theo lôøi keâu goïi cuûa duy taân cuûa Ñoâng Kinh Nghóa Thuïc) ñeán vaây quanh toøa söù Quaûng Nam ñeå yeâu caàu chính phuû giaûm thueá. Vò coâng söù Phaùp khoâng nhaän ñôn vaø ra leänh giaûi taùn nhöng quaàn chuùng khoâng nghe. Lính ñöôïc leänh taán coâng vaøo quaàn chuùng laøm cho nhieàu ngöôøi bò thieät maïng. Vì vaäy phong traøo töø Quaûng Nam ñaõ nhanh choùng lan vaøo caùc tænh mieàn Nam Trung Kyø(*). Chính phuû Baûo Hoä ñoå toäi cho boán ngöôøi Phan Chaâu Trinh, Phan Boäi Chaâu, Traàn Quyù Caùp vaø Huyønh Thuùc Khaùng. Phan Boäi Chaâu luùc aáy coøn ôû Nhaät thaønh ra khoâng bò baét. Traàn Quyù Caùp bò chính phuû Nam Trieàu leân aùn xöû töû "cheùm ngang hoâng" taïi Nha Trang. Huyønh Thuùc Khaùng bò baét taïi laøng Thaïnh Bình tænh Quaûng Nam. Phan Chu Trinh luùc aáy ôû Haø Noäi cuõng bò chính phuû baûo hoä baét giam ôû toøa Khaâm Söù. Taïi ñaây, oâng thöïc hieän moät chieán thuaät baát baïo ñoäng khaùc: tuyeät thöïc. Cuoäc tuyeät thöïc keùo daøi baûy ngaøy khieán vieân khaâm söù Phaùp phaûi trao oâng veà cho Cô Maät Vieän cuûa Nam Trieàu. Trieàu ñình Hueá beøn ñoåi aùn "traûm quyeát" thaønh aùn "Coân Loân ngoä xaù baát nguyeân"(10). Sôû dó chính phuû Nam trieàu keát aùn oâng naëng neà nhö theá laø vì hai naêm tröôùc ñoù oâng ñaõ ñaùnh moät ñoøn baát baïo ñoäng caân naõo laøm rung ñoäng caû dö luaän quoác daân. Ñoù laø moät vaên thö oâng göûi cho toaøn quyeàn Ñoâng Döông ñeà ngaøy 15.8.1906. Böùc thö khaûng khaùi naøy toá caùo tính caùch huû baïi cuûa lôùp quan laïi Nam Trieàu, leân aùn chính phuû Baûo Hoä thöïc hieän chính saùch ngu daân, chæ muoán ñöa leân chính quyeàn nhöõng phaàn töû thoái naùt vaø doái traù, ñoàng thôøi coâng kích chính phuû Baûo Hoä ñaõ coù thaùi ñoä khinh mieät giôùi só phu Vieät Nam khieán cho söï hieåu bieát cuûa hai phía caøng luùc caøng trôû neân khoù khaên. Böùc thö naøy löu haønh roäng raõi trong quoác daân ñaõ khieán cho Baûo Hoä laãn Nam Trieàu caêm töùc ñeán toät ñoä. ÔÛ Coân Loân ñöôïc hai naêm, oâng ñöôïc tha veà nhôø söï vaän ñoäng cuûa kyù giaû Ernest Babut vaø hoäi Nhaân Quyeàn Phaùp. OÂng tieáp tuïc ñaáu tranh nhö theá cho ñeán khi cheát, trong thôøi gian löu truù taïi Phaùp cuõng nhö sau khi hoài höông, raát trung thaønh vôùi ñöôøng loái baát baïo ñoäng. Caùc ñoàng chí cuûa oâng coù ngöôøi hoïat ñoäng bí maät theo ñöôøng loái baát baïo ñoäng (vuï lieân laïc vôùi chieán khu cuûa Ñeà Thaùm, vuï ñaàu ñoäc quan binh Phaùp ôû Haø Noäi naêm 1908, v.v...) nhöng Phan Chaâu Trinh khoâng tham döï vaøo nhöõng hoïat ñoäng naøy. Cuoái cuøng Ñoâng Kinh Nghóa Thuïc bò ñoùng cöûa vaø caùc ñoàng chí ngöôøi thì boû troán, ngöôøi thì bò baét, ngöôøi thì bò xöû töû.
Phong
traøo ngaén nguõi nhöng ñaõ taïo
ñöôïc nhöõng thay ñoåi
caàn thieát: maàm caùch maïng daân
toäc ñöôïc gieo raéc, neàn cöïu
hoïc suïp ñoå, quoác daân chaáp
nhaän con ñöôøng duy taân. Söï
kieän naøy coù aûnh höôûng lôùn
ñeán phong traøo phuïc höng Phaät hoïc
ôû thöôïng baùn theá kyû
thöù hai möôi. Nhöõng noå löïc
caûi caùch vaên hoùa, xieån döông
quoác hoïc vaø phuïc höng Phaät giaùo
ñeàu coù theå ñöôïc nhaän
ñònh laø nhöõng hoïat ñoäng
coâng khai nhaèm noái tieáp tinh thaàn
Ñoâng Kinh Nghóa Thuïc vôùi moät
ñöôøng loái ñaáu tranh oân
hoøa trong khuoân khoå "thoûa hieäp" vôùi
phe thoáng trò. Muïc tieâu cuûa taát
caû nhöõng hoïat ñoäng naøy laø
khai hoùa daân trí, tìm kieám vaø
xaùc ñònh moät yù thöùc heä
daân toäc. Soáng döôùi söï
baûo hoä cuûa moät ngoaïi bang, caùi
lo aâu saâu ñaäm nhaát cuûa ngöôøi
Vieät laø söï ñaùnh maát caù
tính vaø linh hoàn Vieät, cho neân söï
phuïc höng Phaät hoïc cuõng nhö yù
höôùng xaây döïng "quoác hoïc"
ñaõ ñöôïc söï hoã
trôï noàng nhieät cuûa quaàn chuùng.
Phuïc höng Phaät hoïc vaø xaây döïng
quoác hoïc laø nhöõng coâng vieäc
laøm chính ñaùng, hôïp phaùp,
khoâng phaûi laø nhöõng vieäc quoác
caám, cho neân khoâng sôï bò ñaøn
aùp. Nôi ñaây hai giôùi taân
hoïc vaø cöïu hoïc coù theå gaëp
nhau ñeå cuøng hoïat ñoäng: caû
trong hai lónh vöïc toân giaùo vaø
vaên hoùa, chöõ Nho, chöõ Quoác
ngöõ vaø chöõ Taây ñeàu
ñöôïc söû duïng. Chöõ
"quoác ngöõ" trôû thaønh moät
phöông tieän maàu nhieäm noái lieàn
hai theá heä cöïu vaø taân hoïc.
Tröôùc
1908, nhöõng tôø baùo quoác ngöõ
chæ laø nhöõng tôø do chính
phuû xuaát baûn, cdi laø ñeå thoâng
tin vaø boá caùo caùc chæ thò
cuûa Nhaø nöôùc, nhö caùc tôø
Gia Ñònh Baùo (1865) Ñaïi Nam Ñoàng
Vaên Nhaät Baùo (1892). Noâng Coå Mín
Ñaøm (1900)(*)
Nhaät Baùo Tænh (1908)(**).
Ñaïi
Vieät Taân Baùo (1907)(***)
vaø Ñaêng Coå Tuøng Baùo (1907).
Sau 1908, ngoaøi vieäc thoâng tin, caùc baùo
coøn ñaêng nhöõng muïc xaõ
thuyeát, thô vaên, töï do dieãn ñaøn,
v.v... phaûn chieáu nguyeän voïng vaø yù
höôùng cuûa ngöôøi daân:
ñoù laø nhöõng baùo nhö Luïc
Tænh Taân Vaên, Thöïc Nghieäp Daân
Baùo, Khai Hoùa, Tieáng Daân, Ñoâng
Phaùp. v.v... Ñöùng veà phöông
dieän naâng cao daân trí, ñaïi chuùng
hoùa caùc hoïc thuaät tö töôûng
Ñoâng Taây, vaø xaây döïng quoác
hoïc thì coù caùc taïp chí sau ñaây:
Ñoâng Döông Taïp Chí (1913) Nam Phong
(1917), Hoïc baùo (1919), Höõu Thanh (1921), An
Nam Taïp Chí (1926), Phuï Nöõ Taân Vaên
(1929), Khoa Hoïc Taïp Chí (1931), Vaên Hoïc
Taïp Chí (1932)v.v... Ñoâng Döông Taïp
Chí vaø Nam Phong hoài ñoù raát
ñöôïc meán chuoäng.
Trong
khi ñoù thì coâng cuoäc phuïc höng
Phaät giaùo ñöôïc hình thaønh
vôùi söï thaønh laäp caùc hoäi
Phaät giaùo vaø caùc taïp chí Phaät.
Tröôùc heát laø Hoäi naêm kyø
Nghieân Cöùu Phaät Hoïc thaønh laäp
naêm 1931 vaø taïp chí Töø Bi AÂm
xuaát baûn ñaàu naêm 1932. Tieáp
ñeán laø hoäi An Nam Phaät Hoïc (1932)
vaø taïp chí Vieân AÂm (1933), roài
hoäi Phaät Giaùo Baéc Kyø (1934) vaø
taïp chí Ñuoác Tueä (1935). Sau ñoù
nhieàu hoäi Phaät giaùo hoaëc taïp chí
Phaät hoïc tieáp tuïc ra ñôøi,
nhö taïp chí Tieáng Chuoâng Sôùm
(1935) cuûa hai sôn moân Hoàng Phuùc vaø
Baø Ñaù xuaát baûn taïi Haø
Noäi, taïp chí Duy Taâm (1935) do hoäi Löôõng
Xuyeân Phaät Hoïc xuaát baûn ôû
Traø Vinh, taïp chí Tam Baûo (1937) cuûa
Ñaø Thaønh Phaät Hoïc xuaát
baûn taïi Ñaø Naüng, taïp chí
Tieán Hoùa
(1938) do Hoäi Phaät Hoïc
Kieâm Teá xuaát baûn ôû Raïch
Giaù, v.v... Quang caûnh phuïc höng töng böøng
nhö chöa bao giôø coù.
Vaøo
khoaûng 1920, tuy tình traïng Phaät giaùo
ôû ñaát Vieät khoâng coù gì
saùng suûa, nhöng raûi raùc trong xöù
vaãn coøn nhöõng vò cao taêng duy
trì meänh maïch cuûa Phaät phaùp. ÔÛ
trong Nam coù thieàn sö Töø Phong duy
trì ñaïo traøng Giaùc Haûi ôû
Chôï lôùn, môû lôùp giaûng
giaûi Phaät phaùp cho taêng só ôû
trong vuøng: toå chöùc khaéc baûn
in kinh vaø khuyeán khích vieäc phieân
dòch kinh Phaät ra quoác ngöõ. Töø
naêm 1922, thieàn sö ñaõ cho xuaát
baûn boä
Quy Nguyeân Tröïc Chæ do
oâng töï tay phieân dòch ra quoác ngöõ.
Chuøa Tieân Linh ôû Beán Tre cuõng
laø moät ñaïo traøng coù uy tín,
nôi ñoù thieàn sö Khaùnh Hoøa
chuû trì giaûng daïy Phaät phaùp
cho chö taêng quy tuï hoïc ñaïo vôùi
oâng. Taïi chuøa Phi Lai ôû Chaâu Ñoác,
thieàn sö Chí Thaønh quy tuï taêng
só veà giaûng daïy haøng naêm. Döôùi
söï höôùng daãn cuûa oâng,
moät tröôøng Phaät hoïc daønh cho
ni giôùi ñöôïc toå chöùc
taïi chuøa Giaùc Hoa ôû Baïc Lieâu,
coù treân moät traêm hoïc ni tham döï.
Taïi Traø Vinh coù thieàn sö Hueä
Quang giaûng daïy ôû chuøa Long Hoøa
vaø thieàn sö Khaùnh Anh giaûng
daïy taïi chuøa Long An. Ñaïo traøng
naøo cuõng coù töø boán möôi
tôùi moät traêm hoïc taêng tham hoïc.
