Töø sau khi caùc maët traän choáng Phaùp taïi caùc thaønh phoá bò tan vôõ, ñaát nöôùc ñöôïc ñaët döôùi hai vuøng kieåm soaùt: vuøng giaûi phoùng ñöôïc kieåm soaùt bôûi chính quyeàn Vieät Nam Daân Chuû Coäng Hoøa vaø vuøng taïm chieám ñöôïc kieåm soaùt bôûi quaân ñoäi Phaùp vaø chính quyeàn "buø nhìn" do Phaùp döïng leân. Chính quyeàn ñaàu tieân cuûa vuøng Phaùp kieåm soaùt laø chính quyeàn Nguyeãn Vaên Xuaân thaønh laäp vaøo thaùng Naêm naêm 1948 taïi Saøi Goøn. Chính quyeàn naøy lieân laïc vôùi cöïu hoaøng Baûo Ñaïi taïi Höông Caûng. Cöïu hoaøng veà nöôùc ngaøy 2.7.1949 moät thoûa hieäp veà "nguyeân taéc ñoäc laäp thoáng nhaát", ñaët Vieät Nam vaøo trong khoái Lieân Hieäp Phaùp. Caùc chính phuû Nguyeãn Phan Long, Traàn Vaên Höõu, Nguyeãn Vaên Taâm, Böûu Loäc vaø Ngoâ Ñình Dieäm tieáp noái nhau cai trò vuøng "quoác gia" döôùi quyeàn cuûa quoác tröôûng Baûo Ñaïi. Cho ñeán khi Hieäp ñònh Geneøve naêm 1954 chia caét ñaát nöôùc Vieät Nam thaønh hai mieàn Nam Baéc.

Taïi vuøng giaûi phoùng töùc laø ôû caùc chieán khu, moïi hoaït ñoäng ñeàu ñöôïc höôùng veà muïc tieâu khaùng chieán vaø saûn xuaát ñeå nuoâi döôõng khaùng chieán, cho neân sinh hoaït toân giaùo ñaõ ñöôïc haïn cheá tôùi möùc toái thieåu. Tuy coù baát bình veà chính saùch haïn cheá toân giaùo cuûa chính quyeàn caùch maïng, giôùi phaät töû vaãn heát loøng phuïc vuï khaùng chieán, nghó raèng moät ngaøy mai khi ñaùnh ñuoåi heát giaëc Phaùp veà nöôùc, mình seõ tranh ñaáu cho quyeàn töï do tín ngöôõng cuûa mình cuõng chöa muoän.

Taïi caùc vuøng taïm chieám maø sau naày ñöôïc goïi laø vuøng quoác gia, giôùi phaät töû coù nhieàu taâm löïc hôn ñeå hoaït ñoäng phaät söï. Moïi ngöôøi coù yù thöùc raát roõ veà cuoäc khaùng chieán choáng Phaùp ñang tieáp dieãn treân moïi neûo ñöôøng ñaát nöôùc vaø taâm hoàn hoï noàng nhieät höôùng veà cuoäc khaùng chieán ñoù. Baèng moïi phöông theá, hoï tìm caùch lieân laïc, gia nhaäp vaø uûng hoä phong traøo khaùng chieán. Sau khi hoài cö, nhieàu thanh nieân laïi boû nhaø ñi theo tieáng goïi cuûa Toå Quoác, tìm leân chieán khu, tìm veà mieàn giaûi phoùng. Nhöõng ngöôøi khaùc ôû laïi vuøng Phaùp kieåm soaùt vaø aâm thaàm hoaït ñoäng cho khaùng chieán. Trong moät chöông tröôùc ta ñaõ thaáy raèng trong giôùi taêng só cuõng coù nhieàu ngöôøi bí maät hoaït ñoäng cho khaùng chieán, vaø nhieàu vò ñaõ cheát döôùi muõi suùng cuûa ngöôøi Phaùp hoaëc nhöõng keû laøm tay sai cho Phaùp.

Nhöõng tang thöông do chieán tranh gaây neân vaø nhaát laø nhöõng thuû ñoaïn taøn aùc cuûa quaân ñoäi vieãn chinh Phaùp ñaõ laøm cho ngöôøi Phaät giaùo quyeát taâm ñöùng haún veà phía khaùng chieân duø hoï bieát raèng coù nhöõng ngöôøi trong giôùi laõnh ñaïo khaùng chieán khoâng coù ñöôïc con maét bao dung ñoái vôùi Phaät giaùo.

