Coâng ñaàu cuûa phong traøo chaán höng thuoäc veà thieàn sö Khaùnh Hoøa. OÂng sinh naêm 1877 taïi laøng Phuù Leã tænh beán Tre, xuaát gia naêm 19 tuoåi taïi chuøa Khaûi Töôøng. Sau ñoù oâng ñöôïc ñöa veà chuøa Kim Cang ôû Taân An vaø laøm leã theá ñoävôùi thieàn sö Chaùnh Taâm. Naêm naêm sau, oâng ñöôïc ñöa veà chuøa Long Trieàu vaø hoïc Phaät vôùi thieàn sö Ñaït Thuïy. Y chæ sö ñaàu tieân cuûa oâng laø thieàn sö Chôn Taùnh, truù trì chuøa Tieân Linh ôû Beán Tre. Sau khi ñaéc phaùp oâng ñöôïc thieàn sö Chôn Taùnh uûy nhieäm coâng vieäc truù trì chuøa Khaûi Töôøng. Khi thieàn sö Chôn Taùnh tòch, oâng veà laøm truù trì chuøa Long Phöôùc. Naêm 1907 oâng veà truù trì chuøa Tieân Linh. OÂng ñaéc phaùp vôùi thieàn sö Ñaït Thuïy vaø coù phaùp hieäu laø Nhö Trí. OÂng raát coù chí caàu hoïc, heã nghe ôû ñaâu coù böïc cao taêng laø tìm tôùi ñeå hoï thoï giaùo. Naêm hai möôi taùm tuoåi, trong kyø keát haï taïi chuøa Long Hoa ôû quaän Goø Vaáp, gia Ñònh, oâng ñöôïc môøi giaûng kinh Kim Cöông Chö Gia cho ñaïi chuùng. Ñaây laø laàn ñaàu oâng laøm giaûng sö Phaät hoïc. OÂng ñöôïc caùc baäc toân tuùc khen ngôïi vaø töø ñoù tieáng taêm cuûa oâng ñöôïc ñoàn xa.

Chí nguyeän chaán höng Phaät giaùo cuûa oâng phaùt sinh vaøo khoaûng naêm oâng ñöôïc boán möôi tuoåi. OÂng du haønh khaép caùc toå ñình vaø Nam Kyø ñeå gaây yù thöùc chaán höng vaø keâu goïi söï hôïp taùc cuûa caùc baäc toân tuùc. OÂng lieân keát ñöôïc moät soá caùc vò cao taêng ñoàng chí, trong soá ñoù coù Hueä Quang, Phaùp Haûi vaø Khaùnh Anh, nhöõng ngöôøi ñaõ coäng taùc chaët cheõ vôùi oâng trong suoát thôøi kyø hoïat ñoäng cuûa oâng sau naøy. Naêm 1923 trong moät buoåi hoïp cuûa ñaïi dieän caùc toå ñình taïi chuøa Long Hoøa ôû Traø Vinh, döôùi söï höôùng daãn cuûa oâng, moät toå chöùc taêng só ñöôïc thieát laäp goïi laø hoäi Luïc Hoøa lieân Hieäp vôùi muïc ñích laø vaän ñoäng thaønh laäp moät hoäi Phaät giaùo Vieät Nam Toaøn Quoác laøm cô sôû chaán höng Phaät giaùo. Trong soá nhöõng ngöôøi coäng söï cuûa oâng, coù moät vò taêng só treû ñaày nhieät huyeát teân laø Thieän Chieáu. Thieän Chieáu khaùc haún vôùi haàu heát caùc taêng só ñöông thôøi, vì oâng laø ngöôøi taân hoïc xuaát gia. Naêm 1927, Thieän Chieáu ñöôïc oâng göûi ra Baéc ñeå vaän ñoäng. Taïi ñaây, Thieän Chieáu ñaõ tieáp xuùc vôùi caùc toå ñình Linh Quang, Hoàng Phuùc, Tieân Löõ v.v..., nhöng gaëp nhieàu trôû ngaïi, cuoäc vaän ñoäng baát thaønh.

Sau muøa an cö taïi Quy Nhôn, Khaùnh Hoøa trôû veà Nam ñeà nghò khôûi xöôùng phong traøo ôû Nam Kyø tröôùc. Naêm 1928 oâng cuøng ba vò taêng só ñoàng chí laø Töø Nhaãn, Chôn Hueä vaø Thieän Nieäm lo toå chöùc vieäc xaây döïng Thích Hoïc Ñöôøng vaø Phaät Hoïc Thö Xaõ taïi chuøa Linh Sôn ñöôøng Duaumonht Saøi Goøn. Naêm 1929, Khaùnh Hoøa vaø Thieän Chieáu laïi vaän ñoäng giôùi cö só höõu taâm ôû Traø Vinh göûi mua cho Thö Xaõ moät boä Tuïc Taïng Kinh goàm 750 taäp vaø an trí taïi chuøa Linh Sôn. Naêm 1929, Khaùnh Hoøa cho aán haønh moät taäp san Phaät hoïc baèng quoác ngöõ laáy teân laø Phaùp AÂm. Phaùp AÂm ñaët cô sôû taïi chuøa Xoaøi Hoät Myõ Tho, döïa treân söï uûng hoä kinh teá cuûa boån ñaïo chuøa naøy. Ñoù laø tôø baùo Phaät ñaàu tieân baèng quoác ngöõ taïi Vieät Nam. Soá ñaàu ra ñöoøi ngaøy 13.8.1929. Nhöng Thieän Chieáu cho töø baùo aáy laø "xöa" quaù, cho neân oâng töï yù vaän ñoäng xuaát baûn moät vaên taäp laáy teân laø Phaät Hoùa Taân Thanh Nieân, nhaém tôùi giôùi thanh nieân trí thöùc. Tôø naøy ñaët caên cöù taïi chuøa Chuùc Thoï ôû Xoùm Gaø (Gia Ñònh). Trong khi coâng vieäc vaän ñoäng xaây döïng Thích hoïc ñöôøng ñang ñöôïc xuùc tieán thì Khaùnh Hoøa cuøng caùc baïn ñoàng chí quyeát ñònh thaønh laäp moät hoäi Phaät hoïc ñeå laøm baøn ñaïp cho söï tieán tôùi thaønh laäp Phaät giaùo Toång Hoäi. OÂng trieäu taäp caùc ñoàng chí, vaø vôùi söï coäng taùc cuûa moät soá cö só taïi Saøi goøn nhö caùc oâng Phaïm Ngoïc Vinh, Huyønh Vaên Quyeàn, Traàn Nguyeân Chaán, Traàn Vaên Khueâ, Nguyeãn Vaên Nhôn, Leâ Vaên Phoå vaø Nguyeãn Vaên Caàn... thaønh laäp hoäi Nam Kyø Nghieân Cöùu Phaät Hoïc. Hoài ñoù Khaùnh Hoøa ñaõ ñöôïc naêm möôi laêm tuoåi. Hoäi Nam Kyø Nghieân Cöùu Phaät Hoïc ñöôïc thaønh laäp naêm 1931, ñieàu leä cuûa hoäi ñöôïc pheâ y ngaøy 26 thaùng Taùm naêm aáy. Thieàn sö Töø Phong chuøa Giaùc Haûi ôû Chôï Lôùn ñöôïc baàu laøm chaùnh hoäi tröôûng. Khaùnh Hoøa giöõ traùch vuï phoù nhaát hoäi tröôûng vaø chuû nhieäm taïp chí Töø Bi AÂm. Taïp chí naøy chaøo ñôøi ngaøy 1.3.1932. Hai vò coá vaán laø thieàn sö Hueä Ñònh (71 tuoåi) vaø thieàn sö Trí Thieàn (50 tuoåi). OÂng Traàn Nguyeân Chaán laøm phoù nhì hoäi tröôûng. Chuøa Linh Sôn ôû soá 149 ñöôøng Douaumont ñöôïc laáy laøm truï sôû, ngay caïnh khu ñaát rieâng cuûa oâng Traàn Nguyeân Chaán. Ngay sau khi hoäi ñöôïc thaønh laäp, saùu caên nhaø ngoùi ñöôïc khôûi coâng xaây döïng gaàn chuøa Linh Sôn, treân khu ñaát cuûa oâng Traàn Nguyeân Chaán vôùi söï ñoàng yù cuûa oâng naøy. Khuoân vieân chuøa chaät heïp neân thö vieän cuõng ñöôïc xaây caát treân ñaát oâng Chaán. Thö vieän naøy coù teân laø Phaùp Baûo Phöông. Tuïc Taïng Kinh ñöôïc ñem an trí taïi ñaây. Thieän Chieáu laïi vaän ñoäng giôùi cö só ôû Chôï Lôùn gôûi mua theâm cho Phaùp Baûo Phöông moät Ñaïi Taïng Kinh vöøa môùi ñöôïc aán haønh taïi Trung Hoa (28)

Chöông trình cuûa Khaùnh Hoøa thaát baïi vì caùc thieàn sö ñaõ khoâng naém ñöôïc thöïc quyeàn trong hoäi. Hoäi ñaõ bò moät soá caù nhaân duøng ñòa vò trong xaõ hoäi cuûa hoï ñeå khuynh loaùt vaø höôùng daãn veà moät neûo khaùc. Ngay töø khi môùi thaønh laäp hoäi, oâng Traàn Nguyeân Chaán ñaõ vaän ñoäng môøi oâng Khrautheimer (thoáng ñoác Nam Kyø) laøm hoäi tröôûng danh döï vaø oâng Rivoal (ñoác lyù thaønh phoá Saøi Goøn) laøm phoù hoäi tröôûng danh döï vaø oâng Rivoal (ñoác lyù thaønh phoá Saøi Goøn) laøm phoù hoäi danh döï. Söï thoûa hôïp vôùi chính quyeàn laø ñeå nhaèm vaøo an toaøn vaø quyeàn lôïi cuûa hoäi. Tuy vaäy, nhöõng quyeàn lôïi ñoù khoâng coù gì ñaùng keå: söï traû laïi ruoäng ñaát caùc chuøa bò chieám höõu taïi caùc xaõ vaø söï mieãn thueá thaân cho tu só Phaät giaùo.