Ngoaøi ra coøn coù caùc vò cao taêng
khaùc nhö thieàn sö Taâm Thoâng chuøa
Tröôøng Thoï ôû Goø Vaáp
(Gia Ñònh), thieàn sö Hoaèng Nghóa
chuøa Giaùc Vieân (Chôï Lôùn)
vaø thieàn sö Hueä Tònh chuøa Linh
Tuyeàn (Goø Coâng).
Taïi
mieàn Trung coù thieàn sö Tueä Phaùp
noåi tieáng laø thaâm uyeân giaùo
ñieån, thöôøng quy tuï nhöõng
phaàn töû taêng giaø öu tuù
cuûa kinh ñoâ, veà chuøa Thieân
Höng ñeå giaûng daïy kinh luaân, Ngoaøi
ra coøn coù thieàn sö Thanh Thaùi chuû
trì ñaïo traøng Töø Hieáu,
thieàn sö Ñaéc AÂn chuû trì
ñaïo traøng Quoác AÂn vaø thieàn
sö Taâm tònh giaûng daïy taïi
ñaïo traøng Taây Thieân. Chuøa Thaäp
thaùp ôû Bình Ñònh laø
moät trung taâm hoïc Phaät noåi tieáng
nhôø söï coù maët cuûa thieàn
sö Phöôùc Hueä maø hoïc
löïc thaâm uyeân veà Phaät phaùp
ñaõ laøm dö luaän quoác daân
khaép nôi quy ngöôõng. Taïi chuøa
Tónh
Laâm, cuõng ôû Bình Ñònh,
laïi coù thieàn sö Phoå Tueä
thöôøng xuyeân giaûng daïy giaùo
ñieån cho nhieàu lôùp hoïc taêng
keá tieáp, tieáng taêm cuõng löøng
laãy caû mieàn Trung.
Ngoaøi
mieàn Baéc coù thieàn sö Thanh Hanh,
moät vò toân tuùc ñöôïc
quoác daân suøng kính, chuû trì
ñaïo traøng Vónh Nghieâm, naêm naøo
cuõng coù quy tuï taêng só veà ñeå
giaûng daïy Phaät phaùp. Chuøa Linh Quang
(töùc laø chuøa Baø Ñaù)
cuõng duy trì moät ñaïo traøng quy
moâ lôùn lao. Moãi naêm ñaïo
traøng quy tuï haøng traêm taêng só
keát haï vaø hoïc taäp giaùo ñieån.
Thieàn sö Ñoã Vaên Hyû laïi
chuû tröông khaêc baûn in theâm kinh
saùch, keå caû nhöõng kinh lôùn
nhö Ñaïi Baûo Tích. Nhöõng
ñaïo traøng vaø nhöõng cao taêng
keå treân cuøng moät soá caùc cao
taêng khaùc nöõa chöa noùi ñeán,
tuy khoâng ñuû ñeå taïo neân
cho Phaät giaùo moät khuoân maët saùng
suûa, nhöng ñaõ ñuû söùc
ñeå laøm neàn taûng cho moät cuoäc
chaán höng.
Phong
traøo chaán höng Phaät hoïc hoài ñoù
laø moät phong traøo coù tính caùch
quoác teá vaø ñöôïc khôûi
xöôùng ôû AÁn Ñoä bôûi
cö só David Hewavitarane, ngöôøi Tích
Lan, sau naøy xuaát gia thaønh ñaïi ñöùc
Dharmapala. Coâng vieäc ñaàu tieân cuûa
oâng laø vaän ñoäng truøng tu laïi
nhöõng Phaät tích quan troïng ôû
AÁn Ñoä, vaø tieáp theo laø laäp
hoäi Mahabodhi Society, xuaát baûn taïp chí
Phaät hoïc, thaønh laäp trung taâm Phaät
hoïc vaø tu vieän Phaät giaùo. Nhôø
coù söï khuyeán khích cuûa thi só
Edwin Arnold ngöôøi Anh, taùc giaû The
Light Of Asia, vaø ñaïi taù Henry Steel Olcott,
ngöôøi Hoa Kyø, Dharmapala ñaõ ñaït
tôùi nhöõng thaønh coâng lôùn,
nhôø söï coù maët cuûa baùc
só Ambedkar, haøng trieäu ngöôøi
AÁn thuoäc giai caáp haï tieän (intouchables)
taïi AÁn Ñoä ñaõ quy y theo Phaät
giaùo, Taïi Nagpur ngaøy 14.10.1956, naêm traêm
ngaøn ngöôøi ñaõ laøm leã
quy y trong moät laàn.
Chính
Dharmapala ñaõ vieát thö lieân laïc
vôùi cö só Döông Nhaân Sôn
ôû Trung Hoa vaøo naêm 1908 ñeå môøi
coäng taùc. Döông Nhaân Sôn ñaõ
ñöùng leân thieát laäp Kyø
Hoaøn Tinh xaù vaø trieäu taäp thanh nieân
taêng ni vaø cö só Höõu Taâm
veà ñeå nghieân cöùu Phaät hoïc
qua Haùn vaên, Anh vaên vaø Pali. Coäng
taùc vôùi Döông Nhaân Sôn coù
AÂu Döông Tieäm, Mai Quang Hy, Thích Nhaân
Sôn... nhöõng vò sau naøy rôû
neân röôøng coät neàn phuïc höng
Phaät giaùo Trung Hoa. Töø Kyø Hoaøn
Tinh Xaù xuaát hieän nhieàu taøi naêng.
Töø 1914 trôû ñi, caùc cô sôû
hoaèng phaùp ñöôïc thaønh laäp
taïi nhieàu nôi trong nöôùc. Thieàn
sö Thaùi Hö laäp Phaät hoïc vieän
Vuõ Xöông naêm 1912 vaø tieáp theo
ñoù, nhieàu Phaät hoïc vieän ñöôïc
tuaàn töï thieát laäp trong nöôùc,
xuaát baûn taïp chí Phaät hoïc. Caùc
hieäp hoäi Taêng Giaùo Duïc, Phaät Giaùo
Hôïp Tieán, Phaät Giaùo Toång Hoäi,
Phaät Giaùo Lieân Hieäp, Phaät Giaùo
Cö Só Laâm vaân vaân... thi nhau ra ñôøi.
Taïp chí Giaùc Xaõ ra ñôøi
naêm 1918 do Thaùi Hö chuû tröông, ít
laâu sau bieán thaønh nguyeät san Haûi
Trieàu AÂm, laø moät trong nhöõng
cô quan ngoân luaän Phaät giaùo coù
aûnh höôûng tôùi neân Phaät
giaùo phuïc höng taïi ñaát Vieät.
Trong
luùc aáy, taïi caùc nöôùc Mieán
Ñieän,Tích Lan vaø Nhaät Baûn, moät
ngoïn gioù môùi cuõng thoåi vaøo
neàn Phaät giaùo coá höõu. Ñoäng
cô cuûa söï phuïc höng naøy khoâng
phaûi chæ do phong traøo Phaät hoïc ôû
AÁn Ñoä vaø Trung Hoa maø coøn
do söï haâm moä cuûa Taây phöông
veà Phaät giaùo nöõa. Nhöõng
hoïc giaû Taây phöông nghieân cöùu
Phaät hoïc moät caùch nghieâm chænh vaøo
khoaûng ñaàu theá kyû ñaõ
khaùm phaù ra ñöôïc noäi dung
thaâm saâu vó ñaïi cuûa tö töôûng
Phaät giaùo vaø ñaõ trung thöïc
noùi leân nhöõng caûm nghó cuûa
hoï. Ñieàu naøy khieán cho Taây
phöông baét ñaàu chuù yù
tôùi ñaïo Phaät vaø daàn daàn
töø boû yù nieäm khinh mieät coù
saün töø tröôùc veà ñaïo
hoïc Ñoâng phöông. Söï khaâm
phuïc cuûa caù hoïc giaû phöông
Taây ñaõ laøm cho nieàm töï
tin cuûa caùc daân toäc Phaät giaùo
soáng daäy: ngöôøi Phaät töû
baét ñaàu nghieân cöùu trôû
laïi giaùo lyù cuûa toân giaùo hoï
vôùi taát caû nhieät tình. Ñoù
laø moät trong nhöõng ñoäng cô
lôùn thuùc ñaåy phong traøo Phaät
giaùo ôû caùc nöôùc AÙ
Chaâu.
ÔÛ
Vieät Nam, phong traøo baét ñaàu baèng
söï vaän ñoäng cuûa thieàn sö
Khaùnh Hoøa ôû chuøa Tieân
Linh Beán Tre vaø caùc ñoàng chí
cuûa oâng. Naêm 1923, nhaân ngaøy gioã
toå taïi chuøa Long Hoa, quaän Tieåu Caàn,
tænh Traø Vinh, vaøo ngaøy 19 thaùng
chín aâm lòch (Quyù hôïi), oâng
vaän ñoäng môøi taát caû nhöõng
vò toân tuùc khaép mieàn Tieàn
Giang vaø Haäu giang veà Tieåu Caàn ñeå
döï leã, ñoàng thôøi ñeå
hoïp baøn veà vaán ñeà chaán
höng Phaät giaùo. Keát quaû laø hoäi
Luïc Hoøa Lieân Hieäp ñöôïc
thaønh laäp, vaø taát caû nhöõng
vò toân tuùc coù maët trong buoåi
hoïp nhö Hueä Quang, Chí Thieàn, Trí
Thieàn, Töø Phong, Chaùnh Quaû, An Laïc,
Hueä Ñònh, Dieäu Phaùp, v.v... ñeàu
ñoàng yù tham döï. Söï ñoùng
goùp cuûa caùc vò leân ñeán
400 ñoàng, vaø moät vò cö só
coù teân Nguyeãn Vaên Nhieâu, laøm
cai toång, ñöôïc uûy nhieäm laø
thuû quyõ cho hoäi. Muïc ñích cuûa
hoäi laø vaän ñoäng thaønh laäp
moät hoäi Phaät giaùo toaøn quoác.
Nhöng trong boán naêm boân ba, Khaùnh Hoøa
vaãn khoâng thaønh laäp ñöôïc
hoäi naøy duø oâng ñaõ ñi
moøn goùt töø toå ñình naøy
tôùi toå ñình khaùc. Naêm
1927 nhaân tôø Thöïc Nghieäp ôû
Baéc ñaêng baøi noùi veà yù
nguyeän chaán höng Phaät giaùo do moät
soá Phaät töû ôû Haø Noäi
ñeà xöôùng, trong ñoù coù
thieàn sö Taâm Lai ôû chuøa Tieân
Löõ, Khaùnh Hoøa lieàn göûi
Thieän Chieáu ra Baéc ñeå lieân laïc
vôùi caùc toå ñình ngoaøi
aáy trong vieäc xuùc tieán thaønh laäp
Phaät Giaùo Toång Hoäi. Thieän Chieáu
ra tôùi chuøa Linh Quang, yeát kieán
thieàn sö Ñoã Vaên Hyû roài
xin pheùp leân chuøa Tieân Löõ ñeå
gaëp Taâm Lai. Caùc cuoäc gaëp gôõ
naøy khoâng ñi tôùi ñaâu
caû. Sau moät thôøi gian löu laïi ngoaøi
Baéc, Thieän Chieáu trôû vaøo Nam.
Treân ñöôøng veà Saøi Goøn,
Thieän Chieáu gheù laïi Quy Nhôn ñeå
gaëp thieàn sö Khaùnh Hoøa luùc baáy
giôø ñang an cö vaø giaûng kinh cho
ñaïi chuùng taïi chuøa Long Khaùnh.
Sau khi trình baøy vôùi thieàn sö
Khaùnh Hoøa veà noäi tình Phaät giaùo
ngoaøi Baéc, Thieän Chieáu ñöa cho
oâng xen chöông trình caûi toå Phaät
giaùo cuûa Toång Hoäi Phaät Giaùo Trung
Hoa ñaêng trong taïp chí Haûi Trieàu
AÂm do thieàn sö Thaùi Hö chuû
bieân. Thieàn sö Hueä Quang luùc ñoù
cuõng coù maët taïi chuøa Long Khaùnh.
