Ngöôøi Cö Só [ Trôû Veà ] [Home Page]
Chính vaøo nhöõng giai ñoaïn xaùo troän bieán ñoäng nhö hieän nay, con ngöôøi phaân vaân tröôùc cuoäc soáng bao nhieâu thì nhu caàu xeùt laïi töø goác reã nguoàn caên laøm cô sôû cho haønh vi öùng xöû cuûa mình, cuûa xaõ hoäi laïi caøng böùc thieát baáy nhieâu. Phaät giaùo laø moät trong soá khoâng nhieàu laém truyeàn thoáng cô baûn cho nhieàu neàn vaên hoaù cuûa moät boä phaän roäng lôùn nhaân loaïi. Trong thôøi ñieåm maø nhöõng vaán ñeà vaên hoaù ñang vaán naïn toaøn theå loaøi ngöôøi, vaøo chính luùc daân toäc Vieät Nam ta böôùc vaøo moät giai ñoaïn quyeát ñònh cho vaän maïng cuûa mình, xeùt laïi moät yeáu toá caên baûn trong truyeàn thoáng daân toäc nhö Phaät giaùo tröôùc thaùch thöùc cuûa thôøi ñaïi laø moät vieäc khoâng theå traùnh neù ñöôïc.
Soáng thôøi ñaïi vaø tinh thaàn Ñöùc Phaät (1)
Buøi Moäng Huøng Baøi naày (I) phaùc hoïa neùt troäi cuûa cuoäc khuûng hoaûng vaên hoaù thôøi ñaïi, (II) xeùt vaøi ñieåm ñaëc tröng laøm cho giaùo lyù nhaø Phaät thích öùng vôùi nhu caàu cuûa ngaøy nay. Vaø cuoái cuøng (III) neâu leân vaøi ñieàu caên baûn ñeå cho Phaät giaùo khai trieån trí tueä vaø tri thöùc ñaõ tích luõy töø hôn hai nghìn naêm nay, goùp phaàn mình vaøo coâng cuoäc xaây döïng moät neàn vaên hoùa hieän ñaïi.
I. Thôøi ñaïi con ngöôøi trô vô thaân phaän laøm ngöôøi
Moät neùt thôøi ñaïi laø caùc heä trí thöùc xöa nay vöõng loøng tin raèng mình naém phaàn chaân lyù, con ngöôøi ñôøi naøy truyeàn laïi ñôøi khaùc, baùm vaøo ñaáy, an taâm maø soáng vôùi mình, vôùi ngöôøi, vôùi vaïn vaät, bò lung lay ñeán taän goác reã, neáu khoâng laø hoaøn toaøn suïp ñoå.
Khôûi ñieåm khoâng phaûi laø môùi gaàn ñaây. Nhöõng daáu hieäu ñaàu tieân xuaát hieän töø thôøi ñaïi Phuïc höng, theá kyû thöù XV, XVI, ñöa daàn tôùi söï hình thaønh cuûa khoa hoïc, cuûa tö duy ngaøy nay.
Ta thöôøng cho raèng laø phaùt minh naøy hay phaùt minh noï laøm cho khoa hoïc maâu thuaãn vôùi caùc heä toân giaùo, tö töôûng coå truyeàn. Khoâng haún nhö vaäy. Vì leõ raèng khoâng moät phaùt minh khoa hoïc naøo coù khaû naêng giaûi ñaùp caùc caâu hoûi caên baûn toân giaùo neâu leân, maø ngöôïc laïi tín ngöôõng coù theå tieáp thu baát cöù phaùt minh khoa hoïc naøo vaøo tö töôûng cuûa mình khoâng maáy khoù khaên laém.
Söï xung khaéc cô baûn thaät ra naèm trong tinh thaàn nghi ngôø coù heä thoáng, khoâng tin theo moät thuyeát naøo neáu noù chöa traûi qua thaåm ñònh cuûa thöïc nghieäm. Trong tinh thaàn naøy, khoâng moät giaùo lyù naøo, moät heä tö töôûng naøo naém chaân lyù vónh haèng. Maø chæ coù nhöõng giaû thuyeát luoân luoân phaûi chuyeån bieán cho phuø hôïp theo nhöõng döõ kieän do chính noù saûn xuaát ra. Tính chaân thöïc cuûa giaû thuyeát khoâng döïa vaøo nhöõng gì noù phaùt hieän ñöôïc maø tuøy theo vaán ñeà noù coù "vaän haønh" trong quy trình hay khoâng.