Thaát voïng veà hoäi Nam kyø Nghieân Cöùu Phaät Hoïc, ñaàu naêm 1933 Khaùnh Hoøa töø boû chöùc vò phoù hoäi tröôûng vaø chuû nhieäm Töø Bi AÂm. Luùc ñoù Töø Bi AÂm ñaõ ra tôùi soá 45. OÂng ruùt veà Traø Vinh ñeå cuøng caùc thieàn sö Hueä quang vaø Khaùnh Anh möu toan tìm con ñöôøng môùi. Moät vò thieàn sö ôû chuøa Thieân Phöôùc quaän Traø OÂn teân laø Chaùnh Taâm ñöôïc môøi giöõ chöùc chuû nhieäm Töø Bi AÂm. Tuy vaäy nhôø söï hôïp taùc cuûa caùc thieàn sö Bích Lieân vaø Lieân Toân maø Töø Bi AÂm coøn ñoùng ñöôïc moät vai troø hoaèng phaùp ñaùng keå. Töø Bi AÂm khoâng ñoùng goùp ñöôïc gì trong vieäc xaây döïng yù thöùc vaên hoùa daân toäc, nhöng trong möôøi naêm trôøi cuõng ñaõ laøm ñöôïc coâng vieäc phoå thoâng hoùa Phaät hoïc baèng quoác ngöõ.

Thieàn sö Bích Lieân teân laø Nguyeãn Troïng Khaûi sinh naêm 1876. Khi nhaän laøm chuû buùt Töø Bi AÂm oâng ñaõ naêm möôi baûy tuoåi. Naêm ba möôi moát tuoåi oâng ñaäu tuù taøi Nho hoïc, vaø naêm ba möôi boán tuoåi oâng ñaäu tuù taøi Nho hoïc moät laàn nöõa. OÂng xuaát gia naêm 1919 taïi chuøa Thaïch Sôn ôû Quaûng Ngaõi, phaùp danh laø Chôn Giaùm, töï laø Ñaïo Quang, hieäu laø Trí Haûi. Bích Lieân chæ laø teân ngoâi chuøa maø oâng khai saùng vaø truù trì sau khi oâng xuaát gia. Naêm 45 tuoåi, oâng ñaéc phaùp vôùi hoøa thöôïng Hoaèng Thaïc chuøa Thaïch Sôn. chuyeân veà Tònh Ñoä Toâng, oâng ñaõ saùng taùc caùc saùch sau ñaây baèng chöõ Haùn: Lieân Toâng Thaäp Nieäm Yeáu Laõm, Tònh Ñoä Huyeàn Caûnh, Taây Song Kyù, Tích Laïc Vaên. OÂng cuõng saùng taùc nhieàu baèng chöõ Noâm. Quy Sôn Caûnh Saùch vaø Moâng Sôn Thí Thöïc Khoa Nghi laø hai taùc phaåm dòch Noâm noåi tieáng hôn caû trong soá naøy. Vaên Noâm oâng raát chænh ñoán. Ta haõy ñoïc moät ñoaïn trong Moâng Sôn Thí Thöïc Khoa Nghi:

Trong caùc taäp san Töø Bi AÂm vaø Tam Baûo, Bích Lieân coøn vieát nhieàu baøi Phaät phaùp baèng thô luïc baùt. Naêm 1938, oâng ñöôïc môøi veà laøm giaùo sö taïi Phaät hoïc ñöôøng Long Khaùnh ôû Quy Nhôn. OÂng maát taïi chuøa Bích Lieân naêm 1950, thoï baûy möôi boán tuoåi. Sau ñaây laø baøi keä truyeàn thöøa cuûa oâng:

Thieàn sö Lieân Toân sinh naêm1882 ôû Bình Ñònh. OÂng teân laø Voõ Traáp, ba möôi tuoåi ñaäu tuù taøi Nho hoïc. Naêm ba möôi baûy tuoåi oâng xuaát gia taïi chuøa Tònh Laâm, hoïc vôùi thieàn sö Töø Maãn, ñöôïc phaùp danh laø Nhö Phöôùc, töï laø Giaûi Tieàm, hieäu laø Huyeàn Y Ù. Lieân Toân chæ laø teân chuøa nôi oâng truù trì, ôû laøng Höng Trò, quaän Phuø Caùt, do oâng laäp neân naêm oâng boán möôi moát tuoåi.

OÂng coù saùng taùc Ñaùo Lieân Thaønh Loä baèng chöõ Haùn, hieän chöa tìm laïi ñöôïc. Saùng taùc chöõ Noâm cuûa oâng coù: Sa Di Luaät Dieãn Nghóa, A Di Ñaø Kinh Dieãn Nghiöõa, Kim Cang Baùt Nhaõ Dieãn Nghóa. Taùc phaåm thô Chöùng Ñaïo Dieõn Ca cuûa oâng hieän cuõng chöa tìm laïi ñöôïc.

OÂng vaøo Nam naêm 1931 do thö môøi cuûa hoäi Nam kyø Nghieân Cöùu Phaät Hoïc. Theo ñeà nghò cuûa Bích Lieân, naêm 1931 hoäi cuõng coù vieáuøt thö môøi moät vò taêng só coù taân hoïc laø Trí Ñoä vaøo hôïp taùc vôùi Töø Bi AÂm. Ngoaøi ba caây buùt goác Bình Ñònh, Töø Bi AÂm coøn coù ba caây buùt khaùc cuõng thuoäc giôùi taêng só: ñoù laø Thieän Dung (töø Myõ Tho), Giaùc Nhöït (töø Caàn Thô) vaø Nhöït Chaùnh (Saøi Goøn). Ñeå uûng hoä cho tôø baùo, chuû nhieäm Töø Bi AÂm laø Chaùnh Taâm ñaõ cuùng ruoäng chuøa Thieân Phöôùc do oâng truù trì vaøo hoäi Nam Kyø Nghieân Cöùu Phaät Hoïc. Taïp chí Töø Bi AÂm coù theå noùi laø ñoùng goùp ñaùng keå gaàn nhö duy nhaát cuûa Hoäi Nam Kyø Nghieân Cöùu Phaät Hoïc. Tuy nhieân, Bích Lieân vaø Trí Ñoä khoâng laøm vieäc ñöôïc maõi vôùi hoäi naøy. Cuoái naêm 1936, Bích Lieân trôû veà Bình Ñònh, nhaän chöùc giaùo thoï cho Phaät hoïc ñöôøng chuøa Long Khaùnh, Quy Nhôn; Trí Ñoä cuõng veà Bình Ñònh vaø sau ñoù ra Hueá daïy tröôøng An Ban Phaät hoïc ôû Baùo Quoác.

Sau hai khoùa nöõa ôû chuøa Thieân Phöôùc (Traø OÂn) vaø chuøa Vieân Giaùc (Beán Tre): lôùp Phaät hoïc naøy bò tan raõ vaøi lyù do thieáu taøi chính. Luùc aáy Khaùnh Hoøa thaáy raèng caàn phaûi thaønh laäp moät hoäi Phaät hoïc coù ñoâng ñaûo hoäi vieân ñoùng goùp taøi chính thöôøng tröïc môùi coù theå duy trì ñöôïc moät Phaät hoïc ñöôøng. OÂng beøn cuøng caùc phaùp höõu thaønh laäp hoäi Löôõng Xuyeân Phaät Hoïc taïi Traø Vinh. Coäng taùc vôùi hoï coù moät soá caùc vò cö só maø hoï choïn löïa trong giôùi coù nhieàu ñaïo taâm nhaát: Nguyeãn Vaên Khoûe, Traàn Vaên Giaùc, Phaïm Vaên Lieâu, Huyønh Thaùi Cöûu, Ngoâ Trung Tín vaø Phaïm Vaên Luoâng. Ban ñaàu, moät baûn ñieàu leä cuûa ban "Cai quaûn taïm thôøi" ñöôïc coâng boá ngaøy 1.3.1934; oâng Huyønh Thaùi Cöûu ñöùng ra laøm tröôûng ban. Sau khi giaáy pheùp ñöôïc kyù ngaøy 13.8.1934 thì thieàn sö An Laïc chuøa Vónh Traøng, Myõ Tho ñöôïc baàu laøm hoäi tröôûng.