Thaáy roõ chöa coù theå thöïc
hieän moät hoäi Phaät giaùo cho caû ba
mieàn, Khaùnh Hoøa vaø Hueä Quang ñoàng
yù vôùi nhau laø khi maõn Haï, hoïc
seõ veà Nam xuùc tieán ngay vieäc thaønh
laäp moät hoäi Phaät hoïc taïi Nam Kyø
tröôùc ñaõ. Ñaàu naêm
1928 caùc thieàn sö Khaùnh Hoøa vaø
Hueä Quang cuøng vôi caùc Thieàn sö
Thieän Nieäm, Töø Nhaõ, Chôn Hueä
vaø moät soá cö só coù Taây
hoïc nhö Ngoâ Vaên Chöông, Phaïm
Ngoïc Vinh, Nguyeãn Vaên Caàn, Traàn Nguyeân
Chaán v.v... toå chöùc taïi chuøa
Linh Sôn ôû ñöôøng Douaumont,
Saøi Goøn, moät Thích Hoïc Ñöôøng
vaø moät Phaät Hoïc Thö Xaõ. Ñeán
naêm 1930, hoäi Nam Kyø Nghieân Cöùu
Phaät Hoïc ñöôïc thaønh laäp,
laáy chuøa Linh Sôn laøm truï sôû.
Thieàn sö Töø Phong ñöôïc
môøi laøm cho xuaát baûn taïp chí
Töø Bi AÂm. Soá ñaàu Töø
Bi AÂm ñöôïc ra maét hoâm
1.3.1932. Taïp chí naøy do thieàn sö Khaùnh
Hoøa laøm chuû nhieäm.
Thaáy
trong Nam laøm ñöôïc vieäc, ôû
Hueá, thieàn sö Giaùc Tieân taäp hoïp
caùc ñoàng chí vôùi söï
coäng taùc cuûa moät soá cö só
nhö Leâ Ñình Thaùm, Nguyeãn Khoa
Taân v.v... thaønh laäp hoäi An Nam Phaät
Hoïc (1932), ñaët truï sôû taïi
chuøa Truùc Laâm nôi Giaùc Tieân
truù trì, baét ñaàu toå chöùc
giaûng dieãn taïi chuøa Töø Quang.
Giaùc Tieân laøm chöùng minh ñaïo
sö vaø cö só Leâ Ñình Thaùm
ñöôïc môøi laøm hoäi tröôûng.
Vieân AÂm soá ñaàu ra ngaøy
1.12.1933.
Ñeán
löôït ngoaøi Baéc. Caùc thieàn
sö Trí Haûi, Taâm ÖÙng vaø Taâm
Baûo ôû Haø Ñoâng thaáy Nam
vaø Trung ñaõ laäp hoäi lieàn leân
Haø Noäi tìm caùc oâng Leâ Dö
(luùc ñoù ñang laøm quaûn lyù
chuøa Quaùn Söù, Nguyeãn Höõu
Kha, Traàn Troïng Kim vaø Buøi Kyû ñeå
baøn tính chuyeän laäp hoäi
Phaät
giaùo Baéc Kyø. Hoäi thaønh laäp
naêm 1934, laáy chuøa Quaùn Söù
ôû ñöôøng Richard laøm truï
sôû, suy toân thieàn sö Thanh Hanh chuøa
Vónh Nghieâm laøm thieàn gia phaùp chuû,
vaø baàu Nguyeãn Naêng Quoác laøm
hoäi tröôûng. Hoäi xuaát baûn Taäp
kyû Yeáu soá 1 vaøo ngaøy 1.5.1935
vaø sau ñoù ít laâu thì cho xuaát
baûn taïp chí Ñuoác Tueä.
Vaäy trong ba hoäi Phaät giaùo ñaàu tieân ñöôïc thaønh laäp ôû ba mieàn. Tieáp theo ñoù coøn coù nhieàu hoäi nöõa ñöôïc thaønh laäp; hoäi naøo cuõng xuaát baûn taïp chí. Caùc hoäi phaùt trieån mau choùng vaø caùc chi hoäi laàn löôït ñöôïc thaønh laäp taïi caùc tænh.
Noùi
veà ñoäng cô chaán höng Phaät
giaùo, hoài aáy coù nhieàu dö luaän
khaùc nhau. Vaøo khoaûng thaùng Naêm naêm
1935, coù moät loaït baøi vieát treân
baùo Traøng An kyù teân laø H.
T. veà ñeà taøi "Phong Traøo Phaät
Giaùo Chaán Höng", cho raèng coù ba nguyeân
nhaân cuûa söï phuïc höng Phaät giaùo.
Ñoù laø:
1)
Loøng töï aùi cuûa moät daân toäc
2)
Loøng khaùt voïng moät lyù töôûng
ñeå theo, vaø
3)
Naïn kinh teá khuûng hoaûng
Laïi
coøn coù dö luaän cho raèng phong traøo
phuïc höng Phaät giaùo laø moät aâm
möu cuûa Nhaø nöôùc baûo hoä
muoán dìm quoác daân vaøo trong bieån
ma tuùy cuûa toân giaùo ñeå hoïc
queân maát söï choáng ñoái
ngoaïi bang. Kyù giaû H.T. cuûa baùo Traøng
An chuû tröông ñaïo Phaät neân
ñeå cho ngöôøi giaø caû, vì
neáu thanh nieân maø theo ñaïo Phaät
thì... sôï trôû neân löôøi
bieáng. OÂng vieát: "Chuùng toâi khoâng
laáy laøm laï sao ñaïo Phaät ñaõ
ñöôïc AÙ Ñoâng suøng
thöôïng: noù laø ñaïo cuûa
nhöõng daân toäc löôøi. Soáng
ôû thôøi ñaïi naøy, thanh nieân
nöôùc ta khoâng theå löôøi
ñöôïc nöõa... Moät daân toäc
thôø chuû nghóa voâ vi ôû thôøi
ñaïi naøy thöïc laø ñöa
mình vaøo coõi cheát, vì chuû
nghóa voâ vi laø chuû nghóa töï
saùt vaäy". Töø nhaän ñònh ñoù,
naåy sinh ra söï nghi ngôø laø phong
traøo chaán höng Phaät giaùo naèm
trong keá hoaïch cuûa chính phuû baûo
hoä.
Coù
hai nguyeân nhaân laøm caên baûn cho söï
nghi ngôø ñoù: thöù nhaát
laø Nhaø nöôùc baûo hoä ñaõ
kyù giaáy cho pheùp thaønh laäp caùc
hoäi Phaät giaùo moät caùch töông
ñoái deã daøng vaø mau choùng,
thöù hai laø söï coù maët cuûa
moät soá ngöôøi ñöôïc
nhaän ñònh nhö laø "ngöôøi
cuûa chính quyeàn" trong loøng moät soá
hoäi Phaät giaùo nhö Traàn Nguyeân Chaán
trong hoäi Nam Kyø Nghieân Cöùu Phaät
Hoïc , Nguyeãn Naêng Quoác vaø Leâ
Dö trong hoäi Phaät giaùo Baéc Kyø(11).
Nhaän ñònh cuûa giôùi só phu
trong nöôùc hoài ñoù theá
naøo? Ta haõy nghe Phan Khoâi giaûi baøy
yù kieán cuûa oâng trong baùo Traøng
An: "Chuùng toâi khoâng chuyeân moät
toân giaùo naøo heát. Coù ngöôøi
lo neáu Phaät giaùo thònh thì Vieät
Nam seõ trôû neân löôøi, cho
neân Pierre Pasquier, toaøn quyeàn laø nhaø
chính trò nham hieåm kyù teân cho pheùp
maáy caùi hoäi Phaät ôû Ñoâng
Döông, laøm meâ hoï baèng Phaät
giaùo. Chuùng toâi khoâng phaûi quan coá
toaøn quyeàn P. Pasquier, chuùng toâi ñaâu
bieát ñöôïc duïng yù cuûa
ngaøi. Chuùng toâi töôûng khi Phaät
giaùo thònh haønh, cuõng chaúng coù
caùi hieäu quaû nhö theá. Vì chuùng
toâi laáy lòch söû ñeå laøm
chöùng... Phaät giaùo sang Taøu töø
thôøi Ñoâng Haùn maø suoát
trong ñôøi aáy quoác gia cuûa nhaø
Haùn raát laø cöôøng thònh.
Ñeán noãi Hung Noâ ngaøy tröôùc
cöù xaâm laêng maõi maø baây
giôø phaûi vaøo chaàu. Roài ñeán
ñôøi Ñöôøng Thaùi Toân,
ñôøi maø ñaïo Phaät thònh
nhaát ôû Trung Quoác, thì theá
nöôùc laïi löøng laãy vöõng
vaøng, töù di ñeàu thaàn phuïc.
Xöa nay beân Taøu, quoác theá coù
hai laàn heøn yeáu nhaát, bò luõ
moïi rôï ôû phöông baéc ñeø
ñaàu: laàn tröôùc vaøo thôøi
kyø Taán Luïc Trieàu, thì laø caùi
keát quaû cuûa söï suøng thöôïng
Laõo Trang; laàn sau vaøo thôøi kyø
Toáng Minh thì laø caùi keát quaû
cuûa cuoäc vaän ñoäng Lyù Hoïc.
Coøn Phaät giaùo theo lòch söû chaúng
coù khi naøo gaây ra söï heøn yeáu
caû.
"ÔÛ
nöôùc ta cuõng vaäy: vaøo thuôû
nhaø Lyù, nhaø Traàn, ñaïo Phaät
traøn ngaäp caû nöôùc, chuøa
chieàn khaép nôi, thaày tu laøm daân
traùng, nhöng nöôùc nhaø chöa
heà coù caùi veû tích nhöôïc
nhö hoài Leâ trung höng hay Nguyeãn thoáng
nhaát laø cai thôøi ñaïi Nho hoïc
thònh haønh. Traùi laïi, nhaø Lyù,
nhaø Traàn maïnh laém, daân khí
coøn haêng laém: maáy phen giaëc Taøu
sang chuùng ta ñuoåi ñi nhö ñuoåi
vòt. Lòch söû laø caùi chöùng
maïnh laém. Khoâng ai caõi ñöôïc.
Noù ñaõ laøm baèng chöùng
cho Phaät giaùo; khoâng phaûi laø moät
thöù nhö thuoác phieän laøm moøn
yeáu con ngöôøi"(12).
Phan
Khoâi khoâng phaûi laø ngöôøi
ñaïo Phaät nhöng ñaõ vieát nhöõng
doøng beânh vöïc heát loøng cho Phaät
giaùo. Sau khi vieát nhöõng doøng treân,
oâng keát luaän raèng oâng "bieåu
ñoàng tình" vôùi noã löïc
chaán höng Phaät giaùo. Tuy nhieân, oâng
noùi raèng oâng raát "böïc mình"
vì "caùc hoäi Phaät giaùo xöù
ta cöù im æm maø chaúng laøm vieäc
gì heát". Coù leõ oâng Phan muoán
noùi raèng caùc hoäi Phaät giaùo
ngoaøi vieäc lo xieån minh Phaät hoïc coøn
phaûi tröïc tieáp taùc ñoäng
treân hoaøn caûnh xaõ hoäi vaø chính
trò trong xöù.