Suoát nhieàu theá kyû, xaõ hoäi ñaõ khoâng ngöøng chuyeån bieán ñeán goác reã, caùc vaán ñeà thôøi ñaïi khoâng ngôùt noåi leân, vaán naïn tri thöùc con ngöôøi. Rieâng moät cuoäc caùch maïng coâng nghieäp theá kyû thöù 19 cuõng ñuû thay ñoåi hoaøn toaøn boä maët toaøn caàu. Vaø ñaûo loän caû nhaän thöùc. Truyeàn thoáng bao laâu tin raèng chính laø tri thöùc, ñaïo lyù soi saùng vaø ñieàu khieån hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi, nay bò lung lay tröôùc hieän thöïc chaúng giaûn ñôn moät chieàu theo loái nhìn ñoù: Tö duy vaøo ñaïo lyù höôùng daãn hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi thaät, nhöng ngöôïc laïi hoaït ñoäng saûn xuaát chính laø moät nhaân toá quy ñònh tö duy, ñaïo lyù trong xaõ hoäi loaøi ngöôøi.
Töø ñòa vò ñöùng treân cao sieâu maø höôùng daãn, ñaïo lyù rôi xuoáng ngang taàm vôùi con ngöôøi, giöõa xaõ hoäi. Caùc giaù trò "chaân", "thieän", "myõ" khoâng coøn ñöôïc quy ñònh do uy tín cuûa moät chaân lyù beân ngoaøi moät caù nhaân vó ñaïi naøo, maø thöïc ra laø bôûi xaõ hoäi, nhö moät toång theå trong nhu caàu vaän ñoäng khoâng ngöøng chuyeån bieán cuûa noù.
Duø muoán duø khoâng, con ngöôøi phaûi tìm quy taéc höôùng daãn ñôøi soáng cuûa mình khoâng ñaâu ngoaøi coäng ñoàng con ngöôøi, ngoaøi xaõ hoäi.
Nhaø tö töoûng lôùn theá kyû thöù 19 Hegel quay laïi nhìn lòch söû nhö moät gioøng tieán hoaù. Y Ù nghóa cuûa söï tieán trieån, cuûa vaän ñoäng lòch söû seõ bieåu loä nôi ñieåm taän cuøng cuûa lòch söû. Marx tin raèng ñaáu tranh giai caáp laø ñoäng cô cuûa gioøng lòch söû aáy vaø ñaây laø moät phaùt hieän caên baûn cuûa mình tìm ra. Con ngöôøi laøm ra lòch söû, coù khaû naêng gia toác lòch söû baèng caùch taùc ñoäng theo chieàu höôùng cuûa ñoäng cô. Caùch nhìn cuûa Marx laø moät yeáu toá gaây nieàm hy voïng lôùn cho moät phaàn nhaân loaïi: lòch söû coù yù nghóa vaø seõ taát nhieân ñi ñeán ñieåm taän cuøng cuûa noù. Haønh ñoäng trong höôùng ñi cuûa lòch söû laø haønh ñoäng voâ cuøng yù nghóa cuûa nhöõng con ngöôøi yù thöùc ñöôïc söï thaät lòch söû.
Roài, trong voøng maáy thaäp kyû giöõa theá kyû hai möôi naøy, con ngöôøi böøng maét phaùt hieän ra raèng mình coù khaû naêng phaùt ñoäng nhöõng quy trình taùc ñoäng gaàn nhö khoâng giôùi haïn vaøo theá giôùi thieân nhieân: con ngöôøi laøm chuû ñöôïc nguyeân töû löïc laø trong tay coù naêng löïc thöøa söùc laøm noå tung quaû ñòa caàu. Vaø vaøo theá giôùi con ngöôøi : moät theá löïc coù theå aùp ñaët nhöõng tieàn ñeà giaû taïo doái traù voâ nhaân, mieãn laø theá löïc aáy bieát haønh ñoäng moät caùch lieân tuïc vaø gaén boù coù heä thoáng vôùi nhöõng tieàn ñeà ñaõ ñònh, thì roài cuõng taïo thaønh hieän thöïc nhöõng maãu xaõ hoäi kieåu heä thoáng toaøn trò nazi hay caùc heä ít nhieàu toaøn trò khaùc.
Uy löïc taùc ñoäng cuûa con ngöôøi vaøo theá giôùi loaøi ngöôøi, vaøo theá giôùi thieân nhieân chöa bao giôø ñaït möùc ñoä khuûng khieáp nhö hieän nay.
Trong khi ñoù, khoa hoïc caøng hieåu thieân nhieân theâm saâu saéc laïi caøng yù thöùc roõ reät raèng giaûi ñaùp mình ñem laïi chæ laø ñaùp töø cho nhöõng caâu hoûi cuûa con ngöôøi ñaët ra vaø tuøy thuoäc caùch ñaët caâu hoûi. Ñi tìm hieåu thieân nhieân - khoâng phaûi laø mình maø cuõng chaúng phaûi do mình taïo ra - roát cuoäc con ngöôøi gaëp laïi nhöõng caáu truùc, nhöõng moâ hình do mình taïo neân, nghóa laø gaëp laïi chính mình. Vaø cuõng baét ñaàu thaáy ra giôùi haïn cuûa tính taát ñònh trong khoa hoïc. Nhö ñaõ chöùng minh trong khoa döï ñoaùn khí töôïng : böôùm voã caùnh ôû Baéc Kinh hoâm nay, coù theå gaây gioâng toá taïi Nöõu Öôùc thaùng sau. Söï kieän lòch söû nhöõng naêm gaàn ñaây laïi caøng cho theâm thaém thía raèng tính taát ñònh lòch söû thaät ra chaúng nghieâm ngaët gì hôn chuyeän naéng möa.
