Ngöôøi Cö Só [ Trôû Veà ] [ Trang Chuû ]
Söï toaøn caàu hoùa cuûa taâm lyù hoïc vaø loâ-gích Taây phöông
so vôùi moät soá quan ñieåm Phaät hoïc veà con ngöôøi.(The Globalization of Western Psychology and Logic Compared to Buddhist Viewpoints on Humanity)
Baøi ñöôïc thuyeát trình trong Hoäi thaûo khoa hoïc quoác teá
" Phaät Giaùo trong thôøi ñaïi môùi : cô hoäi vaø thöû thaùch "
Thaønh Phoá Hoà Chí Minh, Vieät-Nam, 15-16.07.2006.Taùc giaû :
Baùc syõ Löông Caàn Lieâm.
Baùc syõ taâm thaàn, Tieán só taâm lyù hoïc.
Giaûng vieân tröôøng ñaïi hoïc Y Paris, Phaùp.
Chuû tòch Hoäi Phaùp-Vieät Taâm-thaàn vaø Taâm-lyù Y-hoïc.
Kính thöa quí vò,Tröôùc tieân, toâi xin caùm ôn Vieän Nghieân Cöùu Phaät Hoïc Vieät-Nam coù nhaõ yù môøi toâi ñeán hoäi thaûo treân chuyeân moân taâm lyù vaø taâm thaàn cuûa toâi.
Ñaây laø laàn ñaàu tieân, toâi duøng tieáng meï ñeû, ñeå noùi ñeà taøi naøy. Do ñoù, toâi thaáy mình coøn nhieàu thieáu soùt veà thuaät ngöõ khoa hoïc.
Rieâng ngaøy hoâm nay, toâi coøn coù raát nhieàu thieáu soùt veà töø duøng trong nghieân cöùu Phaät hoïc.
Vaäy neáu coù nhöõng ñieàu nhaàm laãn thì toâi xin quí vò tha thöù toâi truôùc.
Daãu sau, toâi mong raèng coâng trình nghieân cöùu Phaät hoïc Vieät Nam seõ coù nhieàu caùch noùi hieän ñaïi, coù nhöõng phöông thöùc ñôn giaûn ñeå trình baøy söï thaät cuûa Ñaïo vaø cuûa ñôøi, khoâng röôøm raø vôùi nhieàu töø ngöõ laøm ngöôøi xa Ñaïo vaø laøm Ñaïo traùnh ñôøi.
Hoâm nay, toâi xin noùi ñeà taøi : Söï toaøn caàu hoùa cuûa taâm lyù hoïc vaø loâ-gích Taây phöông so vôùi moät soá quan ñieåm Phaät hoïc veà con ngöôøi.
A. Thôøi kyø phaùt trieån nhaân loaïi töø luùc chöõ vieát ra ñôøi, ñaõ traûi qua naêm thôøi lòch söû tö töôûng vaên minh 1 -Luùc ñaàu laø thôøi thaàn bí vaø thaàn thoaïi (mystique et mythologique) thì ngöôøi Giao Chæ laø con roàng chaùu tieân.
2 - Sau ñoù tôùi thôøi toân giaùo (religieux) roài qua
3 - Thôøi sieâu hình tröøu töôïng (meùtaphysique).
4 - Caùch maïng lòch söû hieän ñaïi ñaõ baét ñaàu vaøo cuoái theá kyû thöù 18 daãn ñeán thôøi khoa hoïc ngaøy nay.
5 - Theá kyû thöù 21 thuoäc thôøi khoa hoïc sau hieän ñaïi (peùriode scientifique post-moderne) vôùi nhöõng phaùt minh ñoäc ñaùo veà khoa hoïc, kyõ thuaät, ngheà nghieäp vaø con ngöôøi.
Noùi caùch khaùc, nhöõng thôøi kyø ñoù laø kho taøng kinh nghieäm vaên minh cuûa nhaân loaïi, vaø laø kho taøng toàn taïi vaø hieän thöïc trong töøng ngöôøi moät.
Chính vì theá maø ta coù theå vaän duïng ngay ñaây, yù nieäm Phaät hoïc ñeå noùi caùi Nghieäp taäp theå laø moät neàn vaên minh toång hôïp kinh nghieäm vaø lòch söõ taäp theå.
Ví duï, " nghieäp daân khoå " do caùc Pha-ra-oâng xaây Kim-töï-thaùp ñaõ trôû thaønh " nghieäp haïnh phuùc " cuûa daân Ai-Caäp laøm chuû phaùt trieån du lòch nöôùc hoï.
Vaäy, söï nghieäp cuûa daân toäc laø nhaân quaû nhö moät taøi saûn quí baùu aån kín, maø moåi ngöôøi saün saøng mang ra " duøng " nhö moät tieàm naêng, nhö moät keá thöøa.
Toâi xin noùi Nghieäp laø voán.
Ñoù laø voán tinh thaàn vaø voán vaên hoùa vôùi nhöõng caùi toát vaø nhöõng caùi xaáu cuûa noù maø moãi theá heä con ngöôøi phaûi nhaän traùch nhieäm caûi tieán ñeå thöøa höôûng, töùc laø höôûng moät keá thöøa tröôùc khi trao laïi cho theá heä sau.
Nhö vaäy, ngöôøi vaên minh bieát vaên minh vôùi chính mình, khi mình thaät tình vaø töø toán minh baïch Nghieäp xa, Nghieäp gaàn vaø Nghieäp lòch söû hieän ñaïi cuûa mình.
Nhö vaäy, cuoäc soáng vaên minh khoa hoïc ngaøy nay, coù vaø coøn khía caïnh huyeàn bí thaàn thoaïi, coøn vaø coù khía caïnh toân giaùo, coù vaø coøn nhöõng hieän töôïng sieâu hình tröøu töôïng.
Seõ khoâng bao giôø coù moät ngöôøi " khoa hoïc " soáng vaø suy nghó nhö moät maùy ñieän töû.
Veà lòch söû tö töôûng, chuùng ta nhaän xeùt hai thôøi kyø coù tính caùch döùt khoaùt.
Thôøi ñaàu tieân xaûy ra vaøo theá kyû thöù naêm tröôùc aâm lòch.
Taïi Hy Laïp caïnh bôø Ñòa Trung Haûi coù ba vò Socrate, Platon vaø Aristote, thì ôû phöông Ñoâng coù ba vò Laõo Töû, Khoång Töû vaø Thích Ca Maâu Ni Phaät.
Hoï ñem ñeán cho nhaân loaïi moät böôùc nhaåy voït tö töôûng heä veà hieåu bieát (saut eùpisteùmologique).
Sau caùc vò ñoù, caùc neàn vaên minh lôùn döùt khoaùt ñoåi caùch suy nghó vaø xaây döïng nhöõng phöông phaùp luaän môùi meû, phong phuù vaø ñi vaøo chi tieát.
Thôøi thöù nhì laø thôøi sau hieän ñaïi[hoaëc " haäu hieän ñaïi "] maø chuùng ta ñang soáng.
Noù baét ñaàu töø theá kyû thöù 19, vôùi nhöõng phaùt minh khoa hoïc, kyõ thuaät vaø tö töôûng.
Haï taàng cô sôû veà hieåu bieát ñaõ töông ñoái hoaøn thaønh nhöng ta phaûi ñieàu chænh laïi vaø suy nghó theâm nhöõng vaán ñeà lieân quan ñeán vieäc khai trieån lyù thuyeát vaø aùp duïng kyõ thuaät vaøo moâi tröôøng vaø xaõ hoäi.
Ví duï, lyù thuyeát vaät lyù hoïc veà aùnh saùng töông ñoái roõ nhöng phaûi ñôïi hôn 40 naêm môùi coù kyõ thuaät ñieàu khieån aùnh saùng laser, vaø ñôïi 15 naêm sau môùi ra kyõ ngheä DVD.
Ví duï thöù nhì laø kinh teá vaø moâi tröôøng phaùt trieån treân cô sôû daàu hoûa vaø daàu khí.
Khi traùi ñaát noùng hôn töø 2 ñeán 5 ñoä, vaøo khoaûng naêm 2050-2060, thì ñoàng baèng soâng Cöûu Long seõ bò ngaäp moät phaàn ba, vaø moät phaàn ba bò nöôùc maën hoaëc nöôùc lôï xaâm vaøo.
Nhö vaäy, yù thöùc taäp theå laø moät ngaønh cuûa taâm lyù taäp theå.
