Ngöôøi Cö Só [ Trôû Veà ] [Home Page]
Tinh thaàn ñaïo Phaät vaø Kinh teá Buøi Moäng Huøng
Saûn xuaát. Trao ñoåi. Moãi ngaøy moãi nhieàu, moãi ngaøy moãi nhanh, moãi ngaøy moãi hieäu naêng. Hoaït ñoäng kinh teá trôû thaønh vaán ñeà khoâng theå traùnh neù cho moãi caù nhaân, moãi xaõ hoäi, moãi quoác gia. Cho caû nhaân loaïi, caû theá giôùi. Vaø cuõng trôû neân voâ cuøng phöùc taïp, caùc chuyeân gia buø ñaàu.
Trong tình huoáng ñoù, ñi tìm phöông thöùc giaûi quyeát caùc vaán ñeà kinh teá ñang ñaët ra cho naøy nay nôi moät giaùo lyù phaùt sinh caùch ñaây 25 theá kyû vaøo moät thôøi kinh teá coøn giaûn ñôn thì traùnh sao cho khoûi bò traùch - maø traùch chí lyù - laø ñaët vaán ñeà laån thaån voâ duyeân.
Nhaát laø giaùo lyù aáy ñaët troïng taâm vaøo giaûi thoaùt con ngöôøi, ñi saâu vaøo ñaïo lyù, chaúng dính líu gì tröïc tieáp ñeán kinh teá. Laïi khoâng giaùo ñieàu, khoâng coù xu höôùng ñoøi giaûi thích, höôùng daãn taát caû moïi sinh hoaït cuûa ñôøi soáng.
Vì vaäy, toâi xin ñaët vaán ñeà ngöôïc laïi. Vaán ñeà chính laø vaán ñeà cuûa Phaät giaùo. Tinh thaàn cuûa noù laø lim dim ngoù ñôøi baèng nöûa con maét, muõ ni che tai, traùnh söï ñôøi ñöôïc chöøng naøo hay chöøng ñoù. Hay laø Phaät giaùo thöïc söï coù löu taâm ñeán moät sinh hoaït quan troïng cuûa con ngöôøi, sinh hoaït kinh teá?
Vaø, neáu coù söï löu taâm aáy thì tinh thaàn Phaät giaùo ñem laïi ñöôïc gì chaêng cho cuoäc thaûo luaän veà caùc vaán ñeà kinh teá ñang ñaët ra cho ngaøy nay?
Giaûi ñaùp hai caâu hoûi naøy cuõng laø traû lôøi caâu hoûi can heä ñeán söï toàn vong cuûa Phaät giaùo: phaùt sinh töø treân hai ngaøn naêm traêm naêm nay Phaät giaùo coù coøn söùc soáng ñeå giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà thieát thaân cho con ngöôøi ngaøy nay chaêng?
Moät ñoaïn kinh Phaät noùi ñeán hoaït ñoäng kinh teá
Trong Tröôøng boä kinh (Digha-Nikaya), kinh Kutadanta coù moät ñoaïn baøn ñeán hoaït ñoäng kinh teá cuûa moät nöôùc. Xin trích daãn ñoaïn ñoù:
"Trong ñaát nöôùc cuûa nhaø vua coù nhöõng ngöôøi naøo gia coâng gia söùc veà ngheà noâng, ngheà chaên nuoâi, nhaø vua haõy caáp cho nhöõng ngöôøi aáy haït gioáng vaø thöïc vaät. Trong ñaát nöôùc cuûa nhaø vua, nhöõng ai noã löïc trong thöông nghieäp, nhaø vua haõy caáp voán ñaàu tö cho nhöõng ngöôøi aáy. (...) Chuyeân taâm vaøo ngheà nghieäp cuûa hoï, nhöõng ngöôøi naøy seõ khoâng phaïm pheùp nöôùc. Ngaân quyõ nhaø vua seõ ñöôïc doài daøo; ñaát nöôùc cuûa nhaø vua ñöôïc an cö laïc nghieäp, khoâng coù tai aùch; daân chuùng hoan hyû yeân vui, chôi ñuøa vôùi con nhoû cho chuùng nhaûy giôõn treân ngöïc..."