Taát ñònh lòch söû khoâng coøn, töï do caù nhaân boång nôùi roäng ra theâm. Moãi ngöôøi coù theå töï nhuû raèng caùnh böôùm mình voã leân coù khaû naêng laùi lòch söû cheäch qua höôùng khaùc. Nhöng khi aáy chôït noåi leân, khoâng giaûi ñaùp, caâu hoûi yù nghóa höôùng ñi lòch söû laø gì ?
Duø muoán duø khoâng, moät luùc naøo ñoù trong ñôøi soáng, con ngöôøi thôøi ñaïi cuõng bò thöïc taïi xoâ ñaåy, buoäc quay veà ñoái dieän vôùi thaân phaän laøm ngöôøi cuûa mình. Vaø luùc aáy ruøng mình nhaän ra raèng, veà caên baûn, cung caùch öùng xöû cuûa mình chaúng maáy khaùc ngöôøi trung coå. Baïo taøn man rôï khaùc naøo khi xöa. Nhöõng söï kieän saûy ra nhö ôû Bosnie ngaøy nay buoäc ta phaûi suy nghó.
Chæ coù ñieàu khaùc laø con ngöôøi thôøi ñaïi naém trong tay nhöõng phöông tieän sinh saùt saùnh taøy Thöôïng Ñeá. Ñem vaøo söû duïng laïi coù phöông phaùp toå chöùc, maùy moùc laïnh luøng, nhöng voâ cuøng höõu hieäu cuûa ñaïi coâng nghieäp. Ngöôøi thôøi ñaïi vaãn nhoû beù chaúng khaùc ngöôøi trung coå, khi khoaéc khoaûi töï vaán tröôùc meânh mang cuoäc soáng. Nhöng, quay ñi quay laïi chæ mình vôùi mình. Khoâng nôi nöông töïa, thieáu ñuoác soi ñöôøng maø ngöôøi trung coå saün coù chæ vieäc tuaân theo.
II Con ñöôøng Nhö Lai
1. Moät giaùo lyù nhaân baûn, moät quan ñieåm "ñoäng" trong nhaän ñònh
Ñöùc Phaät coøn coù danh hieäu Nhö Lai nghóa laø söï vieäc ra sao thì thaáy y nhö vaäy, khoâng bò laêng kính aûo töôûng laøm meùo moù. Ñoái töôïng cuûa lôøi Nhö Lai daïy khoâng ai khaùc laø con ngöôøi, traàn truïi vôùi thaân phaän laøm ngöôøi.
Ngöôøi aáy khoâng khoûi coù luùc traàm ngaâm tröôùc gioøng soâng, nöôùc luaân löu chaûy: moïi vieäc bieán chuyeån khoâng ngöøng, ñieàu maø ai ai cuõng nhaän ra deã daøng. nhöng thöôøng khoâng suy xeùt xa hôn, vaø, neáu coù thì cuõng ngöøng ôû nhaän ñònh : ta nhìn, ta tö duy hieän höõu (je pense , donc je suis). Caùch nhìn theo ñöùc Phaät khoâng phuû ñònh tính hieän höõu cuûa "caùi ta", cuûa "chuû theå" trong giaây phuùt quan saùt gioøng soâng "khaùch theå". Chæ nhaéc nhôû raèng, neáu khaùch theå bieán chuyeån khoâng ngöøng thì chuû theå naøo coù khaùc chi, cuõng khoâng ngöøng bieán ñoåi. Traàm ngaâm giaây phuùt tröôùc gioøng soâng ñaõ chaúng laø moät bieán chuyeån nôi chuû theå roài hay sao.
Noùi roäng ra, quan heä con ngöôøi chuû theå vôùi theá giôùi khaùch theå laø moät quan heä ñoäng, trong ñoù khaùch, chuû ñeàu ñoäng. Khoâng heà coù moät chuû theå tónh tröôùc khaùch theå bieán ñoäng. Ñieàu ñoù thuaät ngöõ nhaø Phaät goïi laø "voâ ngaõ", "vaïn phaùp voâ ngaõ" moïi söï vieäc ñeàu voâ ngaõ. Vaø duøng thuaät ngöõ "khoâng" ñeå chæ baûn tính khoâng ngöøng bieán chuyeån cuûa söï vaät, "vaïn phaùp giai khoâng". Ñem nghóa thoâng thöôøng cuûa töø "khoâng" gaùn cho thuaät ngöõ doàng aâm laøm sai laïc yù nghóa quan ñieåm nhaø Phaät. Hieän thöïc luoân luoân bieán ñoäng, nhöng naøo phaûi vì vaäy maø hö khoâng !