Trong phong traøo toaøn caàu hoaù, vaên hoùa khoâng phaûi moät haøng hoùa bình thöôøng, nhöng kinh teá duøng nhöõng saûn phaåm vaên hoùa nhö laø moät saûn phaåm phaùt trieån vaên hoùa.
Noùi caùch khaùc, vaên hoùa khoâng phaûi haøng hoùa nhöng saûn phaåm vaên hoùa ñaõ laø vaên hoùa. Ta nhaän thuùc caùi ñoù tuøy theo quan ñieåm vaên minh cuûa ta maø Nghieäp taäp theå coù moät aûnh höôûng raát quan troïng.
Ngaønh taâm lyù khoâng theå taùch rôøi khoûi vaên hoùa, kinh teá vaø lòch söû.
Ví duï, neáu nhaø ôû laø saûn phaåm cuûa moät vaên minh caù nhaân moãi gia ñình moät nhaø thì ñeán moät ngaøy naøo ñoù, chuùng ta khoâng theå " chöùa " oâng noäi hay baø ngoaïi ñeán gheù thaêm. Noùi caùch khaùc, saûn phaåm kinh teá thay ñoåi taâm lyù vaên hoùa con ngöôøi.
Chuùng ta ra quaùn keâu traø Lipton trong moät taùch nöôùc noùng thì coù veû lòch söï hôn laø xin moät chuùt nöôùc traø noùng !
B. Ngaønh khoa hoïc taâm lyù ra sao ? Ngaønh naøy laø saûn phaåm vaên hoùa phöông Taây, caàn ñöôïc ñoái chieáu vôùi nhöõng hieåu bieát AÙ chaâu veà con ngöôøi.
Nhieàu baïn nghó raèng phöông Ñoâng khoâng coù moät " ngaønh " taâm lyù hoïc thaät söï vì khoâng coù ai ra moät " lyù thuyeát " veà con ngöôøi ñeå döïng leân moät boä moân " noäi ñòa " vôùi nhöõng phöông phaùp nghieân cöùu khoa hoïc vaø nhöõng suy nghæ coù heä thoáng.
Lôøi noùi naøy hôi noâng caïn vì chuùng ta ngoài ñaây noùi chuyeän vôùi nhau.
Taâm lyù AÙ Ñoâng khoâng baét nguoàn treân moät chuû thuyeát veà " con ngöôøi laø moät boä maùy hay moät boä phaän " hay moät " lyù thuyeát veà haïnh phuùc vaø giaûi thoaùt ".
Phöông phaùp khoâng ñi töø phía treân, laáy "lyù thuyeát aùp duïng xuoáng ñôøi soáng xaõ hoäi " roài kieåm chöùng söï vieäc cuï theå.
Taâm lyù AÙ Ñoâng baét ñaàu baèng quan saùt thöïc teá con ngöôøi.
Töø thaùi ñoä duy vaät naøy maø xaây döïng nhöõng quan ñieåm toång quaùt vaø yù nieäm toång hôïp veà cuoäc soáng.
Khi ñi töø " döôùi leân treân " thì phöông phaùp luaän AÙ Ñoâng laø moät phöông phaùp voâ cuøng cuï theå, nhaân ñaïo vaø daân chuû.
Nhö vaäy, moät beân thì taâm lyù AÂu chaâu xem cuoäc soáng tình duïc, maø noùi " ñôøi laø khoaùi traù ". Con ngöôøi va chaïm vôùi thöïc teá, neân sanh ra nhöõng thieáu thoán vaø gaëp nhöõng trôû ngaïi laøm khoå.
Beân kia, taâm lyù nhaø Phaät nhaän xeùt hieän thöïc " Ñôøi laø khoå ".
Ñoù khoâng phaûi laø haäu quaû cuûa moät moâ hình veà haïnh phuùc.
Chung vôùi ñoù, söï " khoâng hieåu bieát " vaø caùi " doát " cuûa con ngöôøi laø moät thöïc teá thöù hai khoâng coù gì laø " khoaùi traù ".
Vaäy toâi xin löôït hai neàn taûng vaên minh AÂu vaø AÙ, treân ba ñieåm cô baûn nhö sau.
1. Veà vai troø trieát hoïc.
Neàn giaùo duïc Taây AÂu ñeå laïi cho AÙ chaâu nhieàu baøi baûn ghi caùc oâng Socrate, Platon vaø Aristote laø nhaø trieát hoïc cô baûn duy nhaát cuûa vaên minh nhaân loaïi toaøn caàu.
Gaàn ñaây, caùc nöôùc chaâu AÙ raùo rieát quay veà nguoàn goác ñeå phaùt huy kieán thöùc trieát hoïc ñaëc thuø cuûa vuøng mình.
Thaät vaäy, ñònh nghóa coå ñieån cuûa trieát hoïc Taây phöông laø ba vò Laõo Töû, Gotama Siddhattha vaø Khoång Töû khoâng phaûi laø nhaø trieát hoïc. Hoï khoâng coù vieát luaän saùch.
Ñaïo giaùo cuûa Laõo Töû, Khoång giaùo vaø Phaät giaùo laø nhöõng lôøi " giaùo duïc ", laø nhöõng baøi " daïy ñôøi " noùi veà cuoäc soáng, noùi veà vuõ truï.
Ñaây cuõng khoâng phaûi laø " moät toân giaùo thaät söï " vì kinh ñieån cuûa hoï khoâng do Chuùa Trôøi höôùng daãn ghi cheùp.
Hôn nöõa, coù quaù nhieàu tröôøng phaùi, khoâng coù moät heä toå chöùc duy nhaát, vaø khoâng coù moät Ngöôøi giaùo chuû chæ ñaïo Söï thaät. (Chæ ñaïo trong nghóa Haùn Noâm chæ ñöôøng).
2. Veà nguoàn goác vaên hoaù cuûa taâm lyù.
Ngaønh taâm lyù Taây phöông phaùt trieån theo hai höôùng döôùi söï aûnh höôûng cuûa trieát hoïc vaø vaên hoùa Do Thaùi, Hy Laïp vaø La Maõ.
Höôùng ñaàu nghieân cöùu saûn phaåm cuûa trí oùc nhö moät boä phaän, moät maùy cuûa cô theå con ngöôøi. Boä oùc coù tinh thaàn, coù taâm lyù, coù suy nghó höôùng veà muïc tieâu coù lôïi ích, coù naêng suaát höõu hieäu cao. Nhö theá, chuùng ta coù theå aùp duïng taâm lyù vaøo xí nghieäp, vaøo xaõ hoäi hoïc, vaøo kinh teá chính trò, vaøo thò tröôøng tieâu thuï (psychologie sociale).
Höôùng thöù nhì phaân tích taâm lyù (psychanalyse - phaân taâm hoïc) nhö moät boä maùy ñaët döôùi söï chæ ñaïo cuûa sinh lyù vaø tình duïc nhaèm ñem laïi cho con ngöôøi lí thuù, haïnh phuùc vaø cho loaøi ngöôøi toàn taïi.
Nhö theá, noäi taâm coù hai phaàn.
Phaàn noåi laø caùi Y Ù Thöùc (le Conscient), vaø phaàn ngaàm laø caùi Voâ (Y Ù ) Thöùc (l'Inconscient). Voâ Thöùc ñieàu khieån Y Ù Thöùc vaø haønh vi con ngöôøi.
Quan ñieåm ñònh nghóa Voâ Thöùc laø noù khoâng coù giôùi haïn, khoâng bò raøng buoäc bôûi thôøi gian, bôûi khoâng gian vaø khoâng theo qui luaät maâu thuaãn.
Trong khi ñoù, Y Ù Thöùc phaûi ñoái phoù vôùi nhöõng raøng buoäc naøy môùi ñi vaøo xaõ hoäi vaø taäp theå ñöôïc.
Nhöõng khoù khaên thöïc hieän taâm lyù khoaùi traù, gaây ra nhöõng trieäu chöùng beänh taâm lyù vaø beänh xaõ hoäi.
Nhö theá, moái daây lòch söû ñònh nghóa giöõa Voâ Thöùc vaø Taâm linh laø ñaïo Coâng Giaùo.
Caùi Voâ Thöùc laø moät daïng coøn " voâ thaàn " cuûa linh hoàn con ngöôøi, tröôùc khi yù thöùc mình coù moät " boä phaän " cuûa hoàn Chuùa trong mình - Thaàn Linh con ngöôøi, phi khoâng gian, phi thôøi gian vaø phi maâu thuaãn -.