Tuy nhieân, taïi vuøng thöïc daân taïm chieám, soá ngöôøi laøm tay sai cho Phaùp trong vieäc doø xeùt vaø toá caùo ñoàng baøo khoâng phaûi laø ít. Coù nhöõng keû chuyeân moân ñöa maät thaùm Phaùp tôùi caùc xoùm laøng hoaëc khu phoá ñeå nhaän dieän nhöõng ngöôøi hoaït ñoäng cho khaùng chieán. Hoï ñöôïc maät thaùm Phaùp truøm leân ñaàu moät chieác bao boá coù chöøa hai loã thuûng ñeå nhìn. Nhöõng ngöôøi daân naøo bò bao boá gaät ñaàu ñeàu bò mang veà boùt. Taát caû nhöõng haønh ñoäng lieân laïc, uûng hoä hoaït ñoäng bí maät cho khaùng chieán moät khi bò khaùm phaù ñeàu ñöa ngöôøi ta ñeán tuø ñaøy, tra taán hoaëc thuû tieâu. Nhöng taát caû nhöõng hình phaït ñoù khoâng ngaên ñöôïc loøng yeâu nöôùc. Chính con chaùu cuûa nhöõng ngöôøi laøm maät thaùm cho Phaùp cuõng hoaït ñoäng cho khaùng chieán. Nhöõng thanh nieân naøy, moät khi bò baét, ñöôïc cha meï can thieäp vôùi Phaùp ñeå thaû ra. Ñeå con cuûa mình ñöøng hoaït ñoäng cho khaùng chieán nöõa, nhöõng ngöôøi naøy thöôøng vaän ñoäng ñeå cho chuùng ñöôïc ñi ra nöôùc ngoaøi du hoïc.

Nhö ta ñaõ thaáy ôû moät chöông tröôùc, sau khi hoài cö, ñoàng baøo ñi chuøa raát ñoâng. Taïi chuøa, hoï tìm ñöôïc nieàm an uûi sau bao nhieâu bieán ñoäng ñoå vôõ, sau bao nhieâu ñieâu linh, taøn pha, tang toùc vaø chia ly. Sinh hoaït toân giaùo laø moät nhu caàu lôùn cuûa quaàn chuùng. Chuøa laø moät nôi thích hôïp vaø an toaøn nhaát ñeå ngöôøi ta gaëp nhau vaø cuøng nhau caàu nguyeän. Caùc hoäi Phaät giaùo baét ñaàu sinh hoaït trôû laïi. Thöïc daân Phaùp nghó raèng thaø ñeå cho ngöôøi ta boû thì giôø vaøo vieäc toân giaùo tín ngöôõng coøn hôn laø ñeå hoï coù thì giôø lieân laïc vaø hoaït ñoäng khaùng chieán. Veà phía nhöõng ngöôøi phaät töû, khoâng khí sinh hoaït phaät töû laø khoâng khí gaàn guõi nhaát vôùi tình töï daân toäc, vaø trôû veà chuøa cuõng nhö laø trôû veà vôùi laäp tröôøng daân toäc. Ñöùng veà phöông dieän toå chöùc, coá nhieân caùc chuøa vaø caùc hoäi khoâng coù lieân heä gì vôùi khaùng chieán, nhöng ñöùng veà phöông dieän tình caûm vaø xu höôùng, ai cuõng bieát raèng chuøa khoâng dính líu maûy may naøo vôùi thöïc daân vaø vôùi nhöõng löïc löôïng tay sai cuûa thöïc daân, traùi laïi, coøn coù nhöõng lieân heä tình caûm noàng haäu ñoái vôùi cuoäc khaùng chieán cuûa daân toäc. Baèng côù laø söï tham döï vôùi tö caùch caù nhaân cuûa nhöõng thaønh phaàn taêng só vaø cö só, giaø cuõng nhö treû, trai cuõng nhö gaùi, vaøo cuoäc khaùng chieán.

Thöïc daân Phaùp bieát roõ ñieàu ñoù, vaø nhöõng ngöôøi tay sai cuûa hoï cuõng bieát roõ ñieàu ñoù, cho neân chính quyeàn vuøng Phaùp kieåm soaùt luoân luoân gaøi maät thaùm vaøo caùc toå chöùc Phaät giaùo ñeå doø xeùt. Khoâng coù tænh hoäi Phaät hoïc naøo maø khoâng coù ít ra laø moät nhaân vieân maät thaùm xen vaøo trong ban trò söï. Caùc toå chöùc Phaät giaùo, tuy vaäy, vaãn töø töø xaây döïng ñöôïc nhöõng cô sôû cuûa mình, vì treân maët hình thöùc, laäp tröôøng "khoâng chính trò" ñöôïc hoï toân troïng moät caùch tuyeät ñoùi vaø khoâng bao giôøi trong moät phieân hoïp cuûa ban trò söï tænh hoaëc cuûa toång trò söï mieàn maø moät vaán ñeà chính trò ñöôïc ñem ra thaûo luaän.

Laäp tröôøng "khoâng chính trò" cuûa caùc hoäi Phaät giaùo laïi coøn giuùp cho ngöôøi phaät töû Vieät Nam thoaùt ñöôïc aùp löïc cuûa chính quyeàn luoân luoân muoán hoï ñöøng veà phe choáng laïi khaùng chieán vaø tuyeân boá choáng laïi khaùng chieán. Thöïc daân Phaùp cuõng bieát roõ ñieàu naøy. Khoâng kieåm soaùt ñöôïc löïc löôïng phaät töû veà maët tình caûm vaø xu höôùng, hoï tìm caùch kieåm soaùt phaät töû veà maët toå chöùc. Ñaïo duï soá 10 do thöïc daân eùp Baûo Ñaïi kyù naêm 1950 laø moät trong bieän phaùp hoï ñaët ra ñeå kieåm soaùt caùc hoäi Phaät giaùo trong nöôùc.

