Ngöôøi Cö Só          [ Trôû Veà ]          [Home Page]

---

 

Moät caùi nhìn khaùc cho vaán ñeà  phaùt trieån Phaät giaùo Vieät Nam

Phan Taán Huøng
(Phaùt bieåu taïi Hoäi thaûo "Höôùng phaùt trieån PGVN" -
Truùc Laâm Thieàn Vieän, Phaùp, 8. 9. 1996)

Vaán ñeà phaùt trieån Phaät giaùo Vieät Nam cuøng vôùi vaán ñeà xaây döïng laïi Xaõ Theå (1) Quoác Gia Vieät Nam laø hai ñeà taøi maø toâi haèng suy nghó töø baáy laâu nay. Toâi cuõng coù laøm moät soá vieäc, tuøy theo thôøi, caûnh. Nhöng coù leõ nhöõng ai chôø ñôïi nhöõng ñeà nghò cuï theå ñeå haønh ñoäng seõ thaát voïng veà baøi vieát naøy. Xin thöù loãi tröôùc. ÔÛ ñaây toâi chæ ñeà nghò moät caùi nhìn, ñöôïc trình baøy döôùi daïng thuaàn tuùy khaùi nieäm vaø suy luaän. Ñaây cuõng laø nhu caàu cuûa chính toâi, vì töø khi baét ñaàu tröôûng thaønh toâi caàn phaûi quan nieäm ñöôïc ñoái töôïng cuûa vieäc laøm; vaø toâi caàn coù quan ñieåm veà theá naøo laø Quoác Gia vaø Phaät giaùo Vieät Nam.

Vaãn bieát raèng, quanh toâi khoâng thieáu nhöõng ngöôøi laøm kinh teá, kieám tieàn, ñoøi daân chuû, ñaáu tranh chính trò, laõnh ñaïo quoác gia, qui hoaïch thaønh phoá... maø chaúng caàn bieát chính trò, kinh teá, daân chuû, quoác gia, thaønh phoá, tieàn... laø gì caû. Coù sao ñaâu! Cuõng khoâng ít ngöôøi naém 'chuû quyeàn', hay caàm 'quyeàn' nhöng khoâng bieát chuùng laø gì, neân khoâng söû duïng ñöôïc heát naêng löïc cuûa chuùng, thöôøng laø duøng baäy, neân coù naém trong tay cuõng khoâng chaéc, roài maát luùc naøo cuõng khoâng hay. Cuõng coù sao ñaâu! Theá nhöng toâi vaãn cöù khaét khe vôùi chính toâi.

Bieát ñuùng chöa chaéc laøm ñuùng, nhöng bieát sai chaéc chaén laøm sai . Neân khoâng theå ñoå heát loãi cho ngöôøi haønh ñoäng, hay chuyeân vieân ñöôïc, vì laõnh vöïc chuyeân moân cuûa hoï laø "aùp duïng caùi bieát vaøo vieäc laøm" (techneâ, tieáng Hy Laïp); maø ngöôøi trí thöùc, vôùi laõnh vöïc chuyeân moân laø "taïo ra nhöõng yeáu toá neàn taûng cuûa söï bieát" (arkheâ, tieáng Hy Laïp), cuõng phaûi nhaän phaàn loãi cuûa mình. Thaät vaäy ngöôøi trí thöùc laø ngöôøi bieát duøng lyù trí ñeå xeùt nghieäm söï vaät, vôùi coâng vieäc chuû yeáu laø tìm toøi nhöõng giaûi thích vaø yù nghóa cuûa thöïc taïi vaø kinh nghieäm, theå theo moät soá phöông phaùp luaän; töùc laø caùc vieäc thuoäc laõnh vöïc khaùi nieäm vaø phöông phaùp luaän. Khoâng ít ngöôøi Vieät mình, thöïc chaát laø chuyeân vieân, vôùi moät soá baèng caáp naøo ñoù, raát thích ñöôïc xem laø ngöôøi trí thöùc; trong khi moät soá ngöôøi khaùc, laø trí thöùc thöïc söï, laïi khoâng maáy ai töï nhaän mình laø ngöôøi trí thöùc (2). Phaûi chaêng ñaây laø nguyeân nhaân laøm cho Vieät Nam ngaøy nay thieáu trí thöùc traàm troïng ?

Theo toâi, khaùi nieäm phaùt trieån bao haøm cuøng luùc hai khaùi nieäm : bieán thieân vaø keá thöøa; vöøa thay ñoåi vöøa keá thöøa. Vôùi nhöõng ngöôøi coù caùi nhìn nhò ñoái (dualiste) Taây phöông, cho raèng : khoâng theå nhö theá ñöôïc, maø phaûi löïa choïn, hoaëc thay ñoåi, hoaëc keá thöøa, toâi ñeà nghò haõy hieåu chöõ 'keá thöøa' ôû ñaây theo nghóa cuûa chöõ succession, chöù khoâng phaûi continuiteù, cuûa tieáng Phaùp, trong ñoù 'suc' (goác La tinh) coù nghóa laø caùi tinh tuùy, coát tuûy, nhö laø chaát 'nhöïa' nuoâi soáng caây vaäy. Noùi caùch khaùc : keá thöøa laø tieáp noái nhöõng gì laø tinh tuùy, coát tuûy, chöù khoâng phaûi laø raäp khuoân theo nhöõng gì cuûa ngöôøi tröôùc ñeå laïi.

Vaø, khi noùi ñeán phaùt trieån laø phaûi noùi ñeán vieäc ñaët ñònh muïc tieâu, töùc laø vieäc döï phoùng cho ñoái töôïng muoán phaùt trieån moät söï soáng trong töông lai. Döï phoùng khoâng phaûi laø öôùc mô khoâng töôûng, nhöng laø heä luaän ñöôïc ruùt ra gaàn nhö ñöông nhieân töø nhöõng vieän chöùng vaø luaän chöùng vöõng chaéc. Thí duï nhö, khi muoán phaùt trieån thaønh phoá Haø Noäi, chaúng haïn, vieäc ñaàu tieân laø caàn phaûi xaùc ñònh vò trí vaø moät soá chöùc naêng maø Haø Noäi seõ laø trong töông lai (neân ñònh haïn), theå theo 4 tö caùch cuûa noù laø : 1/ thaønh phoá Haø Noäi, chính noù, 2/ thuû phuû cuûa caû vuøng Baéc boä; 3/ thuû ñoâ cuûa caû Nöôùc; 4/ vai troø quoác teá cuûa noù. Töø ñoù, môùi coù moät chuaån ñích giuùp qui höôùng moïi noå löïc phaùt trieån thaønh phoá Haø Noäi, môùi coù moät heä qui chieáu giuùp ñaùnh giaù moïi ñeà aùn phaùt trieån töøng phaàn, hoaëc chuyeân ngaønh. Vaø khi döï phoùng chuaån ñích naøy ñöôïc phoå bieán ra cho moïi ngöôøi bieát vaø hieåu, moãi ngöôøi, moãi nhoùm ngöôøi seõ theo ñoù töï tìm thaáy yù nghóa trong moãi vieäc laøm; coù yù nghóa laø coù giaù trò, neân töø ñoù hoï töï ñaùnh giaù vaø töï ñieàu chænh, töùc laø töï laøm chuû, vieäc laøm cuûa mình; noùi chung, hoï seõ soáng vôùi vaø cho chuaån ñích ñoù.

Chöa coù nhöõng döï phoùng ñeå laøm chuaån ñích thì chöa theå noùi phaùt trieån ñöôïc. Nhöõng döï phoùng naøy khoâng bao giôø coù saün trong töï nhieân, cuõng khoâng phaûi ñöôïc ban cho bôûi moät quyeàn naêng sieâu nhieân naøo ñoù, maø laø saûn phaåm cuûa con ngöôøi. Ñaây laø coâng vieäc cuûa chöùc naêng laõnh ñaïo (khoâng haún phaûi laø cuûa nhöõng ngöôøi ôû gheá laõnh ñaïo). Coøn, haønh ñoäng theá naøo? toå chöùc ra sao? ñeå ñaït ñeán caùc döï phoùng ñoù, laø caùc vieäc cuûa chuyeân vieân, thöôøng caàn nhieàu co daõn ñeå thích öùng theo töøng thôøi, caûnh.

Xin neâu ra ñaây moät vaøi nhaän ñònh vaø moät caùi nhìn khaùc, taát caû ñeàu naëng tính khaùi nieäm vaø phaân tích, goïi laø ñeå ñoùng goùp vôùi laõnh ñaïo vaøi yeáu toá cô baûn, cho vaán ñeà phaùt trieån Phaät giaùo Vieät Nam.

I. Töø vieäc kieåm nhaän treân thöïc teá baûn thaân.

Baûn thaân ñaây chính laø toâi. Vieát ra ñaây nhöõng gì chính baûn thaân toâi ñaõ traûi qua khoâng phaûi laø laáy 'caùi toâi' laøm troïng, nhöng vì muoán baét ñaàu töø choã caùi bieát thöïc cuûa chính toâi, khaùc vôùi caùi bieát cuûa ngöôøi khaùc maø toâi nghe ñöôïc hay ñoïc ñöôïc treân saùch vôû. Thaät vaäy, toâi laø moät 'Phaät töû töø trong buïng meï' vì, duø ñoïc khoâng thoâng vieát chaúng thaïo, maù toâi vaãn thöôøng ñi chuøa nghe kinh vaø caàu Phaät cho ñöôïc 'meï troøn con vuoâng' khi baø coù mang toâi, vaø toâi ñaõ baét ñaàu 'thaám' kinh Phaät töø khi coøn naèm trong buïng cuûa meï. Maù toâi cuõng khoâng ngöøng caàu Phaät cho toâi sau khi toâi ñöôïc sinh ra, treân moãi böôùc cuûa tuoåi ñôøi toâi lôùn leân roài tröôûng thaønh. Cuõng coù theå noùi raèng toâi laø moät 'Phaät töû tröôùc khi coù maët trong buïng meï' vì, tröôùc khi coù mang toâi, maù toâi ñaõ cuøng vôùi baø Ngoaïi toâi ñi chuøa caàu Phaät gia hoä ñeå coù ngöôøi con theo öôùc voïng ñôn sô cuûa baø, nhö baø vaãn laøm tröôùc khi coù mang caùc em toâi. Ba toâi thì kín ñaùo hôn, thöôøng chæ caàu Phaät moät mình.

Sau khi sanh ra toâi ñöôïc maáy naêm, ba maù toâi doïn gia ñình xuoáng sinh soáng ôû thaønh thò. Cuoäc soáng trôû neân baän roän hôn, ba maù toâi ít coù thôøi giôø ñi chuøa, nhöng oâng baø laäp baøn thôø Phaät ôû nhaø vaø aên chay moãi thaùng saùu ngaøy (caùc ngaøy Muøng 8, 14, Raèm, 23, 30 vaø Muøng Moät, aâm lòch). Khi khoaûng möôøi tuoåi, toâi 'bò' giao traùch nhieäm caém nhang treân taát caû caùc baøn thôø trong nhaø (goàm baøn thôø Toå Tieân, baøn thôø Phaät, baøn thôø Thieân vaø baøn thôø Thoå Ñòa) moãi laàn tröôùc khi caû nhaø aên côm. Veà sau, vieäc naøy 'ñöôïc' caùc em toâi laàn löôït ñaûm nhaän.

Luùc baáy giôø oâng Ngoaïi toâi, tuy laø Hoäi Tröôûng Hoäi Khoång Hoïc cuûa quaän nhaø, ñaõ cuøng vôùi vaøi nhaân haøo khaùc cuûa quaän ñöùng ra thaønh laäp moät hoäi baûo trôï cho coâng trình xaây döïng ngoâi chuøa cuûa quaän. Theá laø maù toâi vaø caùc caäu dì laø nhöõng ngöôøi ñöôïc oâng toâi vaän ñoäng tröôùc nhaát. Ngoaøi vieäc ñoùng goùp baèng saûn vaät, tuøy theo choã dö daõ nhieàu ít cuûa moãi ngöôøi, rieâng ba maù toâi töï nguyeän ñoùng goùp theâm moãi thaùng moät thuøng daàu löûa ñeå chuøa thaép ñeøn (hoài ñoù, chuøa queâ khoâng coù ñieän). Theá laø toâi laïi 'bò' laõnh theâm traùch nhieäm ngoài oâm thuøng daàu löûa (loaïi thuøng vuoâng "con soø", 20 lít tröôùc kia) ñaøng sau xe ñaïp ñeå anh toâi chôû veà chuøa moãi thaùng.

Cuõng ôû khoaûng tuoåi leân möôøi ñoù, luùc chieán tranh chöa taùi phaùt vaø tröôùc bieán coá 'ñaøi phaùt thanh Hueá 1963', toâi coøn ñöôïc soáng maáy naêm thanh bình trong caûnh röïc rôõ cuûa nhöõng laàn hoäi dieãn xe hoa, röôùc ñeøn vaø thaû ñeøn vaøo hai dòp leã lôùn haèng naêm cuûa Phaät giaùo, leã möøng Ñöùc Phaät Ñaûn Sinh vaø leã möøng Phaät Thích Ca Thaønh Ñaïo. Vaøo ngaøy Teát, vì phaûi theo ba maù toâi ñi chuøa ôû queâ maø oâng ngoaïi toâi coù goùp phaàn xaây döïng, neân khoâng vui maáy, nhöng vaøo ngaøy leã Vu Lan, coøn goïi laø 'ngaøy xaù toäi vong aân' Raèm thaùng Baûy, thì khaùc haún. Noùi laø ñi chuøa Tænh Hoäi, coøn goïi laø Chuøa Nuùi ñeå leã Phaät cho maù toâi an loøng, nhöng thaät ra laø ñeå vôùi caùc baïn ñoàng trang löùa ruõ nhau leân ñoù haùt troäm xoaøi. Ñoâi khi cuõng bò caùc 'chuù' röôït nhöng luùc naøo chuùng toâi cuõng nhanh chaân hôn.

Sau vuï 1963, ba maù toâi coù goùp phaàn trong vieäc xaây döïng moät 'khuoâng hoäi', treân khoaûng ñaát do moät nhaân haøo ñòa phöông taëng, naèm caùch nhaø toâi chöøng 50 meùt. Veà phaàn kieán truùc thì tuøy theo phöông tieän, chuû yeáu laø phaûi coù moät chaùnh ñöôøng roäng raõi vôùi baøn thôø Phaät trang nghieâm, moät phoøng thay aùo vaø moät nôi tieâu tieåu. Laâu laâu môùi môøi ñöôïc moät vò tu só ñeán giaûng kinh, coøn thöôøng thì sau khi leã Phaät vaø ñoïc kinh xong moät soá ngöôøi bieát khaù hôn veà kinh Phaät thay phieân nhau giaûng laïi cho nhöõng ngöôøi khaùc nghe. Chuû yeáu xoay quanh ñeà taøi 'nghieäp baùo thöïc haønh', kieåu nhö : "töø cöû chæ nhoû ñeán vieäc lôùn, coù caùi gì laø khoâng taïo nghieäp ñaâu?", "soáng sao cho ngay, laøm sao cho nhaân haäu trong caùch aên ôû", "khoâng ñem vui ñöôïc cho ngöôøi khaùc thì chôù laøm buoàn"...

Caùi kieåu sinh hoaït 'xaõ hoäi - Phaät giaùo' töï nguyeän vaø thuaàn tuùy cö só caáp phöôøng naøy raát ñôn giaûn nhöng thaät laø hay. Coù theå noùi ñaây laø moät kieåu 'xaõ hoäi nhaân daân Phaät giaùo' (caàn ñöôïc nghieân cöùu kyõ ñeå phaùt trieån). Caùc baäc cha meï chæ tuï taäp ôû ñaây moãi thaùng hai laàn, 14 - Raèm vaø 30 - Muøng Moät, vaøo nhöõng ngaøy coøn laïi cuûa thaùng, noù trôû thaønh trung taâm sinh hoaït cuûa Gia Ñình Phaät Töû vaø cuûa nhieàu thöù sinh hoaït coù tính 'xaõ hoäi - Phaät giaùo' khaùc (quan, hoân, tang, teá, huïi hoï...). Daàn daàn caùc oâng, caùc baø noåi tieáng trong xoùm phöôøng laø 'khoâng nhöôøng ngaùn ai' cuõng moãi thaùng hai laàn quaàn aùo chænh teà, tay xaùch gioû vôùi boù nhang, naûi chuoái ñeán khuoâng leã Phaät, vaø caùch ñoái xöû cuûa hoï cuõng thay ñoåi haún. Moãi thaùng ñi chuøa, khuoâng vaøi laàn, moãi ngaøy caém nhang, baùi Phaät, ñoïc chuù ñoâi caâu, ñoù chæ laø nghi thöùc, ñeå giöõ loøng, ñeå nhaéc nhôû, nhöng laïi coù taùc duïng nhieàu trong vieäc caûi söûa taâm taùnh con ngöôøi.

