Ngöôøi Cö Só [ Trôû Veà ] [Home Page]
Ñaïo Ñöùc Hoïc Cuûa Giaûi Thoaùt Traàn Tuaán Maãn
Ñaïo ñöùc hoïc laø moät boä phaän cuûa trieát hoïc nhaèm döïa vaøo lyù trí maø thieát laäp moät söï phaân bieät giöõa thieän vaø aùc, giöõa ñieàu ñöôïc laøm vaø ñieàu bò caám laøm, nhaèm neâu ra moät nguyeân taéc toång quaùt ñeå xeáp loaïi vaø ñaùnh giaù caùc haønh ñoäng. ñaïo ñöùc hoïc nhaèm neâu ñònh cöùu caùnh cuûa moïi haønh ñoäng hôïp lyù maø con ngöôøi coá vöôn tôùi, töùc muïc ñích, lyù töôûng cuûa cuoäc ñôøi vaø tìm caùc phöông caùch giuùp con ngöôøi tieán tôùi muïc ñích lyù töôûng aáy.
Khi baøn ñeán ñaïo ñöùc, trieát hoïc laïi noåi leân caâu hoûi cô baûn: "Nguoàn goác cuûa caùc nguyeân taéc ñaïo ñöùc laø gì vaø ñaâu laø giaù trò cuûa caùc nguyeân taéc aáy?". Caâu hoûi keùp goàm hai veá aáy coù veá ñaàu lieân heä ñeán taâm lyù hoïc vaø veá sau lieân heä ñeán sieâu hình hoïc. Nhöõng tranh caõi thuoäc veá ñaàu laø: Nguyeân taéc ñaïo ñöùc laø do kinh nghieäm hay do keá thöøa, hay do xaõ hoäi, do lyù trí, do baåm sinh, vaø chi tieát hôn lieân heä ñeán loøng traéc aån, töï kyû, vò tha, traùch nhieäm, boån phaän... Nhöõng tranh caõi thuoäc veá thöù hai laø: Giaù trò cuûa caùc nguyeân taéc ñaïo ñöùc coù theå quy vaøo moät khoâng? Giaù trò tuyeät ñoái laø gì, lyù töôûng, thöôïng ñeá...? Töø ñoù ñaïo ñöùc hoïc bò chia thaønh nhieàu loaïi nhö ñaïo ñöùc hoïc duy nghieäm, duy lyù, duy nghieäm lyù, roài laïi bò chia thaønh caùc phaùi nhö chuû nghóa hoan laïc, khoaùi caûm, duy duïng, duy nhieân, duy caûm v.v...
Öôùc voïng coù moät ñaïo ñöùc hoïc ñuùng ñaén, hieäu nghieäm vaø phoå quaùt cho moïi ngöôøi luoân luoân laø chính ñaùng. Caùi yeâu caàu aáy coøn maïnh meõ hôn vôùi loøng yeâu tuyeät ñoái luoân buøng chaùy trong con ngöôøi vaø khieán con ngöôøi quay tìm ñaïo ñöùc hoïc trong toân giaùo. Nhöng toân giaùo thöôøng ñaày raãy nhöõng luaän giaûi sieâu hình; noù thieát laäp caùc giaùo ñieàu, noù ra meänh leänh, noù ñoøi hoûi söï tuaân phuïc, thuaàn tín ôû ñaáng toái cao... Phaät giaùo khoâng phaûi laø moät toân giaùo theo nghóa aáy vaø ñaïo ñöùc hoïc cuûa Phaät giaùo coù theå laø ñaïo ñöùc hoïc cho moïi ngöôøi.