Huyønh
Thuùc Khaùng cuõng ñaõ töøng
phaùt bieåu yù kieán veà vaán
ñeà phuïc höng Phaät giaùo. Trong Vieân
AÂm soá 3 ra ngaøy 1.2.1934, oâng noùi
raèng chaán höng Phaät giaùo laø
moät vieäc laøm coù lôïi ích
cho quoác daân vaø oâng khuyeân Vieân
AÂm neân coá gaéng:
"Vieân AÂm haõy gaéng leân. Ngöôøi ta noùi khoa hoïc vôùi toân giaùo khoâng cuøng ñi vôùi nhau, laø noùi ôû xöù vaên minh naøo kia, chôù ôû xöù khai thoâng chaäm treã daân trí mô muø nhö xöù ta, toân giaùo coøn laø phöông thuoác chöõa beänh chung cho ngöôøi mình coù hieäu nghieäm. Huoáng laø caùi thuyeát töø bi cöùu khoå, ñoä tha, giaùc tha vaø nhaân quaû luaân hoài cuûa Phaät giaùo thoâng caû caùc giai caáp trong xaõ hoäi, maø ai thöïc haønh theo coù boå ích cho chuùng sanh khoâng phaûi laø ít, chöa noùi ñeán "Nieát Baøn" laø choã thöôïng thöøa cao xa kia". OÂng noùi nhìn Phaät giaùo phuïc höng maø oâng buoàn cho Nho giaùo: traûi qua bao cuoäc beå daâu Phaät giaùo vaãn coøn nguyeân veïn maø baây giôø laïi ñöôïc chaán höng: trong khi ñoù Nho giaùo ñaõ suy suïp maø khaép nöôùc laïnh tanh, khoâng coù ai nghó ñeán chuyeän chaán höng Nho hoïc. Treân ñaây laøñaïi khaùi dö luaän cuûa giôùi só phu ñöùng ngoaøi. Ñeán ñaây ta haõy nghe chính nhöõng ngöôøi trong Phaät giaùo trình baøy nhöõng yù höôùng cuûa hoï trong vieäc phuïc höng Phaät hoïc. Trong moät baøi xaõ thuyeát nhan ñeà laø Xöôùng Minh Ñaïo Phaät Ngaøy Nay Ñaõ Phaûi Thôøi Chöa? Baùo Vieân AÂm, nhöõng lyù do ñoù nhö sau: 1- Söï suïp ñoå cuûa nieàm tin quoác daân nô nhöõng giaù trò coå truyeàn do yù thöùc heä Nho giaùo ñaïi dieän ñaõ taïo neân moät hoang mang lôùn. Vaên hoùa cuõ ñaõ suy suïp maø vaên hoùa môùi chöa ñöôïc hình thaønh duø ñaõ traûi qua gaàn naêm möôi naêm tieáp xuùc vôùi Taây phöông. Ñaïo Phaät ñaõ chöùng toû raát thích hôïp vôùi tinh thaàn vaø öôùc voïng ngöôøi Vieät, laïi coù tính caùch dung hôïp côûi môû, coù theå ñoùng vai troø dung hôïp cuõ môùi, baûo toàn nhöõng giaù trò cuõ vaø thu nhaäp nhöõng giaù trò môùi. Vì vaäy xieån minh ñaïo Phaät töùc laø xaây döïng neàn taúng cho moät neàn vaên hoùa daân toäc vöøa tieán boä vöøa khoâng maát goác. 2- Neàn taûng aáy seõ xaùc nhaän ñöôïc daân toäc tính Vieät Nam, ñuû tieâu chuaån vaø khaû naêng haáp thuï vaên hoùa Taây phöông maø khoâng bò ñoàng hoùa, phaân bieät ñöôïc nhöõng gì thích hôïp va coù lôïi cho daân toäc vaø nhöõng gì traùi choáng vôùi söï toàn taïi vaø phaùt trieån cuûa quoác gia, noùi moät caùch khaùc, coù theå "phaân bieät chính taø" trong quaù trình tieáp nhaän vaø hình thaønh vaên hoùa môùi. 3- Tinh thaàn Phaät giaùo raát thích hôïp vôùi tinh thaàn khoa hoïc vaø tinh thaàn töï löïc töï cöôøng. Khoa hoïc haáp thuï ñöôïc cuûa Taây phöông, neáu ñöôïc ñi ñoâi vôùi ñaïo hoïc Phaät giaùo, thì môùi traùnh ñöôïc söï taùc haïi trong khi söû duïng. 4- Hình thöùc toân giaùo leã nghi cuûa Phaät giaùo laâu nay löu haønh chæ laø moät phaàn phöông tieän nhoû beù cuûa Phaät giaùo, vaø phaàn naøy khoâng thích hôïp nhöõng con ngöôøi chuoäng lyù trí vaø khoa hoïc. Vaäy neân söï phaùt huy giaùo nghóa cao saâu cuûa Phaät giaùo ñeå trình baøy moät neøn Phaät giaùo taân tieán, soáng ñoäng, ñaùp öùng ñöôïc nhu caàu cuûa nhöõng theá heä môùi laø ñieàu caàn thieát. Ñaây laø ngoân ngöõ cuûa Vieân AÂm thôøi aáy: "Ñaïo Phaät truyeàn qua xöù ta, chuøa thaùp caøng ngaøy caøng nhieàu, tín ñoà caøng ngaøy caøng ñoâng, cuõng laø nhôø giaùo phaùp khoâng traùi voùi phong tuïc nhaân taâm ...{löôïc}... Tuy nhieân, loái truyeàn baù Phaät phaùp ngaøy xöa ñoái vôùi trình ñoä ngaøy nay, xeùt ra phaàn nhieàu khoâng coøn thích hôïp nöõa, vaäy neân phaûi thay ñoåi söûa sang. "Vì sao khoâng thích hôïp? "Xöù ta treân maáy ngaøn naêm khuyeách tröông Nho hoïc maø laøm cô quan giaùo duïc, suøng thöôïng Phaät giaùo maø laøm neàn moùng ñaïo ñöùc nöôùc nhaø. Leã nghi, phong tuïc, chính trò, vaên chöông, toaøn yû y vaøo ñoù maø laøm chaân ñöùng; nhaân daân cuõng nhôø ñoù maø tính tình thuaàn haäu, phieàn naõo nheï nhaøng; nhöng ñôøi tröôùc, caùc vò toå sö phöông tieän tuøy cô, chæ ñem moät phaàn söï töôùng ra maø hoaèng tuyeân Phaät phaùp thoâi. ñaõ bieát ñaïo Phaät söï lyù voâ ngaïi, tin theo söï töôùng khoâng phaûi laø khoâng ñuû, tieác vì trình ñoä ñôøi nay moät phaàn söï töôùng khoâng theå phaùt khôûi tín taâm cho haïng ngöôøi troïng veà lyù thuyeát. Bôûi vaäy caàn thay ñoåi. "Ngaøy nay Haùn hoïc ñình ñoán, quoác daân ta tuy xoay veà ñöôøng taân hoïc, nhöng trong khoaûng boán naêm möôi naêm nay chöa haáp thuï aûnh höôûng trieát hoïc taân thôøi ñöôïc maáy. Môùi cuõ lôõ laøng, ngöôøi theo beân naøy keû theo beân khaùc, neàn giaùo duïc Nho hoïc ñaõ lu chöõ maø neàn giaùo duïc taân hoïc xaây ñaép chöa thaønh, neân chi veà ñöôøng xu höôùng cuûa phong tuïc nhaân taâm chöa coù choã nhaát ñònh. Ñaïo Phaät vieân dung voâ ngaïi, bao haøm taát caû hoïc thuyeát trong theá gian, neáu tuyeân truyeàn lyù nghóa saâu xa cuûa ñaïo Phaät ra thì chaéc dung hoùa ñöôïc caû Nho hoïc vaø taân hoïc maø gaây döïng moät neàn ñaïo ñöùc vaø trieát lyù vöõng vaøng cho phong tuïc nhaân taâm. Phong tuïc nhaân taâm tieâm nhieãm ñöôïc caùi lyù voâ thöôïng thaäm thaâm cuûa ñaïo Phaät roài thì lo chi maø neàn giaùo duïc nöôùc nhaø khoâng ñöôïc moãi ngaøy moãi beàn vöõng. "Xöù ta ñang nhaèm veà thôøi canh caûi. Gioøng Kinh, Vò chöa chia trong ñuïc, loøng nhaân daân coøn thieáu phöông chaâm; vaên hoùa môùi caøng nhieàu, tö töôûng ngöôøi caøng roäng, daàu cho ñaïo Nho coøn laïi nöõa cuõng khoâng ñòch noåi nhöõng nghò luaän coå quaùi ly kyø. Gia dó nay thuyeát naøy mai thuyeát noï lay ñoäng loøng ngöôøi, nhaân taâm bieát nöông töïa vaøo ñaâu maø phaân bieät ñöôïc ñöôøng taø neûo chaùnh. Loøng ngöôøi nhö tôø giaáy traéng ôû giöõa hai bình möïc ñen vaø ñoû ñeå hai beân; khoâng dính ñoû taát phaûi dính ñen, maø ñaõ dính ñen thì khoù giöõ cho khoûi nhöõng ñieàu thöông luaân haïi lyù, baïi tuïc ñoài phong ñöôïc. "AÛnh höôûng ñaïo Phaät veà trong tinh thaàn giaùo duïc xöù ta chaúng phaûi ít. Vaäy ngaøy nay caàn ñem giaùo lyù voâ thöôïng cuûa ñaïo Phaät maø tuyeân truyeàn ra, ñaëng cho ai ai cuõng nöông vaøo ñoù laøm phöông chaâm maø phaân bieät choã phaûi choã chaêng, traùnh khoûi caùi haïi sai ñöôøng laïc neûo. "... Hieän nay thanh nieân xöù ta ñöông chaêm veà caùc moùn khoa hoïc; khoa hoïc chuù troïng veà thöïc nghieäm, baát cöù vieäc gì cuõng phaûi xeùt cho toät nguoàn goác, neáu khoâng coù lyù nghóa roõ raøng thì khoâng chòu tín phuïc. Trí naõo khoa hoïc thích hôïp vôùi Phaät hoïc bieát chöøng naøo! Ñaïo Phaät ñuû söï ñuû lyù: ñôøi tröôùc thieân veà söï maø boû lyù, neân ñoái vôùi taân hoïc in tuoàng ñöùng veà maët traùi; ngay nay taân hoïc môû mang. Xöù ta ñaõ tieâm nhieãm ñöôïc caùi trí naõo nghieân cöùu thì neân ñem giaùo lyù voâ thöôïng thaäm thaâm cuûa Ñaïi thöøa Phaät giaùo maø phoâ baøy ra, ñaëng ai ai cuõng coù theå tuøy theo trí löïc maø suy nghieäm, maø nghieân cöùu. Ñeán khi roõ ñöôïc nghóa lyù, heát choã nghi ngôø thì lo chi maø khoâng phaùt khôûi tín taâm moät caùch roõ raøng chaéc chaén. "Vaû laïi khoa hoïc laø moät lôïi khí tinh nhueä, ñem loøng nhôn maø duøng khoa hoïc thì ích cho nhaân quaàn chi baèng; laáy loøng aùc maø duøng khoa hoïc thì haïi cho nhaân quaàn cuõng khoâng chi kòp. Tinh thoâng khoa hoïc maø laïi coù Phaät hoïc un ñuùc loøng nhaân töø, thì chaéc chaén veà sau seõ ñöôïc nhieàu phaàn lôïi ích"(13). Ñoaïn vaên treân coù theå ñöôïc xem nhö laø moät baûn tuyeân caùo veà phong traøo phuïc höng Phaät hoïc. Nhieàu baøi xaõ luaän trong baùo Vieân AÂm sau naøy vieát ñeå traû lôøi nhöõng coâng kích höôùng veà phong traøo Phuïc höng Phaät hoïc (nhö nhöõng baøi kyù teân Nguyeãn Xuaân thanh chaúng haïn)(14) ñeàu laäp luaän treân caên cöù nhöõng ñieàu ñaõ ñöôïc dieãn baøy trong ñoaïn vaên vöøa trích daãn. Trong khi Vieân AÂm traû lôøi nhöõng lôøi coâng kích treân baùo Traøng An thì ôû Haø Noäi, Ñuoác Tueä cuõng noã löïc chöùng minh laø söï phuïc höng Phaät hoïc raát caàn cho nhaân taâm theá ñaïo. Phaïm Vaên Coân vieát veà Vaên Minh Vaät Chaát Vôùi Ñaïo Phaät, chuû tröông khoâng coù tinh thaàn Phaät giaùo thì vaên minh vaät chaát thay vì taïo neân haïnh phuùc seõ trôû thaønh ñoäng löïc chieán tranh(15). Ñoã Traân Baûo duøng uy tín cuûa Löông Khaûi Sieâu, dòch baøi Phaät Giaùo Ñoái Vôùi Nhaân Söï cuûa nhaø hoïc giaû naøy, neâu ra nhöõng ñaëc ñieåm cuûa Phaät giaùo laø trí trí (choáng vôùi meâ tín), kieâm thieän (choáng vôùi ñoäc thieän), yeâu ñôøi (choáng vôùi chaùn ñôøi) vaø töï löïc (choáng vôùi yû laïi)(16). Phaïm Ñình Hoøe vieát Ñöùc Phaät Coù Quan Thieát Ñeán Söï Soáng Cuûa Ñôøi Ngöôøi, cho raèng Phaät giaùo laø linh hoàn cuûa coõi Ñoâng AÙ, boû ñaïo Phaät töùc laø Ñoâng AÙ khoâng coøn; raèng tinh thaàn cuûa ñaïo Phaät laø tinh thaàn cuûa töï do, bình ñaúng raát thích hôïp vôùi ñôøi soáng môùi(17).