Tuy khoâng do chính ñöùc Phaät noùi ra nhöng ñoaïn kinh noùi treân trình baøy caùi nhìn cuûa Phaät giaùo: traân troïng ngheà noâng, ngheà buoân baùn, noùi roäng ra laø traân troïng hoaït ñoäng saûn xuaát, trao ñoåi haøng hoùa, toùm laïi laø hoaït ñoäng kinh teá. Theo yù ñoaïn kinh, coù theå noùi theâm raèng nhaø Phaät taùn thaønh nhaø nöôùc coù bieän phaùp cuï theå hoã trôï cho hoaït ñoäng kinh teá cuûa ngöôøi daân.
Nhaø Phaät löu taâm ñeán kinh teá. Chuyeän khoâng ñaùng laáy laøm laï. Laáy con ngöôøi laøm troïng taâm cho giaùo lyù cuûa mình, coù theå naøo nhaø Phaät khoâng ñeå yù tôùi moät hoaït ñoäng quan troïng cuûa con ngöôøi: hoaït ñoäng kinh teá?
Tuy nhieân, Phaät giaùo löu taâm ñeán kinh teá laø moät chuyeän. Coøn coù aûnh höôûng naøo chaêng vaøo kinh teá ngaøy nay, laïi laø moät chuyeän khaùc. Trong thöïc tieãn hieän ñaïi, khoâng deã gì maø tìm ra ñöôïc taùc ñoäng cuï theå cuûa Phaät giaùo vaøo kinh teá theá giôùi.
Xu höôùng ñôn giaûn hoùa khoâng cöôõng laïi ñöôïc?
Thaät ra thì moät thôøi gian daøi cho ñeán gaàn ñaây, kinh teá haàu nhö chaúng caàn bieát ñeán nhöõng vaán ñeà ngoaøi kinh teá. Noù laø moät hoaït ñoäng kheùp kín, laáy mình laøm cöùu caùnh cho mình, kinh teá cho kinh teá, laáy phaùt trieån soá löôïng laøm tieâu chuaån hieäu naêng.
Ñuùng ra, caên baûn kinh teá voán laø moät hoaït ñoäng ña kích thöôùc, lieân heä vôùi theá giôùi cuûa thieân nhieân, vôùi theá giôùi cuûa con ngöôøi. Cöùu caùnh cuûa noù laø thoûa maõn nhu caàu con ngöôøi, nghóa laø mang tính caùch chaát löôïng.
Tuy nhieân, töø xa xöa cho ñeán theá kyû XIX hieäu naêng caùc phöông tieän cuøng toå chöùc cheá bieán töông ñoái yeáu keùm, thieân nhieân döôøng nhö khoâng bao giôø caïn kieät, muoân thuôû vöõng beàn cöù nhö laø voâ taän. Cung caùch nhìn thieân nhieân aáy ñaõ neân neà neân neáp. Thieân nhieân laø moät haèng soá voâ taän thì caàn gì maø phaûi lo ñeán taùi taïo thieân nhieân?
Cuõng trong thôøi gian aáy, möùc soáng cuûa ña soá nhaân daân chæ troøm treøm möùc nhu caàu toái tieåu. Saûn xuaát luùa gaïo, haøng hoùa taêng cuõng ñoàng nghóa vôùi ñôøi soáng sung tuùc leân. Soá löôïng, soá löôïng tröôùc ñaõ laø hieån nhieân, caàn chi phaûi ñaén ño do döï giöõa soá löôïng vaø chaát löôïng. Kích thöôùc chaát löôïng coù theå taïm coi nhö laø khoâng ñaùng keå, coù d(c)p qua moät beân cuõng chaúng phaûi laø moät vaán ñeà lôùn.
Con ngöôøi ñöôïc nhìn vôùi moät nhaõn quan thuaàn kinh teá. Noù laø söùc lao ñoäng, laø söùc tieâu thuï, khoâng hôn khoâng keùm. Giaûn ñôn nhö nhöõng phöông tieän kinh teá.