Phaät giaùo quan nieäm söï vaät khoâng bieán chuyeån do ngaåu nhieân. Noù coù nguyeân nhaân vaø ñieàu kieän. Haït laø "nhaân", gieo xuoáng ñaát, gaëp ñuû ñieàu kieän nhieät ñoä, aåm öôùt seõ naûy thaønh caây. Thuaät ngöõ goïi ñoù laø "nhaân duyeân".
2. Moät giaùo lyù cho haønh ñoäng, nôi ñaây vaø ngay baây giôø
Chuû theå, khaùch theå lieân heä nhaân duyeân vôùi nhau, chaèng chòt roái raém chaúng khaùc môù boøng bong. Trong moâi tröôøng dao ñoäng nhö nöôùc chaûy gioøng soâng, chuû theå ngoài im hay cöû ñoäng cuõng ñeàu taùc ñoäng vaøo moâi tröôøng, nghóa laø haønh ñoäng. Ñaëc ñieåm cuûa haønh ñoäng laø chuû theå bieát vaø quyeát ñònh, nghóa laø coù phaàn töï do laøm chuû ñöôïc khôûi ñieåm. Nhöng khi ñaõ phaùt ñoäng roài, haønh ñoäng taùc ñoäng vaøo moâi tröôøng, phaûn hoài laïi chuû theå ra sao laø nhöõng vieäc phaàn lôùn vöôït ngoaøi yù chí. Con ngöôøi trong giaây phuùt hieän thöïc laø moät ñieåm ñoäng, laø heä quaû cuûa haønh ñoäng baûn thaân, cuûa taùc ñoäng moâi tröôøng bao quanh, cuûa caùc theá heä sinh tröôùc. Ngöôïc laïi, vôùi haønh ñoäng do mình khôûi xöôùng, caù nhaân aáy cuõng taùc ñoäng vaøo theá giôùi naøy, vaøo theá heä mai sau...Thuaät ngöõ "nghieäp" cuûa nhaø Phaät duøng ñeå chæ taùc ñoäng vaø heä quaû cuûa haønh ñoäng. Con ngöôøi caù nhaân taïo ra "bieät nghieäp" rieâng cuûa chính mình, nhöng cuõng taùc ñoäng vaøo vaø chòu aûnh höôûng "coäng nghieäp" chung cuûa xaõ hoäi. Khaùi nieäm "nghieäp" ñaët vai troø vaø vò trí cuûa moãi caù nhaân trong vuõ truï, trong gioøng tieán hoaù cuûa sinh vaät, trong nhaân loaïi hoâm qua, ngaøy nay vaø mai sau.
Qua haønh ñoäng, maø khoâng ai traùnh neù döôïc, caùi "nghieäp" raøng buoäc nhaân duyeân moãi caù nhaân vôùi toaøn theå loaøi ngöôøi, toaøn theå sinh vaät. Moái lieân ñôùi ñoù, heä giaùo lyù Baéc toâng khai trieån ra khaùi nieäm "boà taùt nguyeän", coøn sinh vaät troâi noåi trong voøng khoå ñau thì boà taùt nguyeän naâng ñôû. Vì nghó cho cuøng, lieân ñôùi nhaân duyeân raøng buoäc vôùi nhau, laøm sao quan nieäm moät mình moät choán thaûnh thôi ñöôïc.
Quan nieäm quan heä trong cuoäc soáng ñaõ khoâng ngöøng bieán ñoåi laïi raøng buoäc vôùi nhau do haønh ñoäng cuûa caùc taùc nhaân, giaùo lyù nhaø Phaät coù theå laø gì khaùc ngoaøi moät giaùo lyù cho haønh ñoäng, trong cuoäc soáng nôi ñaây vaø ngay baây giôø. Vaø chính nhôø caên cöù vaøo haønh ñoäng, vaøo "nghieäp", ñaïo Phaät môùi ñöa con ngöôøi töø toái taêm traät vuoät moø maãm naém baét aûo aûnh, thuaät ngöõ goïi laø "voâ minh", ñeán trí tueä hoaø hôïp hoàn nhieân chuû theå vôùi khaùch theå ñöôïc. Cho raèng ñaïo Phaät yeám theá, troán ñôøi laø laàm to. Vì haønh ñoäng laø taát yeáu trong quan heä khoâng ngöøng bieán ñoäng giöõa con ngöôøi vôùi theá giôùi xung quanh.
Vaán ñeà ñaët ra laø chuû theå vôùi khaùch theå coù thích öùng haøi hoaø vôùi nhau hay khoâng.