Do ñoù, maëc caûm toäi loãi cuûa con ngöôøi laø keá thöøa cuûa loãi nguyeân thuûy do caäp chaøng Adam vôùi naøngEve, ham sinh duïc maø caûi lôøi " caám tìm bieát " do Chuùa ban ra, muoán vöôït qua caùi " doát " cuûa hoï veà sinh lyù toàn taïi. Sau " ngaøy thöù baûy sinh ra traàn gian ", Chuùa cho ngöôøi bieát thuû tuïc laøm " leã xin röûa toäi " vaøo ngaøy " Chuùa Nhaät " [goïi " leã mi-xa "].
Noùi ñeán cuøng, löông taâm ngöôøi coâng giaùo chæ chòu traùch nhieäm toäi loãi tröôùc Chuùa khi trình dieän Thieân Ñaøng.
ÔÛ traàn gian, ngöôøi Coâng giaùo chòu traùch nhieäm tröôùc nhöõng ngöôøi hay " cô quan " ñaïi dieän cuûa Chuùa ôû caùc nhaø thôø treân theá giôùi, moät caùch noùi ñeán vaán ñeà toaøn caàu hoùa toân giaùo.
Do doù, luaät taâm lyù laø caù nhaân chòu traùch nhieäm baûn thaân nhöõng gì mình laøm.
Vaø traùch nhieäm caù nhaân coù theå taùch rôøi vôùi traùch nhieäm taäp theå, thaäm chí coù theå ñoäc laäp vôùi taäp theå.
AÙ chaâu khoâng coù yù nieäm " Chuùa ôû treân trôøi cai quaûn " maø chæ coù truyeàn thoáng quan nieäm " Trôøi " laø moät söùc maïnh voâ hình theo thöù töï boä ba " Thieân-Ñòa-Nhaân ".
(Tuïc leä daân gian keâu Trôøi Ñaát chöùng kieán nhö thí duï Trôøi ñaùnh, traùnh böõa aên). Theâm vaøo ñoù, chuùng ta phaûi bieát laø khi chöõ Quoác ngöõ chuyeån töø tieáng Haùn-Noâm sang baûng chöõ La-tin, thì moät soá yù nieäm trieát hoïc, toân giaùo vaø chính trò môùi ñöôïc nhaäp vaøo vaên hoùa Vieät Nam.
Cuõng nhö yù nieäm noùi veà Chuùa (vua chuùa, chuùa trôøi, Thieân töû vaø Thöôïng ñeá), veà Thaàn (thaàn trieàu vaø thieân thaàn), veà Toâi (caùi toâi, toâi tôù vaø baûn ngaõ).
3. Veà bieän chöùng luaän trong taâm lyù.
Töø cuoái theá kyû thöù 19, moät soá phong traøo tö töôûng ra ñôøi ñeå khai trieån theá naøo laø quan heä bieän chöùng giöõa tinh thaàn vaø vaät chaát.
Vaät chaát ñi tröôùc vaø coù tính caùch quyeát ñònh tinh thaàn con ngöôøi, laø moät phöông phaùp kinh teá luaän.
Phöông phaùp luaän naøy laø con ñeû cuûa truyeàn thoáng tö töôûng vöøa toân giaùo, vöøa trieát hoïc. * Veà trieát hoïc thì döïa treân Reneù Descartes cuûa Phaùp, vaø Friedrich Hegel vaø Emmanuel
Kant cuûa Ñöùc. Theo caùc vò naøy thì moïi vaán ñeà ñeàu coù hai veá.
Khi bieän chöùng voâ hình, thì veá duy taâm vaø veá duy vaät luoân luoân ñöa ñeán vò trí maâu thuaãn. Khi maâu thuaãn ñoái khaùng thì phaûi giaåi quyeát baèng ñaáu tranh tuyeät ñoái.
* Veà toân giaùo thì töø ñaïo Coâng Giaùo.
Chuùa cho baét ñaàu baèng vaät chaát, taïo " Thieân Ñòa " thieát laäp moät moâi tröôøng ñaày ñuû treân maët ñaát.
Sau ñoù, " vaøo ngaøy thöù baûy", Ngaøi qua giai ñoaïn thöù nhì laø uoán naéng con ngöôøi ra hình Nhaân, cho ra ñôøi baèng moät hôi thôû caáu taïo ra lôøi noùi.
Noùi nhö vaäy, boä ba " Thieân-Ñòa-Nhaân " chæ laø moät caùch noùi vaên hoùa cuûa " Thaùnh Tam-vò " (La Sainte Triniteù).
" Loâ-gích " cuûa phöông phaùp luaän kinh teá laø tìm vò trí bieän chöùng, ñeå tìm cô hoäi bieän chöùng boå sung, bieát luùc naøo bieän chöùng ñoái khaùng thaønh bieän chöùng ñoái nghòch.
Do ñoù, tình hình caàn ta phaân ranh cho bieát ai chi ai xuaát, ai coù ai khoâng coù, ai thaéng ai thua, ai voâ thöùc hay ai yù thöùc, v.v...
Bieän chöùng maùy moùc naøy thu heïp ñieàu kieän thöïc teá thieân nhieân vaø xaõ hoäi con ngöôøi. Caâu traû lôøi vaán ñeà duy taâm vaø duy vaät baèng qui luaät tranh chaáp, raát xa vôùi taâm lyù con ngöôøi.
Thaät vaäy, con ngöôøi khoâng phaûi laø moät haøng hoaù kinh teá bình thöôøng, ñaùnh giaù theo phöông phaùp kinh teá luaän nhö moät boä maùy " saûn xuaát vaø tieâu thuï ", ví duï saûn xuaát khoaùi traù vaø sinh duïc, saûn xuaát nhu caàu vaø tieâu thuï con ngöôøi nhö moät con soá lao ñoäng.
Loâ-gích AÙ ñoâng noùi taâm lyù, tình caûm vaø lyù trí con ngöôøi vöøa laø söùc maïnh ban ñaàu cuûa caùc döï aùn soáng, vöøa laø ñoäng cô saûn xuaát vaät chaát vaø phi vaät chaát cuûa con ngöôøi vaø xaõ hoäi.
Noùi caùch khaùc, Con Ngöôøi laø ñieàu kieän duy nhaát cuûa bieän chöùng taïi vì con ngöôøi khoâng theå maâu thuaãn vôùi chính baûn thaân mình.
Nhö vaäy, bieän chöùng AÙ ñoâng xem con ngöôøi nhö moät " caên bieän chöùng aâm döông caân ñoái vaø ñeà hueà ".
Vaät chaát quyeát ñònh tinh thaàn vaø cuøng moät luùc vaø trong moät ñoäng cô, tinh thaàn quyeát ñònh vaät chaát.
Hieän töôïng hoïc neâu roõ pheùp bieän chöùng laø do ñieàu kieänvaät chaát vaø ñieàu kieän tinh thaàn - chôù khoâng phaûi ñôn thuaàn vaät chaát vaø tinh thaàn maø thoâi -. Hai ñieàu kieän toång hôïp naøy xuaát phaùt töø con ngöôøi, ñeå con ngöôøi xaây döïng mình vaø xaây döïng moâi tröôøng.
Vôùi caùi nhìn ñoù, toân giaùo laø moät phöông phaùp ñaïo ñöùc giaùo huaán - giaùo duïc vaø huaán luyeän - coù sinh hoaït tö töôûng duy vaät vaø duy taâm treân moät chöùc naêng taâm lyù goïi laø loøng tin töôûng.
Nhö vaäy, Nghieäp vöøa laø voán lòch söõ, vöøa laø loøng tin nôi töông lai.
C. Xem boán quan ñieåm Phaät hoïc veà con ngöôøi 1. Caùi " Toâi taâm lyù "trong vaên hoùa AÂu chaâu vaø theo nhaø Phaät.
Theo AÂu chaâu, caùi " Toâi " ñöôïc caáu truùc (structurer) baèng ngoân ngöõ.
Khi toâi noùi, thì lôøi noùi cuûa Toâi xaùc nhaän toâi laø toâi. Vaø khi toâi leân tieáng, thì nhöõng lôøi ñoù qui ñònh thaân phaän toâi laø ngöôøi.
Nhö vaäy, toâi thöïc hieän noäi dung lôøi noùi ; toâi trung thaønh vôùi yù cuûa toâi nhö moät lôøi höùa cuûa toâi ñoái vôùi toâi vaø ñoái vôùi beân ngoaøi.