Cöù nhö vaäy, baáy laâu nay, treân nguyeân taéc kinh teá laø moät hoaït ñoäng ña kích thöôùc, nhöng trong thöïc tieãn noù ñaõ trôû neân ñôn ñieäu kích thöôùc duy kinh teá. Chaúng caàn gì phaûi löu taâm ñeán taùc ñoäng cuûa noù vaøo thieân nhieân, vaøo con ngöôøi.
Thôøi ñieåm kinh teá gaëp ñaïo lyù, gaëp trieát hoïc
Tuy nhieân caùi lyù ngaøy hoâm qua aáy, hoâm nay khoâng coøn ñöùng vöõng nöõa. Trong nhöõng naêm vaøo thaäp kyû 80 ngöôøi ta môû maét nhaän ra raèng khaû naêng cuûa kyõ thuaät, cuûa toå chöùc coâng nghieäp ñaõ ñaït hieäu naêng khuûng khieáp: cöù ñaø naøy thì ngaám ngaàm nhöng roài taát yeáu seõ ñi laàn ñeán huûy hoaïi ñieàu kieän thieân nhieân caàn thieát cho söï soáng coøn cuûa sinh vaät, cuûa loaøi ngöôøi treân maët ñòa caàu. Caùc phöông tieän duøng ñeå khai thaùc thieân nhieân vôùi moät tinh thaàn khinh suaát voâ traùch nhieäm suoát hai traêm naêm nay ñaõ tôùi möùc quaù taûi cho söùc chòu ñöïng vaø töï taùi taïo cuûa caùc heä sinh thaùi. Thieân nhieân, caùi kho trôøi cho töôûng nhö laø voâ taän, con ngöôøi tha hoà maø ruùt tæa phí phaïm, hoâm nay ñaõ ñi vaøo quy trình cuûa hieám quí.
Moät soá chöùc naêng thieân nhieân ñieàu tieát cho söï soáng toàn taïi vaø phaùt trieån treân ñòa caàu ñang bò ñe doïa. Chæ rieâng moät chuyeän saûn xuaát coâng nghieäp caùc loaïi chlorofluocarbon nhö khí freon duøng ñeå gaây laïnh trong caùc loaïi maùy laïnh, duøng laøm khí phun trong caùc bình xòt thuoác daïng söông (aeùrosol), caùc loaïi khí chuyeån hoùa chaäm naøy, ñaõ bay leân chaát chöùa trong quyeån bình löu (stratospheøre) bao quanh ñòa caàu vaøo chieàu cao caùch maët ñaát khoaûng 20 ñeán 40 caây soá. - ñaáy chuùng phaù hoaïi lôùp ozon laø lôùp khí caàn thieát cho söï soáng treân ñòa caàu vì lôùp khí naøy chaën loïc bôùt nhöõng tia töû ngoaïi (ultraviolet) nguy hieåm cho caùc loaïi sinh vaät. Lôùp ozon ñang bò giaûm, moãi naêm loã hoång ozon moãi roäng theâm, cöôøng ñoä böùc xaï töû ngoaïi treân luïc ñòa vaø treân ñaïi döông taêng daàn. Khoâng chaën laïi ñöôïc thì veà laâu veà daøi coù theå ñi ñeán tieâu dieät moïi sinh vaät soáng treân maët ñòa caàu.
Söï kieän aáy, cuõng nhö caùc taùc ñoäng oâ nhieãm tai haïi khaùc cho ñòa caàu, ñaõ laøm moät soá ngöôøi caøng ngaøy caøng ñoâng leân tieáng baùo ñoäng.
Vaø ñaõ coù baùo caùo Bruntland, ñaõ coù nhöõng hoäi nghò quoác teá ñaët vaán ñeà phaùt trieån beàn laâu. Nghóa laø "moät loái phaùt trieån thoûa maõn ñöôïc nhu caàu cuûa hieän taïi maø khoâng ñeå laïi nhöõng toån haïi laøm cho caùc theá heä ñi sau maát khaû naêng thoûa maõn nhu caàu cuûa hoï".