Ñöùc Phaät daïy: "Ví nhö nöôùc bieån chæ coù moät vò laø vò maën, cuõng vaäy, naøy Pahaørada, Phaùp vaø luaät cuûa ta chæ coù moät vò laø vò giaûi thoaùt". Ngaøi coøn daïy: "Naøy caùc Tyø kheo, xöa cuõng nhö nay ta chæ noùi leân söï khoå vaø dieät khoå". Trong laàn chuyeån phaùp luaân ñaàu tieân taïi Benares, giaûng veà Töù ñeá ñöùc Phaät xaùc ñònh ñaây laø khoå, neâu nguyeân nhaân cuûa khoå, noùi ñeán söï chaám döùt khoå (giaûi thoaùt, Nieát baøn) vaø con ñöôøng dieät khoå. Theá laø Ngaøi ñaõ tuyeân boá muïc ñích cuûa moïi haønh ñoäng cuûa con ngöôøi vaø cuûa giaùo lyù cuûa Ngaøi laø nhaèm giaûi thoaùt khoûi khoå ñau. ñoái chieáu yù nghóa naøy vôùi ñònh nghóa chung veà ñaïo ñöùc hoïc ñaõ neâu, ta coù theå noùi toaøn boä giaùo lyù cuûa ñöùc Phaät laø moät giaùo lyù ñaïo ñöùc, hay Phaät hoïc laø ñaïo ñöùc hoïc, moät ñaïo ñöùc hoïc xaây döïng treân giaûi thoaùt, do moät ngöôøi ñaõ giaûi thoaùt truyeàn daïy, laáy giaûi thoaùt laøm cöùu caùnh, laáy giaûi thoaùt laøm chuaån taéc ñeå ñaùnh giaù caùc haønh ñoäng. Xaùc ñònh neàn taûng giaûi thoaùt naøy laø xaùc ñònh toaøn boä yù nghóa, ñoái töôïng, muïc ñích, phöông phaùp cuûa ñaïo ñöùc hoïc Phaät giaùo.
Xaùc ñònh neàn taûng cuûa ñaïo ñöùc hoïc Phaät giaùo laø giaûi thoaùt, ta coù theå deã daøng giaûi ñaùp caâu hoûi cô baûn ñaõ neâu treân: Giaûi thoaùt laø nguoàn goác cuûa caùc nguyeân taéc ñaïo ñöùc. Thöïc ra meänh ñeà naøy laø keát quaû cuûa söï laäp luaän raèng: Do khoå, do kinh nghieäm khoå maø naûy sinh ra caùi nguyeân taéc ñaïo ñöùc cô baûn laø söï dieät khoå, thoaùt khoå, ñaåy ñöa ñeán söï dieät khoå tuyeät ñoái, cöùu caùnh, ñaáy laø giaûi thoaùt toái haäu, Nieát baøn. Giaûi thoaùt laø maët beân kia (maët tích cöïc trong yù nghóa ñaïo ñöùc) cuûa khoå ñau, giaûi thoaùt vaø khoå ñau laø hai maët cuûa moät thöïc taïi ñang hieän höõu taïi ñaây, giôø ñaây. Vaäy thay vì baûo giaûi thoaùt laø nguoàn goác cuûa caùc nguyeân taéc ñaïo ñöùc, ta coù theå baûo khoå cuõng laø nguoàn goác aáy. Töø ñaây veá thöù hai cuûa caâu hoûi cuõng ñöôïc deã daøng giaûi ñaùp : "Giaûi thoaùt laø giaù trò toái haäu ñích thöïc cuûa caùc nguyeân taéc ñaïo ñöùc."