Nhö theá, Toâi ra maét toâi vaø ra maét ngöôøi ñôøi vaø xaõ hoäi.
Ta goïi ñoù laø vinh döï vaø theå dieän nhö moät baøn chöùng caáu taïo hieän-theå.
Töø ñoù, " thöông ngöôøi nhö theå thöông thaân " môùi coù giaù trò. (Xin noùi theâm ñaây laø chöõ " Theå " thuoäc yù nieäm AÙ ñoâng khoâng coù töông ñöông trong trieát hoïc AÂu chaâu).
Khi toâi phaùt ngoân vôùi tö caùch moät ngöôøi coâng daân thì toâi cö xöû, haønh ñoäng, suy nghó nhö moät coâng daân ñöôïc bình ñaúng, vaø ngöôøi ta nhaän toâi nhö theá. Ngöôïc laïi, trong xí nghieäp thì toâi ñeå qui cheá " coâng daân " ôû nhaø maø laáy noùn " coâng nhaân laøm thôï " ñoäi vaøo nhaän kyû kuaät.
Nhö vaäy, lôøi laø caùi qui ñònh tö caùch vaø nhaân caùch con ngöôøi.
Caùi beà trong cuûa caùi Toâi ñoù raát vöõng chaéc, laøm trung taâm cuûa cuoäc soáng.
Nhôø caùi beà ngoaøi neân caùi Toâi bieát choã hö, choã hoûng ñeå söûa sai töø thuôû beù ñeán khi tuoåi giaø. Caùi Toâi ñoù khoâng voâ thöôøng vaø khoâng voâ ngaõ !
Phaät hoïc khoâng giôùi haïn caùi " Toâi " theo taâm lyù höõu duïng naøy.
Do ñoù, coù ngöôøi thaáy ñaây ñaõ laø moät söï thieáu keùm cuûa vaên hoùa phöông Ñoâng.
Thöû xem thuyeát " Khoâng-khoâng " cuûa nhaø Phaät thì mình hieåu nhö theá naøo ?
Caùi " Toâi " caáu taïo baèng ngoân ngöõ, coù phaàn ñuùng.
Nhöng, ñaây khoâng ñuû ñeå dieãn taû toaøn dieän söï thaät con ngöôøi thöôøng xuyeân thay ñoåi, vôùi nhöõng luùc im lìm khoâng caàn ra lôøi.
Chuùng ta laån quaån trong voøng thuyeát " 12 Nhaân Duyeân " cuûa nhaø Phaät.
Chuùng ta coøn luaân chuyeån trong Luaân hoài cuûa theá giôùi ngoân ngöõ.
Ñaây laø " theá gian Saéc giôùi " qui ñònh bôûi ngoân ngöõ, moät theá gian maø lôøi noùi laø moät coâng cuï suy nghæ raøng buoäc con ngöôøi.
Lôøi noùi laø caùi coï sôn toâ maøu cho ñôøi ra nhieàu " saéc " khaùc bieät ñoái choïi vôùi nhau, ra nhöõng " giôùi " tranh ñua vôùi nhau.
Taâm lyù con ngöôøi " xeâ dòch " giöõa hai theá giôùi.
Ñoù laø theá giôùi " con ngöôøi " trong voøng luaân hoài sinh töû, vaø theá giôùi " lôøi noùi " theo caùi sinh töû cuûa töøng lôøi ñaõ noùi, cuûa nhöõng lôøi chöa noùi maø ñaõ laø lôøi cheát, vaø nhöõng lôøi saép noùi hay khoâng caàn phaûi noùi.
Nhö vaäy, sau khi nhaân loaïi " saûn xuaát " caùi " Toâi " ñeå phaùt trieån xaõ hoäi, thì caùi " Toâi " bieán töøng ngöôøi moät thaønh tuø nhaân cuûa ngoân ngöõ mình.
Ta coù theå " xaû " trong nghóa buoâng thaû, ñeå ra khoûi voøng ngoân ngöõ, chôù khoâng phaûi " noùi xaû " ñeå xaû giaän, xaû sinh vaø xaû traùch cuoäc ñôøi.
Vì theá, neáu taâm lyù khoâng yù thöùc vai troø ngoân ngöõ thì ñeán moät luùc naøo ñoù - vaø luùc ñoù ta khoâng bieát tröôùc ñöôïc -, chuùng ta heát laøm chuû vaø heát bieát nghe ngöôøi baïn maø chæ bieát ñaáu khaåu.
Ñeán luùc ñoù, thay gì duøng lôøi ñeå suy nghó giaùc ngoä, thì ta coá tìm moät aån yù nôi ngöôøi ta maø sanh ra beänh sôï haõi hay beänh suy dieãn traàm troïng.
Caùi " Sôï " vaø caùi " Doát " taïo nghi vaán cho nhöõng ngöôøi böôùc chaân vaøo theá giôùi " ñòa nguïc " - nguïc treân ñaát - leä thuoäc hoaøn toaøn vaøo nhöõng noäi taâm khoâng coøn bieát giaù trò " thoâng tin ".
Theá giôùi ñòa nguïc ñoù laø " theá gian Duïc giôùi " ñaët döôùi söï chæ ñaïo cuûa nhöõng gì thuùc giuïc, vaø caùm doã chuùng ta ra ngoaøi taàm töï do suy nghó vaø ngoaøi quyeàn ñònh ñoaït cuûa con ngöôøi.
Caùi " Toâi " giaùc ngoä laø moät caùi Toâi hieåu ñöôïc loâ-gích cuûa ngoân ngöõ.
Ta caàn coù ngoân ngöõ nhö laø moät coâng cuï giaûi thoaùt, nhöng ta cuõng thaáy noù laø moät coâng cuï giam caàm.
Phöông phaùp bieán cheá taâm lyù nhö theá naøo ?
" Toâi haõnh dieän Toâi laø toâi " coù nghóa laø " Toâi " thaønh moät nhaân vaät.
Khi toâi laø moät nhaân vaät, thì con ngöôøi toâi - treân phöông dieän naøo ñoù - ñaõ töï bieán mình thaønh moät moùn vaät, vaø chaáp nhaän mình nhö moät ñoà vaät, moät ñoäng vaät.
Phöông phaùp taâm lyù töï nhieân cuûa ngoân ngöõ laø " moùn vaät hoùa " (reùification).
Khoâng ai traùnh khoûi ñoäng cô naøy : coù ngoân ngöõ, laø coù " moùn vaät hoaù " vaø ñaây laø ñieàu kieän duy nhaát ñeå trao ñoåi.
Nhö vaäy, ñòa baøn ngoân ngöõ thu goïn con ngöôøi thaønh moät moùn ñoà kinh teá vì coù söï trao lôøi vaø trao ñoåi giöõa ngöôøi vaø ngöôøi.
Töø ñoù, luaân lyù con ngöôøi vaø ñaïo ñöùc xaõ hoäi bò aûnh höôûng, coù khuynh höôùng quaûn lyù con ngöôøi nhö moät " yeáu toá ñieàu haønh lao ñoäng vaø thò tröôøng ".
Nhö theá, giaùc ngoä laø giaûi thoaùt khoûi moät loaïi theá giôùi chæ qui ñònh baèng lôøi noùi, tin töùc vaø lôïi nhuaän.
Ñoù laø yù nghóa cuûa caùi Toâi voâ thöôøng, voâ ngaõ : coù nhö khoâng, khoâng nhö coù.
Ñöôøng ñoù laø con ñöôøng daãn ñeán theá giôùi Nieát Baøn, caùi theá gian thöù ba cuûa Tam Giôùi goïi laø " theá gian Voâ-saéc giôùi " khoâng bò qui ñònh bôûi " saéc " maøu cuûa cuoäc soáng, nhöõng saéc maøu cuûa lôøi noùi duøng ñeå che khuaát baûn chaát thaät cuûa moïi vieäc.
Nhö vaäy, giaùc ngoä laø giaûi phoùng khoûi voøng ngoân ngöõ, khoûi voøng nhaân duyeân vaø nhaân quaû cuûa nhöõng " Lôøi " coøn aûnh höôûng treân toâi.
Coù leõ choán Nieát Baøn khoâng xa laém : ñoù laø moät nôi, moät choác laùt, moät taâm traïng moåi khi xuaát hieän khaùc nhau, thì khaùc nhau.
Caùi khaùc nhau ñoù khoâng nhaát ñònh laø maâu thuaãn.