Ñaët vaán ñeà lieân ñôùi giöõa caùc theá heä laø ñem kinh teá ñeán gaëp ñaïo lyù.
Ngöôøi ta cuõng môû maét ra thaáy raèng moät khi con ngöôøi ñaõ bò ruùt goïn vaøo kích thöôùc kinh teá thì thay vì laø phöông tieän phuïng söï cho con ngöôøi kinh teá trôû thaønh cöùu caùnh. Xu höôùng aáy laøm rôi maát luùc naøo chaúng hay huyeàn thoaïi, giaù trò tieàm taøng trong con ngöôøi toaøn dieän. Maø chính nhöõng giaù trò tinh thaàn maát ñi aáy laø ñoäng cô thuùc ñaåy con ngöôøi vöôn leân, tìm ra yù nghóa cho cuoäc soáng cuûa mình. Maát nhöõng giaù trò aáy laø maát ñi yù nghóa cuûa xaõ hoäi. Phaùt trieån thì xaõ hoäi coù phaùt trieån, giaøu thì moãi ngaøy moãi giaøu leân nhöng xaõ hoäi raõ rôøi, caùi giaù phaûi traû veà con ngöôøi raát cao.
Ngöôøi ta cuõng nhaän ra raèng ñaõ ñeán thôøi ñieåm khoâng theå chæ chaêm chuù vaøo soá löôïng. "Nhieàu hôn" ñaõ tôùi ngöôõng heát ñoàng nghóa vôùi "hay hôn", thöùc aên quaù nhieàu, thieáu quaân bình gaây ra beänh tim maïch cho moät phaàn nhaân loaïi. Kinh teá phaùt trieån thaät, xaõ hoäi giaøu coù hôn leân roõ raøng nhöng raïn nöùt ngaøy caøng saâu hôn, roäng ra - moät soá ngöôøi bò loaïi, khoâng coâng aên vieäc laøm, oám ñau bò boû rôi, töông trôï ñoaøn keát xaõ hoäi baát löïc - thì khoâng theå naøo chæ chaêm chaém vaøo tyû soá phaùt trieån maø thoâi ñöôïc.
Theá laø moãi ngaøy moãi ñoâng hôn nhöõng ngöôøi yù thöùc raèng ñaõ ñeán thôøi ñieåm kinh teá khoâng theå laø moät lónh vöïc kheùp kín, xaõ hoäi khoâng theå chæ tuaân theo moät loâ gích thuaàn kinh teá. Töø quan nieäm phaùt trieån thuaàn soá löôïng ngöôøi ta tìm caùch phaùt trieån ña kích thöôùc, vöøa soá laãn chaát löôïng. Xu höôùng aáy khôùp noái laïi ba lónh vöïc, caên baûn laø phaûi quyeän chaët laáy nhau: toái öu hoùa kinh teá, thieân nhieân vaø con ngöôøi.
Theá coù nghóa laø vaán ñeà moâ hình kinh teá hieän haønh ñang ñöôïc ñaët laïi. Caùch ñaët vaán ñeà naøy khoâng chæ haøm yù kinh teá môû roäng nhaõn quan cuûa noù veà phía sinh thaùi hoïc, sinh vaät hoïc veà phía caùc khoa hoïc nhaân vaên, xaõ hoäi hoïc, lòch söû, trieát hoïc. Ñoù khoâng phaûi laø ñôn thuaàn coäng caùc loaïi kieán thöùc aáy vôùi nhau. Maø laø moät ñoåi thay tö duy.
Tö duy kinh teá nhö laø moät heä thoáng lieân heä phöùc taïp khôùp noái vôùi nhöõng nhöõng heä phöùc taïp khaùc: heä thoáng cuûa caùc quan heä thieân nhieân, heä thoáng cuûa caùc quan heä con ngöôøi. Nhöõng heä naøy vöøa bao goàm heä thoáng kinh teá vöøa coù nhöõng phaàn naèm trong heä kinh teá. Moät loái tö duy khoâng bao giôø queân raèng truïc cuûa vaán ñeà laø kinh teá nhöng maø cöùu caùnh laø con ngöôøi.