Duy Taâm thöôøng leân tieán keâu goïi thaønh laäp moät Phaät Giaùo Toång Hoäi ñeå thoáng nhaát toå chöùc Phaät Giaùo Vieät Nam. Töø cuoái naêm 1937 trôû ñi, trong soá naøo Duy Taâm cuõng coù baøi baøn veà vaán ñeà thaønh laäp Phaät Giaùo Toång Hoäi. Hoäi Löôõng Xuyeân Phaät Hoïc coù nhieàu lieân laïc thaân höõu vôùi hoäi An Nam Phaät Hoïc vaø vôùi sôn moân Thöøa Thieân. Naêm 1936, hoäi göûi boán hoïc taêng xuaát saéc ra hoïc tröôøng Sôn Moân Phaät Hoïc (31). Naêm 1939 laïi gôûi ra theâm saùu vò nöõa (32). Tröôøng cuûa hoäi bò ñoùng cöûa trong maáy thaùng vì thieáu taøi chính, sau nhôø coù moät nöõ cö só ôû Ña Kao laø baø Thaùi Vaên Hieäp phaùp danh laø Chaân Nhaät nhaän trôï caáp baûy möôi laêm ñoàng moät thaùng cho neân môùi môû cöûa laïi ñöôïc. Luùc baáy giôø hoïc taêng Hieån Thuïy ra Hueá hoïc toát nghieäp. OÂng trôû vaøo tröôøng Löôõng Xuyeân cuõng môøi theâm caùc thieàn sö Maät Theå vaø Nhö Y Ù töø Thöøa Thieân vaøo ñeå phuïc löïc giaûng daïy Phaät phaùp. Nhöng ñeán cuoái naêm 1941, tröôøng laïi bò ñoùng cöûa vì thieáu taøi chính, vaø hoäi Löôõng Xuyeân Phaät Hoïc chæ coøn ñuû söùc duy trì nhöõng lôùp tieåu hoïc taïi caùc chi hoäi ñòa phöông nhö Sa Ñeùc, Phuù Nhuaän vaø Keá Saùch.

Nhöõng lieân heä giöõa hoäi Löôõng Xuyeân Phaät Hoïc vaø Nam Kyø Nghieân Cöùu Phaät Hoïc khoâng ñöôïc toát ñeïp. Traàn Nguyeân Chaán vì khoâng öa söï hieän dieän cuûa hoäi Löôõng Xuyeân, neân ñaõ coù laàn kích baùc hoäi vaø taïp chí Duy Taâm treân baùo Töø Bi AÂm. Taïp chí Tieáng Chuoâng Sôùm xuaát baûn taïi Haø Noäi trong soá 16 ra ngaøy 24.1.1936 coù ñaêng moät böùc thö ngoû göûi oâng Traàn Nguyeân Chaán veà vieäc Töø Bi AÂm baøi baùc hoäi Löôõng Xuyeân Phaät Hoïc, khuyeân oâng Chaán chaám döùt nhöõng haønh ñoäng naøy. Böùc thö do vò truù trì moät ngoâi chuøa teân laø Baûo Long taïi Takeo Nam Kyø kyù teân (33).

Naêm 1934, thieàn sö Khaùnh Hoøa lui veà chuøa Vónh Böûu ôû Beán Tre. Tuy ñaõ giaø yeáu, oâng vaãn toå chöùc ñöôïc moät Phaät hoïc ñöôøng cho ni chuùng. Ñaây laø tröôøng hoïc ñaàu tieân cho ni giôùi taïi Nam Kyø. Naêm 1947, oâng veà chuøa Tuyeân Linh cuõng ôû Beán Tre, vaø vieân tòch ôû ñaây vaøo ngaøy möôøi chín thaùng saùu aâm lòch. OÂng thoï baûy möôi tuoåi. Naêm 1955, thieàn sö Hueä Quang, ngöôøi ñoàng chí thaân caän cuûa oâng, luùc baáy giôø ñang laøm phaùp chuû cuûa Giaùo Hoäi Taêng Giaø Nam Vieät, höôùng daãn moät phaùi ñoaøn ñeán chuøa Tieân Linh vaø hoïp cuøng moân ñoà cuûa chuøa, laøm leã traø tyø linh coát cuûa oâng. Ñoù laø vaøo ngaøy 11 thaùng ba aâm lòch. Tro vaø xaù lôïi cuûa oâng ñöôïc toân trí taïi chuøa Tuyeân Linh.

Trong suoát hai möôi laêm naêm trôøi, Khaùnh Hoøa luoân luoân haêng haùi trong coâng nghieäp phuïc höng Phaät giaùo.

Ñöôøng loái cuûa oâng laø moät ñöôøng loái oân hoøa. OÂng thöôøng traùnh nhöõng cuoäc buùt chieán vaø tranh luaän. OÂng soáng raát giaûn dò. Luùc gaàn tòch dieät, oâng caên daën chæ neân taãn lieäm oâng vôùi boä y haäu vaûi thöôøng, khoâng ñöôïc duøng vaûi luïa, khoâng ñöôïc laøm long vò sôn son theáp vaøng. Caùc ñoàng chí cuûa oâng nhö Hueä Quang, Khaùnh Anh vaø Phaùp Haûi ñeàu raát quyù meán oâng.

Veà caùc thieàn sö Hueä Quang vaø Khaùnh Anh, ta seõ coù dòp noùi tôùi trong moät chöông sau. ÔÛ ñaây ta phaûi nhaéc tôùi thieàn sö Phaùp Haûi, moät ngöôøi ñaõ töøng trieät ñeå tuøy hyû vaø uûng hoä coâng trình cuûa Khaùnh Hoøa. Phaùp Haûi sinh naêm 1895 taïi laøng Thong Dong ôû Sa Ñeùc, teân ñôøi laø Nguyeãn Vaên An, xuaát gia naêm möôøi baûy tuoåi, hoøa thöôïng chuøa Taây Höng tòch, oâng ñeàu caàu hoïc vôùi hoøa thöôïng chuøa Long Phöôùc, Vónh Long. Naêm hai möôi taùm tuoåi, oâng truù trì chuøa Phöôùc Sôn ôû quaän Traø Cuù tænh Traø Vinh. Naêm 1933 vaø 1934, oâng ñaûm traùch vieäc giaûng daïy cho Lieân Ñoaøn Hoïc Xaõ do Khaùnh Hoøa toå chöùc taïi caùc chuøa Long Hoøa, Thieân Phöôùc vaø Vieân Giaùc. Khi hoäi Löôõng Xuyeân Phaät Hoïc thaønh laäp, oâng nhaän chöùc vuï truù trì chuøa Long Phöôùc, truï sôû cuûa hoäi ñoàng thôøi oâng cuõng laøm giaùo sö cho Phaät hoïc ñöôøng Löôõng Xuyeân. Saùu naêm sau, oâng nhaän lôøi veà truù trì chuøa Hieäp Chaâu ôû Soùc Traêng ñeå höôùng daãn Phaät söï cho chi hoäi Keá Saùch cuûa hoäi Löôõng Xuyeân Phaät Hoïc. Boán naêm sau, oâng trôû laïi chuøa Long Phöôùc. Sau khi Giaùo Hoäi Taêng Giaø Nam Vieät ñöôïc thaønh laäp taïi chuøa AÁn Quang Saøi Goøn (1951), oâng ñöôïc môøi ra laøm trò söï tröôûng cho Giaùo Hoäi taïi Vónh Long. OÂng maát naêm 1961 vaøo ngaøy moàng saùu thaùng Taùm aâm lòch, höôûng thoï saùu möôi saùu tuoåi.

Coäng taùc vôùi Khaùnh Hoøa coøn coù nhieàu vò cô sôû höõu taâm, phaàn lôùn ñeàu xuaát phaùt taïi Traø Vinh, trong ñoù ta phaûi keå caùc oâng Phaïm Vaên Lieâu, Nguyeãn Vaên Khoûe vaø Phaïm Vaên Luoâng. Ngoaøi ra coøn coù caùc oâng Nguyeãn Vaên Thoï (maø sau naøy xuaát gia coù phaùp hieâu laø Tröôøng Laïc, töøng phieân dòch vaø saùng taùc nhieàu taøi lieäu Phaät hoïc), Huyønh Thaùi Cöûu, Ngoâ Trung Tín, Traàn Vaên Giaùc, Thaùi Phöôùc, Thaùi Khaùnh, Löõ Long Giao, Traàn Theán vaø Nguyeãn Vaên Nhôn. Chuû buùt Duy Taâm Traàn Huyønh laø moät cö só coù kieán thöùc Phaät hoïc khaù saâu saéc, ñaõ soaïn ñöôïc nhieàu taøi lieäu giao khoa Phaät hoïc nhö boä Phaät Hoïc Giaùo Khoa Thö (hai cuoán), vaø phieân dòch nhieàu kinh ñieån Haùn töï ra quoác vaên, ñoùng goùp raát ñaùng keå cho coâng trình phoå thoâng hoùa Phaät hoïc taïi Nam Kyø.