Ñaïo duï soá 10 ñaët caùc toå chöùc toân giaùo vaøo theå cheá caùc hieäp hoäi thoâng thöôøng. Ñieàu thöù 7 cuûa Ñaïo duï naøy noùi raèng chính quyeàn "coù quyeàn baùc khöôùc ñi khoâng cho laäp hoäi maø khoâng phaûi noùi lyù do" vaø giaáp pheùp laäp hoäi duø ñaõ ñöôïc caáp, cuõng coù theå baõi ñi, neáu chính quyeàn xeùt hoûi vaø kieåm soaùt cô sôû, hoà sô vaø noäi tình cuûa caùc toân giaùo. Caáp laõnh ñaïo cuûa toân giaùo, theo ñaïo luaät naøy, cuõng phaûi ñöôïc do ñaïi hoäi ñoàng baàu cöû. Tuy nhieân caùc hoäi truyeàn giaùo Thieân Chuùa vaø Gia Toâ khoâng bò ñaët vaøo trong theå cheá caùc hieäp hoäi. Ñieàu thöù 44 cuûa ñaïo duï noùi raèng moät "cheá ñoä ñaëc bieät cho caùc hoäi truyeàn giaùo Thieân Chuùa vaø Gia Toâ" seõ ñöôïc quy ñònh vaø ban haønh.

Ñaïo duï noùi treân ñaõ kieán taïo neân raát nhieàu baát maõn trong giôùi Phaät giaùo, Cao Ñaøi vaø Hoøa Haûo ñoái vôùi chính quyeàn Baûo Ñaïi. Ngöôøi ta thaáy roõ duïng yù cuûa thöïc daân Phaùp vaø chính quyeàn thaân Phaùp: chæ coù theå tin töôûng vaøo söï trung thaønh cuûa giaùo daân Cô Ñoác Giaùo ñoái vôùi vieäc choáng Vieät Minh maø khoâng theå tin töôûng vaøo nhöõng toå chöùc toân giaùo khaùc, nhaát laø Phaät giaùo. Duø raèng trong soá ñoàng baøo Coâng giaùo vaãn coù phaàn töû heát loøng tham gia khaùng chieán, söï ñoái xöû kyø thò cuûa chính quyeàn thaân Phaùp ñaõ ñaøo saâu theâm hoá chia reõ voán ñaõ coù saün giöõa ngöôøi Phaät giaùo vaø ngöôøi Coâng giaùo: ngöôøi phaät töû, töø ngaøy ñaát nöôùc bò ñaët döoùi quyeàn ñoâ hoä cuûa ngöôøi Phaùp, ñaõ thaáy raèng giaùo hoäi Coâng giaùo ñöôïc ngöôøi thöïc daân ñaëc bieät naâng ñôõ vaø ñaõ chieám ñöôïc ñòa vò öu thaéng trong xaõ hoäi.

Trong suoát thôøi gian khaùng chieán, nhieàu thanh nieân bò coâng an Phaùp baét giöõ vì toäi tham döï khaùng chieán ñaõ ñöôïc thaû veà khi coù moät linh muïc Phaùp ñöùng ra baûo laõnh. Ñaõ coù nhieàu baø meï vì vaäy ñaõ chòu theo ñaïo Coâng giaùo ñeå coù theå ñeán nhôø vò linh muïc baûo laõnh cho con mình ñöôïc töï do.

Khoâng lôïi duïng ñöôïc caùc ñoaøn theå Phaät giaùo ñeå choáng laïi khaùng chieán, thöïc daân Phaùp vaø chính quyeàn Baûo Ñaïi ñaõ aâm möu thaønh laäp nhöõng toå chöùc Phaät giaùo thaân chính quyeàn nhö toå chöùc Phaät giaùo Thuyeàn Löõ ôû mieàn Trung vaø toå chöùc Phaät giaùo Coå Sôn Moân ôû mieàn Nam. Nhöõng toå chöùc naøy tuy ñöôïc chính quyeàn naâng ñôõ vaãn khoâng phaùt trieån ñöôïc vì khoâng coù quaàn chuùng vaø vì khoâng coù ngöôøi coù thöïc taøi laõnh ñaïo.

Chieán thaéng Ñieän Bieân Phuû ngaøy 7 thaùng Naêm naêm 1954 laø keát quaû cuûa noã löïc phi thöôøng cuûa toaøn daân Vieät Nam, keå caû nhöõng ngöôøi soáng trong vuøng Phaùp kieåm soaùt. Chieán thaéng naøy ñaõ ñöa tôùi thoûa hieäp Geneøve vaø söï ruùt lui khoûi Vieät Nam sau naøy cuûa quaân ñoäi vieãn chinh Phaùp. Nhöng Hieäp ñònh Geneøve, kyø ngaøy 20 thaùng Baûy naêm 1954, ñaõ chia caét ñaát nöôùc Vieät Nam thaønh hai, laáy vó tuyeán 17 laøm giôùi tuyeán.