Thaät chaúng maáy xa gì quan nieäm cuûa moät kinh teá gia ñaõ aûnh höôûng saâu roäng vaøo kinh teá hoïc ngaøy nay, Keynes. OÂng ta töøng noùi: "Baát cöù nhaø kinh teá hoïc naøo cuõng phaûi ít nhieàu laø moät nhaø söû hoïc, moät chính khaùch vaø moät trieát gia".
Con ñöôøng roäng môû cho moïi heä tö töôûng quan taâm ñeán con ngöôøi, ñeán ñaïo lyù tham gia vaøo cuoäc thaûo luaän veà kinh teá ngaøy nay.
Dó nhieân, Phaät giaùo coù choã ñöùng cuûa mình trong coâng cuoäc naøy. Tinh thaàn nhaø Phaät ñaõ töøng chöùng toû khaû naêng saùng taïo trong tröôøng hôïp tö duy vaø thöïc haønh kinh teá quen thuoäc khoâng thích nghi vôùi tình theá môùi.
Moät tröôøng hôïp saùng taïo khaùi nieäm vaø theå cheá kinh teá trong lòch söû
Ñoù laø vaøo khoaûng töø theá kyû thöù V ñeán theá kyû thöù X, thôøi ñieåm moät soá coäng ñoàng Phaät giaùo quan troïng xuaát hieän ôû Trung Hoa.
Vaán ñeà ñaët cho Phaät giaùo khi aáy laø coäng ñoàng phaät töû phaùt trieån bao nhieâu, thì vaøng baïc, noâ tyø, deâ boø, ruoäng ñaát cuùng döôøng caàu phöôùc uøn uøn keùo nhau vaøo chuøa chieàn tu vieän baáy nhieâu. Maø theo truyeàn thoáng nhaø Phaät ngoaøi vaøi boä quaàn aùo, bình baùt khaát thöïc, moät ít vaät duïng laët vaët khoâng theå thieáu cho ñôøi soáng haøng ngaøy, giôùi luaät xem tieàn baïc, cuûa caûi, taøi vaät laø "baát tònh", khoâng trong saïch, ñoái vôùi chö taêng. Cuï theå, nhaø tu haønh xuaát gia khoâng ñöôïc söû duïng tieàn baïc cuõng nhö khoâng ñöôïc coù cuûa caûi rieâng tö.
Trong ñieàu kieän oaùi oaêm aáy, Phaät giaùo Trung Hoa ñaõ du nhaäp hoaëc saùng taïo ra nhöõng khaùi nieäm, theå cheá, caùch thöùc sinh hoaït kinh teá maø ngöôøi Hoa thôøi ñoù chöa ñöôïc bieát. Jacques Gernet ñaõ chöùng minh söï kieän naøy trong quyeån Les aspects eùconomiques du Bouddhisme dans la socieùteù chinoise du Veø au Xeø sieøcle, Ecole Française d'Extreâme-Orient, Paris, 1956, moät coâng trình nghieân cöùu veà Phaät giaùo trong xaõ hoäi Trung Hoa töø theá kyû thöù V ñeán theá kyû thöù X qua caùc phöông dieän kinh teá.
Chính vì giôùi luaät goø boù caám ñoaùn khoâng cho caùc nhaø tu haønh quyeàn sôû höõu taøi saûn neân ñaõ naûy sinh moät khaùi nieäm môùi laï cho vaên hoùa Trung Hoa: khaùi nieäm taøi vaät "thöôøng truù" Tam baûo. Nghóa laø nhöõng taøi saûn cuûa caûi chaúng thuoäc veà rieâng moät caù nhaân naøo maø thuoäc veà Phaät, Phaùp, Taêng trong hieän taïi, quaù khöù vaø töông lai.
Qua khaùi nieäm aáy, nhöõng cuûa baát tònh cuùng döôøng cho Tam baûo trôû thaønh nhöõng taøi vaät thieâng lieâng mang tính chaát toân giaùo.