Duø Phaät giaùo khoâng heà muoán bò xeáp nhö moät trieát thuyeát nhö duy nghieäm, duy lyù, duy caûm v.v... nhöng Phaät giaùo, ñaïo ñöùc hoïc Phaät giaùo, khoâng theå khoâng laø ñoái töôïng nghieân cöùu cho caùc nhaø trieát hoïc vaø khoâng theå traùnh khoûi söï saép xeáp phaân loaïi cuûa caùc nhaø nghieân cöùu ñaïo ñöùc. Theá thì haõy taïm goïi ñaïo ñöùc hoïc Phaät giaùo laø ñaïo ñöùc hoïc Duy giaûi thoaùt maø phöông Taây coù theå neân goïi baèng moät töø trieát hoïc môùi naøo ñoù, ñaïi loaïi nhö "Emancipisme"! Vaø nhö vaäy, vaán ñeà muoân thuôû cuûa ñaïo ñöùc hoïc noùi chung nhö löông taâm hay yù thöùc ñaïo ñöùc, töùc caùi khaû naêng nhaän bieát giaù trò ñaïo ñöùc cuûa caùc haønh ñoäng ñöôïc ñaïo ñöùc hoïc Phaät giaùo goïi laø yù thöùc giaûi thoaùt, hay ôû möùc ñoä cao goïi laø trí giaûi thoaùt. Trí giaûi thoaùt laïi coøn ñöôïc xem laø nguoàn goác cuûa löông taâm, cuûa yù thöùc ñaïo ñöùc töùc laø cuûa chính noù, hieåu theo laäp luaän cuûa E.Kant khi oâng goïi nguoàn goác aáy laø lyù trí thuaàn tuùy thöïc tieãn, caùi nhaân toá phaùt khôûi nhöõng meänh leänh quyeát ñònh. Neáu Descartes ñaåy yù thöùc ñaïo ñöùc leân thaønh caùc taùc phaåm cuûa thöôïng ñeá, neáu Spencer ñaåy luøi noù vaøo caùi thoùi quen do di truyeàn thì ñaïo ñöùc hoïc Phaät giaùo goïi noù laø dö y cuûa yù thöùc giaûi thoaùt, moät thieän nghieäp trong quaù khöù vaø coù theå ñöôïc vun ñaép theâm trong hieän taïi.
Noùi ñeán giaûi thoaùt laø noùi ñeán töï do. Thoâng thöôøng giaûi thoaùt ñöôïc hieåu laø traïng thaùi ñöôïc sau khi thoaùt khoûi söï raøng buoäc, söï trôû ngaïi, khoå ñau, maát töï do; töï do laø traïng thaùi thoaûi maùi, coù theå töï mình quyeát ñònh haønh ñoäng cuûa mình, töï mình choïn löïa... Nhö vaäy giaûi thoaùt vaø töï do coù theå ñöôïc xem laø ñoàng nghóa, nhaát laø khi ôû bình dieän tuyeät ñoái, Giaûi thoaùt vaø Töï do ñoàng nghóa vôùi Nieát Baøn, laø Nieát baøn laø Phaät. ôû bình dieän töông ñoái cuûa theá gian, giaûi thoaùt vaø töï do chæ coù theå ñöôïc thöïc hieän trong giôùi haïn. Moät haønh ñoäng nhö tìm nöôùc uoáng ñeå thoûa maõn côn khaùt, laøm moät vieäc thieän ñeå ñaït ñöôïc nieàm vui töï noäi... ñeàu coù giaù trò giaûi thoaùt töông ñoái. Töï do choïn ngheà, töï do nghæ ngôi... laø nhöõng töï do töông ñoái vì ngöôøi ta khoâng theå töï do laáy cuûa caûi cuûa ngöôøi khaùc, khoâng theå töï do vöôït khoûi nhöõng haïn cheá cuûa cô theå ñeå thöïc hieän nhöõng ñieàu khoâng töôûng, khoâng theå töï nhieân maø thoaùt ñöôïc sinh, giaø, beänh, cheát... Caùi kinh nghieäm giaûi thoaùt coù theå thöïc hieän haøng ngaøy, qua töøng coâng vieäc bình thöôøng hoaëc saâu ñaäm hôn, qua thieàn ñònh. Nieàm vui, nieàm haïnh phuùc ñaït ñöôïc trong khi laøm vieäc thieän, trong khi thieàn ñònh seõ giuùp ta phaùt trieån yù thöùc ñaïo ñöùc, ñaùnh giaù ñuùng ñaén caùc haønh ñoäng vaø truy tìm nhöõng haønh ñoäng mang laïi giaûi thoaùt, haïnh phuùc.