Daàn daàn caû phöôøng chuùng toâi, töø giaø ñeán treû, soáng theo nhòp sinh hoaït cuûa khuoâng hoäi, vaø chính baûn thaân toâi cuõng lôùn leân trong khung caûnh sinh hoaït naøy. Caùch ñaây maáy naêm, em toâi coù veà Nöôùc qua laïi cho hay laø khuoâng hoäi caïnh nhaø toâi hoaït ñoäng coù phaàn roän raõ hôn ngaøy tröôùc, duø vaãn vôùi nhöõng sinh hoaït quan, hoân, tang, teá thuôû naøo; ngoâi chuøa laøng nay khang trang laém, khoâng bieát tìm ñaâu ra phöông tieän maø töø coång ñeán saân, leân tôùi noùc ñeàu ñöôïc laøm môùi vaø hoaøn toaøn baèng vaät lieäu beàn, laïi coù theâm maáy caây thoâng loaïi beân AÂu, Myõ môùi coù; vaø vong linh cuûa maù toâi (maát tröôùc khi em toâi veà) ñaõ ñöôïc an ñònh ôû chuøa queâ.

Ñeán löùa tuoåi treân döôùi hai möôi, cuõng laø luùc chieán tranh buøng noå trôû laïi, vôùi bao caûnh cöûa naùt, nhaø tan, meï coâi, con cuùt, haøng loaït ngöôøi daân phaûi boû laøng queâ doàn veà thaønh thò, toâi laïi coù dòp aên ôû vaø giuùp vieäc trong moät vieän coâ nhi cuûa Phaät giaùo, vaø cuõng coù maët trong nhieàu laàn cöùu luït, trôï ñoùi. Caùc loaïi sinh hoaït 'cöùu nhaân trôï theá', 'chaån baàn' naøy cuõng laø moät truyeàn thoáng muoân ñôøi cuûa Phaät giaùo raát ñaùng ñöôïc phaùt huy. Nhôø coù dòp tham gia vaøo caùc sinh hoaït naøy toâi môùi baét ñaàu löu yù tìm hieåu Phaät phaùp, vôùi söï phaùt hieän quyeån Saùu cöûa vaøo ñoäng Thieáu Thaát (chæ daøy khoaûng hôn 20 trang, khoå vôû hoïc troø gaáp hai. Khoâng bieát coù coøn ñöôïc taùi baûn khoâng?), nhöng phaûi ñôïi ñeán khi ra ñeán nöôùc ngoaøi toâi môùi thöïc söï chuù taâm nghieân cöùu giaùo thuyeát cuûa Phaät.

Thaät ra, sau khi ñöôïc ñònh cö ôû nöôùc Phaùp toâi chæ muoán hoïc caùi hay cuûa ngöôøi Taây phöông, nhöng caøng ñi saâu vaøo vieäc nghieân cöùu thì toâi laïi thaáy caùi 'chaát' Phaät giaùo thaám caøng roõ trong nhöõng caùi ñöôïc xem laø hieän ñaïi nhaát cuûa hoï, theå hieän qua nhöõng boä naõo saùng giaù nhaát cuûa khoa hoïc thôøi ñaïi (nhö A. Einstein, N. Borh, B. Russell...) vaø trong tö töôûng cuûa haàu heát nhöõng trieát gia Ñöùc caän vaø hieän ñaïi. Khaùm phaù naøy ñaõ kích thích toâi vaø ñaõ daãn toâi ñeán choã phaûi tìm hieåu Phaät giaùo. Vaø nay toâi coù theå noùi toâi laø 'ngöôøi coù hoïc Phaät'. Theá laø, trong baûn thaân toâi coù hai thöù Phaät giaùo: Phaät giaùo Vieät Nam vaø 'Phaät giaùo trí tueä' cuûa thôøi ñaïi.

II. Phaät giaùo Vieät Nam vaø Daân Toäc Vieät Nam.

Vôùi toâi, Phaät giaùo Vieät Nam chính laø caùi Phaät giaùo maø toâi nhaän ñöôïc töø khi coøn treû. Cuõng laø caùi caùch soáng cuûa ba maù oâng baø toâi. Chuû yeáu ñaây laø 'Phaät giaùo cuûa loøng nhaân', cuûa caùch cö xöû giöõa ngöôøi vôùi ngöôøi, cuûa tình laøng nghóa xoùm, coøn goïi laø 'Phaät giaùo nhaân nghóa'. Maø, nhö Nguyeãn Traõi vieát, trong Bình Ngoâ Ñaïi Caùo : "Vieäc nhaân nghóa coát ôû yeân daân", Phaät giaùo naøy ñoùng goùp nhieàu trong vieäc laøm cho loøng ngöôøi trôû neân nhaân haäu hôn, ngöôøi hôn, giuùp döùt boû bôùt tham-saân-si vaø duy trì tính nhaãn naïi, taïo neân caûnh soáng xaõ hoäi giôùi haïnh an hoøa; noù cuõng giuùp phaùt trieån caên löïc vaø taâm töø aùi, neân cuõng goïi ñoù laø 'Phaät giaùo töø bi', hay Phaät giaùo cuûa Boà Taùt Phoå Hieàn. Vì ñaõ hoøa vôùi baûn tính nhaân nghóa cuûa vaên hoùa truyeàn thoáng Vieät Nam, Phaät giaùo naøy laø moät bieåu tröng quan troïng nhaát cuûa ñaëc tính ngöôøi Vieät. Vì vaäy, vôùi nhöõng ngöôøi nhö ba maù toâi, caû vôùi nhöõng ngöôøi nhö toâi nhöng khoâng coù dòp nghieân cöùu veà Phaät giaùo ôû nöôùc ngoaøi, Phaät giaùo vaø Daân Toäc coù theå gaén lieàn nhau, vaø caâu "Phaät giaùo vaø Daân Toäc" coù yù nghóa ñích thöïc.

Nhöng nhöõng ngöôøi khaùc, khoâng soáng trong khung caûnh vaên hoùa Vieät Nam, seõ thaáy trong caâu ñoù coù gì khoâng oån, neân caàn phaûi giaûi maõ laïi. Thöïc traïng khoâng ñoàng nhau trong giôùi tín ñoà Phaät giaùo ngöôøi Vieät cuõng chính laø thöïc traïng phaân hoùa cuûa Daân Toäc Vieät Nam, noùi chung, hieän nay, neân caûnh 'troáng ñaùnh xuoâi, keøn thoåi ngöôïc' laø khoâng theå traùnh ñöôïc. Nhöng cuõng coù nhöõng caõi vaû thöïc söï laø voâ ích, vì nguyeân nhaân cuûa noù chæ laø do caùch hieåu ngoân töø khoâng ñoàng nhaát nhau. Chæ caàn giaûi thích vôùi nhau caùch hieåu ngoân töø, ñeå caâu treân ñöôïc hieåu thaønh "Phaät giaùo Vieät Nam vaø Daân Toäc Vieät Nam", vôùi moät ít tænh taâm ñeå suy nghó vaø ñeå töï ñaët mình vaøo vò trí cuûa ngöôøi khaùc, thì maâu thuaån töï nhieân ñöôïc hoùa giaûi, khoâng caàn phaûi 'noåi maùu' vôùi nhau, taïo ñieàu kieän cho ngöôøi ngoaøi xen vaøo xeù to theâm chuyeän.

Qua nhöõng coâng trình nghieân cöùu ñaõ coù ñeán nay, döïa treân nhöõng söï kieän lòch söû khaùch quan ñaõ khai quaät vaø kieåm chöùng ñöôïc, ta coøn coù theå khaúng ñònh moät caùch maïnh daïn hôn nöõa veà moái quan heä coù tính höõu cô giöõa Phaät giaùo Vieät Nam vaø Daân Toäc Vieät Nam. Nhieàu nghieân cöùu söû hoïc phaân tích veà söï hoäi nhaäp cuûa Phaät giaùo vaøo vôùi Daân Toäc Vieät Nam, trong hoaøn caûnh Vieät Nam bò toäc Haùn ñoâ hoä, vaø cuõng trong hoaøn caûnh ñoù Daân Toäc Vieät Nam ñaõ tieáp nhaän Phaät giaùo baèng taát caû caûm tình cuûa mình, ñeå roài cuoäc 'hoân phoái' hoaøn toaøn töï nguyeän (khoâng bò ñoàng tieàn hay baïo quyeàn chi phoái) naøy ñaõ 'ñeû' ra Phaät giaùo Vieät Nam. Phaät giaùo Vieät Nam laø ñöùa con chung cuûa Phaät giaùo vaø Vieät Nam thôøi ñoù; cuõng laø trí tueä cuûa Daân Toäc ta, giuùp cho tinh thaàn Toå Tieân ta cöôøng traùng hôn trong coâng cuoäc giaønh laïi chuû quyeàn daân toäc; vaø ñaõ trôû thaønh yù thöùc cuûa Daân Toäc ta, töø khi laäp quoác laàn thöù hai, vôùi Lyù Coâng Uaån, môû ra thôøi ñaïi Lyù-Traàn veû vang nhaát cuûa lòch söû Daân Toäc Vieät.

Theo nhaân vaên - xaõ hoäi hoïc, hay nhaân xaõ hoïc : caùi taïo thaønh 'xaõ theå daân toäc' chính laø baûn saéc gioáng nhau (identiteù = idem-entiteù) coù nôi moãi thaønh vieân cuûa xaõ theå daân toäc ñoù, coøn goïi laø 'xaõ tính' (3) . Baûn saéc gioáng nhau naøy khoâng phaûi laø baát bieán, dó nhieân, cuõng khoâng phaûi laø thoaùng qua, nhöng laø nhöõng ñaëc thaùi laâu beàn vaø thöôøng tröïc, maø thöïc chaát cuûa chuùng chính laø heä thoáng giaù trò ñaëc thuø cuûa moãi xaõ theå daân toäc. Heä thoáng giaù trò naøy ñöôïc xaây döïng treân heä thoáng yù nghóa vaø theå hieän trong phong tuïc taäp quaùn, qua caùch öùng xöû vôùi ngöôøi khaùc, vôùi chính mình, vôùi lòch söû vaø vôùi vuõ truï töï nhieân; noù chính laø maãu möïc ñaïo lyù (eùthique) ñaëc thuø cuûa moãi daân toäc, maø moãi thaønh vieân cuûa daân toäc ñoù duøng ñeå phaân ñònh caùch gioáng nhau 'caùi khoâng ñuùng' vôùi 'caùi ñuùng', 'caùi xaáu' vôùi 'caùi toát'; vaø töø caùch nhaän ñònh gioáng nhau veà theá naøo laø 'caùi toát chung' cho toaøn theå thaønh vieân, moãi daân toäc coù quan ñieåm rieâng ñeå xaây döïng caáu truùc vaø qui ñònh söï vaän haønh cuûa xaõ theå. Ngaén goïn, moät 'xaõ theå daân toäc' laø moät 'xaõ theå phong hoùa'. Xeùt vaøo chi tieát nhöõng gì ñöôïc ñaïi ña soá ngöôøi Vieät xem laø phong hoùa cuûa hoï, ai cuõng thaáy coù ñaày chaát Phaät giaùo Vieät Nam. Ñieàu naøy cho pheùp vieát : Phaät giaùo Vieät Nam laø Daân Toäc Vieät Nam.

Cuõng coù nhöõng chaát lieäu vaên hoùa khaùc ñöôïc ñöa vaøo Vieät Nam, nhöng chuùng chöa thöïc söï ñöôïc tieáp nhaän ñeå trôû thaønh nhöõng yeáu toá thöôøng tröïc trong phong hoùa Vieät, chöa thaønh maãu möïc ñaïo lyù cuûa Daân Toäc Vieät. Neân, theo hieän traïng cuûa Vieät Nam ngaøy nay, tuy khoâng theå noùi Daân Toäc Vieät Nam laø Phaät giaùo Vieät Nam ñöôïc, nhöng chuùng ta cuõng khoâng theå noùi Phaät giaùo Vieät Nam khoâng phaûi laø Daân Toäc Vieät Nam. Ñuùng hôn, chuùng ta coù theå noùi : Phaät giaùo Vieät Nam vaø Daân Toäc Vieät Nam, khoâng gioáng cuõng khoâng khaùc. Nhôù laïi töø thôøi Haäu Leâ, theá kyû 16, heä thoáng giaù trò 'Phaät giaùo - Daân Toäc Vieät Nam' ñaõ baét ñaàu suy thoaùi, daàn daàn chæ coøn ñöôïc toân giöõ trong ñaïi chuùng bình daân; coøn taàng lôùp caáp treân, vì coù nhu caàu trí thöùc vaø nhu caàu toå chöùc boä maùy quoác gia, ñaõ ñoùn nhaän Lyù Hoïc - Toáng Nho. Cuoäc tranh luaän giöõa Lyù Hoïc vaø Phaät giaùo keùo daøi maõi ñeán giöõa theá kyû 19 môùi hoùa giaûi ñöôïc. Vieäc hoùa giaûi naøy thaät ra khoâng khoù khaên laém vì chính Lyù Hoïc cuûa Toáng Nho ñaõ laø moät toång hôïp giöõa Phaät giaùo vaø Nho giaùo.

Nho giaùo cuûa Khoång Töû voán chæ chuù troïng ñeán moái quan heä giöõa ngöôøi vôùi ngöôøi, thieáu haún phaàn quan heä giöõa ngöôøi vôùi vuõ truï töï nhieân vaø quan heä giöõa ngöôøi vôùi chính mình, töùc laø thieáu haún phaàn sieâu theå hoïc vaø taâm theå hoïc. Choã thieáu thöù nhaát ñaõ ñöôïc Haùn Nho taïm thôøi boå xung, baèng caùch coá gaéng dieãn dòch laïi nhöõng lyù thuyeát neàn taûng cuûa Kinh Dòch, nhö thuyeát AÂm-Döông, Nguõ Haønh, vaø nhaân ñoù ñöa vaøo Khoång Nho nhöõng yeáu toá sieâu theå hoïc voán laø chuyeân moân cuûa Laõo giaùo. Khi tieáp caän vôùi 'phaùp quaùn taâm' vaø phöông phaùp phaân tích luaän cöïc kyø minh xaùc cuûa Phaät giaùo, ñeå nhaän ñònh giaùc quan, yù thöùc, löông taâm, trí tueä v.v..., choã thieáu thöù hai môùi loä roõ. Tö duy phaân tích laø choã yeáu nhaát cuûa ngöôøi Hoa, vaø ña soá trí thöùc Trung Hoa töø theá kyû 6 ñeán theá kyû 10 theo Phaät giaùo cuõng laø vì muoán boå khuyeát choã yeáu naøy, haàu thoûa maõn nhu caàu trí thöùc cuûa mình. Sau ñoù, hoï taän duïng taâm theå hoïc Phaät giaùo ñeå giaûi thích caùc vaên baûn Nho giaùo vaø ñoåi môùi trieät ñeå Haùn Nho. Keát quaû cuûa vieäc ñoåi môùi naøy chính laø Toáng Nho, coøn ñöôïc goïi laø Lyù Hoïc, Ñaïo Hoïc, hay Taân Khoång giaùo. Moät thieân nhoû trong Leã Kyù, ñöôïc Toáng Nho taùch ra laäp thaønh saùch rieâng : Ñaïi Hoïc, trong ñoù caùc khaùi nieäm neàn taûng, nhö : 'soi saùng caùi ñöùc saùng' (minh minh ñöùc), 'thaønh yù', 'chính taâm', caû caùi 'trí löông tri' cuûa Vöông Döông Minh, ñeàu laø nhöõng ñieàu vaän duïng ñöôïc töø sôû tröôøng cuûa Phaät giaùo. Vôùi Ñaïi Hoïc, phaàn qui thöùc veà caùch ñoái xöû giöõa ngöôøi vôùi ngöôøi cuûa Khoång Nho vaø nhöõng qui ñònh luaân lyù ñöôïc Haùn Nho phaùt trieån, töø ñoù, ñeå ñònh khung choã ñöùng cuûa moãi haïng ngöôøi trong xaõ hoäi, chæ laø 'Tieåu Hoïc'. Vaø saùch Ñaïi Hoïc ñeán nay vaãn ñöôïc xem laø ñænh cao cuûa Nho giaùo.