Toân giaùo thaät ñaáy, nhöng khaùi nieäm aáy daãn thaúng ñeán nhöõng khaùi nieäm phaùp lyù: trong khaùi nieäm "taøi saûn cuûa Tam baûo" ñaõ tieàm taøng caùc khaùi nieäm phaùp nhaân vaø chuû quyeàn phaùp nhaân. Maø chính phaûi coù khaùi nieäm phaùp lyù thì kinh teá môùi phaùt trieån leân cao ñöôïc.
Nhôø coù chuû quyeàn phaùp nhaân aáy maø ñaïi dieän chö taêng trong töï vieän laø thaày "töï chuû" coù teå trao cho ngöôøi theá tuïc - ñöôïc goïi laø nhöõng "tònh nhaân" - caùng ñaùng caùc hoaït ñoäng baát tònh: caøy caáy, troàng troït, chaên nuoâi, thöông maõi, v.v... Cuûa Tam baûo coù tính caùch thieâng lieâng, chính vì vaäy maø chuùng ñi vaøo qui trình kinh teá theá tuïc moät caùch deã daøng: mieãn sao lôïi nhuaän sinh ra laïi quay trôû veà cho Tam baûo.
Ta thaáy khi aáy, Phaät giaùo laøm noâng nghieäp. Khai phaù môû mang ñaát troàng troït ôû mieàn Taây Baéc Trung quoác vaø khaép caùc nôi khaùc. Lyù do laø phaàn lôùn ñaát ñai cuùng döôøng Tam baûo laø nhöõng ñaát hoang khoâng thuaän lôïi cho noâng nghieäp coå truyeàn Trung Hoa. Kyõ thuaät, duïng cuï noâng nghieäp nhôø ñoù maø ñöôïc caûi tieán hôn. Daàn daø, chuû quyeàn Tam baûo treân nhöõng dieän tích ruoäng ñaát raát lôùn. Rieâng ôû ñaát Maân, Phuùc Kieán ngaøy nay, vaøo naêm 1150 vua Toáng Cao toâng ra lònh tòch thu ñaát ñai cuûa chuøa chieàn, chæ cho pheùp nhaø chuøa giöõ laïi trong taøi saûn "thöôøng truù" moät soá ruoäng ñaát xeùt ra thaät caàn thieát. Ñaát ñai bò tòch thu, ñem ra baùn ñöôïc moät soá tieàn lôùn sung vaøo ngaân khoá, toång coäng laø 340.000 quan.
Vaøo khoaûng theá kyû thöù VII ñôøi Ñöôøng, chuøa chieàn ñaõ laøm chuû nhöõng ñieàn trang lôùn chaúng keùm gì caùc vöông toân, coâng chuùa. Nhaø chuøa phaùt trieån caùc thieát bò coâng ngieäp tieân tieán thôøi aáy laø caùc maùy eùp daàu, caùc coái say (nieãn ngaïi) töï ñoäng nhôø söùc doøng nöôùc. Vaø caùc cô sôû coâng nghieäp naøy laïi trôû neân nhöõng nguoàn lôïi lôùn cho Tam baûo.
Ñieàu baát ngôø nhaát laø giôùi luaät Phaät giaùo khoâng cho pheùp chö taêng buoân baùn, nhöng Phaät giaùo laïi laø ñoäng cô phaùt trieån thöông maïi ôû Trung quoác.
Nhu caàu cuùng döôøng cuûa thieän nam tín nöõ, nhu caàu xaây caát trang hoaøng chuøa chieàn, nhöõng yeâu caàu cuûa caùc cô sôû coâng nghieäp nhö maùy say, maùy eùp ñaõ quaây quaàn quanh chuøa chieàn moät soá thôï thuyeàn, ngheä nhaân, kyõ thuaät vieân nhö thôï laøm noài, xaây loø, thôï deät, thôï ñaùnh khoùa, thôï ñuùc töôïng, v.v... Nhöõng ngaøy leã hoäi chuøa cuõng laø nhöõng ngaøy chôï phieân.