Taïi hoäi nghò Geneøve, phaùi ñoaøn Phaùp do oâng Mendeøs France ñöùng ñaàu ñaõ tranh luaän vôùi phaùi ñoaøn Vieät Nam do oâng Phaïm Vaên Ñoàng ñieàu khieån. Quyeàn quyeát ñònh, tuy vaäy khoâng thuoäc vaøo hai nöôùc Phaùp vaø Vieät maø laïi thuoäc veà boán cöôøng quoác coù maët trong hoäi nghò: Hoa Kyø, Anh Caùt Lôïi, Lieân Xoâ vaø Trung Hoa. Luùc naøy theá giôùi ñaõ chia laøm hai khoái: khoái Coäng Saûn vaø khoái Tö Baûn, hoaëc noùi moät caùch khaùc: Khoái "Xaõ Hoäi Chuû Nghóa" vaø khoái "Daân Chuû Töï Do". Giaûi phaùp duøng cho Vieät Nam tröôùc ñoù ñaõ ñöôïc duøng cho Ñöùc Quoác vaø Trieàu Tieân. Hieäp ñònh Geneøve quy ñònh thôøi gian ruùt quaân cuûa hai beân veà phaàn ñaát daønh cho mình, thôøi gian taäp keát vaø di cö cuûa nhöõng ngöôøi muoán choïn löïa mieàn cö truù, vieäc phoùng thích tuø binh vaø thöôøng daân bò giam giöõ vaø vieäc toå chöùc UÛy Ban Quoác Teá Giaùm Saùt Ñình Chieán.

Tröôùc ngaøy kyù keát hieäp ñònh Geneøve, döôùi aùp löïc cuûa ngöôøi Hoa Kyø, chính phuû Phaùp vaø quoác tröôûng Baûo Ñaïi ñaõ ñeå cho oâng Ngoâ Ñình Dieäm thay theá oâng Böûu Loäc ôû chöùc vò thuû töôùng chính phuû: Thuû töôùng Ngoâ Ñình Dieäm chaáp chính ngaøy 8.7.1954.

Thuû töôùng Ngoâ Ñình Dieäm muoán lieân heä tröïc tieáp vôùi Hoa Kyø ñeå xaây döïng vaø baûo veä mieàn Nam, cho neân ñaõ khoâng ngaàn ngaïi toå chöùc truaát pheá quoác tröôûng Baûo Ñaïi vaø thoaùt ly söï keàm keïp cuûa thöïc daân Phaùp. OÂng ñaõ thaúng tay ñaøn aùp löïc löôïng Bình Xuyeân, Cao Ñaøi vaø Hoøa Haûo khi caùc löïc löôïng naøy lieân hieäp vôùi nhau ñeå ñoøi hoûi oâng caûi toå chính phuû, ñeå thöïc hieän "moät chính quyeàn laønh maïnh khoâng coù tính gia ñình trò". Ngaøy 26.10.1955, sau khi toå chöùc cuoäc tröng caàu daân yù ñeå truaát pheá Baûo Ñaïi, vôùi tö caùch quoác tröôûng, oâng ñöùng leân tuyeân boá thaønh laäp nöôùc Vieät Nam Coäng Hoøa ôû mieàn Nam, vaø ñoàng thôøi ban haønh moät baûn Hieán Öôùc taïm thôøi. Ñieàu thöù 2 cuûa baûn Hieán Öôùc ñònh raèng "quoác tröôûng ñoàng thôøi cuõng laø thuû töôùng chính phuû, laáy danh hieäu laø toång thoáng Vieät Nam Coäng Hoøa". Roài oâng toå chöùc baàu cöû Quoác Hoäi Laäp Hieán vaø "ñeà nghò" vôùi Quoác Hoäi soaïn thaûo moät baûn Hieán Phaùp caên cöù treân "caên baûn Duy Linh" vaø "ñöôøng loái Nhaân Vò"(149). Töø thaùng Baûy naêm 1954, Hoa Kyø ñaõ baét ñaàu tröïc tieáp vieän trôï cho Vieät Nam, maø khoâng coøn qua trung gian ngöôøi Phaùp. Döïa vaøo söï quyeát taâm uûng hoä mieàn Nam cuûa Hoa Kyø vaø tröôùc söï thaát theá cuûa Phaùp, oâng Dieäm coù ñieàu kieän ñeå toû ra choáng thöïc daân Phaùp. Söï choáng ñoái naøy khoâng khoù khaên gì vaø khoâng gaëp trôû löïc naøo, nhöng ñaõ ñem laïi cho chính quyeàn oâng nhieàu caûm tình, vì quaàn chuùng töø laâu ñaõ thuø gheùt quaân ñoäi vieãn chinh Phaùp. Töø thaùng Chín naêm 1954, caùc cô sôû nhö Toøa AÙn Hoãn Hôïp Phaùp-Vieät, Coâng an Lieân Bang, Vieän Phaùt Haønh Ñoâng Döông vaø Vieän Hoái Ñoaùi Ñoâng Döông ñeàu ñöôïc baõi boû. Hieäp ñònh 29.12.1954 coâng nhaän Vieät Nam coù quyeàn aán ñònh chính saùch ngoaïi thöông. Vieät Nam naém laáy quyeàn quaûn lyù ñaïi hoïc. Hieäp ñònh ngaøy ngaøy 30.3.1956 quy ñònh vieäc ruùt heát quaân ñoäi vieãn chinh Phaùp ra khoûi mieàn Nam. Ñôn vò cuoái cuøng cuûa ñaïo quaân vieãn chinh naøy rôøi khoûi ñaát nöôùc ngöôøi Vieät vaøo nhöõng ngaøy cuoái thaéng Tö naêm 1956.