3. Moät con ñöôøng giaûi phoùng trí tueä soi saùng haønh ñoäng
Baûn tính ñoäng chaát chöùa tieàm naêng laøm cho quan heä chuû vaø khaùch khoù aên khôùp, haøi hoaø vôùi nhau. Nhaø thô than:
Yeâu laø cheát trong loøng moät ítYeâu nhau thaém thieát, nieàm vui lôùn. Nhöng chính vì yeâu maø cho, nhaän caû hai ngöôøi yeâu nhau khoâng bao giôø ñuôïc hoaøn toaøn vöøa loøng. Nhaø Phaät khoâng phuû nhaän nhöõng nieàm vui cuoäc soáng, chæ nhaéc nhôû raèng beân caùi vui, trong quan heä chuû theå vôùi khaùch theå luoân luoân coù nhöõng ñieàu laøm cho mình khoâng ñöôïc thoûa maõn. Thuaät ngöõ nhaø Phaät goïi nhöõng khoå ñau, nhöõng tieàm löïc laøm cho con ngöôøi baát maõn trong cuoäc soáng laø "khoå". Chæ laø moät nhaän ñònh duy thöïc.
Cho thì nhieàu nhöng chaúng nhaän bao nhieâu...Nhaän ñònh theá, ñeå khaúng ñònh ngay raèng coù con ñöôøng vöôït "khoå", ñem laïi an laønh. Con ñöôøng boû rôi aûo töôûng, söï vaät ra sao thì nhìn thaáy nhö vaäy, haøi hoaø quan heä chuû theå vaø khaùch theå trong bieán ñoäng khoâng ngöøng cuûa noù. Ñoù chính laø "ñaïo" maø ñöùc Phaät Thích Ca Maâu Ni ñaõ baûn thaân theå nghieäm. Vaø cuõng khaúng ñònh raèng ñaõ laø ngöôøi, thì khoâng phaân bieät trai gaùi, sang heøn, maøu da saéc toäc, baát cöù ai ai cuõng ñeàu tieàm taøng ñaày ñuû khaû naêng cuûa ñöùc Phaät, con ngöôøi ñaõ troïn veïn theå hieän "ñaïo" aáy.
Phaät chæ nhaén nhuû moãi ngöôøi chuùng ta chính mình theå nghieäm. Khoâng moät ai coù theå laøm thay mình döôïc, ñöùc Phaät cuõng chæ laø ngöôøi chæ ñöôøng.
Moãi caù nhaân laø moät tröôøng hôïp duy nhaát, con ñöôøng cuõng phaûi thích nghi vôùi tính duy nhaát cuûa moãi ngöôøi. Nhaø Phaät haèng haø phöông tieän.
Nguyeân taéc chung, chuùng ta gaëp ngay trong caâu phaät töû thöôøng chuùc nhau ñöôïc "thaân taâm an laïc". Phöông phaùp nhaø Phaät chuù troïng caû theå xaùc laãn taâm thaàn, ñeán taùc ñoäng qua laïi voøng troøn cuûa chuùng. Thaân an laëng thì loøng yeân, taâm yeân tónh thì thaân theâm thö daõn thoaûi maùi. Cöù theá maø thaân taâm lieân tuïc aûnh höôûng laãn nhau ñöa ñeán traïng thaùi tónh laëng, thuaän lôïi ñeå quaùn xeùt, yù thöùc tinh töôøng nhöõng gì ñang xaûy ra trong mình xung quanh mình. Chính söï yù thöùc roõ reät nhöõng goø boù trong thaân xaùc, nhöõng theå thöùc duïc voïng noåi leân roài tan ñi trong thaân taâm laø cô sôû ñeå chuû ñoäng thö daõn toaøn thaân, ñeå cho duïc voïng khoâng bò ñeø neùn maø nhaït thöa daàn. Löûa luïi taøn vì cuûi khoâng coøn. Cöù nhö theá maø caùc nhaân toá taïo thieân kieán, thaønh kieán rôi ruïng. Maâu thuaãn tan daàn, töï do noäi taâm phaùt trieån. Thaân vaø taâm ung dung töï taïi saün saøng taäp trung vaøo hieän töôïng beân trong, beân ngoaøi, ñeå tieáp nhaän vaø phaûn öùng hoàn nhieân, thích nghi, khoâng leäch laïc, thaùi quaù hay baát caäp.
Khi aûo töôûng hoaøn toaøn rôi ruïng heát, söï vieäc theá naøo nhaän thöùc y nhö theá, chuû theå vaø khaùch hoøa hôïp thích öùng vôùi nhau. Moät traïng thaùi sieâu vieät caùc caëp ñoái laäp ta - nguôøi, chuû - khaùch, tri thöùc - haønh ñoäng, thieän - aùc, luaân hoài - nieát baøn... thôøi gian trong ñoù laø hieän taïi, vónh haèng.