Phaàn lôùn haønh tung cuûa thieàn sö Chí Thaønh coøn naèm trong voøng bí maät. Trong thôøi gian haønh ñaïo taïi chuøa Giaùc Vieân, khoâng ai bieát oâng xuaát thaân nhaø quyeàn quyù vaø laø ngöôøi coù hoïc. Taïi Chaâu Ñoác, suoát maáy chuïc naêm trôøi, ngöôøi chung quanh khoâng ai bieát oâng laø ngöôøi coù hoïc thöùc. Thieàn sö Phoå Hueä ôû chuøa Tònh Laâm Bình Ñònh coù vaøo thaêm vaø ôû laïi chuøa Phi Lai moät thaùng. Khaùm phaù con ngöôøi thaät cuûa Chí Thaønh, oâng laøm baøi thô sau ñaây ñeå taùn döông:

Ngö Kheâ toáng Tinh Trai ôû Vónh long cuõng laøm baøi thöo thaëng thieàn sö nhö sau:

Baát maõn vôùi hoäi Nam Kyø Nghieân Cöùu Phaät Hoïc vaø baát maõn luoán vôùi ñöôøng loái hoaït ñoäng cuûa thieàn sö Khaùnh Hoøa maø oâng cho laø oân hoøa ñeán möùc thuï ñoäng vaø coå huû, Thieän Chieáu ñi tìm con ñöôøng khaùc. Nhöng ôû ñaâu oâng cuõng gaëp nhöõng phaàn töû baûo thuû. Luùc ñoù oâng veà chuøa Höng Long ôû Ngaõ Saùu Chôï Lôùn. Sau nhöõng va chaïm lieân tieáp, oâng phaãn chí boû luoân chuøa Höng Long, côûi aùo tu, veà ôû nhaø moät ngöôøi baïn ôû Goø Vaáp teân laø cö só Thuaàn Vieân. Ñeán naêm 1936, oâng tìm veà Raïch Giaù vôùi thieàn sö Trí Thieàn, ngaøy tröôùc ñaõ töøng coäng taùc vôùi Khaùnh Hoøa vaø hoäi Nam Kyø Nghieân Cöùu Phaät Hoïc vaø ñeà ngh ò Trí Thieàn thaønh laäp moät toå chöùc Phaät Giaùo thaät söï tieán boä. Cuoái cuøng hoïi Phaät Hoïc Kieâm Teá ñöôïc thaønh laäp taïi Raïch Giaù, laáy chuøa Tam Baûo ôû laøng Vónh Thanh Vaân laøm truï sôû. Ñieàu leä cuûa hoäi Phaät Hoïc Kieâm Teá ñöôïc pheâ chuaån vaøo ngaøy 23.3.1937. Thieàn sö Trí Thieàn töùc Nguyeãn Vaên Ñoàng laøm chaùnh toång lyù cuûa hoäi. Hai chöùc vuï phoù toång lyù ñöôïc hai vò Nguyeãn Vaên Ngoï (truù trì chuøa Thaäp Phöông) vaø Ngoâ thaønh Nghóa (truù trì chuøa Phöôùc Thanh) ñaûm nhieäm. Taïp chí Tieán Hoùa cho ra soá ñaàu vaøo ngaøy ñaàu naêm naêm 1938; Phan Thanh Haø ñöùng teân chuû buùt. Thieän Chieáu khoâng giöõ chöùc vuï naøo treân maët giaáy tôø caû; oâng chæ laøm vieäc phía sau. Nhöõng baøi treân Tieán Hoùa do oâng vieát ñöôïc kyù teân baèng buùt hieäu. Chuû nhieäm cuûa Tieán Hoùa laø oâng Ñoã Kieát Trieäu.

Taïp chí Tieán Hoùa soá ra maét ñaõ ñaêng hình coâ nhi vieän naøy, moät coâ nhi vieän coù theå goïi laø coâ nhi vieän Phaät giaùo ñaàu tieân taïi Vieät Nam toå chöùc theo kieåu Taây phöông. Tieán Hoùa soá 1 cuõng ñaêng hình hoäi Phaät Hoïc Kieâm Teá cöùu trôï naïn nhaân baõo luït taïi Raïch Giaù vaø cho bieát raèng hoäi ñaõ nuoâi aên töø 200 ñeán 300 naïn nhaân baûo luït taïi truï sôû cuûa hoäi trong thôøi gian hai thaùng. Hình chuïp ngaøy 26.9.1937. Ngoaøi chuû yù muoán chöùng minh raèng hoäi Phaät Hoïc Kieâm Teá khoâng phaûi laø hoäi "chòu noùi suoâng", Tieán Hoùa laïi tuyeân boá raèng tôø baùo khoâng nhöõng seõ "tuyeân truyeàn" cho Phaät hoïc maø coøn â€˜tuyeân truyeàn" cho "baát cöù hoïc thuyeát naøo coù ñuû phöông phaùp laøm chuùng sanh khoûi khoå ñöôïc vui". Theo Tieán Hoùa, nhöõng hoïc thuyeát naøo coù tính caùch töø bi baùc aùi thì ñeàu ñöôïc Tieán Hoùa coâng nhaän laø "Phaät phaùp" caû (34).

2- Phaät Thích Ca chæ laø baäc "saùng suoát hoaøn toaøn" trong thôøi ñaïi cuûa Ngaøi maø thoâi. Baây giôø caùi bieát cuûa nhaân loaïi ñaõ trôû thaønh roäng lôùn; phaûi naém heát taát caû nhöõng caùi bieát veà caùc khoa hoïc ngaøy nay thì môùi ñöôïc goïi laø Phaät. Veà ñòa lyù chaúng haïn, ngaøy xöa Phaät chæ bieát ñöôïc ñòa dö trong nöôùc AÁn Ñoä, ngaøy nay ta coù theå hoïc ñeå bieát ñöôïc ñòa dö caû theá giôùi. Chöõ "Phaät" baây giôø phaûi ñöôïc hieåu laø toång theå nhöõng hieåu bieát cuûa caùc ngaønh khoa hoïc chöù khoâng theå hieåu theo nghóa moät caù nhaân giaùc ngoä. Phaät ñaõ töøng noùi: "Chuùng sinh chöa thaønh Phaät thì ta khoâng theå thaønh Phaät". Caâu noùi naøy theo Tieán Hoùa, "chöùng toû raèng ñöùc Phaät Thích Ca Maâu Ni ñaõ noùi thaät vôùi chuùng ta raèng daàu caù nhaân coù saùng suoát ñeán böïc naøo cuõng chöa phaûi hoaøn toaøn saùng suoát" vaø "tri thöùc cuûa Phaät hoài thôøi ñaïi aáy khoâng baèng tri thöùc cuûa toaøn theå nhaân loaïi sau naøy"(37).

Nhöõng chuû tröông treân kia cho thaáy laäp tröôøng raát môùi meû vaø taùo baïo cuûa hoäi Phaät Hoïc Keâm Teá nhöng ñoàng thôøi cuõng chöùng toû raèng goác reã Phaät hoïc cuûa caùc lyù thuyeát gia Tieán Hoùa chöa saâu vöõng.

Ñaõ ñaønh raèng caùi khoå cuûa söï ngheøo ñoùi laø moät phaàn laø do söï thieáu hoïc vaø söï boùc loät kinh teá, nhöng hai nguyeân do ñoù khoâng phaûi laø nhöõng nguyeân nhaân duy nhaát, ñaønh raèng "Phaät" coù nghóa laø hieåu bieát nhöng caùi hieåu bieát ôû ñaây khoâng phaûi laø nhöõng tri thöùc chaát chöùa do söï hoïc hoûi, maø laø caùi bieát cuûa thaät trí baùt nhaõ giaûi phoùng ñöôïc taâm hoàn ngöôøi. Ñaõ ñaønh raèng muoán caûi taïo xaõ hoäi thì phaûi caûi taïo "caûnhâ€™, nhöng theo ñaïo Phaät "caûnh" laø moät phaàn cuûa taâm, bôûi vì "taâm caûnh baát nhò". Caùi yù thöùc maø Tieán Hoùa cho laø taâm aáy chæ laø moät trong nhöõng taùc duïng phaân bieät cuûa taâm maø thoâi. Vôùi laïi laøm sao caûi taïo "caûnh" neáu khoâng coù ñöôïc nhaän thöùc chín chaén veà yù höôùng vaø ñöôøng loái caûi taïo?

Öu ñieåm cuûa laäp tröôøng Tieán Hoùa laø söï chuù troïng tôùi haønh ñoäng. Tieác thay, Tieán Hoùa ñaõ khoâng taïo ñöôïc moät con ñöôøng thöùc hieän coù caên cöù vöõng chaõi treân nguoàn trí tueä giaùc ñaïo Phaät. Thay vì saùng taïo moät con ñöôøng tranh ñaàu baát baïo ñoäng laáy löïc löôïng ñoâng ñaûo cuûa Phaät giaùo laøm haäu thuaån, thì Tieán Hoùa möôïn con ñöôøng tranh ñaáu baïo ñoäng cuûa chuû nghóa Maùc Leâ Nin. Phuø hôïp vôùi laäp tröôøng naøy, kyù giaû Giaùc Tha lieân tieáp keâu goïi "thuû tieâu hình thöùc vaø tinh thaàn toân giaùo cuûa Phaät giaùo",(38) huûy boû taát caû nhöõng kinh saùch vaø nhöõng taäp quaùn coù khuynh höôùng höõu thaàn vaø yeám theá. Trong soá caùc kinh saùch naøy coù kinh Ñòa Taïng Boån Ngueân. Ngay töø soá 2 (thaùng Hai 1938) Tieán Hoùa ñaõ kích baùc caùc baùo Phaùp AÂm vaø Duy Taâm vì ñaõ dòch ñöng kinh ñòa Taïng. Theo Tieán Hoùa, kinh naøy coù moät noäi dung hoang ñöôøng, traùi haún vôùi caên baûn nghóa cuûa ñaïo Phaät.