Ta bieát raèng Ñaïi Hoäi Phaät Giaùo Toaøn Quoác kyø II ñöôïc trieäu taäp taïi Saøi Goøn ngaøy 1 thaùng Tö naêm 1956, vaø sau ñoù laø truï sôû cuûa Toång Hoäi ñöôïc dôøi töø chuøa Töø Ñaøm veà chuøa AÁn Quang. Ñaïi hoäi naøy ñaùnh daáu giai ñoaïn maø Phaät Giaùo Vieät Nam xaùc ñònh moät con ñöôøng ñoäc laäp vaø moät laäp tröôøng ñoäc laäp vôùi caùc theá löïc chính trò tranh chaáp.

Con ñöôøng aáy cuõng nhö laäp tröôøng aáy khoâng phaûi moät sôùm moät chieàu maø ngöôøi phaät töû Vieät Nam ñaõ tìm thaáy. Traùi laïi, doù laø keát quaû cuûa bao nhieàu kinh nghieäm vaø nhaän ñònh ñuùc keát laïi trong hôn 10 naêm soáng trong hoaøn caûnh chieán tranh vaø tranh chaáp. Nhö ta ñaõ thaáy trong chöông tröôùc, taäp san Phaät Giaùo Vieät Nam, cô quan chính thöùc cuûa Toång Hoäi ñaõ phaûn chieáu ñöôïc khaù roõ raøng con ñöôøng ñoù, duø tôø baùo naèm trong khuoân khoå cuûa cheá ñoä kieåm duyeät.

Laäp tröôøng cuûa Phaät Giaùo Vieät Nam luùc aáy coù theå ñöôïc trình baøy qua nhaän ñònh cuûa ngöôøi phaät töû thôøi ñaïi veà töông lai cuûa ñaïo Phaät, cuûa daân toäc vaø cuûa hoøa binh.

Töông lai cuûa ñaïo Phaät. Thieát tha vôùi neàn ñoäc laäp quoác gia vaø khao khaùt xaây döïng hoøa bình, ngöôøi phaät töû Vieät Nam cuõng ñoàng thôøi raát baän taâm veà nhöõng vaán ñeà töông lai cuûa toân giaùo mình. Ñöùng tröôùc söï ñe doïa vaø söï taøn aùc cuûa quaân ñoäi vieãn chinh Phaùp, ngöôøi phaät töû Vieät Nam ñaõ khoâng ngaèn ngaïi ñöøng veà phía caùc löïc löôïng khaùng chieán. Nhöõng ai khoâng tham döï tröïc tieáp hoaëc giaùn tieáp vaøo khaùng chieán thì ít ra cuõng ñöøng veà phe trung laäp, nhaát ñònh khoâng laøm tay sai cho löïc löôïng choáng khaùng chieán. Laäp tröôøng daân toäc cuûa hoï raát roõ raøng, duø cho trong haøng nguõ khaùng chieán hoï ñaõ bò {â€¦} cheøn eùp vaø haïn cheá nhieàu maët trong sinh hoaït toân giaùo cuûa mình. Sau khi hieäp ñònh Geneøve ñöôïc kyù keát, phaät töû soáng ôû hai mieàn ñöôïc gaëp gôõ nhau vaø{â€¦} cuoäc hoäi ngoä ñaõ goùp phaàn ñöa ngöôøi phaät töû tôùi moät nhaän ñònh môùi. Cuøng vôùi söï ruùt lui cuûa quaân ñoäi vieãn chinh Phaùp ra khoûi laõnh thoå Vieät Nam, cuoäc khaùng chieán choáng Phaùp ñöôïc keát lieãu, cuoäc vaän ñoäng thoáng nhaát ñaát nöôùc ñöôïc baét ñaàu. Chính töø luùc naøy ngöôøi phaät töû Vieät Nam baét ñaàu thaáy mình coù theå coù moät con ñöôøng ñoäc laäp ñeå phuïng söï cho hoøa bình vaø cho daân toäc. Phaät töû mieàn Baéc ao öôùc raèng, sau khi tieáp thu troïn laõnh thoå töø vó tuyeán 17 trôû ñi, seõ coù moät ñöôøng loái chính trò côûi môû ñoái vôùi Phaät giaùo, seõ xaây döïng mieàn Baéc cho phoàn thònh ñeå hieäp thöông vôùi mieàn Nam veà vaán ñeà thoáng nhaát laõnh thoå. Vì nieàm hy voïng naøy maø caùc caây truï lôùn nhaát cuûa Phaät giaùo mieàn Baéc nhö caùc thieàn sö Tueä Taïng, Toá Lieân, Trí Haûi vaø Thaùi Hoøa ñeàu ôû laïi mieàn Baéc cuøng quaàn chuùng phaät töû maø laâu nay hoï ñaõ laõnh ñaïo. So vôùi soá ngöôøi ñoàng baøo Coâng giaùo cuûa mình, soá phaät töû di cö vaøo Nam chæ baèng moät phaàn saùu, trong ñoù coù chöøng boán möôi taêng só {â€¦}.