Tuy
ra ñôøi sôùm nhaát nhöng hoäi
Nam Kyø Nghieân Cöùu Phaät Hoïc khoâng
ñoùng ñöôïc vai troø tieân
phong bôûi vì söï coù maët trong
ban trò söï cuûa hoäi moät nhaân
vaät quan lieâu ñoù laø oâng Traàn
Nguyeân Chaán. Khi môùi thaønh laäp,
Hoäi nhaän ñöôïc söï uûng
hoä noàng nhieät cuûa caû hai giôùi
taêng giaø vaø cö só ôû Nam
Kyø. Hoäi ñaõ caát ñöôïc
moät thö vieän Phaät hoïc goïi laø
Phaùp Baûo Thöôøng, thænh ñöôïc
Tuïc Taïng Kinh vaø Ñaïi Taïng
Kinh cho thö vieän naøy. Hoäi cuõng ñaõ
caát ñöôïc moät Phaät hoïc
ñöôøng, goàm coù saùu gian
nhaø ngoùi coù trang bò ñaày
ñuû ñeå nhaän hoïc taêng noäi
truù. Nhöng oâng "phoù nhì hoäi tröôûng"
khoâng chòu nghe lôøi caùc thieàn
sö Khaùnh Hoøa vaø Hueä Quang, cho neân
nhöõng cô sôû ñoù voán
ñöôïc xaây caát treân ñaát
rieâng cuûa oâng Chaán trôû thaønh
voâ duïng. Phaät hoïc ñöôøng
khoâng bao giôø ñöôïc khai giaûng
vaø coâng vieäc hoaèng phaùp bò
ñình treä. Söï kieän naøy ñaõ
laø nguyeân nhaân phaùt sinh ra hai hoäi
Phaät giaùo khaùc, moät hoäi teân laø
Löôõng Xuyeân Phaät Hoïc Hoäi
taïi Traø Vinh vaø moät hoäi laáy teân
laø Phaät Hoïc Kieâm Teá Hoäi
ôû Raïch Giaù. Löôõng Xuyeân
Phaät Hoïc Hoäi ñöôïc Khaùnh
Hoøa vaø Hueä Quang ñieàu khieån,
coù ñöôøng loái töông
töï vôùi Hoäi An Nam Phaät Hoïc.
Phaät Hoïc Kieâm Teá Hoäi do Thích Trí
Thieàn saùng laäp vôùi söï coäng
taùc cuûa Thích Thieän Chieáu. Neáu
hoäi Nam Kyø Nghieân Cöùu Phaät Hoïc
ñöôïc xem nhö laø moät hoäi
thuoäc caùnh cöïc höõu thì hoäi
Phaät Hoïc Kieâm Teá ñöôïc
xem laø moät hoâi thuoäc phe cöïc taû.
Hoäi naøy keâu goïi Phaät giaùo ñi
theo ñöôøng loái xaõ hoäi chuû
nghóa.
Hoäi
An
Nam Phaät Hoïc laø hoäi ñaõ taïo
neân tieáng vang lôùn nhaát cho phong
traøo Chaán Höng Phaät Hoïc. Leã Phaät
Ñaûn maø hoäi toå chöùc taïi
ñaát thaàn kinh naêm 1935 laø moät
cô hoäi phoâ dieãn löïc löôïng
quaàn chuùng ñaàu tieân cuûa Phaät
giaùo trong theá kyû naøy. Baùo chí
trong nöôùc ñaõ noùi ñeán
ngaøy leã naøy trong nhieàu soá lieân
tieáp vaø nhöõng baøi vieát ñeå
choáng ñoái Phaät giaùo ñaêng
treân caùc baùo cuõng laø nhöõng
phaûn öùng gaây neân do cuoäc phoâ
dieãn löïc löôïng ñaàu tieân
aáy cuûa giôùi Phaät töû.
Leã
Phaät Ñaûn do hoäi toå chöùc,
nhöng ñöôïc söï tham döï
cuûa taát caû caùc baäc toân tuùc
ôû thaàn kinh. Caùc vò hoøa thöôïng
vaø taêng cöông caùc chuøa Thieân
Muï, Töø Hieáu, Baûo Quoác, Truùc
Laâm, Tuùy Ba, Taây Thieân, Linh Quang, Töôøng
Vaân, Vaïn Phöôùc, Töø Quang vaø
Quoác AÂn ñeàu ñeán tham döï.
Toång thö kyù cuûa Sôn Moân laø
Thích Maät Kheá ñaõ trieäu taäp
moät uûy ban taêng ni yeåm trôï cho cuoäc
leã goàm coù caùc vò truù trì
chuøa Dieäu Ñeá, Quan Coâng, caùc
vò Maät Nguyeän, Ñoân Haäu, Dieäu
Höông vaø Dieäu Vieân ñeå huy
ñoäng taêng ñoà vaø tín ñoà
ñeán döï leã.
Leã
Phaät Ñaûn ñöôïc toå chöùc
ngaøy 10.5.1935. Tröôùc ñoù hoäi
tröôûng Nguyeãn Khoa Taân vaø caùc
vò toân tuùc ñaõ vaän ñoäng
ñöôïc vua Baûo Ñaïi vaø
Tam Toân Cung nhaän thöùc hoäi chuû vinh
döï cuûa hoäi, vaø Ngöï Tieàn
vaên phoøng cho bieát tin naøy baèng
vaên thö 97.BE ngaøy 20.4.1935. Vua cuùng döôøng
150 ñoàng vaø Khoân Nghi Xöông Ñöùc
thaùi thöôïng hoaøng thaùi haäu
cuùng döôøng 100 ñoàng.
Chieàu
moàng baûy thaùng Tö aâm lòch, hoäi
toå chöùc röôùc Phaät ôû
Baûo Quoác. Moät ban ñoàng aáu Phaät
töû ñaàu ñoäi muõ, aùo
maõ tieàn, treân vai coù caém loàng
ñeøn hoa sen, vöøa ñi vöøa
baùt baøi "Vui möøng gaëp ngaøy nay
moàng taùm thaùng Tö". Ñaây laø
moät caûnh chöa töøng thaáy(18).
Hai beân ñöôøng quaàn chuùng
ñoå ra xem ñoâng ñaûo vaø
haøng ngaøn ngöôøi ñi theo sau ñaùm
röôùc ñeå veà chuøa Dieäu
Ñeá. Ñaùm röôùc tôùi
chuøa Dieäu Ñeá vaøo luùc chín
giôø röôõi, vaø quaàn chuùng
quy tuï ñaày ñaëc töø trong
saân chuøa ra tôùi ngoaøi ñöôøng.
Thích Giaùc Nhieân leân dieãn ñaøn
giaûng Baùt Nhaõ Taâm kinh tröôùc
maùy vi aâm. Ñaây laø laàn ñaàu
tieân coù maùy vi aâm trong moät buoåi
giaûng kinh, quaàn chuùng trong chuøa, ngoaøi
ñöôøng nghe roõ moàn moät,
vaø toû ra raát thích thuù. Maùy
vi aâm naøy hoäi ñaõ möôïn
ñöôïc cuûa nhaø thuoác Voõ
Vaên Vaän taän Thuû Daàu Moät.
Saùng
moàng taùm ni sö Dieäu Höông giaûng
kinh Di Ñaø vaø tieáp theo ni coâ
Dieäu Vieân (coøn laø Sa Di Ni) leân giaûng
veà ñeà taøi "Phaät hoïc ñoái
vôùi phuï nöõ". Luùc aáy ngöôøi
cuûa hoaøng gia, theo leänh cuûa Tam Toân
Cung, mang ñeán cuùng döôøng moät
ngaøn chieác ñeøn loàng thaép
ôû chung quanh khuoân vieân chuøa Dieäu
Ñeá. Ni coâ Dieäu Vieân giaûng xong
thì baùc só Leâ Ñình Thaùm
ñaêng ñaøn noùi veà leã
Phaät Ñaûn. Ñuùng chín giôø,
xa giaù cuûa vua Baûo Ñaïi tôùi
vaø nghi leã baét ñaàu. Cuøng
ñi vôùi vua coù Toân Cung vaø caùc
cô maät ñaïi thaàn, Vieân khaâm
söù Phaùp cuõng coù ñeán
döï.
Sau
khi cöû haønh leã Phaät Ñaûn,
ban Ñoàng AÁu ñaõ haùt nhöõng
ñieäu
Phuù Luïc, Long Ngaâm, Ñaêng
Ñaøn Cung, Löu thuûy, Kim Tieàn vaø
Nguõ
Ñoái Thöôïng. Sau ñoù Ban
Ñoàng AÁu ñöôïc Hoaøng
Thaùi Haäu taëng 50 ñoàng...
Ngaøy
hoâm sau, caùc baùo trong nöôùc ñeàu
coù töôøng thuaät veà buoåi
leã. Rieâng baùo Traøng An taïi
Hueá ñaõ ra moät soá ñaëc
bieät ñeå noùi veà leã naøy.
Chính
tieáng vang cuûa ngaøy leã ñaõ
thuùc ñaåy söï thaønh laäp hoäi
Phaät Giaùo Baéc Kyø vaø khôi nguoàn
cho nhöõng baøi ñaøm luaän neân
hay khoâng neân chaán höng Phaät hoïc.