Veà vaán ñeà Taêng só, Tieán Hoùa chuû tröông huûy boû truyeàn thoáng taêng só "ñaàu troïc aùo vuoâng", theo göông phaùi taân taêng ôû Nhaät Baûn Tomomatsu (Höõu Tuøng Vieân Ñeá) taïi Saøi Goøn, thaáy oâng sö treû tuoåi naøy noùi ñöôïc nhieàu ngoaïi ngöõ, tính tình baët thieäp, coù taân hoïc, bieát tuyeân boá tö töôûng môùi vôùi baùo chí... kyù giaû Töï Giaùc raát laáy laøm khaâm phuïc. OÂng khuyeân "töø raøy veà sau, ngöôøi tu Phaät neân boû haún caùi loái ñaàu troïc aùo vuoâng, theo göông caùc sö Nhaät". OÂng theâm: "Nhöng ai coù muoán aên chay hay ñoäc thaân thì tuøy yù"(40).

Nhöõng baøi baùo noùi treân cuûa Töï Giaùc vaø Giaùc Tha ñaõ khieán cho Töø Bi AÂm leân tieáng (41) raèng Tieán Hoùa laø moät taïp chí Coäng Saûn vaø thaân Nhaät. Tieán Hoùa phuû nhaän ñieàu naøy. Giaùc tha noùi ñeán tình traïng Phaät giaùo trong hai nöôùc Hoa-Nhaät, ñeán caûnh töï vieän bò taøn phaù bôûi bom ñaïn, ñeán taêng só hai nöôùc bò ñoäng vieân vaøo quaân nguõ vaø keâu goïi gaáp ruùt trieät ñeå caûi caùch Phaät giaùo ñeå traùnh cho Phaät giaùo "caùi hoïa dieät vong". OÂng ca ngôïi taùm möôi nhaân vaät Phaät giaùo Nhaät vì haønh ñoäng choáng chieán tranh maø bò chính phuû Nhaät baét giam. OÂng ñoïc ñöôïc tin naøy ôû Taân Hoa Nhaät Baùo ra ngaøy 2.6.1938. Baùo Ñoâng Phaùp ra ngaøy 13.111.1937 laïi ñaêng tin moät vò taêng só Trung Hoa laø Lieãu Nhö cuøng moät soá taêng gia nhaäp phong traøo khaùng chieán giaûi phoùng daân toäc nhaèm ñaùnh ñuoåi quaân Nhaät veà nöôùc. Giaùc Tha noùi ñeán caùc vuï naøy trong baøi Tinh Thaàn Voâ UÙy Cuûa Phaät Giaùo, vaø mong raèng Phaät töû Vieät Nam phaûi haêng haùi nhaäp theá trong tinh thaàn aáy.

Naêm 1932, luùc laøm coá vaán cho hoäi Nam Kyø Nghieân Cöùu Phaät Hoïc oâng ñaõ naêm möôi tuoåi. OÂng raát taùn ñoàng laäp tröôøng tieán boä cuûa Thieän Chieáu, vaø vui loøng xem Thieän Chieáu laø moät ngöôøi ñoàng chí. Trong thôøi gian vaän ñoäng xin pheùp thaønh laäp hoäi Phaät Hoïc Kieâm Teá, oâng ñöôïc tieáp xuùc vôùi ñoàng chí cuûa oâng Vuõ Ngoïc Hoaønh töø Sa Ñeùc tôùi (OÂng Vuõ Ngoïc Hoaønh laø nho só trong phong traøo Ñoâng Kinh Nghóa Thuïc, coù cöû nhaân Haùn hoïc, bò thöïc daân phaùp giam loûng taïi Sa Ñeùc). Ñaây laø moät trong nhöõng lyù do khieán cho chuøa Tam Baûo trôû thaønh moät caên cöù khaùng chieán bí maät. Chính Thieän Chieáu vaø nhöõng ngöôøi ñoàng chí cuûa oâng ñaõ ñem ñöôøng loái xaõ hoäi chuû nghóa tôùi cho caên cöù naøy. Ñeå toû heát loøng uûng hoä ñöôøng loái cuûa hoäi Phaät Hoïc Kieâm Teá, Trí Thieàn ñaõ laøm giaáy cuùng heát chuøa chieàn vaø taøi saûn cuûa chuøa cho Hoäi.

Troán ñöôïc veà Saøi Goøn, Thieän Chieáu boû haún vieäc theo ñuoåi phuïng söï Phaät giaùo maø chæ tieáp tuïc hoaït ñoäng cho caùch maïng choáng phaùp. Naêm 1940 oâng tham döï vaøo phong traøo Nam Kyø Khôûi Nghóa ôû Hoác Moân, Baø Ñieåm. Naêm 1942, oâng bò maät thaùm Phaùp baét ñöôïc, ñaøy ñi Coân Ñaûo. OÂng bò tra taán ñeán baïi xuoäi. Sau Caùch Maïng Thaùng Taùm 1945, oâng ñöôïc trôû veà ñaát lieàn. Trong thôøi khaùng Phaùp oâng laøm Tænh uûy tænh Goø Coâng. Naêm 1954, oâng ñi taäp keát ra Baéc. Naêm 1956, oâng laøm ôû Vieän Trieát Hoïc UÛy Ban Khoa Hoïc Xaõ Hoäi. Naêm 1965 oâng veà höu trí,.OÂng maát ôû Haø Noäi ngaøy 6 thaùng Baûy aâm lòch (naêm 1974) thoï 76 tuoåi.

"Ñau ñôùn thay! Laï luøng thaøy! Muoán beânh vöïc cho raèng Phaät giaùo khoâng phaûi laø moät ñaïo meâ tín hoang ñöôøng, thì sôø sôø ra ñoù bieát bao nhieâu laø vieäc huyeàn hoaëc dò ñoan! Muoán baøo chöõa cho Phaät giaùo khoâng phaûi laø moät ñaïo höõu thaàn, thì nhan nhaûn ra ñoù cuõng caàu xin cuõng chuoäc toäi, coù khaùc naøo nhöõng keû yû laïi thaàn quyeàn! Muoán khoe Phaät giaùo laø moät ñaïo cöùu ñôøi thì haøng Phaät töû {neáu} khoâng phaûi chaùn ñôøi maø leân non aån daïng aét cuõng ích kyû chæ lo quanh quaån trong gia ñình, chôù khoâng bieát gì ñeán coâng ích xaõ hoäi caû! Muoán noùi Phaät giaùo laø ñaïo thoaùt khoå, thì ngöôøi coù theo ñaïo coù laøm ñaïo cuõng buoàn raàu khieáp sôï, cuõng theo hoaøn caûnh maø ñoåi dôøi, cuõng cöïc khoå laàm than, chæ cöù troâng ñôïi kieáp sau chôù khoâng bieát ra tay maø caûi taïo! Nhö vaäy baûo sao Phaät giaùo khoâng tieâu dieät theo caùc toân giaùo tröôùc khi theá giôùi ñaïi ñoàng cho ñöôïc? Theá thì ngöôøi coù nhieät taâm vôùi nhaân loaïi quaàn sanh - phaûi lo tìm phöông boå cöùu, duy trì, hay chæ khoanh tay ngoài ngoù vaø than vaén thôû daøi maø thoâi?

"Neáu thieät coù loøng muoán boå cöùu, duy trì Phaät giaùo laø moät chieác thuyeàn teá ñoä ôû giöõa bieån khoå soâng meâ, khoâng nôõ ñeå cho tieâu dieät theo caùc toân giaùo khaùc, thì chaúng nhöõng giaùo hoäi (hay haïng ngöôøi xuaát gia), phaûi nghieân cöùu Phaät giaùo, phaùt döông nhöõng yù hay nghóa laï ra cho thích hôïp vôùi choã nhu yeáu cuûa nhôn sanh, deïp boû heát caùc vieäc mô hoà traùi leõ, chôù quaù chaáp neâ theo huû tuïc, maø tín ñoà (hay haïng ngöôøi taïi gia) cuõng phaûi laøm cho troøn caùi boån phaän cuûa moät ngöôøi tín ngöôõng Phaät giaùo, moät caùch chôn chaùnh, cuõng phaûi kieåu chaùnh laïi nhöõng choã sai laàm cuûa Giaùo Hoäi (vì Giaùo Hoäi hieän thôøi laø moät Giaùo Hoäi hö heøn, khoâng coù traät töï), chôù neân vì yù rieâng, vì tình caûm maø chia phe laäp ñaûng, tin böôùng theo caøn. Ñöôïc nhö vaäy thì caùi yeán saùng Phaät giaùo môùi mong choùi loïi ôû Ñaïi Ñoàng theá giôùi sau naøy"(42).