Ñoù laø yù nghóa lôøi Long Thoï boà taùt (150? - 250?) khaúng ñònh "Nieát baøn laø luaân hoài, luaân hoài laø nieát baøn"(Nagarjuna, Madhyamika - Karika, XXV, 19). Ñoù laø lyù do nhaø Nho thaám nhuaàn tinh thaàn Thieàn toâng Vöông Döông Minh (1472- 1529) xöôùng thuyeát "tri haønh hôïp nhaát".
Chæ coù baäc hoaøn toaøn giaùc ngoä môùi hôïp nhaát ñöôïc tri vaø haønh, sieâu vieät ñöôïc ñoái laäp bieát vaø laøm. Nhöng cuoäc soáng luoân luoân ñaët chuùng ta tröôùc moät choïn löïa ñeå haønh ñoäng. Theá naøo cho phaûi, ñoù laø vaán ñeà. Giaùo lyù nhaø Phaät ñeà nghò caùc phöông thöùc giuùp ta saùng suoát nhaän thöùc vaø haønh ñoäng. Maáy caâu kinh Phaùp Cuù maø raát nhieàu ngöôøi thuoäc naèm loøng nhaéc nhôû ñieàu aáy:
(Khoâng laøm ñieàu aùc, Laøm moïi vieäc laønh, Thanh tònh taâm yù, AÁy lôøi chö Phaät)Chö aùc maïc taùc
Chö thieän phuïng haønh
Thanh tònh kyø yù
Thò chö Phaät ngoânPhaân bieät phaûi, quaáy, ñaïo Phaät khoâng ñaët nôi moät uy quyeàn ngoaøi con ngöôøi. Luùc choïn löïa haønh ñoäng bao giôø chaúng chæ coù mình vôùi mình. Caùi "löông tri" cuûa taâm yù thanh tònh trong saùng laø baûo ñaûm duy nhaát cho tính ñuùng ñaén cuûa choïn löïa aáy. Taát caû giaùo lyù nhaø Phaät, lyù thuyeát, vaø thöïc haønh chæ nhaèm daïy cho ngöôøi haønh ñaïo ñang laën huïp trong baát cöù ñieàu kieän naøo, taâm yù vaãn tónh laëng trong saùng.
Con ngöôøi thôøi ñaïi ñaõ ñaït tri thöùc voâ cuøng cao xa, nhöng löông tri khoâng töông xöùng. Ñaøo taïo moät "löông tri khaùc" laø tieàm naêng quyù baùu maø giaùo lyù nhaø Phaät coù khaû naêng goùp vaøo coâng cuoäc xaây döïng neàn vaên hoaù moät thôøi ñaïi khaéc khoaûi ñi tìm löông tri cho chính mình vôùi caùi voán tích luõy treân hai möôi theá kyû tri thöùc lyù thuyeát vaø thöïc haønh cuûa mình.
III. Chí khí ngaát trôøi xanh
1. Xaùc ñònh chöùc naêng
Söùc soáng cuûa moät giaùo lyù tuøy thuoäc nhöõng ngöôøi ñang soáng vaø theå hieän noù. Phaät giaùo phaùt huy ñöôïc tieàm naêng cuûa mình khi naøo nhöõng ngöôøi ñang soáng lôøi Phaät daïy xaùc ñònh ñöôïc chöùc naêng xaõ hoäi cuûa giaùo lyù mình theå hieän.
Treân caên baûn giaùo lyù nhaø Phaät khoâng coù gì ñoái choïi vôùi tinh thaàn khoa hoïc. Nhöng Phaät giaùo khoâng phaûi laø khoa hoïc. Chöùc naêng khaùc, caùch chöùng thöïc cuõng khaùc. Söï thöïc khoa hoïc chöùng qua thöïc nghieäm. Hoaøn toaøn khaùc töø tinh thaàn, lyù thuyeát, ñeán thöïc hieän vôùi theå nghieäm "ñaïo". Söï thöïc theå nghieäm laø moät söï thöïc chuû quan, baûn chaát khaùc vôùi söï thöïc khoa hoïc.
Khoa hoïc thay ñoåi boä maët toaøn caàu. Tuy nhieân, trong hieän traïng ngaøy nay khoa hoïc khoâng theå vaø cuõng khoâng coù tham voïng ñeà nghò moät caùi nhìn toång hôïp toaøn dieän cuoäc soáng.
Giaùo lyù nhaø Phaät ñeà nghò moät nhaän thöùc toång theå cuoäc soáng, laø moät trieát hoïc. Chính vì khoâng phaûi laø khoa hoïc maø Phaät giaùo laøm döôïc caùi vieäc ngoaøi chöùc naêng cuûa khoa hoïc: ñem laïi yù nghóa cho hoaït ñoäng thöôøng ngaøy, cho cuoäc soáng moãi con ngöôøi.