Phöông phaùp phoâ dieãn löïc löôïng quaàn chuùng sau naøy seõ ñöôïc aùp duïng nhieàu laàn bôûi caùc hoäi Phaät giaùo ba mieàn. Töø khi hoäi Phaät giaùo ñaàu tieân ñöôïc thaønh laäp taïi Nam kyø (1931) ñeán Caùch Maïng Thaùng Taùm (1945), phong traøo chaán höng Phaät hoïc coù tôùi möôøi boán naêm trôøi ñeå hoïat ñoäng. Phong traøo ñaõ thöïc hieän ñöôïc nhöõng gì trong thôøi gian aáy? Ñöùng veà phöông dieän Phaät Hoïc ta coù theå noùi raèng phong traøo ñaõ ñaït ñöôïc nhieàu keát quaû. Söï coù maët cuûa caùc taïp chí baèng quoác ngöõ (Vieân AÂm, Ñuoác Tueä, Töø Bi AÂm, Phaùp AÂm, Quan AÂm, Tam Baûo, Tieáng Chuoâng Sôùm, Duy Taâm, Tieán Hoùa) vaø moät soá kinh saùch phoå thoâng veø Phaät hoïc (Phaät giaùo Sô Hoïc, Phaät Giaùo Vaán Ñaùp, Phaät Giaùo Giaùo Khoa Thö v.v... vaø nhöõng kinh baûn baèng quoác ngöõ nhö Kim Cöông, Phaùp Hoa, Laêng Nghieâm v.v...) ñaõ laøm cho söï hoïc Phaät trôû neân deã daøng doái vôùi ñaïi chuùng. Theâm vaøo ñoù nhöõng buoåi giaûng dieãn Phaät phaùp (khoâng nhöõng taïi truï sôû trung öông cuûa caùc hoäi maø coøn taïi truï sôû cuûa nhöõng chi hoäi ôû caùc tænh nöõa) ñaõ taïo cô hoäi cho nhieàu ngöôøi laøm quen vôùi Phaät phaùp. Ngaøy xöa, khi chöõ Nho coøn laø hoïc thöøa cuûa Phaät hoïc, chæ coù nhöõng ngöôøi thoâng hieåu Haùn hoïc môùi coù theå ñoïc ñöôïc kinh saùch Phaät giaùo. Tuy vaäy, khoâng phaûi ai bieát chöõ Nho cuõng ñeàu ñoïc ñöôïc saùch Phaät, bôûi vì ngoân ngöõ Phaät hoïc raát khaùc vôùi ngoân ngöõ Nho hoïc. Thôøi xöa, kinh ñieån raát hieám; muoán ñoïc kinh phaûi leân chuøa möôïn vaø soá löôïng kinh ñieån cuûa caùc chuøa cuõng raát ít. Moãi thöù chæ coù moät baûn. Baây giôø, caùc kinh saùch baèng quoác ngöõ coù theå mua ñöôïc taïi caùc chuøa thuoäc hoäi Phaät giaùo, vaø caùc taïp chí Phaät hoïc ñöôïc göûi baèng ñöôøng "giaây theùp" tôùi taän nhaø. Caùc oâng cuï baø cuï khoâng bieát ñoïc quoác ngöõ cuõng coù theå nhôø con chaùu mình ñoïc leân cho maø nghe; maø vì ñaây laø saùch baùo quoác aâm cho neân nghe tôùi ñaâu laø caùc cuï hieåu ngay tôùi ñoù. Ngaøy xöa, caùc cuï ñi chuøa chæ ñeå leã baùi tuïng kinh, hoïc aên chay vaø laøm vieäc phuùc thieän; baây giôø caùc cuï coù theå hieåu theá naøo laø Phaät Phaùp Taêng, theá naøo laø Tam Baûo, theá naøo laø Tam Quy, Nguõ Giôùi, Töù Ñeá, Thaäp Nhò Nhaân Duyeân. Söï thaønh coâng cuûa caùc taïp chí Phaät hoïc cuõng laø söï thaønh coâng cuûa quoác ngöõ vaäy. Caùc hoäi Phaät hoïc laïi ñaõ quy tuï ñöôïc nhöõng nhaø hoïc giaû vaø nhaø vaên tha thieát ñeán neàn quoác hoïc vaø gaây höùng thuù hoïc Phaät cho hoï. Taïi hoäi Phaät Giaùo Baéc Kyø, nhieàu nhaân só ñaõ tham döï vaøo ban Khaûo Cöùu Phaät Hoïc; trong soá ñoù ta coù theå keå caùc vò Nguyeãn Vaên Toá, Traàn Troïng Thuaät, Nguyeãn Höõu Tieán, Buøi Kyû, Leâ Toaïi, Leâ Dö, Vuõ Nhö Traùc, Nguyeãn Vaên Vónh v.v... Taïi toøa soaïn Tieáng Chuoâng Sôùm ôû chuøa Linh Quang (Baø Ñaù), ta thaáy caû Taûn Ñaø Nguyeãn Khaéc Hieáu, Trònh Ñình Rö, Mai Ñaêng Ñeä, Nguyeãn Maïnh Boång vaø Nguyeãn Tieán Laõng. Cô hoäi hoïc Phaät ñaõ khieán cho nhöõng ngöôøi nhö Traàn Troïng Kim vaø Phan Vaên Huøm ñaït ñöôïc nhöõng kieán thöùc Phaät hoïc khaù vöõng chaõi. Taùc phaåm Phaät Giaùo cuûa Traàn Troïng Kim(19) vaø nhöõng baøi khaûo luaän cuûa Buøi Kyû treân Ñuoác Tueä chaúng haïn ñaõ chöùng toû ñöôïc ñieàu aáy. Ñöùng veà phöông dieän ñaøo taïo taêng taøi, thaønh quaû chæ coù theå ñöôïc goïi laø khieâm nhöôøng. Ngoaøi Baéc, hoäi Phaät giaùo Baéc Kyø toå chöùc hai lôùp tieåu hoïc cho taêng ni sinh, moät taïi chuøa Cao Phong ôû Phuùc Yeân, moät taïi chuøa Coân Sôn ôû haûi Döông. Moät lôùp trung hoïc ñöôïc khai giaûng taïi chuøa Quaùn Söù, vaø moät lôùp ñaïi hoïc ñöôïc duy trì taïi chuøa Sôû ôû Haø Ñoâng. Toång soá caùc hoïc taêng noäi truù cuûa boán lôùp laø 69 vò(20). Ngoaøi ra coøn nhieàu hoïc taêng vaø hoïc ni töø caùc chuøa tôùi hoïc, coù vò chính thöùc, coù vò döï thính. Caùc toå ñình nhö Hoàng Phuùc, Linh Quang v.v... khoâng môû Phaät hoïc ñöôøng maø chæ trieäu taäp chö taêng caùc chuøa veà hoïc Phaät trong nhöõng thaùng keát haï. Nhöõng toå ñình aáy moãi muøa an cö coù theå quy tuï ñöôïc khoaûng treân ñöôùi moät traêm vò taêng só. Taïi mieàn Trung, hoäi Phaät hoïc môû tröôøng An Nam Phaät hoïc taïi caùc chuøa Truùc Laâm vaøo naêm 1934 vaø thu nhaän 50 hoïc taêng noäi truù. Tröôøng naøy sau ñöôïc dôøi veà chuøa Baùo Quoác. Chín naêm sau (sau khi hoïc xong saùu naêm tieåu hoïc vaø ba naêm trung hoïc), lôùp naøy thi leân ñaïi hoïc. Lôùp naøy ñaõ ñaøo taïo ñöôïc khoaûng möôøi vò taêng só xuaát saéc trong soá ñoù coù thieàn sö Trí Quang, Thieän Sieâu, Trí Thuyeân vaø Thieän Minh. Veà phía sôn moân thì töø naêm 1929, Thích Giaùc Tieân ñaõ röôùc thieàn sö Phöôùc Hueä chuøa Thaäp Thaùp Bình Ñònh veà chuøa Truùc Laâm Hueá ñeå môû tröôøng Sôn Moân Phaät Hoïc. Lôùp hoïc taêng naøy ñaõ coù caên baûn Phaät hoïc roài neân môû ñöôïc xem nhö moät lôùp ñaïi hoïc. Trong soá caùc hoïc taêng, ta thaáy nhöõng vò nhö Maät Theå, Trí Thuû, Quaûng Hueä, Maät Hieån, Chaùnh Thoáng, Thieän Trí, Maät Kheá. Boán naêm sau, thieàn sö Maät Kheá, ñeä töû cuûa thieàn sö Giaùc Tieân laïi môû moät lôùp tieåu hoïc ôû chuøa Vaïn Phöôùc. Moät lôùp tieåu hoïc khaùc laïi môû moät lôùp tieåu hoïc ôû chuøa Vaïn Phöôùc. Moät lôùp tieåu hoïc khaùc laïi ñöôïc môû taïi chuøa Vaïn Phöôùc. Moät lôùp tieåu hoïc khaùc laïi ñöôïc môû taïi chuøa Töôøng Vaân, quy tuï ñöôïc boán möôi hoïc taêng vaø moät lôùp khaùc nöõa taïi chuøa Töø Ñaøm quy tuï ñöôïc hai möôi vò hoïc ni. Taïi Bình Ñònh, moät tröôøng Trung Ñaúng Phaät Hoïc ñöôïc khai giaûng taïi chuøa Long Khaùnh naêm 1937. Phan Rang cuõng môû moät tröôøng tieåu hoïc taïi chuøa Taây Thieân. Taïi Ñaø Naüng, Phaät hoïc ñöôøng cuûa Ñaø Thaønh Phaät Hoïc Hoäi goàm coù hai caáp tieåu hoïc vaø trung hoïc cuõng ñöôïc khai giaûng ñaàu naêm 1937. Trong Nam, sau khi thuùc ñaåy maõi maø oâng Traàn Nguyeân Chaán khoâng chòu khai giaûng Phaät hoïc ñöôøng, hai thieàn sö KhaùnhHoøa vaø Hueä Quang lieàn boû veà Traø Vinh vaø laäp Lieân Ñoaøn Phaät Hoïc Xaõ (1933). Ñaây laø moät Phaät hoïc ñöôøng löu ñoäng, cöù ba thaùng laïi thay ñoåi nôi cö truù. Lyù do cuûa söï löu ñoäng naøy laø kinh teá, bôûi vì moät chuøa khoâng theå coù ñuû khaû naêng nuoâi döôõng giaùo sö vaø hoïc taêng quaù ba thaùng. Khoùa hoïc ñaàu ñöôïc toå chöùc taïi chuøa Long Hoøa ôû Tieåu Caàn, khoùa thöù hai ñöôïc toå chöùc taïi chuøa Thieân Phöôùc ôû Traø OÂn. Nhöng sau khoùa thöù ba taïi chuøa Vieân Giaùc ôû Beán Tre, Phaät hoïc ñöôøng löu ñoäng naøy bò tan raõ, vì khoâng coù chuøa naøo ñuû söùc cöu mang moät soá taêng só lôùn lao trong voøng 3 thaùng nöõa. Cuoái cuøng caùc vò Khaùnh Hoøa, Hueä Quang, Khaùnh Anh vaø Phaùp Haûi, hôïp taùc vôùi moät soá cö só taïi Traø Vinh, thaønh laäp hoäi Löôõng Xuyeân Phaät Hoïc ñeå laøm phöông tieän baûo trôï Phaät hoïc ñöôøng. Naêm 1934 Phaät Hoïc Ñöôøng Löôõng Xuyeân ñöôïc khai giaûng. Phaät hoïc ñöôøng naøy ñaõ ñaøo taïo ñöôïc moät soá taêng taøi trong ñoù ta thaáy coù caùc thieàn sö Thieän Hoøa, Thieän Hoa, Haønh Truï, Chí Quang, Hieån Thuïy vaø Chaùnh Quang. Tuy vaäy, ñeán naêm 1939 tröôøng bò ñoùng cöûa vì thieáu taøi chính vaø moät soá hoïc taêng ñöôïc gôûi ra hoïc taïi tröôøng Sôn Moân Phaät Hoïc Hueá. Moät soá khaùc ñi caùc tænh ñeå môû nhöõng lôùp tieåu hoïc cho taêng ni: Giaùc Taâm ôû Sa Ñeùc, Chí Thieän taïi Phuù Nhuaän vaø Böûu Ngoïc taïi Keá Saùch. So vôùi soá löôïng taêng só thaát hoïc lôùn lao trong xöù, soá taêng só ñöôïc ñaøo taïo taïi ba mieàn khoâng thaám voøa ñaâu. Soá löôïng taêng ni ñöôïc tröïc tieáp ñaøo taïo khoâng vöôït quaù soá naêm traêm vò, trong soá doù chæ coù khoaûng moät phaàn möôøi goïi laø xuaát saéc. Tuy vaäy trong khoaûng 1945-1975, thieåu soá naøy ñaõ taïo neân ñöôïc soùng