Neáu coù maâu thuaãn thì maâu thuaãn cuõng voâ thöôøng, coù nhö coù vaø coù nhö khoâng, vì noäi taâm con ngöôøi khoâng maâu thuaãn vôùi nhaân quaû cuûa mình.
2. " Ñôøi laø khoå " hay " ñôøi laø sung söôùng " ?
Hai caâu hoûi naøy khoâng coù moät traû lôøi " khaùch quan ".
Taây phöông quan nieäm raèng söï ñau khoå laø haäu quaû cuûa thieáu thoán : cô baûn laø thieáu tình thöông, thieáu tình caûm, thieáu söï thöøa nhaän... vaø dæ nhieân, thieáu vaät chaát.
Lyù töôûng con ngöôøi laø ñaït choã ñöùng sung söôùng thuù vò nhöng vì söï ham muoán vaø coù yeâu caàu beân ngoaøi neân con ngöôøi thaáy ñôøi quaù caám ñoaùn, cuoác soáng coøn thieáu thoán, töùc ñôøi laø khoå.
Ham muoán cuõ nuoâi döôõng ham muoán môùi, vaø cöù nhö theá maø con ngöôøi xaây döïng yù nieäm haïnh phuùc qua coâng trình tích luõy, tích luõy ñoà vaø tích luõy tình yeâu.
Taùnh ñua ñoøi ñi chung vôùi caûm xuùc sai laàm toäi loãi ; ñi chung vôùi yù muoán thaønh coâng maø sôï khoâng thaønh coâng.
Ñaây laø caùi khoå thöù nhì cuûa cuoäc soáng chæ coù kinh teá tranh ñua.
Baøi daïy cuûa " Döôïc Sö Phaät " noùi thaät roõ : Ñôøi vaø Ñaïo laø hai bôø ñöôøng daãn loái toâi thoaùt khoûi toâi.
Khoù khaên vaø höôûng thuï laø hai thöû thaùch ñeå traû lôøi caâu hoûi naøy : Ñôøi laøm sung söôùng vaø Ñaïo ñeå giaûi khoå.
Khi nghe noùi ñaïo Phaät quan nieäm " ñôøi laø khoå " thì moät soá hoïc giaû Taây phöông nghó raèng ñaïo Phaät laø moät ñaïo bi quan, voâ thaàn vaø meâ tính vì khoâng coù Chuùa daãn ñöôøng, vaø khoâng coù moät kinh thuyeát thoáng nhaát.
Phaät giaùo laø moät suy nghó khoâng tích cöïc, coù moät quan nieäm soáng raát buoàn veà con ngöôøi, veà ñôøi vaø veà xaõ hoäi.
Vôùi quan ñieåm naøy thì quaû thöïc vaên minh, taâm lyù vaø kyõ thuaät phöông Taây laø quaù toát, ñem laïi cho loaøi ngöôøi nhöõng sung söôùng ñeïp nhaát cuûa thieân ñaøn.
Toâi xin hieåu nhö theá naøy.
Neáu ñôøi laø sung söôùng thì ta " thöông thuyeát " vôùi ñôøi soáng rieâng cuûa mình.
Neáu ñôøi laø khoå thì ta " thöông thuyeát " vôùi caùi " nghieäp " ñeå ra khoûi voøng laån quaån luaân hoài.
Do ñoù, hai giaû thuyeát soáng naøy laø hai keá hoaïch khoâng maâu thuaãn vôùi nhau, maø taâm lyù " sung söôùng " coù veû haáp daãn hôn.
Nhö vaäy, chuùng ta khoâng theå ñoái nghòch " caùi söôùng vaø caùi khoå " vì ñaây laø hai yù nieäm hoaøn toaøn khaùc chuaån vôùi nhau.
Do ñoù, ta môùi coù caâu hoûi : muïc ñích soáng laø gì ?
Taây phöông ghi roõ muïc ñích soáng laø sung söôùng.
Trong khi ñoù, nhaø Phaät laø xem thöïc teá, tröôùc khi xem muïc tieâu dieät khoå.
Khi xem thöïc teá, nhaø Phaät thaáy con ngöôøi ta " quaù " tham vaø khoâng töï mình xeùt mình moãi khi muoán " laáy ñôøi vaø thu nhaäp ñôøi " nhö moät moùn ñoà vaøo taâm trí thaân mình.
Noùi caùch khaùc, ñôøi laø khoå vì ngöôøi khoâng roõ ñaâu laø caùi töông ñoái, ñöa muïc tieâu sung söôùng leân treân cao ñænh duø phaûi traû baát cöù giaù naøo.
Veà taâm lyù, nhaø Phaät chæ coù phöông phaùp thöïc hieän moät cuoäc soáng laønh.
Töø ñoù, sung söôùng vöøa coù, vöøa voâ thöôøng ; khoå cuõng coù maø cuõng voâ thöôøng.
" Ñôøi laø khoå " khoâng coù nghóa laø ñôøi phaûi traùi ngöôïc vôùi nhöõng caùi sung söôùng cuûa cuoäc soáng, hay laø loaøi ngöôøi phaûi traû giaù " nhaân quaû " sai laàm cuûa nhaân loaïi maø ta goïi laø Nghieäp xaáu.
ÔÛ ñaây, " khoå " laø khoâng chaáp nhaän söï caûi theå, söï caûi thaân vaø nhöõng caûi tieán toaøn dieän cuûa söï vieäc.
Ta khoâng yù thöùc laø moïi coá seõ coù bieán coá.
Taát nhieân, caùi coù seõ khoâng coøn, vaø neáu coøn thì cuõng seõ khoâng maõi maõi toàn taïi döôùi moät daïng, moät veû, moät chöùc naêng, moät danh duy nhaát.
Cöù nhö vaäy, ta laëp ñi laëp laïi nhaân quaû cho coù veû vónh vieãn.
Chôn haïnh phuùc laø khi ñöôïc thì bieát cho, vaø khi coù thì bieát chia.
Vaäy, taâm lyù Taây phöông daïy raèng caùi " Toâi " ñi ñaâu cuõng coù, coøn Phaät hoïc thì noùi raèng caùi " Toâi " laø voâ thöôøng, voâ ngaõ.
Toâi laø toâi, toâi laø traêm ngaøn caùi toâi, vaø toâi khoâng phaûi laø toâi, nhöng toâi vaãn nhaän toâi laø toâi. Baûn ngaõ khoâng phaûi laø baûn chaát ; baûn thaân khoâng phaûi baûn theå ; caù theå cuûa ta ñi chung vôùi nhaân theå vaø taäp theå.
Neáu caùi Toâi laø oâng giaùm ñoác, thì caùi Toâi ñoù khoâng theå naøo laø caùi Toâi cuûa moät ngöôøi choàng ñoái vôùi vôï, ngöôøi cha ñoái vôùi con.
Caùi Toâi giaùm ñoác seõ tieáp tuïc suy nghó, noùi chuyeän, ra leänh cho vôï vaø cho con nhöng moät ngöôøi giaùm ñoác chæ bieát noùi naêng suaát cuûa vôï, cuûa con.
Gia ñình ñöôïc quaûn lyù nhö moät cô quan, nhö moät xí nghieäp trong ñoù haøng thaùng, con cuûa giaùm ñoác cha laø coâng nhaân coù boån phaän ñoåi chaùc baèng khen vôùi cheùn côm vaø ruùt tieàn hoïc. Thaäm chí, ngöôøi con ñoù seõ ñi aên chôi, huùt thuoác phieän chæ vì thieáu tình töông gia ñình, ñi tìm tình baïn, xaøi tieàn cuûa " boá " oâng cho boõ gheùt.
" Khoå " laø khoâng giaùc ngoä raèng cuoäc soáng voâ thöôøng phaûi giaûi thoaùt baèng ñaïo ñöùc. Chính vì ñaïo ñöùc cuõng voâ thöôøng.
Ñaïo ñöùc ngaøy hoâm nay laø moät ñaïo ñöùc hoaøn toaøn, vaø ngaøy mai ñaïo ñöùc maø toâi xaây döïng seõ laø moät ñaïo ñöùc hoaøn toaøn hôn nhôø ba vò " Phaät quaù khöù ", " Phaät hieän taïi " vaø " Phaät töông lai " coù trong toâi.
3. Toâi vaø Nghieäp.
Caùi Toâi vöøa voâ thöôøng vöøa voâ ngaõ, nhöng caùi Toâi khoâng troáng roång.