Toâi daøi doøng moät tí ôû ñaây veà Nho giaùo, khoâng phaûi laø laïc ñeà ñaâu. Nhöng laø ñeå thaáy raèng trong caùi Nho giaùo ñaõ thaám ít nhieàu trong taâm tö ngöôøi Vieät, hay trong moät boä phaän cuûa phong hoùa Vieät Nam, ñaõ coù saün 'chaát' Phaät giaùo. Ñieàu naøy giuùp traùnh söï phaân bieät cöïc ñoan giöõa Phaät giaùo vaø Nho giaùo. Ñoàng thôøi ñeå thaáy, trong moïi xaõ hoäi, nhu caàu trí thöùc cuûa thaønh phaàn caáp treân laø nhu caàu coù thöïc, maø 'Phaät giaùo bình daân', hay Phaät giaùo Vieät Nam (theo caùch hieåu cuûa toâi,) khoâng thoûa maõn ñöôïc. Vaø qua kinh nghieäm cuûa tieán trình ñoåi môùi Khoång Nho, ngöôøi trí thöùc Phaät töû (caû tu só vaø cö só) thaáy roõ vieäc cuûa chính mình caàn phaûi laøm, laø : phaùt trieån caùi 'Phaät giaùo trí tueä' cuûa Boà Taùt Vaên Thuø. Vieäc naøy, Vieän Ñaïi Hoïc Vaïn Haïnh, vôùi toân chæ 'Duy tueä thò nghieäp', ñaõ khôûi coâng ñöôïc maáy naêm, chöa ñi xa thì ñaõ bò giaùn ñoaïn.

Ñaïo Phaät laø ñaïo cuûa töø bi vaø trí tueä. 'Phaät giaùo trí tueä' ñaõ phaùt trieån cao ôû Vieät Nam döôùi hai trieàu ñaïi Lyù vaø Traàn, taïo neân nhöõng trang söû oanh lieät trong gioøng soáng cuûa daân toäc Vieät, maø ñeán nay vaãn laø nieàm töï haøo cuûa ñaát nöôùc vaø cuûa moãi ngöôøi chuùng ta, duø caùch xa haøng ngaøn naêm. Caàn phaûi boài ñaép laïi neàn moùng cuûa 'Phaät giaùo trí tueä Vieät Nam' naøy. Toùm laïi, toâi ñaõ neâu ra 3 ñieåm cho moät höôùng phaùt trieån Phaät giaùo Vieät Nam, goàm : 1/ phaùt huy nhöõng sinh hoaït 'cöùu nhaân, trôï theá'; 2/ phaùt trieån 'xaõ hoäi nhaân daân Phaät giaùo'; vaø 3/ xaây döïng moät taäp theå trí thöùc Phaät töû. Cuõng khoâng queân taàm quan troïng cuûa ñoaøn theå taêng giaø, nhöng laø cö só toâi khoâng coù yù kieán. Vaø mong coù nhöõng hoäi thaûo chuyeân ñeà veà caùc ñieåm treân.

Maáy goùp yù treân thaät ra khoâng coù gì môùi meõ. Ñoù laø nhöõng vieäc maø caùc theá heä ba maù, oâng baø toâi ñaõ laøm, vaø ñaõ laøm coù hieäu quaû; ñuùng hôn, phaûi noùi laø hoï ñaõ soáng, vaø soáng moät caùch töï nhieân nhö vaäy, khoâng heà coù yù tìm nhöõng giaûi thích, cuõng khoâng heà löu taâm ñeán hieäu quaû (tìm nhöõng giaûi thích vaø yù nghóa cuûa nhöõng kinh nghieäm naøy laø vieäc cuûa ngöôøi trí thöùc, chöù khoâng phaûi cuûa hoï). Hoï ñaõ laøm raát nhieàu maø cöù nhö laø khoâng laøm gì caû - laøm maø laø khoâng laøm -, caùi 'tuyeät' cuûa moïi vieäc laøm, moïi coâng trình toå chöùc, xaây döïng, phaùt trieån... chính laø ôû choã naøy (chuùng ta coøn phaûi hoïc nhieàu laém, nôi ngöôøi xöa). Theá nhöng, cuõng phaûi thöøa nhaän raèng : moïi söï phaùt trieån noäi sinh (töï phaùt trieån) bao giôø cuõng khoù khaên hôn laø khi coù kích thích toá môùi ñeán töø beân ngoaøi. Neáu kích thích toá ñoù laïi cuøng loaïi vôùi nhöõng gì ñaõ coù saün trong noäi thaân, thì coøn hay hôn nöõa. Y Ù toâi muoán noùi ñeán 'Phaät giaùo thôøi ñaïi'. Vaø neáu kích thích toá naøy ñöôïc chính chuùng ta ñöa vaøo, vôùi yù thöùc töï chuû, thì thaät laø khoâng coøn gì baèng! Chính ñaây laø phaàn ñoùng goùp cuûa toâi, baét ñaàu töø moät caùi nhìn khaùc, cho vaán ñeà phaùt trieån Phaät giaùo Vieät Nam.

III. 'Phaät giaùo thôøi ñaïi' vaø 'Vieät Nam ngaøy nay'.

Moïi ngöôøi con ñeàu ñöôïc sinh ra töø cuoäc giao phoái giöõa ngöôøi cha vaø ngöôøi meï, neân ñeàu mang trong mình moät phaàn laø cuûa cha vaø phaàn khaùc laø cuûa meï. Nhöng ñeán moät ñoä tröôûng thaønh naøo ñoù ngöôøi con phaûi soáng cuoäc soáng cuûa mình, phaûi toång hôïp hai boä phaän ñöôïc thöøa höôûng töø cha vaø meï cuøng vôùi nhöõng caùi nhaän ñöôïc töø nôi khaùc vaø cuûa baûn thaân ñeå taïo cho mình moät nhaân caùch rieâng, khoâng gioáng cha cuõng khoâng gioáng meï. Trong khi ñoù, cha vaãn soáng ñôøi cuûa cha vaø meï vaãn soáng ñôøi cuûa meï. Phaät giaùo Vieät Nam laø ñöùa con cuûa cuoäc hoân phoái giöõa Phaät giaùo vaø Vieät Nam, ñieàu naøy khoâng coù gì baøn caõi, nhöng caàn löu yù, ñoù laø caùi Phaät giaùo vaø caùi Vieät Nam cuûa thôøi caùch nay khoâng döôùi 10 theá kyû. Taïi sao chuùng ta khoâng thöû nghó ñeán vieäc laøm moät cuoäc hoân phoái môùi giöõa 'Phaät giaùo thôøi ñaïi' vaø 'Vieät Nam ngaøy nay'?

Suoát hôn möôøi theá kyû qua, bieát bao nhieâu luïc bình theo gioøng nöôùc troâi ñi döôùi caàu, bieát bao söï vieäc ñaõ thay ñoåi, vaø cho duø giaùo thuyeát cuûa Phaät vaãn y nhö moät, thì trình ñoä nhaän bieát Phaät giaùo cuûa con ngöôøi cuõng ñaõ khaùc xa, so vôùi thôøi ñaïi cuûa laàn hoân phoái tröôùc. So vôùi thôøi cuûa Khöông Taêng Hoäi, Tyø Ni Ña Löu Chi, Ñònh Khoâng, Khuoâng Vieät, Vaïn Haïnh... Nöôùc Vieät vaø ngöôøi Vieät ta ngaøy nay cuõng ñaõ khaùc raát nhieàu vaø treân moïi maët. Ñaát Vieät khoâng coøn chæ laø Giao Chaâu, maø traûi ñeán taän muõi Caø Mau. Ngöôøi Vieät ngaøy nay cuõng khoâng coøn chæ laø vaøi trieäu soáng quanh vuøng chaâu thoå soâng Hoàng, maø laø baûy möôi maáy trieäu vaø soáng khaép nôi treân theá giôùi; thænh thoaûng hoï duøng nhöõng phöông tieän vieãn thoâng ñöôïc chuyeån bôûi veä tinh nhaân taïo ñeå noùi vôùi nhau ñuû thöù chuyeän, vaø haøng naêm hoï duøng maùy bay sieâu thanh ñeå gaëp gôõ nhau, vieáng chuøa xöa, thaêm thaày cuõ. Tröôùc ñaây möôøi maáy theá kyû, theá giôùi cuûa Nöôùc Vieät vaø ngöôøi Vieät laø theá giôùi Trung Hoa, ngaøy nay Nöôùc Vieät vaø ngöôøi Vieät ta soáng trong moät theá giôùi khaùc, ít nhaát laø vuøng Ñoâng Nam AÙ, vaø, bôûi nhu caàu soáng coøn, phaûi lieân keát vôùi caùc daân toäc khaùc treân baùn ñaûo Hoa-AÁn (4). Khoâng caàn phaûi keå heát, vì moïi ngöôøi ñeàu lónh hoäi ñöôïc taàm voùc vaø beà saâu cuûa nhöõng ñoåi thay maø Nöôùc Vieät vaø ngöôøi Vieät ñaõ traûi qua suoát töø hôn möôøi theá kyû.

Vaên hoùa Vieät Nam cuõng caàn coù nhöõng nhaân toá khoa hoïc ñeå soi saùng lòch söû daân toäc, baûo veä vaø taùi taïo moâi tröôøng ñaát nöôùc, thaêng hoùa con ngöôøi (taân daân) vaø phaùt trieån xaõ theå. Tuoåi treû Vieät Nam ngaøy nay ñaõ yù thöùc ñöôïc ñieàu naøy vaø ñaõ noå löïc nhieàu ôû bình dieän lyù trí. Nhu caàu trí thöùc nôi hoï, cuõng nhö nhöõng theá heä tröôùc, laø nhu caàu coù thöïc, caàn phaûi ñöôïc thoûa maõn. Hoï ñöôïc sinh ra vaø lôùn leân trong thôøi ñaïi khoa hoïc thöïc nghieäm, vaø trong theá giôùi lieân laäp vaø nhaân baûn (cuûa con ngöôøi, töø con ngöôøi vaø cho con ngöôøi). Khoâng ít ngöôøi trong soá hoï ñaõ ñi raát xa trong caùc ngaønh khoa hoïc, ñaõ phaùt hieän caùi 'Phaät giaùo trí tueä' taïi caùc phaân khoa Phaät hoïc ñöôïc laàn löôït môû ra, ngaøy caøng nhieàu, ngay trong nhöõng hoïc vieän uy tín nhaát theá giôùi (nôi maø thaàn hoïc Kytoâ giaùo ñaõ ñöôïc 'môøi' ra ngoaøi töø laâu), vaø qua caûm nghó veà Phaät giaùo cuûa moät soá khoa hoïc gia saùng giaù nhaát nhaân loaïi (5).

Theo toâi "khoa hoïc laø tính thuaän lyù, hay lyù tính, cuûa thöïc taïi" ( dòch: la science est la rationaliteù du reùel ). Hai neàn taûng cuûa khoa hoïc laø : lyù leõ vaø thöïc taïi. Nhöng, theo tieán trình phaùt trieån cuûa khaû naêng nhaän bieát cuûa con ngöôøi, bieân giôùi cuûa thöïc taïi cöù ngaøy caøng môû ra maõi, caû ôû beà roäng laãn beà saâu, caùi nhìn cöùng cheát veà thöïc taïi ñöôïc thay daàn bôûi caùi nhìn sinh ñoäng, vaø tính phöùc hôïp sinh ñoäng cuûa moái quan heä lieân laäp nhieàu chieàu giöõa moïi thöïc taïi ngaøy caøng ñöôïc nhaän roõ, laøm cho giôùi haïn cuûa lyù leõ ngaøy caøng phôi baøy. Coù theå noùi raèng tieán trình phaùt trieån cuûa khoa hoïc laø tieán trình "töï sieâu vöôït" (self-subversion) (6) ñi tìm nhöõng caùi nhìn môùi, sinh ñoäng hôn vaø toaøn dieän hôn, ñeå lónh hoäi ñöôïc thöïc taïi moät caùch trung thöïc hôn, vaø ñi tìm nhöõng coâng cuï lyù leõ (caû phöông phaùp vaän duïng lyù leõ, hay phöông phaùp luaän) môùi, chuaån xaùc hôn, haàu kieåm nghieäm vaø dieãn ñaït thöïc taïi hieäu quaû hôn. Khoa hoïc ngaøy nay ñang tìm ñeán vôùi Phaät giaùo, nhö moät boå tuùc caàn thieát; chính xaùc hôn, laø tìm ñeán vôùi caùi nhìn 'nhaân duyeân sinh', vôùi trieát hoïc 'voâ thöôøng, voâ ngaõ' vaø vôùi heä thoáng luaän giaûi 'vöøa lyù (rationnel), vöøa quan heä (relationnel)' voâ cuøng saéc beùn cuûa Phaät giaùo (7).

Maët khaùc, loaøi ngöôøi vaãn ngaøy caøng xa daàn thöïc taïi, caøng böôùc saâu vaøo vaø ñaùnh maát chính mình trong caùi theá giôùi ngaøy caøng trôû neân 'bieåu kieán' (virtuel). Ví duï nhö, giaù trò cuûa ñoàng tieàn laø giaù trò 'bieåu kieán', 'theá giôùi ñoàng tieàn' laø 'theá giôùi bieåu kieán', bieát bao ngöôøi ñaõ tha hoùa trong theá giôùi naøy; nhöng ñaây vaãn coøn laø ôû möùc ñoä thaáp, so vôùi caùi töông lai maø nhaân loaïi ñang tieán vaøo. Tìm laïi chuû theå tính cuûa chính mình laø moät nhu caàu caáp thieát cuûa con ngöôøi 'taân tieán' thôøi ñaïi. Vaø ñeán nay chöa ai tìm thaáy ñöôïc phöông phaùp naøo khaùc hieäu quaû hôn 'phaùp quaùn taâm' cuûa nhaø Phaät. Hoï ñang ñeán vôùi Thieàn hoïc. Ngaøy caøng nhieàu Thieàn ñöôøng ñöôïc môû ra trong caùc vieän Ñaïi Hoïc, nhaát laø ôû Anh vaø Myõ, vaø ngaøy caøng nhieàu caùc Muïc Sö (Phaûn Theä giaùo - Protestant) taäp Thieàn cho tín ñoà cuûa hoï, nhaát laø ôû AÙo vaø Ñan Maïch. Nhöng, töïu trung, chæ nhaèm giuùp ñònh taâm, giöõ tính, vaãn ôû möùc ñoä 'Phaät giaùo trí tueä', cuûa Boà Taùt Vaên Thuø, chöù khoâng (chöa) phaûi laø 'Phaät giaùo giaûi thoaùt', cuûa Phaät Thích Ca.

Khoâng ít nhöõng baïn treû Vieät Nam hoâm nay thoaûi maùi nhaän mình vöøa laø ngöôøi khoa hoïc vöøa laø ngöôøi hoïc Phaät. Baûn thaân toâi, tuy khoâng coøn treû maáy, nhöng cuõng baét chöôùc hoï vaø töï nhaän nhö vaäy. Ñaønh raèng hoïc Phaät thì phaûi 'haønh' theo Phaät, nhöng ñaây laø ñeà taøi khaùc. Tröôùc maét, söï phoái hôïp nhöõng nguyeân taéc neàn taûng cuûa 'khoa hoïc thôøi ñaïi' vaø cuûa 'Phaät giaùo trí tueä' giuùp cho nhu caàu trí thöùc ñöôïc thoûa maõn vaø ñaàu oùc ñöôïc giaûi phoùng raát nhieàu. Vaø söï keát hôïp 'Phaät giaùo trí tueä' (naëng veà lyù) naøy vôùi 'Phaät giaùo töø bi' (naëng veà quan heä), ñaõ coù saün trong toâi, hoaøn toaøn khoâng coù gì khoù, töïa nhö söï keáp hôïp hai baùn caàu naõo, beân traùi vaø beân phaûi, cuûa chính toâi. 'Phaät giaùo trí tueä', cuõng laø Phaät giaùo, nhöng do ngöôøi thôøi ñaïi ñaõ thaám nhuaàn tinh thaàn khoa hoïc thöïc nghieäm lónh hoäi, theá nhaäp vaø dieãn ñaït moät caùch thuaän lyù, neân cuõng goïi laø 'Phaät giaùo thôøi ñaïi', hay 'Phaät giaùo khoa hoïc', maø chuùng ta coù theå (caàn phaûi) du nhaäp vaøo Vieät Nam, ñeå boå tuùc cho caùi 'Phaät giaùo töø bi', cuûa Boà Taùt Phoå hieàn, ñaõ coù saün trong phong hoùa cuûa ngöôøi Vieät; ñoàng thôøi ñeå thoûa maõn nhu caàu cuûa tuoåi treû vaø cuûa vaên hoùa Vieät Nam : môû cöûa vôùi nhöõng giaù trò 'khoa hoïc thôøi ñaïi'.