gioù trong sinh hoaït vaên hoùa vaø chính trò quoác gia. Ñöùng veà phöông dieän vaên hoùa ta coù theå noùi laø phong traøo Phaät giaùo daõ goùp phaàn ñaùng keå trong vieäc xaùc ñònh raèng yeáu toá Phaät giaùo laø moät trong nhöõng yeáu toá caên baûn laøm neàn taúng cho vaên hoùa Vieät Nam. Phaïm Quyønh, trong dòp vieáng thaêm hai Phaät hoïc ñöôøng Baùo Quoác vaø Töôøng Vaân ngaøy 29.5.1937, ñaõ noùi vôùi hoïc taêng nhöõng lôøi sau ñaây: "Caùi tinh thaàn Vieät Nam cuûa chuùng ta ñaây taát phaûi nhôø caùc hoïc thuyeát taïo thaønh, maø xeùt veà ñöùc duïc thì moät phaàn lôùn laø do coâng nghieäp cuûa Phaät hoïc. Phaät hoïc ñaõ coù aûnh höôûng veà luaân lyù ñaïo ñöùc trong daân toäc ta nhö vaäy, thì ai laø ngöôøi muoán baûo toàn tinh thaàn daân toäc Vieät Nam taát phaûi taùn thaønh cho Phaät hoïc(21). Phaïm Quønh laø moät trong soá nhöõng hoïc giaû tha thieát nhaát veà vaán ñeà quoác hoïc. Hoài aáy oâng laøm thöôïng thö boä Quoác gia giaùo duïc cuûa chính phuû Nam Trieàu. Baùo Nam Phong cuûa oâng tröôùc ñoù cuõng ñaõ ñaêng nhieàu baøi khaûo cöùu veà lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam nhö baøi Phaät Giaùo Nam Lai Khaûo. Taïp chí Ñuoác Tueä coù theå noùi laø tôø taïp chí ñoùng goùp nhieàu baøi vôû nhaát veà lòch söû caùc cao taêng Vieät Nam thôøi coå, veà nhöõng ñoùng goùp cuûa hoï trong söï laäp nöôùc vaø giöõ nöôùc: baùo cuõng ñaêng taûi baûn dòch cuûa caùc taùc phaåm Phaät giaùo Vieät Nam coå ñieån nhö Khoùa Hö Luïc vaø nhöõng aùng vaên Noâm do caùc thieàn sö xöa saùng taùc. Ñuoác Tueä vaø Vieân AÂm öa ñaêng nhöõng baøi neâu roõ tinh thaàn töï do, bình ñaúng vaø voâ uùy cuûa Phaät giaùo ñeå chöùng toû cho theá heä ham chuoäng taân hoïc thaáy raèng nhöõng hình thöùc caàu nguyeän, cuùng laïy laâu nay hoï thaáy chæ laø moät hình thöùc cuûa ñaïo Phaät bình daân, raèng chaân tinh thaàn cuûa Phaät giaùo raát hôïp vôùi tinh thaàn Phaät giaùo raát hôïp vôùi tinh thaàn thöïc nghieäm vaø khaùm phaù khaùch quan cuûa khoa hoïc vaø ñaïo Phaät cuûa tuoåi treû laø moät ñaïo Phaät khoâng meâ tín, khoâng yû laïi thaàn quyeàn, khoâng chaùn ñôøi, khoâng nhu nhöôïc yeáu ñuoái. Moäng öôùc thaàm kín cuûa taùc giaû nhöõng baøi naøy laø söï phoái hôïp khoa hoïc Taây phöông vôùi ñaïo hoïc Phaät giaùo seõ taïo ñöôïc cho quoác gia Vieät Nam moät neàn vaên hoùa môùi coøn giöõ ñöôïc nguyeân veïn caù tính Vieät. Caùc taïp chí Phaät hoïc cuõng raát öa ñaêng nhöõng bhaøi noùi veà Phaät giaùo vôùi khoa hoïc, cho raèng trong caùc toân giaùo chæ coù ñaïo Phaät laø ñaïo "khoa hoïc" hôn caû. Coá nhieân nhöõng baøi naøy höôùng veà phía thanh nieân taân hoïc. Vaøo khoaûng 1940, caùc hoäi Phaät giaùo chuù troïng ñaëc bieät ñeán giaùo duïc thanh thieáu nieân, nhaát laø ôû Trung Kyø. Hoä An nam Phaät Hoïc môû moït lôùp ñaëc bieät daïy veà Phaät hoïc, Laõo hoïc vaø Khoång hoïc cho thanh nbieân taân hoïc.sau ñoù ñoaøn Thanh Nieân Phaät Hoïc Ñöùc Duïc ñöôïc thaønh laäp. Döôùi söï höôùng daãn cuûa baùc só Leâ Ñình Thaùm, vöøa coù taân hoïc, vöøa vöõng chaõi veà Phaät hoïc, ñoaøn thanh nieân naøy tieán boä raát mau choùng. Ñeán ñaàu naêm 1942 baùo Vieân AÂm ñöôïc giao laïi cho ñoaøn Thanh Nieân Phaät Hoïc Ñöùc Duïc bieân taäp. Theå taøi Vieân AÂm bieán ñoåi haún vaø Vieân AÂm trôû thaønh moät taäp san gaàn nhö cuûa giôùi tuoåi treû taân hoïc. Ñoaøn Phaät Hoïc Ñöùc Duïc laäp töùc toå chöùc Phaät Hoïc tuøng thö, xuaát baûn saùch cho tuoåi treû ñoïc. Nhöõng taùc phaåm Phaät Giaùo sô Hoïc (ñoaøn Phaät Hoïc Ñöùc Duïc soaïn), Phaät Giaùo vaø Ñöùc Duïc (Ñinh Vaên Vinh), Ñôøi Vui (Ngoïc Thöøa), Nghóa Chöõ Cho (Nguyeãn Höõu Quaùn), Thanh Nieân Ñöùc Duïc (Ñinh Vaên Nam), Phaät Giaùo Vaø Thanh Nieân Ñöùc Duïc (Phaïm Höõu Bình), Ñôøi Soáng Vui (Traàn Ñoã Cung) v.v... ñöôïc xuaát baûn lieân tieáp. Ñoàng thôøi nhöõng lôùp thieáu nieân nöõ Phaät töû goïi laø (Ñoàng AÁu) ñöôïc thaønh laäp döôùi söï höôùng daãn cuûa ñoaøn. Vaøo naêm 1942, ñaõ coù 12 ñoaøn Ñoàng AÁu ñöôïc thaønh laäp, moãi ñoaøn vaøo khoaûng 40 em. Ñaïi hoäi Thanh Thieáu Nieân Phaät Töû ngaøy Phaät Ñaûn naêm 1943 quy tuï treân boán traêm ñoaøn sinh taïi ñoài Quaûng Teá gaàn chuøa Töø Hieáu ñaùnh daáu söï phaùt ñoäng phong traøo thanh nieân Phaät töû taïi ñaát Vieät(22). Ñöa tuoåi treû vaøo ñaïo Phaät, ñaây coù theå goïi laø moät trong nhöõng thaønh coâng cuûa phong traøo phuïc höng Phaät giaùo vaäy Ñöùng veà phöông dieän chính trò vaø xaõ hoäi, phong traøo Phaät giaùo 1931-1945 ñaõ laøm ñöôïc gì? Naêm 1935, Phan Khoâi noùi oâng böïc mình vì "caùc hoäi Phaät giaùo xöù ta cöù im æm maø chaúng laøm gì heát". OÂng ñaõ noùi ñöôïc söï thaät: phong traøo Phaät giaùo khoâng tröïc tieáp vaän ñoäng chính trò. Khoâng nhöõng Phan Khoâi, moät ngöôøi ngoaøi Phaät giaùo ñaõ noùi nhö vaäy maø nhieàu ngöôøi trong giôùi Phaät giaùo cuõng noùng ruoät noùi nhö vaäy. Hoï cho raèng caùc hoäi Phaät giaùo ñi chaäm nhö ruøa; noäi moät vieäc thoáng nhaát caùc hoäi thaønh moät toång hoäi maø cuõng khoâng laøm ñöôïc, noùi gì ñeán can thieäp vaøo tình hình chính trò vaø kinh teá. Baùo Phaùp AÂm, cô quan cuûa hoäi Tònh Ñoä Cö Só, xuaát baûn taïi Nam Kyø (23) ñaõ nhieàu laàn noùi leân söï noùng ruoät ñoù: Kyù giaû Quoác Trí cuûa baùo naøy vieát: "Caùc ngaøi ñònh chaán höng Phaät hoïc ñeå caûi taïo neàn taûng ôû nöôùc ta, gaây thaønh moät theá löïc maø öùng phoù vôùi thôøi cô, hay laø ñònh lieân laïc caùc phaàn töû Phaät gia laïi laøm moät caùi ñaïi ñoaøn ñeå duy trì laáy caùi theá löïc cho moät boïn ngöôøi quen ngheà buoân thaàn baùn Phaät? Caùc ngaøi ñònh chaán höng Phaät hoïc ñeå roài ñaøo chuù cho nöôùc Nam moät boïn ngöôøi coù ñöùc hy sinh, xaû kyû, nhaãn naïi, maïo hieåm nhö Ñöùc Phaät Thích Ca, hay seõ taïo thaønh cho nöôùc Nam veà sau moät boïn tín ñoà Phaät giaùo nhö ôû caùc nöôùc Mieân Laøo?"(24). Kyù giaû Ñoâng Giao trong moät baøi nhan ñeà Chaán Höng Phaät Giaùo Phaûi Thöïc Haønh Theá Naøo Môùi Thaáy Keát Quaû nhaéc ñeán tai naïn chieán tranh daây döa treân theá giôùi, ñeán nhöõng caûnh ngheøo ñoùi, beänh hoaïn, doát naùt trong xöù, ñeán gaàn möôøi naêm chaán höng Phaät giaùo, roài keát luaän laø cuoäc chaán höng khoâng coù keát quaû vì lyù do caùc haøng laõnh ñaïo Phaät giaùo chæ lo töông lai maø khoâng lo hieän taïi, chæ troïng tinh thaàn maø boû queân thöïc teá, khoâng ñeà ra ñöôïc nhöõng chöông trình vaø phöông phaùp thöïc haønh cuï theå. OÂng vieát: "Cuoäc chaán höng Phaät giaùo khoâng coù aûnh höôûng, khoâng coù keát quaû, bôûi vì khoâng thieát thöïc vôùi xaõ hoäi nhaân sinh, chæ noùi suoâng trong baùo chí saùch vôû maø thoâi chöù khoâng coù thöïc haønh"(25). Trong luùc ñoù taïp chí Tieán Hoùa cuûa hoäi Phaät Hoïc Kieâm Teá ôû Raïch Giaù keâu goïi caûi caùch Phaät giaùo moät caùch trieät ñeå, nghóa laø phaûi huûy boû hình thöùc ñaàu troøn aùo vuoâng cuûa taêng só, thieát laäp taân taêng nhö ôû Nhaät Baûn, tham döï vaøo caùch maïng xaõ hoäi. Kyù giaû Giaùc Tha khoâng muoán ñaïo Phaät mang hình thöùc moät toân giaùo nöõa, maø phaûi xuaát hieän ra nhö moät ñöôøng loái soáng. OÂng vieát: "Phaät giaùo muoán khoûi {sa} vaøo voøng toäi aùc cuûa toân giaùo, muoán vónh vieãn toàn taïi cöùu khoå cho theá gian, thì Phaät giaùo phaûi hoaøn toaøn caûi caùch... Hieän nay nhaân loaïi ham chuoäng khoa hoïc vaø trieát lyù môùi: hoï yeâu caàu thöïc hieän theá giôùi hoøa bình haïnh phuùc, laø phaûi thôøi cho Phaät giaùo côûi boû caùi loát toân giaùo cuõ ñaëng loøi caùi maët thaät cuûa mình"(26). Nhìn hoaøn caûnh ñaát nöôùc thôøi ñoù, ta coù theå thoâng caûm ñöôïc deã daøng cho söï noùng ruoät cuûa nhöõng ngöôøi nhö Phan Khoâi, Quoác Tri, Ñoâng Giao vaø Giaùc Tha, vaø ta cuõng caûm thaáy caùc hoäi Phaät giaùo ñi chaäm quaù. ÔÛ ñaây, ta haõy xeùt nhöõng lyù do ñaõ khieán cho phong traøo Phaät giaùo khoâng ñi