Coù trieát lyù cuûa mình, nhöng khaùc vôùi caùc heä trieát hoïc nhaø Phaät coøn moät kho kinh nghieäm phong phuù veà phöông thöùc, kyõ thuaät söû duïng nhöõng ñoäng taùc ñôn giaûn, hoâ haáp, ñi, döùng, ngoài, naèm... ñeå theå hieän trieát lyù cuûa mình trong thaân xaùc, trong cuoäc soáng haèng ngaøy, trong moãi ngöôøi. Ñeà nghò moät haønh trình theå hieän chöù khoâng chæ duy nhaát laø moät heä tö töôûng thuaàn lyù, moät boä phaän giaùo lyù nhaø Phaät coù nhöõng neùt haáp daãn ñoái vôùi tinh thaàn thôøi ñaïi.
Laø moät toân giaùo, coù ñaày ñuû nghi leã, nhöng ngöôøi Phaät töû khoâng phaûi ñaët loøng tin vaøo moät uy löïc cao sieâu naøo ngoaøi con ngöôøi, ngoaøi baûn thaân mình.
Coù bieát mình, bieát ngöôøi, coäng ñoàng Phaät töû môùi boû rôi döôïc maëc caûm töï ti vaø töï toân, khoâng hao toån taâm thaàn naêng löïc vaøo nhöõng cuoäc tranh bieän saân si, xaùc ñònh vò trí vaø chöùc naêng cuûa giaùo lyù nhaø Phaät so vôùi khoa hoïc, vôùi caùc heä trieát hoïc, caùc toân giaùo khaùc. Khi aáy môùi an nhieân ñem tinh thaàn Nhö Lai theå hieän ra trong neáp soáng haøng ngaøy, trong muoân maët cuûa cuoäc soáng. Vaø goùp phaàn vaøo coâng cuoäc chuyeån hoaù neàn vaên hoaù thôøi ñaïi.
2. Soáng thôøi ñaïi
Muoán ñöôïc vaäy phaûi ñau caùi ñau thôøi ñaïi, khoå caùi khoå thôøi ñaïi, daèn vaët vôùi caùc vaán ñeà thôøi ñaïi. Toùm laïi phaûi soáng thôøi ñaïi.
Truyeàn thoáng hai möôi laêm theá kyû cuûa ñaïo Phaät laø moät oác ñaûo ñeå aån naùu, an taâm cho nhöõng ai meät moûi, khieáp sôï tröôùc caùc chaán ñoäng cuûa moät thôøi ñaïi ñang oaèn oaïi chuyeån tieáp. Caùi nguy lôùn cuûa Phaät giaùo chính laø ñoù: maët quay veà quaù khöù, day löng vôùi thôøi ñaïi, maõn nguyeän vôùi vieäc laøm nôi aån aùu cho nhöõng ngöôøi troán soáng thôøi ñaïi. Vaø chæ coù theá maø thoâi, ngoaøi ra khoâng coøn chi khaùc.
Nay chính laø luùc caàn chí khí ngaát trôøi xanh cuûa nhöõng ngöôøi ñem ñaïo vaøo ñôøi trong nhöõng thôøi ñieåm khaùc thöôøng. Khi tinh thaàn Phaät thaám nhuaàn vaøo Trung Quoác, nôû ra Thieàn toâng, caùc toå nhö ngaøi Laâm teá
(? -> 867?) noùi ñaïo baèng caâu chöõ haøng ngaøy cuûa ngöôøi noâng daân cho ngöôøi thôøi ñaïi böøng maét nhaän ra ñaâu laø tinh thaàn Nhö Lai. Khi vaên hoaù ñaát Vieät höng leân vôùi moät daân toäc ñoäc laäp, ñôøi Lyù thieàn sö Quaûng Nghieâm
( 1121- 1190) nhaén nhuû "Nam nhi töïu höõu xung thieân khí"(Laøm trai chí khí xoâng trôøi thaúm). Ñôøi Traàn, ta gaëp thaàn thaùi thanh thoaùt aáy nôi Tueä Trung Thöôïng só Traàn Tung (1230 - 1291), thaày cuûa toå saùng laäp ra phaùi thieàn Vieät Nam Truùc Laâm, Ñieàu Ngöï giaùc hoaøng Traàn Nhaân Toâng (1258 - 1308). Trong moät böõa tieäc cuûa thaùi haäu maø cuõng laø em ruoät thöôïng só theát ñaõi, Tueä Trung gaëp thòt cöù aên. Thaùi haäu laáy laøm laï hoûi: "Anh tu thieàn maø aên thòt thaønh Phaät sao ñöôïc ?" Thöôïng só cöôøi ñaùp: "Phaät laø Phaät, anh laø anh. Anh chaû caàn laøm Phaät, Phaät chaû caàn laøm anh."Thôøi Phaät, thôøi toå, thôøi Lyù-Traàn ñaõ qua, vaø khoâng bao giôø trôû laïi, thôøi ñaïi laø cuûa baây giôø. Tinh thaàn ñöùc Phaät chæ coù giaù trò qua coï saùt vôùi thöïc taïi. Coù laên vaøo giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà cuï theå ñang ñaët ra cho con ngöôøi, môùi naûy ra caùi nhìn "nhö lai" söï vieäc hoâm nay. Môùi baät ra lôøi leõ ñi vaøo con tim con ngöôøi ñang moø maãm tìm ñöôøng. Phaûi thoâng giaùo lyù nhaø Phaät, ñaõ ñaønh. Coâng trình xuaát baûn kinh taïng Pali dòch qua tieáng vieät cuûa hoaø thöôïng Minh Chaâu, döï aùn dòch vaø xuaát baûn heä tam taïng sanskrit cuûa Giaùo Hoäi Phaät giaùo Vieät Nam laø moät böôùc tieán cho ai ai cuõng coù theå tieáp caän nhöõng tö lieäu goác moät caùch tröïc tieáp.