Maët khaùc, baát cöù coâng trình kieán truùc naøo cuõng ñeàu ñöôïc xaây döïng treân moät soá ñieåm goïi laø neàn moùng, vaø moïi phaùt trieån theâm veà sau ñeàu khoâng theå vöôït quaù söùc chòu cuûa caùc neàn moùng ñaõ laäp tröôùc; neáu muoán xaây cao hôn, lôùn hôn thì phaûi thieát laäp nhöõng neàn moùng khaùc, saâu hôn, roäng hôn, vöõng hôn. Phaät giaùo Vieät Nam cuõng ñöôïc xaây döïng treân moät soá nguyeân taéc neàn taûng, ñöôïc ruùt ra töø Phaät giaùo vaø Vieät Nam cuûa thôøi ñoù. Nhöõng nguyeân taéc ñoù vaãn coøn ñaày giaù trò. Nhöng ñieàu naøy vaãn khoâng ngaên trôû chuùng ta nghó ñeán vieäc thieát laäp moät soá nguyeân taéc neàn taûng khaùc, ñöôïc ruùt ra töø 'Phaät giaùo thôøi ñaïi' vaø 'Vieät Nam ngaøy nay', ñeå hoå trôï cho nhöõng neàn taûng tröôùc ñöôïc vöõng hôn, roäng hôn, saâu hôn, taïo ñieàu kieän cho söï vöôn leân, cao hôn, lôùn hôn, huy hoaøng hôn, cuûa moät 'Phaät giaùo Vieät Nam thôøi ñaïi'. Vaäy : phaùt trieån 'Phaät giaùo töø bi', saün coù trong phong hoùa Vieät Nam, vaø du nhaäp 'Phaät giaùo khoa hoïc' vaøo Vieät Nam, ñeå laøm cuoäc hoân phoái môùi giöõa 'Phaät giaùo thôøi ñaïi' vaø 'Vieät Nam ngaøy nay' laø hai vieäc khaùc nhau veà chuyeân moân, nhöng cuøng nhaém ñeán moät muïc ñích, vaø chuùng seõ hoå trôï nhau, thuùc ñaåy nhau treân moãi böôùc haønh trình.

Chuyeân moân khaùc nhau, thì nhaân söï cuõng phaûi khaùc. Cho vieäc du nhaäp 'Phaät giaùo thôøi ñaïi' vaøo Vieät Nam, toâi nghó laø seõ khoâng thieáu nhaân söï, vì moät ñònh höôùng nhö vaäy seõ mang ñeán moät luoàng sinh khí môùi, seõ laøm taêng gaáp boäi naêng löïc noäi taïi, ñoàng thôøi seõ huy ñoäng ñöôïc theâm raát nhieàu nhöõng naêng löïc môùi, nhaát laø töø giôùi cö só treû (theo toâi, taäp theå cö só laø 'ñeä töù baûo'). Theâm nöõa, so vôùi laàn hoân phoái tröôùc kia, khi Phaät giaùo ñeán vôùi Vieät Nam thì trong phong hoùa cuûa toå tieân ta thôøi ñoù khoâng coù saün nhöõng chaát lieäu Phaät giaùo, laàn naøy coù leõ seõ deã daøng hôn vì trong phong hoùa Vieät Nam ngaøy nay ñaõ coù saün nhöõng chaát lieäu Phaät giaùo, caùi Phaät giaùo Vieät Nam maø toâi ñaõ trình baøy ôû treân : noù laø Vieät Nam.

Haønh ñoäng caùch naøo? toå chöùc ra sao? Ñaây laø caùc ñeà taøi caàn ñöôïc thaûo luaän. Ñeå coù tröôùc moät soá yù nieäm, môøi quí vò quaùn töôûng coâng trình xaây döïng ngoâi chuøa queâ keå treân : noù ñöôïc hoaøn thaønh traûi qua ba theá heä, maø caùc thaân haøo cuûa theá heä oâng toâi chæ laøm vieäc khai môû moät tieán trình laäp chuøa, cuøng vôùi tieán trình hình thaønh moät xaõ hoäi xung quanh ngoâi chuøa ñoù. Ñaây laø moät thí duï cuûa traêm ngaøn ngoâi chuøa queâ khaùc, vaø cuõng laø thí duï cuûa moïi coâng trình xaây döïng khaùc, cho thaáy caùch haønh ñoäng cuûa ngöôøi tröôùc : hoaøn toaøn ñaët neàn treân quan nieäm 'tieán trình'. Moät tieán trình chæ ñöôïc hoaøn thaønh khi ñöôïc keá thöøa, vaø noù chæ ñöôïc keá thöøa khi caùc theá heä sau ñaùnh giaù laø phuø hôïp vôùi öôùc nguyeän trong taâm tö cuûa hoï. Vaø môøi quí vò xem baøi Phaät giaùo vaø Thieân Chuùa giaùo, cuûa Erik Zürcher (8).

IV. Vaø coâng cuoäc laäp quoác, laàn thöù ba, cuûa Daân Toäc Vieät Nam ngaøy nay.

Baùc GS. Nguyeãn Höõu Chaâu goïi nhöõng quoác gia môùi thoaùt khoûi chuû nghóa thuoäc ñòa laø "nhöõng quoác gia ñang thaønh laäp - les nations en formation" (9). Vaø coâng vieäc maø moãi daân toäc naøy phaûi laøm lieàn, ngay sau khi laáy laïi chuû quyeàn chính trò vaø laõnh thoå veà tay ngöôøi baûn xöù, laø xaây döïng 'tính hôïp nhaát' (l'uniteù) cuûa xaõ theå quoác gia, hay thaønh laäp quoác gia, theå theo nhöõng ñaëc thaùi vaên hoùa-vaên minh cuûa mình, thoâng qua tieán trình xaây döïng haøng loaït nhöõng ñònh cheá ñeå thieát laäp : 1/ moät traät töï chính trò - quan heä ñeán söï toå chöùc vaø söï vaän haønh cuûa xaõ theå ôû moïi caáp; 2/ moät traät töï kinh teá - lieân heä ñeán söï soáng cuûa caù theå thaønh vieân vaø cuûa xaõ hoäi nhaân daân; 3/ moät neàn giaùo duïc - cung caáp nhöõng kieán thöùc caàn thieát ñeå cho moãi thaønh vieân coù theå töï soáng, töï phaùt trieån vaø töï hoäi nhaäp vaøo vôùi söï soáng cuûa xaõ theå. Coâng vieäc naøy, chuû yeáu, phuï thuoäc nôi yù chí vaø kieán thöùc cuûa laõnh ñaïo vaø nôi yù thöùc veà chính mình cuûa moïi thaønh phaàn daân toäc.

Daân Toäc Vieät Nam, goàm nhieàu saéc toäc khaùc nhau, khoâng phaûi laø môùi töø ñaát neû sinh ra, maø laø ñaõ hieän höõu töø raát laâu trong boä toäc Moân-Khmer ôû vuøng Ñoâng Nam AÙ chaâu. Ñaõ taïo neân neàn vaên hoùa ñaët thuø, coù maët ñeán nay ñaõ gaàn 5.000 naêm, vaø ñaõ cuøng caùc daân toäc Moân-Khmer khaùc taïo neân neàn vaên minh Ñoâng sôn. Quoác Gia Vieät Nam (goàm caû xaõ hoäi nhaân daân vaø Nhaø Nöôùc : daân coù tröôùc, Nöôùc coù sau) ñaõ ñöôïc thaønh laäp vôùi caùc trieàu ñaïi vua Huøng, nhöng roài laïi bò toäc Haùn ñoâ hoä nhöõng 10 theá kyû. Daønh laïi ñöôïc ñoäc laäp töø theá kyû thöù 10, nhöng phaûi noùi raèng Quoác Gia Vieät Nam ñöôïc chính thöùc thaønh laäp, laàn thöù hai, töø naêm 1.009, khi Lyù Coâng Uaån leân ngoâi. Quoác Gia Vieät Nam vaãn laø moät quoác gia coøn khaù treû. Vaø ñeán theá kyû 19 thì bò ngöôøi Phaùp, theo chaân caùc nhaø truyeàn giaùo Catoâ, bieán thaønh thuoäc ñòa cuûa hoï.

Trong thôøi gian thuoäc ñòa hoùa Nöôùc ta, ngöôøi Phaùp khoâng chæ ñoâ hoä ta treân maët chính trò, maø hoï coøn laøm nhieàu caùch ñeå phaù huûy heä thoáng giaù trò nhaân xaõ, hay phong hoùa, cuûa ta. Töùc laø hoï phaù huûy baûn saéc vaên hoùa - vaên minh ta, vaø qua ñoù laø phaù huûy con ngöôøi vaø xaõ theå ta, vì phong hoùa chính laø chaát lieäu taïo neân baûn saéc con ngöôøi vaø laø chaát keo taïo thaønh xaõ theå. Taát nhieân, chuùng ta khoâng theå ñoå moïi toäi loãi cho ngöôøi ngoaøi ñöôïc. Vì neáu con ngöôøi Vieät Nam khoâng töï ñaùnh maát yù thöùc veà chính mình vaø xaõ theå Vieät Nam khoâng bò phaân hoùa töø tröôùc, thì laøm sao ngöôøi ngoaøi coù theå laáy ñöôïc Nöôùc ta vaø ñoâ hoä ñöôïc daân ta. Roài sau khi chuû quyeàn chính trò veà tay ngöôøi Vieät, thì ngöôøi Vieät chuùng ta ñaõ laøm gì? Xaây döïng laïi yù thöùc Vieät Nam, hay laø phaù huûy theâm? Cuõng coù xaây döïng laïi moät ít, ñoàng thôøi cuõng phaù huûy theâm khaù nhieàu! Laøm cho noäi boä cuûa Daân Toäc Vieät Nam caøng bò phaân hoùa theâm! (10) Vaø vieäc caáp baùch nhaát ñöôïc ñaët ra cho moãi con daân Vieät hieän nay, nhaát laø cho caùc theá heä treû, laø vieäc xaây döïng laïi 'tính hôïp nhaát' (l'uniteù - caùi 'moät') cuûa xaõ theå quoác gia, hay laäp quoác laàn thöù ba - tính lieân ñôùi cuûa noäi boä daân toäc vaø söï oån ñònh cuûa Xaõ Theå Vieät Nam laø choã naøy, chöù khoâng phaûi laø taïo theâm caùi 'ña' (vì 'ña' ñaõ coù saün vaø nhieàu roài), cuõng khoâng phaûi laø laäp 'tính ñoäc nhaát' (l'uniciteù) cuûa quyeàn löïc nhoùm phaùi. Vaø, tröôùc nhaát, caàn phaûi coù moät quan nieäm roõ raøng veà theá naøo laø quoác gia.

Ñeán nay trí tueä loaøi ngöôøi vaãn chöa ñaït ñeán moät ñònh nghóa thoáng nhaát veà chöõ 'quoác gia' (Nation), cuoäc tranh luaän vaãn coøn tieáp dieãn, vaø khoâng coù gì buoäc chuùng ta phaûi theo moät ñònh nghóa cuûa ngöôøi khaùc. Hôn nöõa, ngöôøi Vieät chuùng ta coù theå töï haøo veà moät Nguyeãn Traõi vì, treân bình dieän chính trò hoïc, oâng laø ngöôøi ñaàu tieân cuûa theá giôùi coù quan ñieåm roõ raøng veà theá naøo laø moät quoác gia. Töø naêm 1427, môû ñaàu Bình Ngoâ Ñaïi Caùo, Nguyeãn Traõi vieát (Vieät Nam Söû Löôïc, Traàn Troïng Kim): "... Nhö nöôùc Vieät ta töø tröôùc, voán xöng vaên-hieán ñaõ laâu. Sôn haø cöông vöïc ñaõ chia, phong tuïc baéc nam cuõng khaùc. Töø Ñinh, Leâ, Lyù, Traàn gaây neân ñoäc laäp, cuøng Haùn, Ñöôøng, Toáng, Nguyeân, huøng cöù moät phöông. Daãu cöôøng nhöôïc coù luùc khaùc nhau, song haøo-kieät ñôøi naøo cuõng coù..."

Theo Nguyeãn Traõi, moãi quoác gia ñöôïc xaùc ñònh bôûi 5 thaønh toá : 1/ coù heä thoáng luaät phaùp, phaûn aùnh ñaëc thaùi vaên hoùa sôû taïi - xöng vaên hieán (hieán laø "yeát caùc ñieàu phaùp luaät leân cho ngöôøi bieát", töông ñöông vôùi khaùi nieäm nomos trong vaên minh thaønh quoác Hy Laïp coå); 2/ coù laõnh thoå , vôùi sôn haø cöông vöïc ñöôïc phaân ñònh roõ raøng; 3/ coù phong tuïc rieâng (=ethos Hy Laïp), hay coù moät heä thoáng giaù trò nhaân xaõ (phong hoùa) mang ñaëc thaùi vaên hoaù rieâng; 4/ coù söï laõnh ñaïo thoáng nhaát cuûa chính quyeàn baûn ñòa, huøng cöù moät phöông, khoâng leä thuoäc ngoaïi bang; vaø 5/ luoân luoân coù ngöôøi haøo kieät cöông quyeát baûo veä boán yeáu toá treân. Nguyeãn Traõi cuõng laø ngöôøi ñaàu tieân cuûa theá giôùi yù thöùc vai troø tieân quyeát vaø neàn taûng cuûa hai thaønh toá vaên hoùa vaø con ngöôøi trong söï taïo thaønh vaø söï soáng coøn cuûa baûn saéc nhaân xaõ cuûa moãi quoác gia (khoâng coù baûn saéc nhaân xaõ, caû con ngöôøi laãn xaõ theå quoác gia ñeàu khoâng hieän höõu). Neân, nhö nhaän ñònh cuûa baùc GS. Phan Ngoïc : "Nguyeãn Traõi cuõng thöïc söï laø nhaø vaên hoùa nhaân baûn loãi laïc cuûa theá giôùi." (sñd., trg. 52)

Theá laø, tieáp theo caùc theá heä haøo kieät vöøa qua ñaõ noái nhau leân ñöôøng ñaáu tranh, vôùi hai baøn tay traéng, vaø ñaõ thaønh coâng veû vang trong vieäc giaønh laïi chuû quyeàn chính trò vaø laõnh thoå veà tay ngöôøi Vieät, ngaøy nay Daân Toäc Vieät Nam phaûi coù nhöõng theá heä haøo kieät môùi ñeå hoaøn thaønh coâng cuoäc xaây döïng laïi Quoác Gia Vieät Nam, laàn thöù ba (Khaùc vôùi vieäc xaây döïng laïi moät tieåu quoác gia gì ñoù ôû Vieät Nam). Ñaây laø traùch nhieäm toái thöôïng, cuõng laø söù meänh lòch söû cuûa caùc theá heä haøo kieät môùi, vöôït treân moïi söï kieän thôøi söï vaø moïi lôïi quyeàn tröôùc maét cuûa phe naøy, nhoùm noï. Vaø nhö xaùc ñònh cuûa Nguyeãn Traõi, neâu treân, moïi ngöôøi ñeàu thaáy : cuøng vôùi vieäc baûo veä laõnh thoå vaø chuû quyeàn daân toäc vöøa giaønh laïi ñöôïc, coâng vieäc caáp baùch phaûi laøm chính laø xaây döïng laïi vaên hoùa vaø con ngöôøi Vieät Nam. Cuï theå laø xaây döïng laïi : 1/ moät heä thoáng nhöõng ñònh cheá phaùp luaät vaø 2/ moät heä thoáng nhöõng giaù trò nhaân xaõ.

Ñeå thaáy roõ hôn taàm voùc cuûa coâng vieäc, xin neâu ra moät thí duï kinh teá cuï theå. Ñoàng tieàn laø moät ñònh cheá xaõ hoäi, ñeå laøm ñôn vò qui chieáu toång quaùt, ñaõ trôû thaønh moät vaät bieåu giaù trò kinh teá. Neáu Dollar Myõ, Mark Ñöùc, Yen Nhaät... taát caû caùc loaïi tieàn ñeàu söû duïng ñöôïc ôû Vieät Nam, thì khoâng coù moät 'xaõ theå kinh teá Vieät Nam'. Phaûi laøm theá naøo ñeå moïi ngöôøi ôû ñoù söû duïng tieàn Ñoàng Vieät Nam, vaø chæ duøng ñeán caùc loaïi tieàn khaùc trong nhöõng tröôøng hôïp ñaët bieät ñöôïc qui ñònh, thoâng qua moät heä thoáng chuyeån ñoåi goïi laø tyû hoái? Chaéc chaén khoâng theå chæ baèng meänh leänh, vì khi ñoù ngöôøi daân seõ duøng tieàn Ñoàng Vieät Nam trong nhöõng trao ñoåi haøng ngaøy, vaø vaãn giöõ phaàn tieát kieäm (ñeå daønh) cuûa hoï baèng caùc loaïi tieàn ngoaïi khaùc (vì sôï maát giaù, hay ñaõ maát loøng tin ?) (11). Cuõng vaäy, trong giao tieáp xaõ hoäi haøng ngaøy, ngöôøi ta duøng nhöõng lôøi leõ raát laø tình nghóa, 'ñoàng taâm', 'ñoàng trí', 'ñoàng baøo'... vôùi nhau, nhöng ñaøng sau hay trong thaâm taâm thì khoâng phaûi 'dzaäy'. Ngöôøi Vieät naøo cuõng noùi mình 'yeâu nöôùc', nhöng maáy ai yeâu ngöôøi Vieät khaùc!? Neáu tình traïng chung naøy keùo daøi (ñaõ quaù daøi roài) (12) thì thaät laø nguy hieåm cho söï soáng coøn cuûa Xaõ Theå Vieät Nam. Nhöõng ngöôøi Vieät coù yù thöùc, bieát "lo tröôùc caùi lo cuûa thieân haï vaø vui sau caùi vui cuûa thieân haï", khoâng theå laøm ngô ñöôïc.