Ngaønh taâm lyù phaân chia con ngöôøi ra hai phaàn.
1 - Moät phaàn do sinh lyù caáu taïo,
2 - Vaø phaàn thöù hai laø do moâi tröôøng vaên hoaù vaø xaõ hoäi caáu taïo.
Treân cô sôû ñoù, moät soá yù thöùc heä xaõ hoäi vaø taâm lyù vöøa qua, coù ra yù kieán veà nhöõng vaên minh " ñi leân ", " ôû moät choã " hay " ñi xuoáng " (Levy Bruhl), veà " sinh hoïc teá baøo voâ saûn " (Lysenko), hay ra luaän thuyeát veà " thi ñua, tranh chaáp, thai ñoåi " ngöôøi vôùi ngöôøi, ngöôøi vôùi thieân nhieân (Charles Darwin).
Noù ñaõ ñöa ñeán nhöõng cöïc ñoan nhö Hitler chuû tröông tieâu dieät taän goác daân toäc Do Thaùi. Gaàn ñaây, Khmer ñoû muoán laäp naêm 01 cuûa nöôùc Kampuchea toaøn veïn môùi, baèng caùch huûy boû lòch söû cuûa hoï, dieät ngöôøi vaên hoùa cuõ vaø toå chöùc sinh ñeû ñeå taïo ra moät daân toäc môùi.
Con ngöôøi ta sinh ra vôùi hai caùi voán aån nuùp trong mình, moãi luùc xuaát hieän ra hình tuøy hoaøn caûnh vaø tuøy thôøi ñieåm.
Voán ñaàu laø voán sinh lyù hoïc ôû trong teá baøo, cho pheùp con ngöôøi coù hình daïng naøy, hình daïng kia, ngöôøi cao, ngöôøi thaáp. Voán naøy deã nhaän thöùc nhaát.
Voán thöù nhì laø voán vaên hoùa khoù thaáy hôn. Noù coù tính caùch voâ hình, noäi taâm, muoân daïng, uyeån chuyeån vaø phöùc taïp.
Nhö vaäy, con ngöôøi khoâng ra ñôøi vôùi con soá khoâng maø sinh ra ñeå noái lieàn hai voán ñoù. Voán vaên hoùa laø nguoàn goác " trí nhôù " cuûa khaû naêng phaân bieät taâm lyù (identification et diffeùrenciation).
Toâi goïi noäi taâm ñoù laø " Nghieäp soáng nhaân quaû " nhö moät keá thöøa cuûa haøng ngaøn theá heä vaø doøng gioáng con ngöôøi, tích luõy qua bao nhieâu kyû nieäm vaø trí tueä nhaân loaøi, vôùi nhöõng kinh nghieäm toát vaø nhöõng sai laàm xaáu phaùt ra ñeå thay ñoåi.
Cuõng bôûi nhôø caùi voán vaên hoaù tieàm naêng aáy maø chæ trong vaøi naêm, ngöôøi Vieât Nam haáp thuï kòp khoa hoïc hieän ñaïi cuûa hoaøn caàu.
Caùi voán ñoù laø kho taøng bình an vaø khi noù xuaát hieän ra thì ta coù caûm giaùc kyø laï laø khoâng coù caùi gì thaät söï laø bôõ ngôõ.
Khi Nghieäp taùc ñoäng vaøo " Trí " thì taâm lyù nhaän xeùt caùi taâm ñoù laø " Hoàn ".
Vaø ta yù thöùc aûnh höôûng ñoù toát xaáu nhö moät söùc maïnh hay moät söùc eùp.
Ta goïi löïc ñoù laø " Ma ", chia ra hai phaàn " ma trong hay ma noäi " vaø " ma ngoaøi hay ma ngoaïi ".
Taâm lyù Taây phöông goïi " Ma noäi " laø " Pulsion ", dòch nguyeân vaên laø " Söùc Ñaåy beân trong ".
Khi caùi Söùc Ñaåy aáy höôùng ñeán moät muïc ñích thì taâm lyù taây aâu goïi laø " Deùsir ", dòch nguyeân vaên laø " Söï öôùc voïng ".
Neáu muïc ñích laø khoaùi traù thì ta goïi ñoù laø " Söï duïc voïng ".
Daãu sau, kinh pa-li coù khaùi nieäm Vimutti noùi raèng con ngöôøi luoân luoân yeâu chuoäng cuoäc soáng giaûi thoaùt vaø ñaït töï do noäi taâm.
Nhö vaäy, ngöôøi ta noùi ñeán " Ma " trong nghóa " Ma xaáu " vì maát chuû quyeàn tröôùc nhuõng söùc maïnh hay söùc eùp ñoù.
Tröôùc ñoù, " Coâ Hoàn " laø hoàn coøn coâ ñônchöa ñeán luùc nhaäp ma vaø nhaäp theå.
Vaø khi " Ma xaáu " vaøo theå thì ta goïi cô-theå bò " Con ma hay Con quæ "nhaäp.
Chính laø khi tieáng Haùn Noâm chuyeån sang quoác ngöõ thì yù nieäm Phaät hoïc veà " ma " ñöôïc dòch theo yù nieäm Taây phöông " ma laø quæ quaùi " nhaát ñònh töông ñöông vôùi thaàn Lucifer hay quæ Satan trong Thieân chuùa giaùo = ñaïo giaùo cuûa Chuùa treân Trôøi.
Nhö vaäy, nhôø Nghieäp maø ta coù nhöõng " voâ tình " thaät höõu ích, bieát soá ñôøi khoâng phaûi laø moät soá khoâng, maø bieát ñaâu laø nhieäm vuï, döï aùn vaø vui söôùng.
Nghieäp ñem ñeán cho ta nhöõng cô sôû giaõi baøy, gôïi trong trí nhöõng caùch traû lôøi vôùi nhieàu suy nghó cuï theå.
Ngöôøi ta goïi hieän töôïng ñoù laø " Linh ".
Caùi " Linh thieân " naøy khoâng haún laø thaàn thoaïi vaø huyeàn bí, maø ñoù laø nhaân quaû coâ ñoäng - maïnh nhö Thieân - xuaát phaùt töø haøng ngaøn " kyû nieäm kinh nghieäm cuûa loaøi ngöôøi ", keát quaû cuûa ngaøn nghìn Nghieäp Kieáp taäp trung chuïm vaøo moät thôøi ñieåm ñeå xuaát hieän nhö moät quaø taëng cho cuoäc soáng moãi ngöôøi.
Caùi Nghieäp ñoù mang ñeán cho töøng ngöôøi caùi " ôn " nhö " moät loái soáng vaø moät quyeàn höôûng " thöïc hieän cuoäc soáng an laønh.
Ngöôøi Coâng giaùo tin Chuùa chuû tröông an laønh coâng baèng tröôùc Luaät Chuùa. " Taâm Linh " laø linh hoàn boäc loä " mình thuoäc " veà Thieân Chuùa, laø " taøi saûn cuûa Chuùa trôøi " coâng baèng ban ra, gôûi taëng cho töøng ngöôøi nhaän mình laø Con cuûa Chuùa (Do ñoù, ñaïo Coâng giaùo nguyeân thuûy caám töï xaùc, töï thieâu).
Sau khi qua ñôøi, " linh hoàn " ngöôøi coâng giaùo leân thieân ñaøng chaøo Chuùa, trình dieän " toøa aùn " xeùt xöû, tröôùc khi nhaäp theá vaø nhaäp xaùc.
Nhaäp theå phuïc sinh cuûa coâng giaùo (reùsurrection) khoâng so saùnh ñöôïc vôùi yù nghóa " ñaàu thai " cuûa ñaïo Phaät. " Ñaàu thai " laø " thai ban ñaàu " nguyeân thuûy cuûa moïi ngöôøi khi ngöôøi laø ngöôøi, maø ta goïi laø goác Phaät hieän thöïc.
Goác Phaät luoân luoân ñeïp nhö moåi luùc môû maét nhìn aùnh saùng.
Nhôø ñoù, ai cuõng coù theå moät ngaøy naøo ñoù, moät choác laùt naøo ñoù, ôû moät thôøi ñieåm naøo ñoù, soáng thöïc nhö Boà-taùt vôùi nhöõng Phaät Boà-taùt.
Ta coù theå gaëp vaø soáng Nieát baøn ôû moãi luùc trong moät kieáp soáng, ñeå thöïc hieän " thieân ñaøng treân traùi ñaát " duø ñoù qua moät giaây laùt thaät ngaén hay qua moät lôøi söï thaät vöøa nghe.