Nhöng, coù soi qua göông maët ngöôøi môùi nhaän roõ ra maët mình, coù ñem tö töôûng nhieàu ít saùo moøn cuûa mình ñoï vôùi caùc luoàng tö töôûng hieän haønh môùi saùng leân söùc soáng cuûa tö töôûng Phaät, nôi ñaây vaø ngay baây giôø. Coâng cuoäc coøn boû ngoû.
Thôøi naøo cuõng phaûi thích nghi phöông phaùp tu döôõng cho thôøi ñaïi mình. Khoâng bieát töï bao giôø phaät töû Vieät Nam chaøo nhau baèng caâu "A Di Ñaø Phaät". Chæ bieát chaéc chaén raèng chaúng phaûi do ngaãu nhieân. Coù gì khaéc khoaûi cho con ngöôøi baèng khi phaûi maët ñoái maët vôùi thaân phaän laøm ngöôøi. Caùi yù phaûi tin vaøo söùc mình, khoâng ai, keå caû ñöùc Phaät coù theå laøm thay cho ñöôïc tieàm taøng trong lôøi Phaät daïy, nhöng cuõng yù ñoù baét con ngöôøi phaûi ñoái dieän vôùi chính mình. Tònh ñoä toâng kheùo leùo traùnh neù ñieåm khoù naøy baèng thuyeát "tha löïc", nhôø söùc cuûa ngöôøi khaùc, nhôø Phaät A Di Ñaø daãn vaøo ñaát an laønh.
Phöông tieän phaàn naøo deã daõi aáy coù coøn thích nghi vôùi tinh thaàn nghi ngôø thaønh heä thoáng cuûa con ngöôøi ngaøy nay hay chaêng ? Duø muoán duø khoâng, vaán ñeà phöông caùch "haønh ñaïo" cho con ngöôøi hieän ñaïi cuõng ñaët ra.
Nhöõng phöông tieän hay nhaát thöôøng tìm thaáy döôïc ngay trong ñôøi soáng haøng ngaøy, trong ngheà nghieäp. Ngöôøi voõ só Nhaät samourai, keø keø löôõi kieám, theo ngheà cheùm gieát. Phaät giaùo nhaäp saâu vaøo vaên hoaù thì ngöôøi samourai hoïc vaø theå hieän Thieàn khoâng ñaâu ngoaøi döôøng kieám. Khi ngöôøi voõ só ñaõ thaám nhuaàn tinh thaàn Thieàn, ngöoøi aáy vaøo giöõa laèn ñao, möa ñaïn vôùi caùi an nhieân cuûa keû sieâu vieät caùi soáng vaø caùi cheát vôùi löôõi kieám uy löïc nhö saám seùt.
Phöông phaùp haønh ñaïo ngaøy nay laø nhöõng gì ? Ñeå cho con ngöôøi taát baät cuûa thôøi ñaïi theå hieän ñöôïc tinh thaàn Nhö Lai: söï vieäc ra sao, thaáy y nhö vaäy, hoàn nhieân maø thích nghi ?
Nhöõng taàm nhìn thanh thoaùt caùc vaán ñeà thôøi ñaïi ñang ñaët ra, moät ngheä thuaät soáng an laønh ñi vaøo muoân maët cuûa cuoäc soáng thöôøng ngaøy, nhöõng phöông phaùp tu döôõng thích nghi vôùi moïi lôùp ngöôøi trong xaõ hoäi hieän ñaïi, ñoù laø thaùch thöùc maø thöïc taïi ñaët ra cho trí tueä coäng ñoàng Phaät töû. Giaûi ñaùp chính laø phaàn Phaät giaùo goùp vaøo neàn vaên hoaù thôøi ñaïi.
9.1995
(1) Baøi tham luaän trong buoåi hoäi thaûo "Phaät giaùo vaø Thôøi ñaïi" toå chöùc ngaøy 10-9-1995 taïi Truùc Laâm Thieàn vieän taïi Paris.
[ Trôû Veà ]