Coù theå noùi raèng Vieät Nam ngaøy nay ñang laâm vaøo tình traïng khuûng hoaûng nieàm tin vaø giaù trò raát traàm troïng. Maø giaù trò, nhö ñaõ vieát treân, xuaát phaùt töø yù nghóa, nhöõng yù nghóa laøm chuaån ñích cho söï soáng, neân cuõng laø khuûng hoaûng yù nghóa. Ñeå thoaùt khoûi tình traïng naøy, Vieät Nam caàn hai loaïi ngöôøi trí thöùc vaø laõnh ñaïo, vaø hoï caàn phaûi laøm vieäc saùt caùnh nhau, cuøng vôùi taäp theå chuyeân vieân ñaõ coù saün vaø töông ñoái ñuû (chæ thieáu chuyeân vieân trung caáp). Vaø nhö Hegel ñaõ chöùng minh : moät heä thoáng luaät phaùp, ñeå ñöôïc moïi thaønh vieân cuûa xaõ theå toân troïng moät caùch töï nhieân, caàn phaûi phaûn aùnh ñöôïc nhöõng giaù trò phoå quaùt cuûa xaõ theå ñoù, töùc laø caàn phaûi ñöôïc xaây neàn treân nhöõng neàn taûng cuûa nhöõng giaù trò nhaân xaõ cuûa phong hoùa ñaëc thuø sôû taïi (3). Hai vieäc, keå treân, cuûa caùc theá heä haøo kieät Vieät Nam ngaøy nay, gom laïi chæ coù moät laø : xaây döïng laïi maãu möïc ñaïo lyù Vieät Nam (13).

Khoâng theå raäp khuoân nhöõng gì cuûa quaù khöù, dó nhieân (coù muoán cuõng khoâng theå ñöôïc, vì "khoâng ai coù theå laøm soáng laïi quaù khöù ñöôïc"), cuõng khoâng theå naøo cöù sao y baûn nhöõng gì cuûa ngöôøi khaùc, nhöng tröôùc nhaát caàn phaûi thaáy cho ñöôïc caùi gì laøm cho ngöôøi Vieät laø ngöôøi Vieät, taïo neân ñaëc thaùi chung nôi moãi ngöôøi Vieät, laøm cho xaõ hoäi Vieät laø xaõ hoäi Vieät. Noùi caùch khaùc, chuùng ta caàn phaûi khaùm phaù laïi baûn saéc cuûa chính mình, ñaây khoâng phaûi laø quaù khöù, noù laø hieän taïi, ñöôïc taïo neân suoát beà daøy gaàn 5.000 naêm cuûa gioøng söû Vieät. Ai ñoù (hình nhö laø W. Faulkner, vaên haøo Myõ, 1897-1962, Nobel vaên chöông 1949), coù vieát moät caâu raát hay : "The past will never pass - caùi ñi qua khoâng bao giôø qua ñi", noù vaãn coøn ôû ñaây vaøo luùc naøy, trong moãi chuùng ta vaø taïi moïi thôøi khaéc cuûa hieän taïi. Neân, nhö baùc GS. Leâ Thaønh Khoâi vieát : "L'eùtude de l'histoire contribue aø la compreùhension du preùsent par le passeù, et aussi du passeù par le preùsent - Nghieân cöùu lòch söû giuùp hieåu hieän taïi bôûi quaù khöù, vaø hieåu quaù khöù bôûi hieän taïi." (14)

Theâm nöõa, nhö moät ngaïn ngöõ Phi chaâu noùi : "Khi khoâng bieát ñi veà ñaâu, haõy nhìn xem mình töø ñaâu ñeán"; hoaëc nhö chaùu ñích toân hai ñôøi cuûa Hoaøng Ñeá AÙo-Hung cuoái cuøng, Archiduc de Habsbourg, vieát löu nieäm sau moät cuoäc phoûng vaán treân truyeàn hình Phaùp : "Ceux qui ne savent pas d'ouø ils viennent, ne savent pas ouø ils vont, puisqu'ils ne connaissent pas ouø ils sont - Nhöõng ai khoâng bieát mình töø ñaâu ñeán, cuõng khoâng bieát seõ ñi veà ñaâu, vì hoï khoâng bieát hoï ñang ôû ñaâu". Hôn luùc naøo heát, ngaøy nay ngöôøi Vieät caàn phaûi bieát nhìn laïi sau löng ñeå bieát mình töø ñaâu tôùi, ñeå bieát mình ñang ñöùng ñaâu vaø ñeå bieát mình baét ñaàu töø ñaâu cho cuoäc haønh trình môùi. Nhôø khaùm phaù laïi baûn saéc cuûa chính mình, nhôø saùng toû ñöôïc ñaâu laø leõ trôû thaønh, hay 'caùi ñaïo' cuûa Daân Toäc vaø Quoác Gia Vieät Nam, ngöôøi Vieät seõ töï tin hôn, tröôûng thaønh hôn, ñeå tieáp tuïc laø ngöôøi Vieät, ñeå keá tuïc tieàn nhaân trong söï nghieäp hoaøn thaønh 'caùi ñaïo' cuûa Vieät Nam, vôùi söï toân troïng 'caùi ñaïo' cuûa ngöôøi khaùc, cuûa nhöõng taäp hôïp nhaân xaõ khaùc vaø cuûa nhöõng quoác gia - daân toäc khaùc.

'Caùi ñaïo' cuûa Vieät Nam, hay 'caùi leõ' cuûa söï taïo thaønh Vieät Nam hoâm nay, noù laø hieän taïi, vaø noù seõ hieän hoùa maõi trong moãi hieän taïi cuûa tieán trình maõi maõi ñang trôû thaønh, daãn ñeán töông lai khoâng bao giôø ñöôïc ñònh tröôùc nhö moät ñònh meänh töï nhieân aùp ñaët töø beân ngoaøi (15). Cuõng nhö 'caùi ñaïo' cuûa caây cam : moät khi ñaõ laø caây cam, thì noù phaûi tieáp tuïc laø cam, duø luoân luoân phaûi chòu söï chi phoái cuûa nhöõng ñieàu kieän khoâng vaø thôøi gian, vaø noù phaûi tieáp tuïc tröôûng thaønh, roài ra hoa vaø keát quaû cam, chöù khoâng theå khaùc ñöôïc. Vieät Nam ñaõ hieän höõu, töùc laø ñaõ coù caùi 'ñaïo' cuûa noù, neân chaéc chaén cuõng seõ tieáp tuïc laø Vieät Nam trong ngaøn naêm tôùi cuûa lòch söû, qua vieäc laøm soáng laïi vaø truyeàn ñaït ñeán moïi thaønh vieân cuûa noù nhöõng caùi bieát vaø nhöõng giaù trò Vieät Nam. Khoâng theá, Vieät Nam seõ thaønh baát cöù caùi gì, nhöng chaéc chaén khoâng phaûi laø Vieät Nam.

Laøm soáng laïi phong hoùa Vieät Nam cuõng laø laøm saùng toû vaø xaây döïng laïi neàn taûng cuûa 'trieát soáng' Vieät, bao goàm vuõ truï quan, nhaân sinh quan, xaõ hoäi quan vaø söû quan, theo caùch nghó cuûa ngöôøi Vieät. Trong ñoù yù thöùc daân toäc, yù thöùc veà söï soáng coøn cuûa xaõ theå daân toäc, ñöôïc thaáy roõ nhaát qua söï kieän daân toäc Vieät döùt khoaùt khoâng chòu khuaát phuïc baát cöù söï ñoâ hoä naøo cuûa ngoaïi bang vaø luoân luoân ñöùng leân ñaáu tranh ñeå giaønh ñoäc laäp, keøm vôùi nhöõng quan ñieåm ñaëc thuø veà noäi trò vaø ngoaïi giao, veà toå chöùc chính trò xaõ theå coäng ñoàng, toå chöùc sinh hoaït kinh teá, xaõ hoäi, gia ñình v.v... Nhöng ñoàng thôøi, trong ñoù, cuõng coù caùc quan nieäm rieâng veà tính ngöôøi phoå quaùt, veà moái quan heä giöõa ngöôøi vôùi ngöôøi, giöõa daân toäc Vieät vôùi lòch söû, vôùi caùc daân toäc khaùc vaø vôùi vuõ truï töï nhieân. Taát caû nhöõng ñaëc thaùi nhaân sinh vaên hoùa tö töôûng naøy, moät khi ñöôïc khaùm phaù vaø laøm môùi laïi, Vieät Nam seõ coù moät heä thoáng tö töôûng hoaøn chænh, hieän ñaïi vaø ñaäm neùt Vieät Nam. Nhôø ñoù Vieät Nam seõ coù moät choã ñöùng trong khoâng vaø thôøi gian, vôùi nhaân loaïi vaø vuõ truï.

Toùm laïi, vieäc chính yeáu trong coâng cuoäc laäp quoác laàn thöù ba cuûa caùc theá heä Vieät Nam ngaøy nay laø khai quaät, laøm môùi laïi vaø ñöa vaøo cuoäc soáng hieän thöïc nhöõng neàn taûng cuûa 'trieát soáng' Vieät, cuûa phong hoùa Vieät, cuûa nhöõng maãu möïc ñaïo lyù Vieät; töùc laø laøm soáng laïi nhöõng giaù trò neàn taûng taïo neân vaên hoùa vaø con ngöôøi Vieät Nam, vaø phuïc hoài söùc soáng Vieät; noùi chung laø Phuïc Vieät. (16)

Nhö ñaõ chöùng minh phaàn II, boä phaän lôùn cuûa nhöõng neàn taûng naøy cuõng laø neàn taûng cuûa Phaät giaùo Vieät Nam, neân, veà cô baûn, coù söï thoáng nhaát muïc tieâu giöõa vieäc laäp quoác laàn naøy vôùi vieäc xaây döïng laïi neàn taûng cho söï phaùt trieån cuûa Phaät giaùo Vieät Nam. Vaø nhö ñaõ chöùng minh ôû phaàn III : coù söï thoáng nhaát muïc tieâu giöõa vieäc phaùt trieån Phaät giaùo Vieät Nam vôùi vieäc ñöa 'Phaät giaùo khoa hoïc' vaøo ñeå laøm cuoäc hoân phoái môùi giöõa 'Phaät giaùo thôøi ñaïi' vaø 'Vieät Nam ngaøy nay'. Cho pheùp chuùng ta ñi ñeán keát luaän : veà cô baûn, coù söï thoáng nhaát muïc tieâu giöõa 1/coâng cuoäc laäp quoác laàn thöù ba cuûa Daân Toäc Vieät Nam ngaøy nay, vôùi 2/ vieäc phaùt trieån Phaät giaùo Vieät Nam vaø vôùi 3/ vieäc ñöa 'Phaät giaùo khoa hoïc - thôøi ñaïi' vaøo Vieät Nam.

V. Trong xu höôùng cuûa theá giôùi thôøi ñaïi.

Neáu ñaët mình trong hoaøn caûnh phaûi soáng vaø ñaáu tranh trong nhöõng naêm tröôùc vaø sau Theá Chieán II, moãi ngöôøi treû Vieät Nam hoâm nay vaø ngaøy mai haún seõ hieåu ñöôïc nhöõng löïa choïn cuûa caùc theá heä vöøa qua : quaû thaät khoâng coøn löïa choïn naøo khaùc daønh cho hoï. Luùc ñoù, Vieät Nam laø 3 vuøng ñaát cuûa thuoäc ñòa Phaùp; trong khi, con ngöôøi vaø vaên hoùa Taây phöông ñöôïc xem laø öu ñaúng tuyeät ñoái, quaân söï vaø kinh teá cuûa Taây phöông ñöôïc xem laø söùc maïnh voâ ñòch vónh vieãn, caùc tö töôûng Taây phöông ñöôïc xem laø coù giaù trò hoaøn vuõ v.v... Luùc ñoù maø ñaët vaán ñeà khaùm phaù vaø xaây döïng laïi neàn taûng cuûa con ngöôøi vaø vaên hoaù truyeàn thoáng Vieät Nam thì quaû laø khoâng soáng vôùi thöïc traïng cuûa hoaøn caûnh, nhöng ngaøy nay maø vaãn theo ñuoåi nhöõng thöù giaù trò hoaøn vuõ, vónh haèng, tuyeät ñoái ñoù thì laïi laø soáng ngoaøi theá giôùi loaøi ngöôøi.

Trong khung caûnh cuûa theá giôùi ñang chuyeån mình ngaøy nay, song song vôùi ñaø ñi tôùi ngaøy caøng nhanh cuûa kieán thöùc khoa hoïc thöïc nghieäm vaø cuûa kyõ thuaät hieän ñaïi, vôùi söï tan vôõ toaøn dieän cuûa moïi heä thoáng tö töôûng töøng coù tham voïng trôû thaønh 'kim chæ nam' giaù trò cho sinh hoaït cuûa loaøi ngöôøi. Khaép nôi ñeàu noùi ñeán söï kieän theá giôùi hieän ñang tieán ñeán thôøi ñaïi 'haäu hieän ñaïi - post moderniste'; vaø döï ñoaùn raèng, trong thôøi ñaïi môùi ñoù, cuøng luùc vôùi tieán trình theá giôùi hoùa nhanh moïi sinh hoaït con ngöôøi, seõ khoâng coøn gì ñöôïc xem laø taát ñònh, laø tuyeät ñoái, töùc laø seõ khoâng coøn nhöõng giaù trò hoaøn vuõ, vöôït khoâng vaø thôøi gian. Trong caùi theá giôùi ñang tieán tôùi ñoù, moãi ngöôøi vaø moãi xaõ theå nhaân xaõ, moãi daân toäc hay moãi neàn vaên hoùa, seõ phaûi soáng cuøng luùc vôùi hai xu höôùng khoâng theå cöôõng boû ñöôïc : vôùi moät beân laø söï phaùt trieån vöøa nhanh vöøa saâu cuûa yù thöùc veà chính mình, vaø beân khaùc laø söï hoäi nhaäp vaøo trong tieán trình theá giôùi hoùa cuõng ngaøy caøng nhanh vaø ngaøy caøng saâu saéc. Noùi caùch khaùc, moãi theå coäng ñoàng ngöôøi phaûi ñoái dieän cuøng luùc vôùi, moät beân, nhu caàu hoäi nhaäp vaøo theá giôùi vaät theå bieåu töôïng (nhö ñoàng tieàn, chaúng haïn) vaø, beân khaùc, nhu caàu tìm veà chuû theå tính, ñeå xaùc ñònh söï hieän höõu cuûa mình trong theá giôùi vaät theå bieåu töôïng ñoù.