Nhöõng gioøng treân oâng vieát vaøo ngaøy 1.4.1932, nghóa laø chæ ñuùng moät thaùng sau ngaøy ra ñôøi cuûa taïp chí Töø Bi AÂm. Luùc aáy oâng cö truù taïi chuøa Höng Long ôû quaän IV thaønh phoá Chôï Lôùn. OÂng khoâng ñoàng yù vôùi caùch thöùc vaø tinh thaàn laøm vieäc cuûa nhöõng ngöôøi nhö Traàn Nguyeân Chaán ñaõ ñaønh, oâng laïi baát maõn caû vôùi thieàn sö Khaùnh Hoøa vaø nhöõng vò khaùc luùc aáy ñang coäng taùc vôùi Nam Kyø Nghieân Cöùu Phaät Hoïc nhö Bích Lieân vaø Lieân Toân nöõa. Trong soá caùc vò toân tuùc coù maët, oâng chæ meán chuoäng moät ngöôøi laø thieàn sö Trí Thieàn, luùc aáy laøm coá vaán cho hoäi Nam Kyø Nghieân Cöùu Phaät Hoïc, maø oâng cho laø tri kyû. OÂng cho raèng caùi caùch "nghieân cöùu" cuûa hoäi Nam Kyø Nghieân Cöùu Phaät Hoïc khoâng phaûi laø thöù "nghieân cöùu" ñuùng ñaén. OÂng vieát: "Noùi raèng nghieân cöùu laø phaûi laáy phöông phaùp thieät nghieäm cuûa khoa hoïc laøm caên baûn, laáy söï thieät treân lòch söû laøm chöùng cöù, thì môùi coù theå phaùt huy ñöôïc nghóa maàu trong saùch Phaät, vaø môùi traùnh khoûi nhöõng söï hoang ñöôøng voâ lyù cuûa ngöôøi sau theâm vaøo, chôù khoâng phaûi cöù theo saùch maø dòch caøn roài cuõng xöng laø Nghieân Cöùu Phaät Hoïc! Vaø phaûi laøm theá naøo cho tín ñoà coù söï hieåu bieát thoâng thöôøng veà Phaät giaùo thì ngöôøi ta môùi bieát caùi boån phaän cuûa ngöôøi taïi gia, môùi bieát choã sai laàm cuûa Giaùo Hoäi"(43).

Chöõ Giaùo Hoäi maø Thieän Chieáu vöøa duøng coù nghóa laø giôùi taêng só. Quan nieäm veà nghieân cöùu cuûa oâng laø moät quan nieäm ñuùng ñaén, nhöng ñöùng trong hoaøn caûnh aáy, oâng raát ñôn thöông ñoäc maõ, vì vaäy khoâng ai nghe lôøi oâng vaø oâng khoâng heà ñoùng goùp moät baøi naøo cho taïp chí Töø Bi AÂm. Nhaát quyeát baát hôïp taùc vôùi hoäi Nam Kyø Nghieân Cöùu Phaät Hoïc, oâng trôû veà bieân soaïn nhöõng cuoán saùch veà Phaät hoïc maø oâng töï xuaát baûn laáy vôùi söï uûng hoä cuûa moät soá caùc baïn oâng, trong ñoù coù caùc oâng Phaïm Ñình Vinh, Nguyeãn Vaên Thieän vaø coá nhieân laø Thích Trí Thieàn. OÂng vieát vaø in treân möôøi cuoán saùch. Trong soá caùc saùch aáy, coù saùch baùn maø cuõng coù saùch taëng. Nhöõng ngöôøi naøo mua saùch thì göûi tieàn veà chuøa Höng Long, nhöõng ngöôøi naøo haûo taâm muoán aán toáng kinh saùch thì göûi tieàn veà cho Nguyeãn Vaên Ñoàng töùc laø thieàn sö Trí Thieàn ôû chuøa Tam Baûo Raïch Giaù. Saùch cuûa oâng raát ñöôïc giôùi coâng, tö chöùc coù taân hoïc raát hoan ngheânh. Tuy vaäy theo caùc taïp chí Vieân AÂm vaø Duy Taâm thì caùc saùch naøy chöa chín chaén vaø ñuùng möùc. Söï thöïc cuõng coù nhö vaäy, bôøi vì oâng ñaõ caên cöù treân saùch vôû Taây phöông hôn laø ñieån tòch Ñoâng phöông ñeå saùng taùc vaø dòch thuaät. OÂng ñaõ caên cöù hôi nhieàu treân nhöõng saùng taùc vaø nhöõng baûn dòch ngoaïi ngöõ.

Tìm kieám maõi maø khoâng gaëp ñöôïc ngöôøi ñoàng chí, vaø va chaïm maõi vôùi nhöõng phaàn töû baûo thuû vaø laïc haäu trong giôùi taêng só, oâng trôû thaønh baát ñaéc chí, lieàn côûi boû aùo taêng só cuûa mình. Naêm 1936 oâng veà Raïch Giaù, ôû laïi chuøa Tam Baûo, vaø cuøng Trí Thieàn vaän ñoäng thaønh laäp hoäi Phaät Hoïc Kieâm Teá. Luùc naøy oâng ñaõ hoaøn toaøn baát maõn vôùi taát caû hoäi Phaät giaùo. OÂng muoán laøm moät caùi gì thaät khaùc bieät, thaät tieán boä. Hoäi Phaät Hoïc Kieâm Teá ñaõ toå chöùc raát khoân kheùo. Tuy tö töôûng vaø haønh ñoäng cuûa hoäi coù tính chaát taû khuynh, hình thöùc cuûa hoäi ñöôïc hoùa trang raát kyõ. Ta thaáy trong nhöõng chöùc vuï quan trong cuûa hoäi nhöõng nhaân vaät coù tính caùch baûo thuû nhö Toâng Quang Huy, ñoác phuû söù hoài höu; Ñoã Khoân Maäu, ñaïi thöông gia; nguyeân ñaïi thöông gia; Nguyeãn Ñöùc Hueä, nghieäp chuû; Ñoã Kieát Trieäu, ñoác phuû söù hoài höu; Huyønh Vaên Yeán, ñoác hoïc; Nguyeãn Vaên Phuïng, thöông gia v.v... Nhieàu ngöôøi trong soá naøy daõ baät ngöõa khi haønh tung caùch maïng cuûa hoäi bò Nhaø nöôùc Lang Sa phaùt giaùc. Neáu hoäi Nam Kyø Nghieân Cöùu Phaät Hoïc ñaïi dieän cho phaùi cöïc höõu cuûa phong traøo chaán höng Phaät giaùo thì hoäi Phaät Hoïc Kieâm Teá coù theå ñöôïc nhaän ñòch laø ñaïi dieän cho phaùi cöïc taû cuûa phong traøo.

Thieän Chieáu teân ñôøi laø Nguyeãn Vaên Saùng (coù luùc thì teân Nguyeãn Vaên Taøi). OÂng coù bí danh laø Xích Lieân "boâng sen ñoû". OÂng sinh naêm 1898 taïi Goø Coâng. Hoài taùm tuoåi oâng ñaõ ñöôïc theo haàu oâng noäi, hoài ñoù laø thieàn sö Hueä Tònh truù trì chuøa Linh Tuyeàn ôû xaõ Long Höïu, tænh Goø Coâng. Thieàn sö Hueä Tònh raát tinh thaâm nho hoïc. Thieän Chieáu hoïc chöõ Nho raát mau choùng vaø luùc 12 tuoåi ñaõ coù theå "truøng tuyeàn" Sa Di Luaät Giaûi moät caùch thoâng thaïo. Töø naêm 16 tuoåi oâng ñaõ ñoïc ñöôïc vaên quan thoaïi, vaø tuy chæ töï hoïc, oâng cuõng ñoïc ñöôïc saùch Phaùp duø oâng noùi tieáng Phaùp khoâng troâi chaûy. Naêm 21 tuoåi oâng leân Saøi Goøn ñeå tìm hoïc theâm vaø ñeán naêm 1926 veà laøm truù trì chuøa Linh Sôn ôû soá 146 Douaumont Saøi Goøn. Taïi Saøi Goøn oâng ñöôïc ñoïc nhieàu taân thö cuûa Trung Hoa vaø bieát nhieàu veà nhöõng bieán chuyeån veà chính trò vaø toân giaùo taïi Trung Quoác. OÂng ñöôïc ñoïc Duy Vaät Bieän Chöùng Phaùp trong taân thö baïch thoaïi. OÂng ñöôïc laøm quen vôùi thieàn sö Khaùnh Hoøa vaøo khoaûng naêm 1926. OÂng qua ñôøi naêm 1974 taïi Haø Noäi, thoï 76 tuoåi.

Nhöõng chi tieát treân veà cuoäc ñôøi Thieän Chieáu do thieàn sö Hieån Chôn, moät cao ñeä cuûa thieàn sö Khaùnh Hoøa cung caáp. Theo thieàn sö Hieån Chôn, Thieän Chieáu coù ba ngöôøi con. Ngöôøi con lôùn laø Nguyeãn Vaên Ñöùc ñaõ cuøng cha ñi taäp keát ra Baéc naêm 1954. Hai ngöôøi coøn laïi ôû vôùi meï, moät ngöôøi laøm y só quaân ñoäi mieàn Nam vaø moät ngöôøi laøm giaùo sö Anh vaên. Baø söông phuï vaãn coøn soáng taïi Phuù Nhuaän, Gia Ñònh. Cuõng theo thieàn sö Hieån Chôn, trong thôøi gian ôû Baéc, Thieän Chieáu ñaõ toû ra baát maõn {...}, khi thaáy coù nhöõng ngöôøi khoâng thöïc söï muoán cho Phaät giaùo phaùt trieån {...}.