Phaät töû mieàn Nam, trong luùc ñoù, cuõng ao öôùc coù theå duy trì caùc cô sôû Phaät giaùo ñaõ xaây döïng ñöôïc trong quaù khöù, ñoùng goùp vaøo söï xaây döïng moät mieàn Nam truø phuù, coù no aám vaø töï do, ñeå thöïc hieän thoáng nhaát vôùi mieàn Baéc trong moät theá ñöùng maïnh, coù theå baûo ñaûm ñöôïc quyeàn töï do toân giaùo laâu nay thöôøng bò haïn cheá vaø vi phaïm {â€¦}.

Söï thöïc xaåy ra laø {â€¦} taïi mieàn Nam, maø töø ñaây ñöôïc goïi laø Vieät Nam Coäng Hoøa, toång thoáng Ngoâ Ñình Dieäm ñaõ döïa treân löïc löôïng cuûa ngöôøi Coâng giaùo ñeå choáng Coäng vaø ñeå xaây döïng mieàn Nam, ñaët mieàn Nam vaøo theá tieàn ñoàn choáng Coäng theo öôùc muoán cuûa khoái tö baûn choáng Coäng. Theá ñöùng cuûa Vieät Nam Coäng Hoøa cuõng nhö theá ñöùng cuûa Nam Haøn hoaëc Taây Ñöùc, vaø söï döïa löng vaøo khoái Tö Baûn laø chuyeän ñöông nhieân. Caû ñeán vieäc chuû nghóa nhaân vò duy linh ruùt caûm höùng töø giaùo lyù Ky Toâ giaùo vaø vieäc cuûng coá caùc löïc löôïng Coâng giaùo trong muïc tieâu choáng coäng cuõng laø chuyeän ñöông nhieân, khi ngöôøi ta bieát toång thoáng Ngoâ Ñình Dieäm vaø nhöõng ngöôøi thaân tín nhaát cuûa oâng coá vaán Ngoâ Ñình Nhu laø nhöõng ngöôøi theo Coâng giaùo. Nhöng cheá ñoä mieàn Nam coøn muoán ñi xa hôn theá: chính quyeàn mieàn nam ñaõ ñeø neùn Phaät giaùo ñeå ñöa giaùo hoäi Coâng giaùo leân ñòa vò ñoäc toân, ñeán noãi nhöõng ai muoán coù chaân ñöùng trong chính quyeàn hoaëc trong soá nhöõng thaønh phaàn öu ñaõi cuûa xaõ hoäi ñeàu phaûi theo Coâng giaùo. Ñieàu naøy ta seõ thaáy roõ trong chöông tôùi. Söï cheøn eùp naøy ñaõ ñöôïc ngöôøi phaät töû nhaän thaáy töø nhöõng naêm ñaàu cuûa chính quyeàn Ngoâ Ñình Dieäm. Thieàn sö Trí Quang trong taïp chí Phaät Giaùo Vieät Nam, ñaõ than thôû raèng chæ ôû nhöõng nöôùc trung laäp khoâng lieân keát thì Phaät giaùo môùi ñöôïc deã thôû, coøn ôû nhöõng nöôùc nhö Vieät Nam thì Phaät giaùo "khoâng khoûi coù veû luùng tuùng vaø vaät chaát (150). Y Ù cuûa oâng laø ôû mieàn Baéc thì ñaïo Phaät bò haïn cheá, coøn ôû mieàn Nam thì bò ngöôøi Coâng giaùo ñeø neùn.

Trong baøi Höôùng Ñi Cuûa Ngöôøi Phaät Töû Vieät Nam, Daõ Thaûo xaùc ñònh con ñöôøng cuûa phaät töû laø con ñöôøng trung ñaïo, chuù troïng tôùi söï giaùc ngoä töï taùnh hôn laø söï giaùc ngoä quyeàn lôïi, ñaët nieàm tin nôi con ngöôøi chöù khoâng ñaët nieàm tin ôû nhöõng theá löïc ngoaøi con ngöôøi (151). Noùi nhö theá, oâng ñaõ khöôùc töø moät löôït chuû nghóa duy vaät ôû mieàn Baéc vaø chuû nghóa duy thaàn (hoaëc duy Linh) ôû mieàn Nam.