Nhìn laïi tieán trình lòch söû maáy traêm naêm qua, thaáy raèng sôû dó Taây AÂu coù ñöôïc thôøi kyø caän vaø hieän ñaïi veû vang laø vì caùc thaønh phaàn öu tuù cuûa Taây AÂu ñaõ daùm laøm caùch maïng Phuïc Höng, baét ñaàu ôû Y Ù töø cuoái theá kyû 15, qua vieäc khaùm phaù vaø laøm môùi laïi di saûn vaên minh Hy Laïp cuûa hoï, sau khoaûng 10 theá kyû nguû meâ trong boùng toái cuûa tinh thaàn roâma-catoâ giaùo. Töø theá kyû 16, Luther daùm laøm caùch maïng Caûi Caùch Phaûn Theä giaùo, choáng laïi ñoäc quyeàn tuyeät ñoái cuûa Giaùo Hoäi Catoâ giaùo Roâma, ñeå giaønh laáy quyeàn töï tìm hieåu vaø töï dieãn giaûng Thaùnh kinh (hay quyeàn töï do tö töôûng). Cuõng theo tinh thaàn cuûa caâu : "cujus regio, ejus religio - ñaát ñòa naøo, thaàn giaùo naáy", vaøo theá kyû 16, vua Henri VIII thaønh laäp Giaùo Hoäi Anh giaùo, töï trò ñoái vôùi Giaùo quyeàn Roâma. Myõ giaønh laáy quyeàn töï quyeát ñònh söï soáng cuûa mình töø 1776. Phaùp, vôùi cuoäc caùch maïng nhaân quyeàn vaø daân quyeàn 1789, loaïi tröø Giaùo quyeàn Catoâ giaùo ra khoûi moïi sinh hoaït theá tuïc cuûa con ngöôøi. Roài, töø ñaàu theá kyû 19, haøng loaït caùc nhaø tö töôûng Ñöùc (Goethe, Fichte, Schopenhauer... theo böôùc cuûa Herder) thaúng thaéng baûo veä 'Baûn Saéc Ñöùc', choáng laïi khuynh höôùng quoác teá hoùa 'chuû nghóa con ngöôøi caù nhaân vaø hoaøn vuõ' cuûa 'trieát hoïc aùnh saùng' vaø cuûa caùch maïng Phaùp (17). Vaø ôû AÙ chaâu, Nhaät, töø thôøi Minh Trò, giöõa theá kyû 19, ñaõ khoâng ngöøng vöøa hieän ñaïi hoùa vöøa Nhaät hoùa.

Trong Auch eine Philosophie der Geschichte - Moät trieát hoïc lòch söû khaùc (coù baûn phaùp ngöõ, Aubier, 1964), vieát naêm 1774 ñeå traû lôøi Voltaire, nhaèm beânh vöïc tính caù bieät cuûa caùc neàn vaên hoùa choáng laïi 'chuû nghóa hoaøn vuõ' (universalisme) cuûa 'trieát hoïc AÙnh Saùng' ñang ngöï trò AÂu chaâu (thöïc ra chuû nghóa naøy ñaõ coù töø thôøi Ñeá Quoác Roâma); Herder ñaõ nhaán maïnh ñeán hai khaùi nieäm : Volk (ñoïc Folk, nhö Folklore, laø nhöõng ñaëc thaùi coù tính phong tuïc taäp quaùn cuûa moãi daân toäc); vaø Gemeinschaft (laø 'theå coäng ñoàng - communauteù', khaùc vôùi Gesellschaft, laø 'xaõ hoäi - socieùteù', ñöôïc taïo thaønh bôûi nhöõng caù nhaân). Sau Herder, hai khaùi nieäm naøy ñöôïc nhaán maïnh vaø dieãn ñaït laïi bôûi Hegel (qua hai khaùi nieäm 'Sittlichkeit - Xaõ Tính' vaø 'Volkgeist - Tinh Thaàn Daân Toäc') vaø bôûi Fichte (18). Moät caùch toång quaùt, coù theå noùi raèng tö töôûng Ñöùc theá kyû 18-19, ñoái vôùi 'chuû nghóa hoaøn vuõ' cuûa 'trieát hoïc AÙnh Saùng', khoâng khaùc maáy vôùi tö töôûng muoân ñôøi cuûa Vieät Nam, ñoái vôùi 'chuû nghóa thieân haï' cuûa Haùn Hoa.

Noùi chung, ñoù laø tieán trình caùc xaõ theå nhaân vaên tìm veà baûn saéc rieâng vaø xaùc ñònh chuû theå tính treân söï soáng cuûa mình; cuõng laø tieán trình ñoøi quyeàn ñöôïc laø chính mình, hay quyeàn ñöôïc khaùc bieät : khôûi ñieåm cuûa moïi thöù quyeàn töï do, töï quyeát khaùc. ÔÛ ñieåm naøy, tö töôûng quoác teá maùc-xít muoán môû moät 'daáu ngoaëc' nhöng coù veû khoâng thaønh coâng maáy. Vaø tieán trình naøy laø xu höôùng chung cuûa nhaân loaïi hieän nay (tö töôûng laõnh ñaïo cuûa Phaùp cuõng ñang chuyeån theo höôùng naøy). S. Huntington (19) cho raèng : nhöõng ñuïng chaïm quoác teá trong töông lai seõ naëng maøu saéc vaên hoùa hôn laø yù heä vaø kinh teá; luaän ñeà naøy löu yù : muoán coù maët trong theá giôùi ngaøy mai, Vieät Nam caàn phaûi coù caùi vaên hoùa cuûa mình - coøn coù ñuïng chaïm hay khoâng laø choã caàn ñöôïc thaûo baøn theâm. ÔÛ bình dieän thuaàn tuùy tö töôûng, khoâng ai phuû nhaän 'tính ngöôøi phoå quaùt hoaøn vuõ' (l'humaniteù universelle), nhöng cuõng khoâng ai nghó laø coù theå coù caùi nhaân loaïi nhö moät "toaøn nhaát theå" (monade), trong ñoù vaéng heát moïi khaùc bieät vaên hoùa. Caùi nhaân loaïi maø loaøi ngöôøi muoán xaây döïng laø moät 'hôïp theå' (union) hieän thöïc vaø lieân laïc, goàm moïi khaùc bieät nhaân xaõ, trong ñoù moãi xaõ theå, vôùi vaên hoùa rieâng, theå hieän 'tính ngöôøi hoaøn vuõ' theo caùch cuûa noù, töïa nhö 'khu vöôøn' cuûa Herder, ôû ñoù moãi loaïi hoa goùp maët baèng veû ñeïp rieâng.

Baát cöù neàn vaên minh - vaên hoùa naøo cuõng coù quan ñieåm rieâng veà khoâng gian vaø thôøi gian, veà ñònh höôùng giaù trò cho cuoäc soáng nhaân sinh vaø xaõ hoäi. Vaø Vieät Nam, khoâng theå naèm ngoaøi khung caûnh chung cuûa theá giôùi thôøi ñaïi, nhöng vôùi hoaøn caûnh rieâng, hình aûnh vöøa phaùt hoïa treân coù theå ñöôïc dieãn ñaït trong ba chöõ 'hieän ñaïi hoùa', trong ñoù bao goàm vieäc hieän ñaïi hoùa baûn saéc ñaëc thuø cuûa neàn vaên hoùa - vaên minh Vieät Nam. Trong khoaûng töø möôi naêm trôû laïi ñaây, moät soá ngöôøi Vieät, ngaøy caøng ñoâng, trong cuõng nhö ngoaøi nöôùc, muoán naém baét nhöõng cô hoäi hieám coù cuûa giai ñoaïn lòch söû hieän nay ñeå ñaët laïi vaán ñeà 'yù thöùc Vieät Nam' vaø 'töông lai daân toäc'. Hoï boû coâng tìm toøi nghieân cöùu, treân caû hai maët : ñaëc tính neàn taûng cuûa vaên hoùa truyeàn thoáng Vieät nam vaø caùc traøo löu tö töôûng cuûa theá giôùi Ñoâng Taây hieän ñaïi, tröôùc khi ñi ñeán vieäc toång hôïp hai maët ñoù, ñuùng hôn, tröôùc khi hieän ñaïi hoùa nhöõng ñaëc tính vaên hoùa truyeàn thoáng cuûa mình.

Tö töôûng cuûa Nguyeãn Traõi veà quoác gia neâu treân laø moät thí duï cuï theå cho thaáy moät söï thaät laø nhaân sinh quan, vuõ truï quan vaø xaõ hoäi quan cuûa vaên hoùa truyeàn thoáng Vieät Nam, moät khi ñöôïc phaùt hieän vaø ñöôïc trình baøy raønh roõ, seõ laø moät ñoùng goùp höông saéc cho 'khu vöôøn tö töôûng' cuûa nhaân loaïi thôøi ñaïi. Moãi ngöôøi coù theå thöû so saùnh quan ñieåm naøy vôùi caùc tö töôûng chính trò hoïc Ñoâng, Taây caän vaø hieän ñaïi khaùc, nhö cuûa Hobbes, Rousseau, Locke, Mill, Marx, Leùnin, Staline, Mao, Töôûng v.v... Vaø neáu cuoäc tranh luaän tö töôûng vaãn coøn raát naùo nhieät, ñeán nay vaãn chöa coù söï ñoàng thuaän cho moät ñònh nghóa veà theá naøo laø quoác gia, thì taïi sao ta laïi phaûi baùm laáy quan ñieåm naøy maø phuû nhaän caùc quan ñieåm kia? Taïi sao baét ngöôøi Vieät phaûi töø boû quan ñieåm cuûa toå tieân hoï ñeå theo moät tö töôûng naøo ñoù? Taïi sao trí thöùc Vieät Nam khoâng daùm ñem tö töôûng truyeàn thoáng cuûa mình goùp maët vôùi 'khu vöôøn tö töôûng' cuûa nhaân loaïi? ... Bieát bao caâu hoûi khaùc caàn ñöôïc neâu ra cho moãi ngöôøi Vieät chuùng ta, duø khoâng phaûi ñeå chôø ñöôïc nhöõng traû lôøi cuûa moïi ngöôøi.

Toùm laïi, xu höôùng chung cuûa thôøi ñaïi laø moãi xaõ theå nhaân vaên, daân toäc tìm laïi vaø phaùt huy baûn saéc cuûa mình, khoâng nhöõng chæ ñeå khoûi bò vong thaân vaø tha hoùa trong caùi theá giôùi vaät theå bieåu töôïng ñang ngaøy caøng ñoàng daïng hoùa, vôùi toác ñoä nhanh vaø ôû möùc ñoä toaøn caàu, maø coøn ñeå goùp höông saéc cho 'khu vöôøn' vaên hoùa - vaên minh cuûa nhaân loaïi. Ñaáu tranh ñeå khaúng ñònh chuû theå tính cuûa mình, ñeå baûo veä ñaëc thaùi nhaân xaõ cuûa mình, choáng moïi thöù 'chuû nghóa thieân haï', khoâng phaûi laø caùi gì môùi ñoái vôùi lòch söû Vieät Nam. ÔÛ maët naøy, coù theå xeáp daân toäc Vieät Nam vaøo vôùi caùc daân toäc phaûi ñöôïc giaûi quaùn quaân - ñieàu naøy caùc söû gia quoác teá ñaõ vieát nhieàu. Töùc laø, coù söï thoáng nhaát muïc tieâu, hay söï gaëp gôõ giöõa xu höôùng cuûa theá giôùi thôøi ñaïi vaø 'caùi ñaïo' truyeàn thoáng cuûa Vieät Nam.

_______

Vaøo naêm 2.009, toaøn theå ngöôøi Vieät seõ laøm leã kyû nieäm 1.000 naêm laäp quoác, laàn thöù hai, vaø vaøo naêm 2.010 taát caû seõ möøng leã sinh nhaät thöù 1.000 cuûa thuû ñoâ Haø Noäi (Thaêng Long), khoâng phaûi laø ñeå quay veà vôùi quaù khöù, nhöng laø dòp ñeå töôûng nieäm vaø tri ôn ñöùc hy sinh cuûa bao theá heä tieàn nhaân trong suoát quaù trình döïng nöôùc, giöõ nöôùc, daønh laïi nöôùc vaø môû nöôùc. Vaø toâi nghe beân tai lôøi nguyeän, ngaøy caøng roõ daàn : "töø ñaây ñeán ñoù, coøn möôøi maáy naêm nöõa, moãi ngöôøi moãi vieäc, ngaøn ngöôøi ngaøn ñaàu, trieäu ngöôøi trieäu vai, quyeát khoâng ñeå phaûi hoå theïn vôùi toå tieân, coá laøm heát söùc mình sao cho ngöôøi Vieät ñöôïc soáng bình an vôùi ngöôøi Vieät vaø trong Xaõ Theå Vieät".

Phaàn toâi, xin ñeà nghò choïn chöõ NÖ�C laøm ñeà taøi quaùn töôûng, suy tö vaø saùng taùc, höôùng ñeán hai hoäi leã ngaøn naêm naøy cuûa lòch söû ngöôøi Vieät vaø Nöôùc Vieät./.

PHAN TAÁN HUØNG - Paris, 9. 1996.

_______

1) Vôùi caùch hieåu ngaøy nay, chöõ 'xaõ hoäi' (socieùteù : collection d'individus - taäp hôïp nhöõng caù theå), chuù troïng ñeán nhöõng thaønh phaàn caáu thaønh, trong khi chöõ 'coäng theå' hay 'coäng ñoàng' (communauteù : individu collectif - caù theå taäp hôïp) chuù troïng ñeán caùi nhaát theå - neàn taûng cuûa cuoäc tranh luaän löôõng ñoái keùo daøi giöõa individualisme vaø holisme. Toâi duøng chöõ 'xaõ theå', ôû ñaây, ñeå chæ caùi 'toaøn theå' (la totaliteù) xaõ hoäi, goàm moïi thaønh phaàn caáu thaønh toaøn theå (caùi 'nhieàu') cuøng vôùi 'hôïp nhaát theå' (l'uniteù, caùi 'moät') ñöôïc thieát laäp töø vaø trong caùi toaøn theå ñoù; cuõng ñeå phaân bieät 'quan heä xaõ hoäi', hay 'quan heä daân söï' giöõa hai hay nhieàu thaønh vieân cuûa xaõ theå, vôùi 'quan heä chính trò' giöõa thaønh vieân vôùi xaõ theå; vaø seõ giuùp phaân bieät caùc loaïi luaät.

2) Nhö tröôøng hôïp cuûa baùc GS. Phan Ngoïc, trongVaên hoùa Vieät Nam vaø caùch tieáp caän môùi, nxb. Vaên Hoùa, Haø Noäi 1994, vaãn duøng "laø ngöôøi thöùc nhaän" thay cho "laø ngöôøi trí thöùc".

3) Xem theâm Ñoã Thuaän Khieâm, Xaõ tính trong trieát hoïc xaõ hoäi Hegel, Trieát soá 1, Hoa Kyø 1995.

4) Xem theâm Ñoã Thuaän Khieâm, Theá oån ñònh noäi taïi trong vuøng Ñoâng vaø Nam AÙ, taïp chí Boâng Sen, Paris 1995. Ñaïi khaùi, trong ñoù, taùc giaû phaân toaøn vuøng Ñoâng vaø Nam AÙ thaønh 4 khoái 'vaên hoùa - chieán löôïc' chính : 1/ khoái Maõn - Hoa - Moâng; 2/ khoái AÁn Ñoä; 3/ khoái Hoài giaùo, goàm Bangladesh, Maõ Lai, Nam Döông, Brunei vaø moät phaàn cuûa Phi Luaät Taân; vaø 4/ laø khoái 5 nöôùc Vieät, Mieân, Laøo, Thaùi, Mieán, thaàm nhuaàn vaên hoùa Phaät giaùo. Taùc giaû chöa xeáp Taân Gia Ba vaø Ñaøi Loan vaøo khoái naøo caû, coøn chôø xem söï löïa choïn cuûa hoï. Nhaät Baûn thì ñöôïc xem laø moät sieâu cöôøng quoác teá, neân khoâng tính cho khoái naøo. Vaø taùc giaû ñeà nghò thaønh laäp khoái 5 nöôùc Phaät giaùo treân baùn ñaûo Hoa - AÁn, ñeå taïo theá oån ñònh noäi taïi cho toaøn vuøng. Vôùi taùc giaû, söï hieän höõu cuûa ASEAN laø caàn thieát, nhöng toå chöùc naøy coù chöùc naêng kinh teá hôn laø chieán löôïc.

5) Moät soá caûm nghó loaïi naøy ñaõ ñöôïc neâu ra trong quyeån Ñoái thoaïi vôùi Giaùo Hoaøng Gioan-Phaoloà II, nhaân ñoïc cuoán Böôùc qua ngöôõng cöûa hy voïng, nhieàu taùc giaû, Giao Ñieåm Hoa Kyø xuaát baûn, 1995. ÔÛ ñaây, xin neâu yù kieán cuûa A. Einstein (trích bôûi Leâ Hieáu Lieâm, tr. 314) : "If there is any religion that would cope with modern scientific needs, it would be Buddhism. Buddhism requires no revision to keep it up to date with recent scientific finding. Buddhism needs no surrender its views to science, because it embraces science as well as goes beyond science. Buddhism is the bridge between religions and scientific thoughts, that stimulates man to discover the latent potentialities within himself and his environment. Buddhism is timeless - Neáu coù moät toân giaùo coù theå vöôït treân nhöõng ñoøi hoûi cuûa khoa hoïc thôøi ñaïi, thì ñoù laø Phaät giaùo. Phaät giaùo khoûi phaûi xeùt laïi quan ñieåm ñeå caäp nhaät hoùa vôùi nhöõng khaùm phaù khoa hoïc môùi. Phaät giaùo khoâng caàn töø boû quan ñieåm cuûa mình ñeå chaáp nhaän khoa hoïc, vì Phaät giaùo bao goàm khoa hoïc ñoàng thôøi coøn ñi xa hôn khoa hoïc. Phaät giaùo laø chieác caàu noái giöõa caùc toân giaùo vaø khoa hoïc, taùc ñoäng con ngöôøi khaùm phaù nhöõng tieàm naêng saún coù trong chính mình vaø trong moâi tröôøng soáng quanh mình. Phaät giaùo sieâu vöôït thôøi gian". Xem theâm phaân tích cuûa S.C. Kolm, trong Le Bonheur - Liberteù. Bouddhisme profond et moderniteù, PUF, Paris 1982).