Trong cuoác soáng laøm laønh, ta traùch nhieäm vôùi ta vaø tröôùc thieân haï chôù khoâng phaûi ñôïi ra tröôùc moät " toaø aùn " nhaän toäi.
Nhö vaäy, caùi Nghieäp cuûa töøng ngöôøi chuïm vaøo, laøm neàn moùng chung gaây döïng voán " Nghieäp " ñaïi chuùng.
Caùi Nghieäp laø moâi tröôøng taâm lyù vaø vaên hoùa con ngöôøi.
Noù coù tính caùch qui ñònh nhöng khoâng coù tính caùch quyeát ñònh haønh ñoäng cuûa chuùng ta.
Nghieäp khoâng bao giôø thu heïp töï do con ngöôøi.
Ngöôïc laïi, noù laø moät löïc môû roäng coù söùc maïnh nhö moät voán taâm lyù ban ñaàu.
Caùi Nghieäp laø moät neàn taûng, moät naêng löïc ñeå gaây döïng " söï nghieäp " cuûa con ngöôøi, phaùt trieån taùnh töï do, thöïc hieän nhöõng " coâng nghieäp " taäp theå laøm aên, sinh soáng...
Vì theá, moåi ngöôøi nhaän caùi " Nghieäp " khi noù ñeán vôùi mình, bieát phaân chia nhöõng Nghieäp sung söôùng vôùi nhöõng Nghieäp boái roái phaûi thuyeát phuïc.
Roài töø ñoù, daàn daàn mình laøm chuû noù, traùnh rôi vaøo nhöõng caûnh " toäi nghieäp ", töï toäi nghieäp mình vaø toäi nghieäp thieân haï, traùnh xem nhöõng gì khoù khaên treân ñôøi laø " nghieäp chöôùng " chæ vì " ñôøi laø beå khoå ".
Nhö theá, ta khoâng buoâng tay trao soá phaän mình cho ngöôøi khaùc, cho moät vaên minh khaùc, chæ hy voïng nôi moät cô quan, nôi moät chuøa, nôi moät nhaø nöôùc quaûn lyù laøm traät töï an ninh duøm mình... hoaëc ñoå loãi treân ngöôøi naøy ngöôøi kia, bôûi nhöõng " taïi-bò-thì-laø " cuûa cuoäc soáng.
Caùi ñaëc ñieåm cuûa quan nieäm " Nghieäp " laø moïi ngöôøi coù traùch nhieäm xaây döïng noù, nhöng noù khoâng phaûi moät taøi saûn rieâng tö cuûa moät ngöôøi.
Toâi xin ñeà nghò hieåu taâm lyù cuûa Nghieäp nhö sau.
Nghieäp laø keá thöøa cuûa taäp theå, do moät nhaân loaïi voâ hình ñaïo ñöùc trao cho moãi ngöôøi ñeå moãi ta " öùng duïng ", trong traùch nhieäm gìn giöõ noù, thay ñoåi noù.
Muïc ñích laø truyeàn cho theá heä sau, nhaát laø cho theá heä con em chuùng ta.
Traùch nhieäm con ngöôøi laø bieán ñoåi moãi nghieäp xaáu thaønh nghieäp toát, bieán ñoåi moät nghieäp toát thaønh moät nghieäp toát hôn.
Noùi caùch khaùc, ñôøi phaûi moãi ngaøy moãi ñeïp hôn... nhö göông caùc vò Boà Taùt trong ñoaïn choùt tröôùc khi leân Nieát Baøn.
Ñaây coù theå laø baøi hoïc thaät nhaân ñaïo vaø ñaïo ñöùc cuûa nhaø Phaät veà Ñôøi vaø Ñaïo vì ai ai cuõng muoán chuyeån cho theá heä sau nhöõng gì toát nhaát, vaø loïc laïi nhöõng nghieäp xaáu nhaát.
Nhö theá maø trong tö töông xaõ hoäi, Nghieäp laø moät voán lieân ñôùi, laø moät sôïi daây ñoaøn keát choáng khoå vaø laø moät nguoàn khuyeán khích con ngöôøi trong saïch coù traùch nhieäm vôùi töông lai. Chuùng ta truyeàn nhau caùi Nghieäp qua giaùo duïc, tin töùc, vaên hoùa, cöû chæ haøng ngaøy, lôøi noùi hoøa nhaõ, luaät phaùp xaõ hoäi, neáp soáng vaên minh, sinh hoaït kinh teá, v.v...
Bieát " ôn " nhöõng theá heä tröôùc khoâng nghóa laø cöù ñoäi ôn maø queân côûi noùn !
Treân phöông dieän naøy, taâm lyù hieän ñaïi phöông Taây cuûng ñoàng yù thaáy nhö vaäy.
Hoï baét ñaàu tìm vaø nghieân cöùu yù nieäm " keá thöøa theá heä " (heùritage transgeùneùrationnel) vaø con ngöôøi laø " uûy vieân cuûa theá heä " (mandat intergeùneùrationnel). Caùi keá thöøa theá heä naøy quaû thaät laø ñôn giaûn. Neáu con thöôøng thaáy cha noùi naëng meï mình, thì lôùn leân seõ haønh ñoäng gioáng nhö cha mình vôùi meï mình, vaø cöù nhö theá töø theá heä naøy sang theá heä sau.
4. " Phaät taùnh " vaø taâm lyù con ngöôøi.
Sau khi ñi nhieàu nôi, hoaøng töû Gotama Siddhattha ruùt kinh nghieäm laø moãi ngöôøi coù trong taâm thöùc mình, moät neàn taûng luoân luoân khaùch quan vaø laïc quan, bieát phaân bieät caùi xaáu vaø caùi toát.
Caên ñoù laø " Phaät taùnh " hay laø goác Phaät trong moïi ngöôøi, hay laø " Nhö Lai taïng ".
Bình thöôøng ta haáp taáp muoán bieát : Ñònh nghóa noù nhö theá naøo ? Tu laøm sao cho ñöôïc caùi ñoù ? Coù phaûi laø taùnh toát coù trong moïi ngöôøi khoâng ? Ñi chuøa aên chay raèm coù ñuû hay khoâng ?
Döông nhieân laø Phaät Taùnh boäc loä ra baèng taùnh toát. Nhöng taùnh toát naøo cuõng khoâng phaûi laø Nhö Lai taïng. Khi ta nhaän thöùc moät taùnh toát, thì chuùng ta so saùnh caùi taùnh toát vôùi nhöõng taùnh xaáu ôû nôi ta cuõng nhö ôû nôi ngöôøi khaùc.
Chuùng ta muoán soáng caùi toát ñeå chöõa sai caùi xaáu nhöng treân phaïm vi naøy, caùi toát vaø caùi xaáu ñi ñoâi nhö hai veá cuûa cuoäc soáng.
Neáu ta cöù xem caùi gì cuõng toát thì laøm sao maø caûi tieán caùi xaáu !
Ngöôïc laïi, ta raát khoù nhaän caùi xaáu trong ta hay trong taäp ñoaøn chuùng ta, neáu khoâng coù moät ngöôøi baïn ñeán baùo caùi xaáu cho chuùng ta bieát.
Toâi töï hoûi : coù phaûi toâi ñi chuøa ñeå xem ñôøi laø ñeïp ? Cuùng kieán, cuùng tieán vaø tuïng kinh ñeå thöïc hieän Phaät taùnh, ñeå ñöôïc nhaäp taùnh Phaät ñoù khoâng ?
Phaät Taùnh khoâng phaûi laø moät moùn ñoà sieâu thò " mua " ñöôïc, hay phaûi " hoái loä Phaät " môùi coù.
Tu moät mình cuõng khoâng tìm ra.
Chæ coù trong xaê hoäi, coù söï söï ñoái chieáu, söï ñoái thoaïi, coù chia xeû thì caùi toát môùi ra roõ caùi toát, caùi xaáu môùi ra roõ caùi xaáu.
Neáu anh baùn chôï maø cöù noùi thaùch giaù caû thì quaû thöïc laø anh khoâng toân troïng ngöôøi mua, maø laø laïi ñoøi ngöôøi ta toân troïng mình khi mình thaønh khaùch haøng. Veà nhaø anh leân tieáng, thì chính con anh heát bieát laø anh noùi thieät hay anh tieáp tuïc noùi doái ñeå ñöôïc vieäc anh. Ngaøy naøo ñoù, con lôùn leân seõ heát nghe lôøi anh thì anh seõ goïi ñoù laø xui, con baát hieáu khoâng bieát ôn, con laø quæ...