Ngoaøi Phaät Hoïc Vaán Ñaùp vaø Phaät Hoùa Taân Thanh Nieân, Thieän Chieáu coøn vieát caùc taäp Caùi Thang Hoïc Phaät, Phaät Hoïc Toång Yeáu, Phaät Phaùp laø Phaät Phaùp, Tranh Bieän, Toân Giaùo, vaø Taïi Sao Toâi Caùm Ôn Ñaïo Phaät. OÂng coøn dòch Kinh Laêng Nghieâm, Kinh Phaùp Cuù, Phaät Giaùo Voâ Thaàn Luaän cuûa thieàn sö Thaùi Hö ôû Trung Quoác. Taát caû caùc saùch naøy ñeàu ñaõ ñöôïc xuaát baûn taïi Saøi Goøn.

Khoâng phaûi chæ coù hoäi Phaät Hoïc Kieâm Teá vaø taïp chí Tieán Hoùa laø toå chöùc coù maøu saéc thieân taû duy nhaát. ÔÛ Nam Kyø hoài aáy coøn coù hoäi Tònh Ñoä Cö Só, vaø taïp chí Phaùp AÂm do hoäi xuaát baûn cuõng laø moät toå chöùc ñaõ töøng baøy toû laäp tröôøng thieân taû. Trong hoäi naøy coù nhöõng cö só cuøng theá heä vôùi Thieän Chieáu, trong soá ñoù coù nhöõng ngöôøi laø baïn cuûa oâng nhö caùc oâng Phan Hieàn Ñaïo vaø Phaïm Ñình Vinh. Hoäi Tònh Ñoä Cö Só ñöôïc thaønh laäp sôùm hôn hoäi Phaät Hoïc Kieâm Teá vaø taïp chí Phaùp AÂm ra ñôøi sôùm hôn Tieán Hoùa ñuùng moät naêm. Thieän Chieáu khoâng vieát baøi baùo naøy, coù leõ laø vì trong nhöõng soá ñaàu, Phaùp AÂm khoâng coù laäp tröôøng maïnh daïn vaø döùt khoaùt nhö oâng mong muoán. Nhöng töø soá 7, Phaùp AÂm laáy laäp tröôøng uûng hoä ñöôøng loái phuïc höng cuûa caùc toå chöùc Phaät giaùo luùc baáy giôø. Kyù giaû Ñoâng Giao (thaùng Baûy 1937) leân aùn caùc hoäi laø chæ chuù troïng tinh thaàn maø boû queân thöïc teá, chæ bieát nghæ veà vò lai maø boû queân hieän taïi, chæ noùi suoâng maø khoâng bieát thöïc haønh (44). Caùc caây buùt Ngoä Khoâng vaø Quoác Tri cuõng leân tieáng chuû tröông raèng chaán höng Phaät giaùo phaûi nhaèm vaøo muïc ñích "gaây thaønh moät theá löïc maø öùng phoù vôùi thôøi cô" (45), raèng sôû dó caùc hoäi Phaät giaùo khoâng ñöôïc quaàn chuùng uûng hoä maïnh meõ laø taïi vì "ñi traùi vôùi nhu caàu cuûa nhaân loaïi"(46). Töø soá 13 trôû ñi, Phaùp AÂm leân tieáng uûng hoä laäp tröôøng cuûa Tieán Hoùa. Hoäi Tònh Ñoä Cö Só voán laø hoäi cuûa nhöõng ngöôøi cö só tu theo Tònh Ñoä Giaùo: ñoái vôùi hoäi, söï coù maët cuûa tu só khoâng caàn thieát maáy, vì vaäy Phaùp AÂm ñaõ "heát söùc uûng hoä vieäc boû caùi loái ñaàu troïc aùo vuoâng" do Tieán Hoùa ñeà nghò. Phaùp AÂm vieát: "Hoøa Thöôïng Hueä Ñaêng chuøa Thieân Thai Baø Ròa, hoøa thöôïng Töø Phong chuøa Giaùc Haûi Chôï lôùn, söï cuï Ñoã Vaên Hyû chuøa Baø Ñaù v.v... ñoái vôùi Phaät giaùo theá giôùi coù aûnh höôûng baèng caùc vò "theá gian" nhö AÂu Döông Kieán Voâ, Döông Nhaân Sôn, Khang Höõu Vi, Löông Khaûi Sieâu, Sylvain Leùvi, Rhys David khoâng?"(47). Phaùp AÂm laïi hoâ haøo "thuû tieâu cheá ñoä cuûa rieâng" trong nhaø chuøa, keâu goïi chö taêng "theo göông hoøa thöôïng Nguyeãn Vaên Ñoàng truù trì chuøa Tam Baûo cuùng heát chuøa vaø taøi saûn cho hoäi Phaät Hoïc Kieâm Teá.

Phaïm Ñình Vinh, moät coäng taùc vieân cuûa Phaùp AÂm, cuõng nhö Thieän Chieáu ñaõ chaáp nhaän ñöôøng loái phuïc höng Phaät giaùo theo tinh thaàn xaõ hoäi chuû nghóa. Ngaøy 15.8.1937, dieãn thuyeát taïi truï sôû hoäi An Nam Phaät Hoïc ôû Hueá veà ñeà taøi "Luaân lyù cuûa ñaïo Phaät, oâng ñaõ tuyeân boá: "Luaân lyù cuõng nhö ngheä thuaät, trieát hoïc, phaùp luaät, tö töôûng, vaên töï, ngoân ngöõ.... ñeàu laø "yù thöùc hình thaùi" (ideologie) cuûa xaõ hoäi maø ta thöôøng goïi laø tinh thaàn vaên hoùa cuõng phaûi thay ñoåi heát. Theo yù toâi thì chæ coù hai caùch. Moät laø neáu muoán cho xaõ hoäi tín ngöôõng vaø thöïc haønh luaân lyù ñaïo Phaät thì phaûi laøm cho coâng bình, ñöøng cho ai lôïi duïng. Hai laø phaûi vaän ñoäng khaép theá giôùi thuû tieâu heát caùc cheá ñoä taøi saûn tö höõu... môùi thöïc hieän ñöôïc tinh thaàn voâ ngaõ cuûa ñaïo Phaät". Vaø oâng noùi raèng caùch thöù hai höõu hieäu hôn (49).

Sau khi ra ñöôïc möôøi saùu soá, taïp chí Phaùp AÂm ñình baûn. Tuy vaäy, hoäi Tònh Ñoä Cö Só vaãn tieáp tuïc hoaït ñoäng cho ñeán ngaøy nay. Taïi mieàn Nam, tænh naøo cuõng coù chuøa cuûa hoäi, nhaát laø taïi caùc tænh Caàn Thô, Ba Xuyeân, An Xuyeân vaø Gia Ñònh. Phaàn lôùn nhöõng chuøa naøy ñeàu coù taêng só truù trì vaø höôùng daãn nghi leã tuïng nieäm. Moät trong nhöõng coâng trình haønh ñaïo ñaùng keå cuûa caùc chuøa Tònh Ñoä Cö Só laø cung caáp thuoác Nam, moãi chuøa môû moät phoøng thuoác Nam, vaø vaøo röøng haùi thuoác. Thuoác haùi ñöôïc ñem phôi taïi saân chuøa vaø moãi thöù ñöôïc caát giöõ trong moät hoäc lôùn. Phoøng thuoác naøo cuõng bieát phoái hôïp caùc thöù laù caây naøy ñeå laøm thaønh nhöõng thang thuoác chöõa caùc beänh phoå thoâng nhö caûm, cuùm, reùt röøng, ho, ñi tieâu v.v... Haàu heát caùc chuøa Tònh Ñoä Cö Só ôû mieàn queâ ñeàu coù môû moät phoøng thuoác nhö vaäy.

- Hoäi Thieân Thai Thieàn Giaùo Toâng Lieân Höõu, do thieàn sö Hueä Ñaêng saùng laäp naêm 1934, truï sôû ñaët taïi chuøa Thieân Thai, Baø Ròa.

- Hoäi Phaät giaùo Töông Teá do vò truù trì chuøa Thieân Phöôùc teân laø Leâ Phöôùc Chi ôû Soùc Traêng saùng laäp vaøo khoaûng 1934

Nhöõng hoäi naøy khoâng coù chi hoäi taïi caùc tænh, khoâng coù xuaát baûn taïp chí vaø khoâng coù aûnh höôûng gì ñaùng keå.