Y Ù thöùc veà tình traïng vaø vò theá cuûa mình, phaät töû ôû caû hai mieàn Nam Baéc ñeàu noã löïc ñeå baûo veä choã ñöùng cuûa mình giöõa caùc goïng keàm yù thöùc heä.

Öôùc voïng veà hoøa bình. Möôøi naêm sau chieán tranh ñaõ ñem laïi bao nhieâu ñoå vôõ tang toùc treân ñaàu ngöôøi daân Vieät. Nhaän thöùc ñoù, cuõng nhö baûn chaát töø bi saün coù cuûa ñaïo Phaät ñaõ ñöa ngöôøi phaät töû Vieät Nam tôùi thaùi ñoä cöông quyeát töø khöôùc chieán tranh vaø baïo ñoäng, duø laø ñeå ñi tôùi thoáng nhaát ñaát nöôùc. Nhaän ñònh raèng trong theá tranh chaáp cuûa hai khoái quoác teá, hai mieàn Nam Baéc Vieät Nam coù theå trôû thaønh tuyeán ñaàu cuûa moät cuoäc chieán tranh thöû söùc cuûa caùc cöôøng quoác, phaät töû Vieät Nam ngay töø ñaàu ñaõ ñaët hoøa bình laøm muïc tieâu lôùn nhaát cuûa mình.

Hoøa bình, theo hoï, khoâng phaûi chæ laø keát quaû cuûa moät theá quaân bình löïc löôïng. Hoøa bình chaân thöïc, theo hoï phaûi: 1) phaùt xuaát töø taâm nieäm toân troïng söï soáng; 1) laáy tình thöông laøm ñoäng löïc haønh ñoäng; 3) vöôït thaéng tham voïng haän thuø trong töï taâm; vaø 4) khoâng coá chaáp cuoàng tín ôû moät yù thöùc heä (152). Hoøa bình, theo hoï "phaûi coù tính caùch thieâng lieâng nhö laø moät toân giaùo thöù hai cuûa mình"(153).

Öôùc voïng thaàm kín cuûa ngöôøi phaät töû mieàn Nam laø gì? Öôùc voïng aáy laø phaùt trieån cô sôû Phaät giaùo, ñoaøn keát thaønh moät löïc löôïng daân toäc lôùn ñeå coù theå ñoùng goùp vaøo vieäc xaây döïng moät mieàn Nam phoàn thònh, giaøu maïnh, coù theå ñöùng vöõng vaøng, ñeå hieäp thöông vôùi mieàn Baéc maø ñi ñeán söï thöïc hieän moät nöôùc Vieät Nam thoáng nhaát, trung laäp, thoaùt ra ngoaøi hai khoái tranh chaáp lôùn vaø gia nhaäp vaøo khoái caùc quoác gia trung laäp khoâng lieân keát, trong ñoù coù AÁn Ñoä, Tích Lan, Mieán Ñieän, toùm laïi nhöõng nöôùc maø trong ñoù Phaät giaùo ñöôïc töï do phaùt trieån. Öôùc voïng naøy hoaøn toaøn phuø hôïp vôùi öôùc voïng cuûa giôùi phaät töû ôû caùc nöôùc trong ñoù Phaät giaùo ñaõ töøng laø vieân ñaù neàn taûng cho söï laäp quoác. Baùc só Malalasekera, chuû tòch hoäi Theá Giôùi Phaät Giaùo Lieân Höõu (World Fellowship of Buddhists) trong ñaïi hoäi ñoàng cuûa hoäi naêm 1950 taïi Tích Lan, ñaõ tuyeân boá nhö sau: "Caùc nöôùc Ñoâng phöông chuùng ta ñaõ tranh ñaáu ñeå thoaùt khoûi aùch noâ leä chính trò ngoaïi bang. Chuùng ta phaûi ngaên chaën laøn soùng duy vaät baèng caùch phuïc höng neân toân giaùo coå truyeàn cuûa chuùng ta. Hai yù thöùc heä ñang tranh chaáp nhau treân theá giôùi ngaøy nay, ñeàu ñöôïc xaây döïng treân haän thuø. Caùc nöôùc Phaät giaùo coù nhieäm vuï tranh ñaáu ñeå ñem laïi hoøa bình vaø an laïc taïi nhöõng ñòa phöông maø caùc theá löïc khaùc ñaõ chöùng toû söï thaát baïi. Chuùng ta phaûi laáy hoøa bình laøm muïc tieâu, vaø ñöa nhaân loaïi veà vôùi tinh thaàn bao dung cuûa ñöùc Phaät"(154). Ta coù theå cho raèng öôùc voïng cuûa phaät töû Vieät Nam hôi xa vôøi, nhöng söï thöïc, ñoù laø öôùc voïng chaân thöïc nhaát cuûa hoï.