Tröôùc khi baøn tieáp haõy nhaän ñònh veà caùi thuaät ngöõ noåi coäm trong ñaïo ñöùc hoïc, ñoù laø töø haïnh phuùc (le bonheur). Ngöôøi ta deã daøng chaáp nhaän raèng moïi haønh ñoäng ñích thöïc cuûa con ngöôøi laø nhaèm möu caàu haïnh phuùc. Nhöng haïnh phuùc laø gì? Caâu traû lôøi cuõng thöôøng deã daøng khoâng keùm: Haïnh phuùc laø söï thoûa maõn vaät chaát vaø tinh thaàn! Nhöng nhöõng yeâu caàu vaät chaát, tinh thaàn cuûa moãi caù nhaân laïi khaùc nhau tuøy theo hoaøn caûnh, caù tính, thôøi gian v.v... Coù phaûi nhöõng yeâu caàu aáy laø tieàn baïc, söùc khoûe, vôï con, söï tieän nghi... vaø laø söï ñöôïc khen, ñöôïc yeâu, ñöôïc lao ñoäng, ñöôïc thöïc hieän lyù töôûng ñöôïc gaàn guõi Thöôïng ñeá...? Neáu theá thì yù nghóa cuûa haïnh phuùc vaãn maõi maõi laø moái trnh caõi. ñaïo ñöùc hoïc Phaät giaùo neâu roõ caùi kinh nghieäm cô baûn veà haïnh phuùc laø söï laïc thoï, töùc söï thoï nhaän caùi caûm giaùc an vui, caùi hoan hyû taâm vaäy. ñaïo ñöùc hoïc Phaät giaùo ñoàng nghóa haïnh phuùc vôùi giaûi thoaùt, hieåu haïnh phuùc laø phuø hôïp vôùi con ñöôøng giaûi thoaùt. ñeán ñaây, giaùo lyù voâ ngaõ cuûa ñöùc Phaät ñoùng vai troø quan troïng trong ñaïo ñöùc hoïc Phaät giaùo. Vì voâ ngaõ laø baûn chaát cuûa heát thaûy moïi söï vaät, laø chaân lyù neân moïi haønh ñoäng traùi vôùi voâ ngaõ (töùc haønh ñoäng höõu ngaõ) laø traùi vôùi baûn chaát cuûa caùc söï vaät, laø traùi vôùi chaân lyù, töùc laø gaây khoå ñau, trôû ngaïi cho söï giaûi thoaùt. Khi ta thöïc hieän voâ ngaõ thì ta thaáy coù haïnh phuùc, töùc thaáy coù giaûi thoaùt. Vaäy voâ ngaõ coù theå xem laø ñoàng nghóa vôùi giaûi thoaùt. Trong moät nghóa heïp, haønh ñoäng voâ ngaõ laø moät haønh ñoäng queân mình, vò tha, laø töø bi, hyû xaû, mang tinh thaàn ñaïo ñöùc xaõ hoäi maø moïi ngöôøi ñeàu xem laø thieän haïnh.