6) Tieán trình naøy khoâng laï ñoái vôùi ngöôøi hoïc Phaät, vì 3 ñaëc ñieåm cuûa ngöôøi hoïc Phaät laø : töï chöùng nghieäm, töï thaùch ñoái vaø töï sieâu vöôït. Xem theâm Ñoã Thuaän Khieâm, Höôùng ñeán moät Phaät giaùo thôøi ñaïi - "Phaät giaùo thôøi ñaïi laø Phaät giaùo höôùng ñeán töông lai vaø môû cöûa cho moïi ngöôøi" (Traêm Con, Canada 1993).

7) Xem theâm Phan Taán Huøng, Gaëp gôõ giöõa Khoa hoïc vaø Phaät giaùo, hay baøi Thoâng ñieäp cuûa hy voïng, Boâng Sen, Paris 1995.

8) Erik Zürcher, taùc giaû cuoán The Buddhist Conquest of China (xuaát baûn töø naêm 1959, nay ñaõ trôû thaønh taøi lieäu tham chieáu), laø moät trong vaøi söû gia saùng giaù nhaát hieän nay veà Phaät giaùo, nhaát laø Phaät giaùo Trung Hoa. Ñaây laø moät baøi tham luaän cuûa oâng taïi hoäi thaûo chuyeân ñeà do Phaùp quoác Hoïc hoäi (Colleøge de France) toå chöùc, ngaøy 23 vaø 25.2.1988. Ñoã Thuaän Khieân dòch.

9) Nguyeãn Höõu Chaâu, Structures, Institutions et Deùveloppement eùconomique dans les pays sous deùveloppeùs, LGDJ, 1964.

10) Trong Le Pieøge (Pocket, Paris, 1995), Jimmy Goldsmith noùi : "Chuû nghóa ñeá quoác vaên hoùa coøn tai haïi saâu ñaäm hôn söï baønh tröôùng laõnh thoå. Môùi ñaây, nhöõng ngöôøi Taây Ban Nha chinh phuïc Myõ chaâu ñaõ taøn phaù, cöôõng böùc, roài hoï ñaõ veà nöôùc hoï. Hoï ñaõ gieo raéc khoå ñau döôùi böôùc chaân cuûa hoï. Nhöng, veà daøi, nhöõng haäu quaû cuûa nhöõng vieäc laøm ñoù khoâng ñaùng gì caû so vôùi nhöõng toån haïi taïo neân bôûi nhöõng ngöôøi keá vò vaø bôûi loøng nhieät thaønh duï ngöôøi theo ñaïo vaøo ñaûng cuûa ngöôøi Taây phöông. Thöôøng thì toaøn boä moät soá daân toäc ñöôïc thaáy bò nhoå khoûi toân giaùo, baûn saéc vaø ngoân ngöõ cuûa hoï". Keøm tieáng Phaùp ñeå laøm chöùng : "L'impeùralisme culturel est plus profondeùment nuisible que l'expansion territoriale. Nagueøre, les conquistadores pilleørent, violeørent, puis rentreørent chez eux. Ils ont semeù la douleur sous leurs pas. Mais les conseùquences, aø long terme, de leurs actes ne peuvent en rien eâtre compareùes aux dommages profonds causeùs par leurs successeurs et par le proseùlytisme des occidentaux. Souvent, des peuples entiers se sont vu arracher leur religion, leur identiteù et leur langue" (trg. 163-164). [Neân ñuùng ra caùc töø kieåu nhö 'chaâu Myõ la tinh' (l'Ameùrique latine) phaûi ñöôïc vieát laø 'chaâu Myõ la tinh hoùa' (l'Ameùrique latiniseùe)]

11) Theo moät caùch nhìn, phaïm vi quyeàn naêng cuûa chuû quyeàn quoác gia, trong thöïc teá, töông öùng vôùi phaïm vi löu haønh tieàn cuûa quoác gia ñoù. Vaäy, Vieät Nam seõ ra sao neáu ngöôøi Vieät khaép nôi tín nhieäm vaø tìm moïi caùch löu haønh tieàn Ñoàng Vieät Nam?

12) Töø thaäp nieân 60, Trònh Coâng Sôn ñaõ baùo ñoäng nguy cô tan raõ ñaát nöôùc : "laïi gaàn vôùi nhau..., ñöøng boû toâi ñi, hai möôi naêm roài, coøn gì cho anh, coøn gì cho em... chæ coøn ñaát ñen".

13) Sau khi nghieân cöùu moät soá xaõ hoäi, Max Weber löu yù daïng l'eùthique de conviction ('ñaïo lyù cuûa ñöùc tin', naëng tính yù heä vaø thaàn giaùo : cöù tin ñi thì seõ coù ñaïo lyù). Chuaån möïc ñaïo lyù cuûa xaõ hoäi ngaøy nay laø 'traùch nhieäm', neân phaûi laø 'ñaïo lyù cuûa traùch nhieäm' (dòch: l'eùthique de responsabiliteù); traùch nhieäm veà chính mình vaø veà xaõ theå nhaân vaên mình, töùc laø tröôùc heát phaûi thöøa nhaän thöïc taïi cuûa mình vaø cuûa xaõ theå mình.

14) Leâ Thaønh Khoâi, L'eùducation : cultures et socieùteùs, Publications de la Sorbonne, Paris 1991, phaàn môû ñaàu.

15) Vieäc khaùm phaù 'caùi leõ' cuûa 'tieán trình trôû thaønh' naøy laø chöùc naêng chuû yeáu cuûa khoa hoïc lòch söû. Hay : "Khoa hoïc lòch söû laø lyù tính cuûa tieán trình trôû thaønh" (dòch : La science de l'histoire est la rationaliteù du processus de devenir).

16) Môøi quí vò töôûng töôïng nhö ñang nhìn moät caây kieång. Noù voán laø moät loaïi ñaïi thuï, nhöng khoâng theå vöôn cao toaû roäng ñöôïc, vì : 1/ bò ñaët vaøo moät khoâng gian (chaäu) nhoû heïp; 2/ chæ ñöôïc cho uoáng chöù khoâng ñöôïc cho aên (boùn phaân); 3/ reã caùi bò caét ñi vaø bò thoa moät lôùp daàu ñeå reã khoâng moïc laïi ñöôïc. Töø vaøi theá kyû nay, quan ñieåm giaùo duïc raát hay cuûa ngöôøi xöa, "troàng ngöôøi nhö theå troàng caây", bò laïm duïng thaønh "... caây kieång", do ñoù naêng löïc noäi taïi raát lôùn saün coù trong ngöôøi Vieät bò kìm cheá. Vaø coâng cuoäc Phuïc Vieät ngaøy nay chuû yeáu nhaém vaøo vieäc khaùm phaù vaø phuïc hoài 'reã caùi' cuûa vaên hoùa Vieät.

17) Xem Dieu est-il français? - Thieân Chuùa laø ngöôøi Phaùp chaêng?, baûn dòch Phaùp ngöõ cuûa quyeån Gott in Frankreich cuûa F. Sieburg - Grasset, Paris 1930.

18) J.G. Fichte, Discours aø la Nation allemande, baûn dòch Phaùp ngöõ cuûa S. Jankeùleùvitch, Aubier, Paris 1981.

19) Trong The Clash of Civilisation, Foreign Affairs, heø 1993.

_______

 
 
 
 

Trong buoåi Hoäi thaûo, caùc baøi phaùt bieåu ñöôïc phoå bieán tröôùc. Caùc dieãn giaû chæ ñöôïc trình baøy toùm löôïc yù mình trong voøng 10-15 phuùt treân dieãn ñaøn, daønh thì giôø cho thaûo luaän. Sau ñaây laø baøi toùm löôïc yù do Ñaïo höõu PTH ñaõ ñoïc

Töïa cuoái

(Phaùt bieåu taïi Hoäi thaûo "Höôùng phaùt trieån PGVN" -
Truùc Laâm Thieàn Vieän, Phaùp, 8. 9. 1996)
 
 

_______

Kính chaøo Hoøa Thöôïng Vieän Chuû. Kính Chaøo Huynh Tröôûng Voõ Ñình Cöôøng (xin ñöôïc pheùp tieáp tuïc goïi Huynh Tröôûng laø Huynh Tröôûng). Kính chaøo quí Thaày. Kính chaøo quí Ñaïo Höõu. Kính chaøo quí Baïn Höõu.

Baøi vieát cuûa toâi teân laø Moät caùi nhìn khaùc cho vaán ñeà phaùt trieån Phaät Giaùo Vieät Nam (PGVN). Toâi xin nhaán maïnh ngay ñaây laø moät caùi nhìn khaùc, chöù khoâng phaûi laø moät caùi nhìn môùi, vì toâi khoâng chaéc ñoù laø môùi, neáu nhìn xa veà quaù khöù hôn moät ngaøn naêm tröôùc.

Trong baøi vieát ñoù toâi phaûi lyù luaän, vieän daãn vaø chöùng minh ñuû thöù, neân khaù daøi. Toâi khoâng theå trình baøy heát ñöôïc ôû ñaây, vì thôøi gian khoâng cho pheùp. Maø cuõng khoâng caàn thieát, vì quí vò ñaõ ñoïc qua, hoaëc ñaõ coù saün trong tay. ÔÛ ñaây toâi chæ trình baøy boán ñieåm chuû yeáu daãn ñeán nhöõng gì toâi ñaõ vieát trong baøi ñoù.

Thaät vaäy, coù theå noùi laø toâi ñaõ suy nghó veà vaán ñeà phaùt trieån PGVN töø nöûa tuoåi ñôøi maø toâi hieän coù. Vaø boán ñieåm then choát naøy ñöôïc ruùt ra töø quaù trình suy tö, hay quaù trình töï neâu vaán ñeà, töï ñaët caâu hoûi vaø töï tìm traû lôøi, daøi daüng ñoù. Nhöõng ñieàu toâi saép trình baøy ra ñaây coù theå truøng laëp vôùi tröôøng hôïp cuûa nhieàu ngöôøi khaùc, coù maët ôû ñaây hay khoâng coù maët ôû ñaây. Ñoù laø hoaøn toaøn do ngaãu nhieân, chöù toâi khoâng heà coù yù kieán naøo caû veà quan ñieåm cuûa ngöôøi khaùc. Vaø toâi xin loãi tröôùc.

Thöa quí vò. Khi töï ñaët mình tröôùc vaán ñeà phaùt trieån PGVN, coù leõ cuõng gioáng nhö nhieàu ngöôøi khaùc, hai höôùng nhìn hieän ra trong toâi laø :

1/ Hieän ñaïi hoùa PGVN, goàm : ñöa vaøo PGVN nhöõng chaát lieäu môùi, ñoàng thôøi xoùa boû nhöõng ñieàu meâ tín dò ñoan vaø ñaåy luøi nhöõng choã u toái coøn hieän dieän trong ñoù.

2/ Phaùt huy nhöõng giaù trò saün coù trong PGVN, nhöõng giaù trò ñaõ taïo neân thôøi ñaïi Lyù-Traàn veû vang nhaát trong lòch söû cuûa daân toäc Vieät.

Toâi suy xeùt hai höôùng nhìn ñoù, vaø ruùt ra boán nguyeân taéc toång quaùt coù tính höôùng daãn, nhö sau.

- I -

Vôùi höôùng nhìn thöù nhaát : Hieän ñaïi hoùa PGVN, goàm : ñöa vaø PGVN nhöõng chaát lieäu môùi, ñoàng thôøi xoùa boû nhöõng choã u toái vaø nhöõng ñieàu meâ tín dò ñoan.

ÔÛ ñaây, toâi phaûi xaùc ñònh nhöõng chaát lieäu môùi laø gì ? vaø theá naøo laø nhöõng ñieàu meâ tín dò ñoan ?

- Nhöõng vieäc luyeän ngaõi, ñoát buøa laø meâ tín dò ñoan ? Ñuùng vaäy, nhöng laøm sao ñeå deïp chuùng ? Nhìn laïi nöôùc Phaùp hieän nay, vôùi moät möùc soáng kinh teá nhö theá vaø vôùi moät trình ñoä kieán thöùc khoa hoïc phoå thoâng nhö theá, maø taïi sao caùc sinh hoaït coù tính ñoàng boùng, ngaõi, buøa... laïi taùi phaùt vaø phaùt trieån maïnh trong maáy naêm trôû laïi ñaây ? Quaû nhieân, nhu caàu phaûi coù moät choã döïa taâm linh, laø moät nhu caàu hieän sinh coù thöïc ñoái vôùi moät soá ngöôøi; vaø khi cuoäc soáng hieän thöïc khoâng giuùp ñöôïc gì cho hoï, thì khoâng theå ngaên caûn ñöôïc vieäc hoï tìm ñeán vôùi nhöõng nieàm tin thaàn bí. Muïc tieâu cuûa chuùng ta laø laøm sao giuùp hoï tìm ñöôïc nieàm tin trong cuoäc soáng hieän thöïc, nhôø ñoù hoï seõ töï xa kìa nhöõng meâ tín dò ñoan, chöù ñaâu phaûi laø ñi deïp nhöõng meâ tín dò ñoan ñoù.

- Nhöõng kieåu tu taäp vaø haønh ñaïo duøng ñeán aán, chuù vaø hình ñoà, nhö kieåu Maät toâng Taây Taïng, coù phaûi laø meâ tín dò ñoan khoâng ? Thuù thaät, toâi khoâng bieát gì caû veà kieåu tu taäp vaø hình trì naøy neân toâi khoâng daùm coù yù kieán. Nhöng qua söï quan saùt thöïc teá, treân söï phaùt trieån maïnh cuûa Maät toâng Taây Taïng taïi khaép nôi treân theá giôùi, toâi thaáy raèng chính nhöõng Phaùp Sö Taây Taïng laïi thaønh coâng nhaát taïi caùc xaõ hoäi naëng truyeàn thoáng Catoâ giaùo, vôùi nhöõng pheùp maàu cuûa nhöõng Madone (moät kieåu Ñöùc Meï Lourdes), nhö ôû Taây Ban Nha, Boà Ñaøo Nha, Y Ù (nhaát laø mieàn Nam nöôùc Y Ù) cuõng nhö taïi Trung vaø Nam Myõ chaâu.

- Nhöõng kieåu caàu sieâu, caàu an, caàu con, caàu ñöôïc "meï troøn, con vuoâng" v.v..., thöôøng thaáy nôi ngöôøi mình, coù phaûi laø meâ tín dò ñoan khoâng ? Chaéc chaén laø khoâng. Ñaây laø caùi 'Phaät giaùo ñaïi chuùng' cuûa Vieät Nam ta. Goïi ñoù laø PG, hay PGVN, cuõng ñöôïc, nhöng ñuùng hôn, ñoù laø caùch soáng töï nhieân vaø bình thöôøng cuûa ngöôøi mình : moät maët sinh hoaït lôùn coù tính baûn saéc Vieät Nam. Coù theå xaùch buùa taï ñaäp vaøo ñoù, neáu muoán, nhöng toâi thaáy tröôùc laø seõ nhö ñaäp vaøo nuùi vaø söùc doäi laïi chaéc chaén seõ khoâng nhoû.

- Coøn nhöõng chaát lieäu môùi laø gì ? Raát deã traû lôøi. Ñoù laø caùi 'Phaät giaùo trí tueä, khoa hoïc'. Caùi Phaät giaùo naøy, hoaøn toaøn coù theå ñöa vaøo Vieät Nam moät caùch tuaàn töï. Neáu nhöõng caùi môùi naøy laø toát, mang ñeán nhöõng ích duïng thieát thöïc cho söï soáng taâm thaàn vaø vaät chaát cuûa ngöôøi daân, thì hoï seõ theo vaø seõ töø boû daàn nhöõng taäp tuïc cuõ, chöù khoâng caàn phaûi ñaët vaán ñeà ñaäp phaù nhöõng caùi ñaõ coù.