Ñeå thöïc hieän öôùc voïng naøy, coâng vieäc ñaàu tieân cuûa hoï laø xaây ñaép ñaïo Phaät cho beàn vöõng. Baøi ca dao "tay böng ñóa muoái chaám göøng" cuûa Taâm Kieân, hai mieàn Nam Baéc phaûi thöông yeâu laãn nhau, tìm giaûi phaùp hoøa bình maø thoáng nhaát, bôûi vì "gaø cuøng moät meï" khoâng theå cuøng ñaù ñaùp laãn nhau (155).

Laäp tröôøng daân toäc. Hai mieàn Nam Baéc ñeàu töï cho mình coù laäp tröôøng daân toäc. Ñoái vôùi ngöôøi phaät töû, laäp tröôøng daân toäc khoâng theå taùch rôøi khoûi vaên hoùa daân toäc. Moät chuû nghóa ngoaïi lai chuû tröông laät ngöôïc heát moïi truyeàn thoáng vaên hoùa daân toäc khoâng theå laø chaân dung ñích thöïc cho moät laäp tröôøng daân toäc. Khaép nôi, ngöôøi phaät töû noùi tôùi söï lieân heä giöõa ñaïo phaùp vaø daân toäc, nhu yeáu thu goùp laïi voán cuõ cuûa vaên hoùa daân toäc ñeå laøm neàn taûng cho söï tieáp thu giaù trò môùi, ñeå cho tinh thaàn Vieät Nam khoâng bao giôø maát goác. Taïp chí Phaät Giaùo Vieät Nam thöôøng nhaéc ñeán vai troø xaây döïng vaên hoùa daân toäc töø caùc thôøi ñaïi Ñinh, Leâ, Lyù vaø Traàn. Taïp chí naøy cuõng nhaán maïnh ñeán thaùi ñoä côûi môû caàn coù cuûa caùc ñoaøn theå toân giaùo vaø vaên hoùa trong nöôùc ñeå coù theå dung hôïp nhau maø xaây döïng ñaát nöôùc.

Taïi mieàn Baéc {â€¦} phaät töû Vieät Nam ñaõ laøm heát söùc mình, nhöng ñaõ khoâng ñaït ñöôïc nhöõng thaønh tích naøo ñaùng keå. Traùi laïi cô sôû cuûa Phaät giaùo caøng ngaøy caøng bò tieâu moøn. Taïi mieàn Nam, tuy coù söï cheøn eùp cuûa chính quyeàn, phaät töû Vieät Nam ñaõ thöïc hieän ñöôïc nhieàu söï nghieäp ñaùng keå. Ñoù cuõng laø vì mieàn Nam thuoäc khoái Tö Baûn töï do, bieân giôùi côûi môû, söï ñeø neùn vaø ñaøn aùp khoâng theå thöïc hieän coâng khai tröôùc maét nhöõng ngöôøi quan saùt vieân quoác teá.

Ta seõ laät tôùi moät trang söû coù theå goïi laø kyø dieäu nhaát cuûa Phaät Giaùo Vieät Nam: Cuoäc Vaän Ñoäng Baát Baïo Ñoäng ñeå laät ñoå chính quyeàn ñoäc taøi cuûa oâng Ngoâ Ñình Dieäm.

(149)Thoâng ñieäp cuûa toång thoáng Ngoâ Ñình Dieäm göûi Quoác Hoäi ngaøy 17.4.1956

(150)"Phaät giaùo chöa coù thôøi ñaïi naøo soáng trong hoøan caûnh phöùc taïp nhö ngaøy nay. Cho daàu Phaät giaùo khoâng töï ñoäng maø cuõng khoâng ai coù theå duøng Phaät giaùo vaø löïc löôïng chieán tranh laïnh hay chieán tranh noùng, nhöng do baûn chaát hoøa bình thöïc söï maø trong theá giôùi ngaøy nay, ôû caùc quoác gia thuoäc khoái trung laäp thì Phaät giaùo coù veû ñaéc ñòa, nhöng oû nhöõng xöù nhö nöôùc chuùng ta thì khoâng khoûi coù veû luùng tuùng vaø vaät chaát" (Trí Quang: Tö Töôûng Heä Phaät Giaùo Vieät Nam soá 1, naêm Bính thaân, 1956).

(151)Phaät Giaùo Vieät Nam soá 1,naêm Bính thaân, 1956)

(152)da Vaø neàn Hoøa Bình Theá Giôùi. Phaät Giaùo Vieät Nam soá 28, thaùng 4, naêm Kyû hôïi, 1959.

(153)Baøi baùo vöøa daãn.

(154)Heù leø ne Tournaise:Livre Jaune Du Vieät nam. Perrin, 1965, trang 283

(155)Phaät Giaùo Vieät Nam soá 2, naêm Bính thaân, 1956. Ñaõ ñöôïc trích daãn trong chöông tröôùc.