Trôû laïi vieäc ñaùnh giaù haønh ñoäng: ñaïo ñöùc hoïc Phaät giaùo laáy tieâu chuaån giaûi thoaùt, voâ ngaõ ñeå ñaùnh giaù moät haønh ñoäng vaø caùi chuû theå ñaùnh giaù laø yù thöùc giaûi thoaùt. Do möùc ñoä tu taäp, haønh trì, yù thöùc naøy coù theå cao, thaáp khaùc nhau. Löông taâm, yù thöùc ñaïo ñöùc hay yù thöùc giaûi thoaùt mang tính töï do trong chính noù vaø nhö ñaõ noùi noù coù theå bò sai laàm, bò yeáu keùm khieán moät caù nhaân bò thoái thaát hay chòu nhaän khoå ñau. Cho neân söï tu taäp môùi ñöôïc ñaïo ñöùc hoïc Phaät giaùo ñeà cao, ñaáy laø yù nghóa tích cöïc cuûa ñaïo ñöùc hoïc Phaät giaùo. Chuùng ta thoâng caûm vôùi nhaän ñònh hôi voäi vaøng cuûa J.P. Sarter: "Töï do laø nguoàn goác ñoäc nhaát cuûa giaù trò" (La liberteù est I'unique source de la valeur), "Keát quaû laø, töï do cuûa toâi laø neàn taûng ñoäc nhaát cuûa caùc giaù trò, vaø khoâng coù gì. tuyeät ñoái khoâng coù gì khieán toâi phaûi chaáp nhaän moät giaù trò theá naøy, theá noï, moät thang giaù trò theá naøy, theá noï". Hay cuûa S. de Beauvoir: " Con ngöôøi thì töï do, nhöng con ngöôøi tìm thaáy luaät taéc cuûa mình trong chính söï töï do cuûa mình nöõa." Söï töï do aáy, neáu khoâng phaûi laø tuyeät ñoái töùc cöùu caùnh giaûi thoaùt thì ít ra cuõng phaûi laø traïng thaùi cuûa moät ngöôøi ñaõ ñaït nhieàu tieán boä trong tu taäp, ñang tieán gaàn ñeán giaûi thoaùt ñeå coù theå coù neàn taûng vöõng vaøng trong söï phaùn ñoaùn giaù trò! ñaáy laø söï töï do ôû moät baäc chaân tu chöù khoâng phaûi laø töï do ôû baát cöù ngöôøi naøo nhö Sartre vaø De Beauvoir quan nieäm.
Ñöùc Phaät laø baäc ñaõ ñaït troïn veïn Giaûi thoaùt. Ngaøi vaïch con ñöôøng giaûi thoaùt cho con ngöôøi. Giaùo lyù ñaïo ñöùc cuûa Ngaøi khoâng phaûi laø taùc phaåm cuûa caùc vaên gia ñaïo ñöùc nhö La Rochefoucauld, La Bruyeøre, Vauvenarge... hay cuûa caùc trieát gia ñaïo ñöùc nhö Epicure, Aristote, Kan, Max Scheler... ñaïo ñöùc hoïc cuûa Ngaøi coù phaàn lyù thuyeát toaøn haûo nhöng Ngaøi chuù troïng ñeán phaàn thöïc haønh maø Ngaøi ñaõ thöïc hieän ñeå ñaït giaûi thoaùt. Moät ñaïo ñöùc hoïc tuyeân boá raèng ñôøi laø khoå, ñaây laø khoå, töï nhieân bao haøm söï tuyeân boá raèng moïi hoaït ñoäng con ngöôøi laø nhaèm thoaùt khoå, giaûi thoaùt. ñaïo ñöùc hoïc aáy laø ñaïo ñöùc hoïc cuûa giaûi thoaùt, tích cöïc, cuï theå vaø laïc quan. Tích cöïc vì noù keâu goïi con ngöôøi leân ñöôøng dieät khoå, khuyeán khích söï tinh taán, haønh thieän, cuï theå vaø thöïc tieãn vì ñoái töôïng giaûi thoaùt laø con ngöôøi, laø cuoäc ñôøi ngay ñaây vaø baây giôø; laïc quan vì noù tuyeân boá moïi ngöôøi ñeàu coù ñaày ñuû khaû naêng giaûi thoaùt toái haäu.
Trích Taäp Vaên Phaät ñaûn , soá 16, 1991
Vi tính : Nguyeân KhaiTraàn Tuaán Maãn
[ Trôû Veà ]