nhanh ñöôïc nhö nhöõng ngöôøi kia mong muoán. Tröôùc heát laø söï coù maët cuûa nhöõng phaàn töû höõu khuynh trong caùc hoäi. Ñaây laø moät söï thöïc, thôøi naøo cuõng coù. Nhöõng phaàn töû naøy xem moät chöù vò nhö hoäi tröôûng hay phoù hoäi tröôûng cuûa moät caùi hoäi laø moät theá ñöùng trong xaõ hoäi vaø hoï khoâng bao giôø chaáp nhaän söï ñöông ñaàu vôùi nhöõng theá löïc chính trò kinh teá thoáng trò. Hoäi Nam Kyø Nghieân Cöùu Phaät Hoïc vôùi oâng phoù nhì hoäi tröôûng Traàn Nguyeân Chaán laø moät ví duï cuï theå. Lyù do thöù hai laø moät soá ngöôøi laõnh ñaïo caùc hoäi cho raèng thaø ñi chaäm hôn laø ñeå cho hoäi phaûi bò giaûi taùn hoaëc tan raõ. Quan nieäm naøy cuõng haøm chöùa chuùt ít söï thöïc, nhöng cuõng phaûn chieáu söï lo aâu thaùi quaù veà söï toàn vong cuûa moät toå chöùc. moät caùi hoäi laäp neân laø ñeå coù phöông tieän thöïc hieän moät öôùc voïng naøo ñoù,nhöng khi ñaõ coù hoäi roài thì ngöôøi ta laïi lo laéng cho söï toàn vong cuûa hoäi, thaønh ra hoäi caøng ngaøy caøng trôû neân moät cöùu caùnh hôn laø moät phöông tieän. Lyù do thöù ba laø coù nhöõng ngöôøi "chaán höng Phaät giaùo laø vì Phaät giaùo chöù khoâng phaûi vì nhaân sinh" nhö Ngoä Khoâng ñaõ leân aùn trong baøi vieát veà Phaät Giaùo Vaø Xaõ Hoäi trong taïp chí Phaùp AÂm(10). Phaùp AÂm, cuõng nhö Tieán Hoùa, phaûn chieáu thao thöùc muoán xem ñaïo Phaät laøm caùch maïng xaõ hoäi. Hai taïp chí naøy coù theå goïi laø taû khuynh trong phong traøo Phaät giaùo. Tieác thay, goác reã Phaät giaùo cuûa hoï khoâng ñöôïc vöõng chaõi, vaø theá lieân hôïp cuûa hoï ñoái vôùi caùc löïc löôïng quaàn chuùng Phaät töû thôøi ñoù coøn quaù mong manh. Phaùp AÂm chæ xuaát baûn ñöôïc töø ñaàu naêm 1937 ñeán giöõa naêm 1938 laø ñoùng cöûa. Tieán Hoùa cuõng chæ xuaát hieän ñöôïc töø ñaàu naêm 1938 ñeán giöõa naêm 1939 roài bò ñoùng cöûa. Hoäi Phaät Hoïc Kieâm Teá chöùng minh ñöôøng loái nhaäp theá cuûa mình baèng caùch toå chöùc phaùt thuoác, chaån teá, nuoâi döôõng coâ nhi. Nhöng hoäi cuõng ngaám ngaàm toå chöùc khaùng chieán baïo ñoäng. Chuøa Tam Baûo ôû Raïch Giaù bò nhaân vieân maät thaùm Phaùp vaây baét, luïc soaùt. Hoï tìm ra ñöôïc nhieàu taïc ñaïn noäi hoùa vaø truyeàn ñôn caùch maïng. Hoøa thöôïng Trí Thieàn, hoäi tröôûng cuûa hoäi cuøng nhieàu coäng söï bò baét bôù, tra taán, vaø cuoái cuøng bò ñaøy ra Coân Ñaûo. AÛnh höôûng cuûa hoä Phaät Hoïc Kieâm Teá, vì vaäy, cuõng khoâng ñöôïc saâu roäng vaø laâu daøi. Neáu chaáp nhaän moät ñöôøng loái tranh ñaáu baát baïo ñoäng ñeå Tònh Phaïn cô sôû quaàn chuùng vaø gaây yù thöùc saâu roäng trong quoác daân, chaéc chaén hoäi ñaõ ñaït ñöôïc nhöõng thaønh coâng lôùn lao hôn. Hoäi Phaät Hoïc Kieâm Teá coù theå goïi laø khoâng "im æm" nhö Phan Khoâi noùi, nhöng coù leõ cuõng khoâng laøm ñöôïc vieäc gì maø oâng Phan mong ñôïi. (1)Ñaïo
duï caùm Cô Ñoác laàn thöù
nhaát coù caâu: "Ñaïo roãi cuûa
ngöôøi Taây laøm meâ h oaëc loøng
ngöôøi ta. Giaùo só Gia Toâ laøm
taø vaïy nhaân taâm, phaù hoaïi myõ
tuïc, thaät laø moät moái haïi lôùn
cho nöôùc nhaø" (Ñaøo Trinh Nhaát
trích daãn trong Vieät Nam Taây Thuoäc
Söù, Saøi Goøn, 1937
(2)Naêm
1885, quaân ñoäi Phaùp töø Vinh vaø
Ñoàng Hôùi keùo ra baén gieát
vaø taøn phaù caùc chuøa chieàn
Phaät giaùo roài taäp trung ngöôøi
Coâng giaùo veà gaàn thaønh ñeå
chieâu moä vaøo binh nguõ. Caù laõnh
tuï vaên thaân ñaõ ra leänh ñoát
phaù nhaø thôø ñeå traû thuø
quaân Phaùp xuùi giaùo daân ñoát
phaù chuøa chieàn laø nhöõng caên
cöù khaùng chieán cuûa phong traøo
Caàn vöông. Nhieàu ngöôøi Coâng
giaùo vì phaån uaát quay laïi choáng
ñoái khaùng chieán.
(4)Voõ
Tröù laø ñeä töû cuûa moät
vò taêng só ñöôïc goïi
laø "thaày Ñaù Baïc". Vò naøy
tu taïi moät hang ñoäng treân daõy Tröôøng
Sôn goïi laø hang Ñaù Baïc, ôû
vaøo khoaûng giöõa hai huyeän Phuø
Myõ vaø Phuø Caùt tænh Bình Ñònh.
Khoâng bieát "thaày Ñaù Baïc" phaùp
danh laø gì, thuoäc heä phaùi naøo,
chæ bieát oâng laø moät sôn taêng
chuyeân tu tònh coác, luùc ñeán
tu ôû hang Ñaù Baïc thì ñaõ
vaøo khoaûng baûy möôi tuoåi. Naêm
1894 ôû Bình ñònh coù naïn
oân dòch, ngöôøi cheát nhö raï,
"thaày Ñaù Baïc" rôøi hang Ñaù
Baïc xuoáng chuøa Chaùnh Danh nuùi Baø
Chaèn, baét ñaàu trò beänh cho
thuoác. OÂng chöõa ñeán ñaâu
laønh ñeán ñoù, khieán danh tieáng
oâng noåi nhö coàn trong hai tænh Phuù
Yeân vaø Bình Ñònh. Haøng chuïc
ngaøn ngöôøi ñoå xoâ tôùi
chuøa Chaùnh Danh ñeå xin thuoác. Trong
soá nhöõng ñeä töû cuûa
oâng, Voõ Tröù laø ngöôøi
hoaït baùt hôn caû. Voõ Tröù
ñaõ töøng laøm lyù tröôûng
laøng Nhaân AÂn, phuû Tuy Phöôùc,
Bình Ñònh. Ta cuõng khoâng bieát
phaùp danh cuûa oâng laø gì. Chaéc
haún "thaày Ñaù Baïc" ñaõ
ñoùng moät vai troø quan troïng trong cuoäc
vaän ñoäng khôûi nghóa, vì sau
ñoù chính quyeàn ra leänh caám
tuï taäp ôû chuøa Chaùnh Danh vaø
troùc naõ oâng. Naêm 1895 ngöôøi
ta tìm ñöôïc thi theå oâng treân
nuùi Baø Chaèn. Chính quyeàn an taâm
khi nghe tin aáy, nhöng chính töø ñoù
veà sau Voõ Tröù môùi baét
ñaàu töï thaân ñieàu khieån
cuoäc vaän ñoäng. Cuoäc khôûi nghóa
naêm 1898 laø keát quaû cuûa moät
buoåi hoïp bí maät toå chöùc vaøo
raèm thaùng Baûy naêm Ñinh daäu (1897)
taïi chuøa Töø quang ôû nuùi
Ñaù Traéng, Soâng Caàu, vôùi
söï hieän dieän cuûa caùc taêng
só , caùc vò thaân hoøa vaø nho
só Traàn cao Vaân
(*)Phong
traøo thöïc teá coøn laø ra Ngheä
- Tænh vaø buøng leân döõ doäi
ôû ñaây vaøo naêm 1908. Ngöôøi
caàm ñaàu phong traøo laø Nguyeãn
Haøng Chi (Can Loäc, Haø Tænh) bò xöû
cheùm. Moät ngöôøi khaùc ít
bieát teân tuoåi hôn laø Trònh Khaéc
Laäp (Nghi Xuaân, Haø Tænh) cuõng bò
xöû cheùm. Coøn caùc vò khaùc
nhö Ngoâ Ñöùc Keá, Ñaëng
Nguyeân Caån, Leâ Vaên Huaân ñeàu
bò baét ñi ñaøy cuøng vôùi
Huyønh Thuùc Khaùng ôû Quaûng Nam
(N.H.C).
(*)Theo
Huyønh Vaên Toøng: Lòch söû baùo
chí Vieät Nam. Trí Ñaêng, Saøi
Goøn, 1973, thì tôø baùo naøy
ra soá 1 ngaøy 1-8-1901 (N.H.C).
(**)Theo
Nguyeãn Ngu Í: 100 naêm baùo chí Vieät
Nam, Baùch khoa, soá 25, ra ngaøy 15-1-1966, Saøi
Goøn, thì tôø baùo naøy ra ñôøi
töø 1905 (N.H.C)
(11)Leâ
Dö hieäu Sôû Cuoàng laø moät nhaø
vaên. OÂng vaø Phan Baù Ngoïc (con cuûa
Phan Ñình Phuøng) ñaõ töøng
bò Phan Boäi Chaâu nghi ngôø laø
nhöõng ngöôøi chòu thoûa hieäp
vôùi thöïc daân Phaùp trong coâng
cuoäc vaän ñoäng phong traøo "Phaùp
Vieät Ñeà Hueà".
(18)Ban
Ñoàng AÁu Phaät töû naøy goàm
coù 52 em vöøa nam vöøa nöõ,
huaán luyeän taïi chuøa Phöôùc
Ñieàn. Nhaïc só Böûu Baùc phuï
traùch daïy nhaïc cho caùc em. Baøi Haûi
Trieàu AÂm do Böûu Baùc saùng
taùc laø baûn nhaïc leã Phaät giaùo
ñaàu tieân vieát baèng pheùp kyù
aâm Taây phöông. Baøi naøy sau ñöôïc
Gia ñình Phaät hoùa Phoå giaûn löôïc
hoùa vaø trôû thaønh baøi Traàm
Höông Ñoát. Tuy Traàm Höông
Ñoát deã haùt hôn Haûi Trieàu
AÂm nhöng tính chaát leã nhaïc
daân toäc vaø Phaät giaùo trong baøi
Traàm Höông Ñoát bò hy sinh
ñeán quaù nöûa. Thaät laø moät
ñieàu ñaùng tieác. Lôøi
cuûa Haûi Trieàu AÂm nhö sau:
Traàm
höông ñoát, xoâng ngaùt möôøi
phöông
Vaân
vaân khoùi keát maây laønh cuùng
döôøng
Caàu
caàu xin leân kim ñaøi quang minh
Ngôøi
ñeøn Tueä so saùng cuøng quaàn
sinh
Voøi
voïi ñaøi sen uyeån chuyeån haøo
quang
Quy
taâm quyø döôùi kim dung ngoïc töôùng
huy hoaøng
Kính
daâng hoàng dieäp lieân hoa muoân caønh
Chuùng
con taâm thaønh xöng döông voâ löôïng
hoàng danh
Hoaøng
ñaïo dieäu huyeàn ñaõ lan truyeàn
nôi cuøng nôi
Ñeàu nhôø chaân lyù phaù voâ minh thoaùt luaân hoài Nguyeän caàu quaàn sinh ly con ñöôøng laàm meâ Mau mau thaønh ñaïo tam muoäi tam boà ñeà Nam moâ Boån Sö Thích Ca Maâu Ni Phaät (23)Hoäi
Tònh Ñoä Cö Só thaønh laäp naêm
1936 ñaët truï sôû taïi chuøa
Taân Höng Long, Chôï Lôùn. Taïp
chí Phaùp AÂm, soá ñaàu
ra vaøo thaùng Hai 1937, do moät soá cö
só coù taân hoïc chuû tröông,
trong doù coù Traàn Huyønh, Phan Hieàn
Ñaïo vaø Phaïm Ñình Vónh.
|