Chuøa, töï vieän thöôøng khoâng xa chôï. Vaø caùc töï vieän lôùn thöôøng coù "ñeå töù" coøn goïi laø "ñeå ñieám" hay "phoá ñieám" ôû chôï. Ñoù vöøa laø quaùn troï, laø cöûa haøng vaø laø moät loaïi ngaân haøng cho vay coù theá chaáp. Vaøo theá kyû thöù IX, doanh thu haøng naêm phoá ñieám cuûa rieâng moät töï vieän leân ñeán 100.000 ñoàng tieàn. Hoaït ñoäng taøi chính phaùt trieån song song vôùi hoaït ñoäng thôø cuùng; chính vì tính chaát thieâng lieâng cuûa Tam baûo, phaùp nhaân ñöôïc thöøa höôûng lôïi nhuaän, maø caùi thuû tuïc raát ö theá tuïc laø cho vay laáy laõi trôû neân moät trong nhöõng hoaït ñoäng chính cuûa caùc tu vieän nhaø Phaät. Cuõng phaûi noùi theâm raèng quan nieäm ñaïi thöøa laøm cho chöùc naêng cuûa laõi cho vay theâm phong phuù: laõi thu vaøo daønh ñeå cuùng döôøng Tam baûo, nhöng cuõng ñeå cöu mang giuùp ñôõ chuùng sinh gaëp beänh taät, hoaïn naïn.
Chuùng ta thaáy Phaät giaùo laø ñoäng cô phaùt trieån noâng nghieäp, coâng nghieäp, thöông maõi suoát moät thôøi gian daøi naêm saùu traêm naêm ôû Trung Hoa. Laøm cô sôû cho böôùc phaùt trieån kinh teá aáy chính laø nhöõng khaùi nieäm phaùp lyù, nhöõng kyõ thuaät saûn xuaát, thöông maõi, taøi chính maø Phaät giaùo ñaõ saùng taïo hoaëc vay möôïn cuûa vaên hoùa AÁn Ñoä nhöng chuyeån bieán cho thích hôïp vôùi theá giôùi Trung Hoa.
Moät trong nhöõng yeáu toá cuûa söùc saùng taïo aáy laø tinh thaàn "nhö lai" vaø "phaù chaáp" cuûa Phaät giaùo. Tinh thaàn nhìn thaúng vaøo thöïc tieãn, chaáp nhaän nhöõng raøng buoäc cuûa thöïc taïi nhöng khoâng boû rôi muïc tieâu mình muoán ñi tôùi. Vaø, ñeå ñi tôùi muïc tieâu ñoù khoâng goø boù mình trong ñöôøng moøn cuõ, khoâng ngaàn ngaïi tìm nhöõng giaûi phaùp môùi laï thích nghi vôùi nhöõng ñieàu kieän chöa töøng gaëp.
Coøn ngaøy nay?
Ngaøy nay nhaân loaïi ñang ñöùng tröôùc nhöõng vaán ñeà can heä ñeán toàn vong cuûa moïi sinh vaät, trong ñoù dó nhieân coù loaøi ngöôøi, treân maët ñòa caàu. Karl Marx noùi ñaâu ñoù raèng ñaõ laø vaán ñeà con ngöôøi ñaët ra thì con ngöôøi seõ tìm ra giaûi phaùp. Caâu hoûi laø Phaät giaùo coù ñoùng goùp gì ñöôïc vaøo nhöõng giaûi phaùp aáy hay chaêng. Tinh thaàn nhaø Phaät vaãn coøn ñoù. Giaûi ñaùp tuøy thuoäc vaøo nhöõng ngöôøi ngaøy nay soáng theo tinh thaàn Phaät daïy: nhaém maét che tai hay nhaäp cuoäc vaøo thôøi ñaïi.
Paris, thaùng 10.1997
Buøi Moäng Huøng
( baøi tham luaän trong baøn-troøn "Phaät Giaùo vaø moät soá vaán ñeà cuûa thôøi ñaïi", ñöôïc toå chöùc taïi Truùc Laâm Thieàn Vieän vaøo ngaøy 19-10-97).
[ Trôû Veà ]