Töø maáy nhaän ñònh nhö vaäy, toâi ruùt ra nguyeân taéc thöù nhaát laø : quan nieäm "phaù töùc laø xaây" phaûi ñöôïc thay theá baèng quan nieäm "xaây töùc laø phaù".

- II -

Vôùi höôùng nhìn thöù hai : Phaùt huy nhöõng giaù trò saün coù trong PGVN, nhöõng giaù trò ñaõ taïo neân thôøi ñaïi Lyù-Traàn veû vang nhaát trong lòch söû cuûa daân toäc Vieät.

ÔÛ ñaây, khi töï neâu ra caùc caâu hoûi, toâi quay veà vôùi giôùi treû, hieän ñang chieám phaân nöûa daân soá Vieät Nam.

- Coù bao nhieâu ngöôøi treû ñaõ nghieân cöùu, hay ñaõ bieát raønh söû Vieät ? Nay, muoán laøm cho hoï hieåu nhöõng giaù trò saün coù trong gia taøi vaên hoùa Vieät Nam, thì phaûi maát bao nhieâu thì giôø vaø naêng löïc, voán laø hai thöù quí nhaát cuûa moïi ngöôøi ? Vaø duø chuùng ta coù ñaày ñuû phöông tieän ñeå laøm vieäc naøy, thì lieäu keát quaû seõ ra sao ? Toâi thaáy tröôùc laø coù hai ñieàu seõ xaûy ra.

- Toâi löu yù tröôùc heát ñeán phaûn öùng ngöôïc nôi giôùi treû. Thaät vaäy, ñem ñeán cho hoï nhöõng hình aûnh thanh cao, phoùng khoaùng, sieâu thoaùt... cuûa nhöõng Thaùnh Sö Vieät Nam cuûa thôøi ñaïi Lyù-Traàn laø chuùng ta cho hoï nhöõng hình aûnh lyù töôûng; roài khi hoï tieáp xuùc vôùi nhöõng Sö trong thöïc teá, hình aûnh lyù töôûng seõ bò suïp ñoå, ñieàu naøy thöôøng seõ laøm cho soá ñoâng ngöôøi treû xa chuøa, laùnh Sö theâm.

- Vôùi ngöôøi treû trong nöôùc, PGVN chính laø caùi PG maø hoï thaáy haøng ngaøy, ñaây cuõng laø PG noùi chung vì hoï chæ thaáy coù moät thöù PG ñoù maø thoâi. Vì vaäy, toâi nghó raèng khoâng maáy ngöôøi treû thích thuù vôùi nhöõng lôøi keâu goïi goùp maët vaøo vieäc phaùt trieån hay hieän ñaïi hoùa PGVN. Vaø chuùng ta seõ nghe soá ñoâng ngöôøi treû noùi raèng : "nhöõng giaù trò cuûa thôøi ñaïi Lyù-Traàn ñoù ñaõ laø quaù khöù, giôø phaûi soáng vôùi hieän taïi vaø höôùng veà töông lai".

Ña soá giôùi treû ngaøy nay, duø chaúng maáy ai hieåu theá naøo laø khoa hoïc, chaúng maáy ai bieát theá naøo laø thôøi ñaïi, nhöng roõ raøng laø hai chöõ 'khoa hoïc' vaø 'thôøi ñaïi' coù taùc ñoäng maïnh trong taâm töôûng hoï, nhaát laø nhöõng caùi 'khoa hoïc' vaø 'thôøi ñaïi' môùi nhaát ôû AÂu Myõ. Noùi ñoù laø voïng ngoaïi, tha hoùa, cuõng ñöôïc. Nhöng khoâng caàn thieát. Vaán ñeà ñaët ra laø laøm sao vaän duïng ñöôïc naêng löïc naøy.

Töø ñoù, cho ra nguyeân taéc thöù hai : Ñeå hieän ñaïi hoùa hay ñeå phaùt trieån moät hoïc thuyeát, thoâng thöôøng ngöôøi ta loâi nhöõng nguyeân lyù neàn taûng cuûa hoïc thuyeát ñoù ra suy xeùt, kieåm nghieäm vaø dieãn ñaït laïi, nhaân ñoù ñöa vaøo nhöõng chaát lieäu môùi. Ñaây laø caùch laøm cuûa trí thöùc PGVN, töø thôøi 'Chaán Höng Phaät giaùo' thaäp nieân 1930 ñeán nay, vaø caàn phaûi ñöôïc tieáp tuïc. Nhöng ñeå ñaùp öùng chôø ñôïi cuûa giôùi treû thì, song song vôùi caùch laøm vöøa neâu treân, chuùng ta coù theå 'kheá cô' baèng caùch huy ñoäng moät soá trí thöùc Phaät töû khaùc ñöa nhöõng chaát lieäu khoa hoïc vaø thôøi ñaïi vaøo PGVN, nhaân ñoù laøm saùng toû nhöõng giaù trò tieàm taïi trong lòch söû, trong vaên hoùa vaø trong PGVN. Hai vieäc laøm naøy khoâng truøng laép nhau vì chuyeân moân vaø nhaân söï khaùc nhau; nhöng cuøng höôùng ñeán moät muïc tieâu, neân seõ thuùc ñaåy vaø yeåm trôï laãn nhau treân moãi böôùc haønh trình.

- III -

Xeùt cho cuøng, caû hai höôùng nhìn : hieän ñaïi hoùa vaø phaùt trieån nhöõng giaù trò tieàm taïi, neâu treân, ñeàu xuaát phaùt töø choã ñöùng beân ngoaøi vaø ñeàu nhìn vaøo hai maët sinh hoaït thieåu soá cuûa PGVN. Thaät vaäy, hai maët sinh hoaït naøy, theo toâi nghó, luoân luoân laø thieåu soá vaø ñeàu coù maët ôû baát cöù thôøi ñaïi naøo. Caû ôû thôøi ñaïi Lyù-Traàn, sinh hoaït 'Phaät giaùo trí tueä' chaéc chaén cuõng chæ laø thieåu soá, vaø toâi chaéc raèng vaøo thôøi ñaïi ñoù caùi 'Phaät giaùo u meâ' cuõng khoâng theå hoaøn toaøn bò loaïi tröø.

Vì vaäy, caû hai höôùng nhìn naøy ñeàu khoâng theå laø cô sôû cho vieäc suy tö veà vaán ñeà phaùt trieån PGVN ñöôïc. Theâm nöõa, chuùng laïi ñaët ra moät löïa choïn : hoaëc caùi naøy, hoaëc caùi kia. Söï löïa choïn kieåu naøy chæ hieän ra trong tö töôûng maø thoâi. Trong haønh ñoäng thöïc teá, thöôøng chuùng ta khoâng coù ñöôïc löïa choïn döùt khoaùt nhö vaäy; ngöôïc laïi, chuùng ta buoäc phaûi chaáp nhaän : vöøa caùi naøy, vöøa caùi kia, cuøng vôùi nhöõng caùi khaùc, roài töøng böôùc caûi thieän chuùng.

Töø ñoù ruùt ra nguyeân taéc thöù ba, laø : caàn traùnh vieäc ñaët chuùng ta vaø moïi ngöôøi khaùc vaøo theá phaûi löïa choïn, hoaëc theá naøy, hoaëc theá kia. Ñaønh raèng nhöõng teä traïng meâ tín dò ñoan laø phaûi xoùa ñi, nhöng chuùng ta coù theå laøm vieäc naøy baèng caùch caûi thieän, maø khoâng caàn phaûi töï ñaët mình vaøo moät löïa choïn naøo caû (caùi cuoàng tín môùi ñaùng lo, chôù caùi meâ tín thì chaúng coù gì ñaùng ngaïi).

- IV -

Moät ñieåm nöõa laø khi nghe keâu goïi phaùt trieån vaø hieän ñaïi hoùa PGVN, khoâng ít ngöôøi, Phaät töû vaø khoâng Phaät töû, seõ nghó ngay raèng : Giôø naøy, maø coøn khoâng lo chuyeän xaây döïng ñaát nöôùc, naâng cao daân trí, chaán höng kinh teá, giaùo duïc, caûi thieän ñôøi soáng ngöôøi daân, v.v... laïi ñi lo chuyeän phaùt trieån PG.

Dó nhieân, chuùng ta seõ giaûi thích : nhöng, maø, raèng, thì, laø ... Nhöng phaûi ñeán chöøng naøo vaø vôùi bao nhieâu thì giôø vaø coâng söùc (laïi thì giôø vaø coâng söùc), môùi xoùa ñöôïc trong ñaàu hoï caùi nhìn phaân bieät giöõa xaây döïng ñaát nöôùc vaø phaùt trieån PGVN ? Roài khi caùi nhìn phaân bieät ñoù ñöôïc hoùa giaûi, chuùng ta seõ gaëp nhöõng lôøi noùi töông töï nhö theá naøy : "Toát laém ! Vaäy caùc anh chò tieáp tuïc lo phaàn phaùt trieån PG, coøn chuùng toâi tieáp tuïc lo vieäc xaây döïng caùi Toaøn Theå Vieät Nam". Töùc laø chöa chaéc chuùng ta keùo ñöôïc hoï vaøo vieäc vôùi chuùng ta ñaâu.

Töø ñoù, ruùt ra nguyeân taéc thöù tö laø : Chính chuùng ta phaûi ñaët toaøn boä vieäc phaùt trieån PGVN vaøo trong coâng cuoäc laäp quoác laàn thöù ba cuûa Daân Toäc Vieät Nam hieän nay, chöù khoâng theå khaùc ñöôïc. ÔÛ ñaây, caàn löu yù moät ñieåm maø Phaät töû chuùng ta thöôøng vieát vaø noùi ñeán, nhöng chæ coù tính qui thöùc, trong thöïc teá laïi thöôøng laõng queân, ñoù laø yeáu toá daân toäc. Nhö, chuùng ta thöôøng noùi 'tam giaùo ñoàng nguyeân', trong khi ñuùng ra, chuùng ta phaûi noùi 'töù giaùo ñoàng nguyeân'. Toâi xin giaûi thích.

Tam giaùo laø Phaät giaùo, Khoång giaùo vaø Laõo giaùo. Tuy raèng Ñöùc Phaät coù ñeà caäp ñeán haàu heát moïi vaán ñeà, nhöng töïu trung giaùo thuyeát cuûa Phaät vaãn chuû yeáu nhaán maïnh ñeán moái quan heä giöõa ngöôøi, moãi ngöôøi, vôùi chính mình; noùi theo kieåu môùi, ñaây laø quan heä theo beà saâu. Khoång giaùo, tuy ñaõ nhieàu laàn canh caûi, nhöng chuû yeáu vaãn laø chuù troïng ñeán moái quan heä giöõa ngöôøi vôùi ngöôøi, giöõa moãi ngöôøi vôùi ngöôøi khaùc vaø vôùi xaõ hoäi; hay quan heä theo chieàu roäng. Coøn Laõo giaùo, tuy thôøi ñoù coøn ôû daïng sieâu theå hoïc, laïi löu yù ñaëc bieät ñeán moái quan heä giöõa con ngöôøi vôùi (nhöõng qui luaät vaän haønh cuûa) vuõ truï töï nhieân; hay quan heä theo chieàu cao.

Goïi laø 'ñoàng nguyeân' vì caû ba giaùo thuyeát naøy ñeàu baét nguoàn (nguyeân) töø con ngöôøi hieän thöïc. Vaø sôû dó ba giaùo thuyeát naøy ñöôïc ngöôøi Vieät tieáp nhaän moät caùch töï nhieân, khoâng caàn ñeán maùu vaø nöôùc maét, laø vì caùi nguyeân chung ñoù cuõng laø caùi nguyeân maø Ñaïo Thôø OÂng Baø cuûa Daân Toäc Vieät Nam ñaët neàn ñeå thieát laäp moái quan heä giöõa moãi ngöôøi vôùi lòch söû cuûa chính mình, cuûa daân toäc mình vaø cuûa nhaân loaïi; quan heä theo chieàu thôøi gian. Caû boán ñeàu khoâng löu yù moái quan heä giöõa ngöôøi vôùi Thaàn (Dieu, Thieân Chuùa) nhö caùc 'toân giaùo Thaàn khaûi', hay 'Thaàn giaùo' xuaát phaùt töø Taây AÙ.

Soáng vôùi 'töù giaùo ñoàng nguyeân' cuõng laø soáng trong moái quan heä boán chieàu, maø xöa cuõng nhö nay, beân Taây cuõng nhö beân Ñoâng, khoâng ai coù theå hieän höõu moät caùch hoaøn toaøn ñoäc laäp vôùi moät trong boán chieàu quan heä ñoù. Raát mong Phaät töû chuùng ta nhaäp taâm kieåu soáng thaêng baèng hieän sinh boán chieàu naøy, töø laâu ñaõ thaønh kieåu hieän sinh ñaëc thuø cuûa ngöôøi Vieät, qua ñoù thaáy ñöôïc 'trieát soáng Vieät'. Vaø töø ñaàu theá kyû 20, 'trieát soáng' naøy ñöôïc Phaät Giaùo Böûu Sôn Kyø Höông vaø Phaät Giaùo Hoøa Haûo phoå bieán roäng raõi ôû mieàn Nam Vieät Nam, vôùi thuyeát 'Phaät Giaùo Töù AÂn', goàm: 1/ AÂn OÂng Baø, Toå Tieân; 2/ AÂn Ñaát Nöôùc, Vuõ Truï 3/ AÂn Tam Baûo; 4/ AÂn Ñoàng Baøo, Nhaân Loaïi.

Ngay töø nhöõng soá ñaàu cuûa Taäp San Giao Ñieåm (Hoa Kyø), toâi coù neâu ra söï phaân bieät giöõa chöùc naêng cuûa giôùi tu só, laø thöïc hieän caâu "Phaät phaùp baát ly Theá Gian phaùp", vôùi chöùc naêng cuûa giôùi cö só chuùng ta, laø thöïc hieän moät "Theá Gian phaùp baát ly Phaät phaùp".

Chöùc naêng naøy ñoøi hoûi ngöôøi cö só chuùng ta phaûi hoaøn thaønh, tröôùc nhaát treân maët tö töôûng, nhöõng ñònh höôùng caên baûn cho vieäc xaây döïng moät Xaõ Theå Vieät Nam ngaøy mai; trong ñoù bao goàm nhöõng quan ñieåm veà toå chöùc caáu truùc chính trò, veà ñöôøng loái phaùt trieån kinh teá, keøm vôùi moät chính saùch giaùo duïc, vaø taát caû ñeàu thaám ñöôïm tinh thaàn ñaïo Phaät. Raát nhieàu vieäc tìm toøi khaûo cöùu ñöôïc ñaët ra, nhöng khi ñaõ xong böôùc khôûi ñaàu, laø dieãn dòch döôùi daïng xaùc ñònh moät soá khaùi nieäm caên baûn cuûa giaùo thuyeát nhaø Phaät thöôøng thaáy döôùi daïng phuû ñònh, thì caùc böôùc keá tieáp khoâng coøn khoù khaên maáy.

Söùc maïnh cuûa PG phaàn lôùn naèm trong phöông phaùp luaän phuû ñònh kieåu Phaät giaùo; noù giuùp ngöôøi hoïc Phaät tieán vöôït maõi ñeå ñaït ñeán trình ñoä trí tueä ngaøy caøng cao. Nhöng ñeå theå hieän tinh thaàn cuûa ñaïo Phaät vaøo vieäc toå chöùc cuoäc soáng theá gian (theá gian phaùp) thì moät soá khaùi nieäm neàn taûng cuûa thuyeát nhaø Phaät caàn phaûi ñöôïc dieãn ñaït döôùi daïng xaùc ñònh, chöù khoâng theå khaùc ñöôïc.

_______

Töø boán ñieåm nhaän ñònh treân, toâi thaáy raèng Phaät töû chuùng ta caàn coù moät caùi nhìn bao quaùt vaø thoáng suoát; ñöa ñeán söï thoáng nhaát yù höôùng, tröôùc heát cho chính moãi ngöôøi chuùng ta, keá ñeán cho giôùi Phaät töû, roài cho caû ñaïi khoái ngöôøi Vieät noùi chung. Töø ñoù, tuøy theo chuyeân moân vaø choã ñöùng rieâng, moãi ngöôøi goùp söùc mình cho muïc tieâu chung laø xaây döïng söï hieän höõu cuûa con ngöôøi Vieät, cuûa vaên hoùa Vieät, cuûa Xaõ Theå Vieät vaø cuûa PGVN, trong khung caûnh ñang ñi tôùi cuûa theá giôùi vaø nhaân loaïi thôøi ñaïi.

Xin caùm ôn söï chuù yù cuûa quí vò./.

(8.9.1996)

***

---

[ Trôû Veà ]