Vaøo khoaûng 1932, taïi Saøi Goøn cö só Ñoaøn Trung Coøn thaønh laäp moät nhaø xuaát baûn aán haønh thö tòch Phaät hoïc baèng quoác ngöõ. Nhaø xuaát baûn naøy laáy teân laø Phaät Hoïc Tuøng Thö. Phaàn lôùn nhöõng taùc phaåm cuûa Phaät Hoïc Tuøng Thö ñeàu do töø tay oâng tröôùc dòch. Töø naêm 1931, oâng ñaõ cho ra caùc saùch Chuyeän Phaät Ñôøi Xöa, Vaên Minh Nhaø Phaät Qua Taøu, vaø Trieát Lyù Nhaø Phaät. Nhöõng saùch naøy laàn ñaàu ñöôïc nhaø Agence Saigonnaise de Publiciteù aán haønh. Tieáp theo, oâng cho xuaát baûn caùc saùch truyeän Truyeän Phaät Thích Ca (1932), Taêng Ñoà Nhaø Phaät (1934) vaø Caùc Toâng Phaùi Ñaïo Phaät ÔÛ Vieãn Ñoâng (1935). Ñoaøn Trung Coøn laø moät cö só coù taân hoïc vaø nhöõng saùch oâng ñöôïc bieân soaïn hoaëc phieân dòch thöôøng caên cöù treân nhöõng thö tòch Phaät giaùo Taây phöông. Saùch cuûa Ñoaøn Trung Coøn ñöôïc löu haønh roäng raõi: ôû Baéc Kyø vaø Trung Kyø cuõng coù nhieàu ngöôøi göûi mua saùch cuûa Phaät Hoïc Tuøng Thö. Ñeå phoå bieán roäng raõi caùc taùc phaåm cuûa mình. Phaät Hoïc Tuøng Thö keâu goïi ñoäc giaû "phaùt taâm aán toáng" nghóa laø mua saùch cuûa Phaät Hoïc Tuøng Thö vôùi giaù ñaëc bieät ñeå taëng khoâng cho nhöõng ngöôøi muoán hoïc Phaät. Chuû nhieäm cuûa Phaät Hoïc Tuøng Thö vieát:

Phaät Hoïc Tuøng Thö ñaõ xuaát baûn ñöôïc 39 taùc phaåm, tính ñeán 1965, vaø coù cuoán ñaõ ñöôïc taùi baûn nhieàu laàn. ngoaøi nhöõng baûn dòch caùc kinh nhö Dieäu Phaùp Lieân Hoa. Na Tieân Tyø Kheo, Phaùp Baûo Ñaøn, Voâ Löôïng Thoï, Quaùn Voâ Löôïng Thoï, Ñòa Taïng, Di Laëc, Boà Taùt Giôùi, Kim Cang v.v..., Phaät Hoïc Tuøng Thö coøn xuaát baûn nhöõng saùch nhö Truyeän Phaät Thích Ca, Du Lòch Xöù Phaät, Ñaïo Lyù Nhaø Phaät, Chuyeän Phaät Ñôøi Xöa, Vaên Minh Nhaø Phaät, Trieát Lyù Nhaø Phaät, Phaùp Giaùo Nhaø Phaät, Taêng Ñoà Nhaø Phaät, v.v... Ñaùng keå nhaát laø nhöõng taäp ñaàu cuûa boä Phaät Hoïc Töï Ñieån (do Ñoaøn Trung Coøn vaø Huyeàn Maëc Ñaïo Nhaân bieân soaïn) ñaõ ñöôïc baét ñaàu xuaát baûn. Naêm 1965, Phaät Hoïc Tuøng Thö ñaõ cho aán haønh Yeán Saùng AÙ Chaâu, baûn dòch baèng thô luïc baùt cuûa taùc phaåm The Light Of Asia, nguyeân taùc cuûa Sir Edwin Arnold, bieân soaïn veà cuoäc ñôøi Ñöùc Phaät (51). Raát tieác vaên luïc baùt cuûa Ñoaøn Trung Coøn khoâng ñuû söùc chuyeân chôû chaát lieäu thi vò cuûa nguyeân taùc. Phaät Hoïc Tuøng Thö ñaõ ñoùng goùp ñaùng keå vaøo coâng trình phoå thoâng Phaät Hoïc. Cö Só Ñoaøn Trung Coøn sau naøy coøn saùng laäp moät toå chöùc laáy teân laø Tònh Ñoä Toâng Vieät Nam coù cô sôû raûi raùc ôû mieàn Nam. Hoäi naøy ñöôïc thaønh laäp naêm 1955 vaø ñaët truï sôû taïi chuøa Giaùc Haûi ôû Phuù Laâm, Chôï Lôùn. Sau ñoù, hoäi ñöôïc dôøi veà chuøa Lieân Toâng, 145 ñöôøng Ñeà Thaùm, Saøi Goøn. Coäng taùc vôùi oâng Ñoaøn Trung Coøn, coù caùc oâng Nguyeãn Vaên Vaät, Ngoâ Trung Hieáu, Nguyeãn Vaên Thieän.

(28)Tuïc Taïng Kinh noùi noùi nôi ñaây laø cuûa Thöông Vuï AÁn Thö Quaùn in laïi naêm 1923 theo loái "aûnh aán" cuûa Tuïc Taêng Kinh Nhaät Baûn. Coøn Ñaïi Taïng Kinh noùi ñaây laø baûn in naêm 1931 do caùc hoïc giaû Chaâu Khaùnh Lan, Dieäp Quang Xöôùc, Thích Phaïm Thaønh v.v... vöøa môùi thöïc hieän xong. Baûn naøy in laïi Taïng Kinh ñôøi Toáng phoái hôïp vôùi caùc kinh baûn ñaõ töøng khaéc in ôû Kim Laêng, Döông Chaâu, Thöôøng Chaâu, Baéc Bình vaø Thieàn Taân tröôùc ñoù.

(29)Hieän nhaø Laù Boái coøn giöõ ñöôïc nguyeân veïn Moâng Sôn Thí Thöïc Khoa Nghi cuûa Bích Lieân. Mong raèng Laù Boái seõ aán haønh taùc phaåm naøy ñeå baûo toàn laïi cho ñôøi sau. Quy Sôn Caûnh Saùch cuøng nhöõng taùc phaåm Haùn vaên khaùc cuûa Bích Lieân hieän khoâng bieát coù coøn ñöôïc baûo toàn khoâng. Mong caùc giôùi cao taêng Bình Ñònh neáu söu taàm ñöôïc thì tìm caùch aán haønh ngay, duø laø chæ in moät vaøi traêm baûn ñeå baûo toàn nhöõng taùc phaåm quyù giaù naøy

(30)Chuøa naøy do nöõ cö só Döông Thò Lieãu taïo laäp. Naêm 1934, baø daâng chuøa naøy cho Hoäi ñeå laøm Phaät Hoïc Ñöôøng.

(31)Boán vò laø Thieän Hoøa, Hieån Thuïy, Hieån Khoâng vaø Chaùnh Quang. Moät vò cö só cuõng ñöôïc gôûi ra tham hoïc, ñoù laø oâng Nguyeãn Taán Taøi

(32)Saùu vò laø Thieän Hoa, Haønh Truï, Chí Thieän, Töø Thoï, Böûu Ngoïc vaø Chí Quang.

(33)Theo laù thö naøy, oâng Traàn Nguyeân Chaán ñaõ töøng "laøm ñôn keâu naøi vôùi chính phuû" veà söï coù maët cuûa hoäi Löôõng Xuyeân Phaät Hoïc.

(34)Kính Caùo Ñoäc Giaû, Tieán Hoùa soá 1, thaùng Gieâng 1938.

(37)Töï Giaùc vieát trong Tieán Hoùa soá 2 (1.2.1938)

(38)Giaùc Tha vieát trong Tieán Hoùa soá 8 (thaéng Taùm 1938) vaø soá 9 1938).

(40)Tomomatsu laø taân taêng phaùi Tònh Ñoä Chaân Toâng. Theo Tieán Hoùa soá 9 (thaùng Chín 1938) thì trong Chieán Tranh Hoa Nhaät oâng ñaõ vieát moät baøi tuyeân boá raèng "khoâng coù coõi Taây Phöông Cöïc Laïc".

(41)Soá 151 (thaùng Baûy 1938)

(42)Thieän Chieáu: Phaät Giaùo Vaán Ñaùp, chuøa Höng Long Chôï Lôùn xuaát baûn, 1932

(43)Saùch ñaõ daãn

(44)Phaùp AÂm soá 7 (thaùng Baûy 1937)

(45)Phaùp AÂm soá 10 (thaùng Möôøi 1937)

(46)Phaùp AÂm soá 12 (thaùng Chaïp 1937)

(47)Phaùp AÂm soá 13 (thaùng Hai 1938)

(48)Hoäi Tònh Ñoä Cö Só laø haäu thaân cuûa moät hoäi khaùc teân laø hoäi Leã Baùi Luïc Phöông thaønh laäp treân caên baûn kinh

Thi Ca La Vieät. Hoäi coù moät truù sôû nhaùnh taïi chuøa Höng an ôû Caø Mau, khaùnh thaønh vaøo ngaøy 24.2.1937. Nhöõng nhaân vaät chính cuûa hoäi laø caùc oâng: Löông Vaên Ñöôøng, Nguyeãn Vaên So, Leâ Vaên Chim, Laïi Vaên Giaùo, Phaïm Ñình Vónh, Tröông Vaên Thuû, Traàn Vaên Nhaân, Ñaëng Vaên Thìn, Ngoâ Quang Minh, Ngoâ Vaên Thaéng vaø Nguyeãn Vaên Thieân.

Thieàn sö Minh Trí teân ñôøi laø Nguyeãn Vaên Boàng, sinh naêm 1885 taïi Sa Ñeùc. OÂng xuaát gia naêm 33 tuoåi vaø thöôøng hay vaân du tìm haùi nhöõng caây laù coù ñöôïc tính ñeå cöùu beänh cho ngöôøi. Hoäi Tònh Ñoä Cö Só ñöôïc thaành laäp naêm oâng 48 tuoåi. Chuøa Taân Höng Long laøm leã khaùnh thaønh vaøo naêm 1936. Chính vaøo naêm ñoù oâng ñöôïc tín ñoà xöng laø Toâng Sö Minh Trí

(49)Tieán hoùa soá 2 (Thaùng Hai 1938)

(50)Lôøi keâu goïi naøy thöôøng ñöôïc in vaøo cuoái saùch.

(51)Taùc phaåm naøy cuõng ñaõ ñöôïc Voõ Ñình Cöôøng söû duïng ñeå vieát cuoán AÙnh Ñaïo Vaøng.