Phaät Taùnh kieåu ñoù laø phöông caùch " ích kyû " cuûa con ngöôøi töï nghó raèng mình laø ngöôøi toát nhöng vì ñôøi quaù khoù khaên, vaø ngöôøi quaù hung döõ, neân töï mình phaûi luoân luoân ñeà phoøng, khoâng boäc loä taùnh thaät ra.
Neáu toâi chöa boäc loä taùnh ñaïo ñöùc cuûa toâi, thì toâi coøn giöõ caùi xaáu trong ngöôøi.
Ñaáy chöa phaûi laø tình thaät cuûa ngöôøi toát laáy ñöôøng Nhö Lai taïng laøm ñöôøng ñuùng.
" Ích kyû vaø lôïi kyû " (chuïm vaøo yù nieäm taâm lyù " narcissisme ") nhö theá naøo ?
Khi toâi ñeà cao caùi toát ñeå laán aùp vaø traùnh noùi ñeán caùi xaáu, thì toâi haønh ñoäng ñeå töï an uûi mình laø ngöôøi toát, cho mình ñaõ coù ñaày ñuû quan ñieåm ñuùng.
Vaø neáu cöù tuïng caùi toát thì coù caûm giaùc caùi gì cuõng toát, khoâng toát nhieàu thì cuõng toát ít. Ngöôïc laïi, khoâng phaûi caùi gì cuõng töï mình cheâ boû ñeå ñaët mình vaøo moät vai troø lyù töôûng khieâm toán khoâng ai traùch moùc ñöôïc.
Thaùi ñoä aáy khoâng phaûi laø taùnh caûi tieán maø chæ laø taùnh töï khen ngaàm, khoâng hôn gì ngoài moät choã ñeå xem caùi gì ñeán thì ñeán, maø caùi gì khoâng ñeán laø do caùi xaáu hay caùi " xui ruûi".
Vaø toâi laïi vöôùng theâm vaøo vaán ñeà khoå cuûa pheâ bình ; muoán ñöôïc moät pheâ bình toát maø toâi thích nghe, vaø khoù chòu tröôùc nhöõng pheâ bình xaáu cuûa ngöôøi ta maø toâi bieát tröôùc laø hoï ghen gheùt toâi.
Toâi chöa hieåu roõ Nhö Lai taïng roäng löôïng töø bi nhö theá naøo.
Treân ñöôøng Nieát baøn, Nhö Lai taïng laø ñoäng cô ñöa moïi ngöôøi chuùng ta leân ñöôøng giaùc ngoä " Söï thaät Nieát baøn ". Ñoù laø " Söï thaät khoâng teân " vì ta khoâng coøn caàn nghó cho noù mang teân laø " Ñuùng " hay mang teân laø " Sai " vì noù ñaõ giaûi thoaùt ta treân moät vaán ñeà.
Tu laø moät phöông phaùp vöôït leân treân khoûi qui luaät ñoái khaùng cuûa nhöõng cuoäc soáng coøn maâu thuaãn.
Chính vì Nhö Lai taïng nhìn ñöôïc moïi söï vieäc nhö moät gian duy nhaát vöøa keát hôïp khoâng tan vôõ " daân gian, khoâng gian vaø thôøi gian ", vöøa toång hôïp ba goác Phaät coù trong moïi ngöôøi chuùng ta, laø ba vò " Phaät quaù khöù ", " Phaät hieän taïi" vaø " Phaät töông lai ".
Nhö Lai taïng laø goác ruoät cuûa " thai ban ñaàu ", caùi teá baøo nguyeân thuûy ñaàu thai cuûa gioáng ngöôøi moãi khi ra ñôøi haønh ñoäng, cuûa moãi ngöôøi moãi khi " xuaát gia vaø xuaát theá " ra khoûi söï goø boù raøng buoäc haøng ngaøy.
Chính vì theá neân vieäc soáng haøng ngaøy laø hieän thöïc cuûa moät döï aùn laïc quan höôùng ñeán caùi ñeïp cuûa Nieát Baøn.
Nieát baøn laø chöông trình soáng cuï theå cuûa con ngöôøi heát " coâ ñôn ", bieát soáng thöïc töø hieän thöïc naøy sang moät hieän thöïc khaùc.
" Voâ thöôøng " laø " ñaàu thai " khoâng ngöøng.
Töø ñoù, Phaät noùi : muoân cuoäc soáng trong moät ñôøi, muoân kieáp soáng trong moät choác laùt. " Xuaát gia vaø xuaát theá " khoâng phaûi laø troán ñôøi vaøo chuøa, hay ngoài nhaø ñeå yeân thaân.
" Ñaàu thai khoâng ngöøng " khoâng khaùc gì laø sau hoäi nghò naøy, caùc baïn seõ ngöôøi bieát ñi chôï cho gia ñình, coù ngöôøi trôû veà lao ñoäng tìm côm, hay ñi vieáng baø con ñang maát söùc khoeû, ñi ra ñöôøng khoâng boû raùc...
Nhö vaäy, toâi vaãn laø toâi nhöng toâi khoâng phaûi laø toâi, coù nghóa laø moãi laàn coù söï ñaàu thai khoâng ngöøng naøy, toâi soáng theâm moät nghieäp môùi vôùi moät ñaïo ñöùc môùi vaø vôùi nhöõng ngöôøi baïn môùi.
Nghieäp môùi vaø ñaïo ñöùc môùi gioáng nhö hai böôùc chaân daãn toâi ñeán coõi thònh vöôïng cuûa nhaân loaïi.
Nghieäp vaø ñaïo ñöùc laø chöông trình trình dieån cuûa cuoäc soáng thaät.
Nhö vaäy, mình coù theå goïi Phaät Taùnh vôùi bao nhieân danh töø cô hoäi cuõng ñöôïc.
Ví duï nhö töø bi, taùnh toát, nhaãn naïi, luïc hoøa...
Khía caïnh taâm lyù coù hai maët cuoái cuøng nhö sau :
1. Taùnh Phaät laø moät löïc maïnh mang con ngöôøi leân ñeán moät taàm nhìn cao, leân treân vaø ra khoûi nhöõng voøng vöôùng cuûa maâu thuaãn noäi taâm, thöôøng xuaát phaùt moãi khi caàn giaûi quyeát giöõa hai caùch laøm khaùc nhau.
Nhö Lai taïng laø toâi vöøa gioáng, vöøa khaùc vôùi ngöôøi soáng beân caïnh toâi, nhöng toâi khoâng in heät vôùi ai heát.
Toâi kính phuïc vaø toân troïng Nhö Lai taïng cuûa moïi ngöôøi nhö baïn toâi, vaø toâi töï toân troïng toâi treân moïi vieäc nhö hoï toân troïng toâi.
Do ñoù, nhôø Nhö Lai taïng, toâi bieát raèng " söï thaät taïo coâng baèng " vaø laøm tieâu tan nhöõng taùnh sôï haõi tröôùc vieäc ñôøi, ñöa ngöôøi ñeán moät cuoäc soáng ñoaøn keát ;
2. Phaät taùnh laø yeâu toá xuaát ta ra khoûi " tam theá gian ", khoûi nhöõng theá giôùi raøng buoäc bôûi lôïi nhuaän, bôûi lôøi noùi ñeå noùi vaø bôûi muïc tieâu vì muïc tieâu.
Con ngöôøi coù theå thöïc hieän ñöôïc döï aùn ñoù vì Nhö Lai taïng cuûa töøng ngöôøi ñaõ nhaäp hôïp vaøo Nhö Lai taïng cuûa taát caû. Giaùc ngoä laø ñaït nhöõng vui söôùng vaø tieän nghi, haøng ngaøy chia xeû vôùi moïi ngöôøi.
Nhö Lai taïng chæ coøn chu vaøo taàng cao nhaát cuûa Nghieäp ñaïi chuùng nhôø " Taùnh giaùc ngoä " soáng moät taâm trí töï do, moät taâm trí giaûi thoaùt khoûi nhöõng caûnh aên haïi, nhöõng caûm nghó xaáu, nhöõng haønh vi che maát hoøa hôïp ñoái chöôùng vôùi coäng ñoàng taäp theå.
Keát luaän Boä kinh " Maha-Saraprama-Sutta " ghi laïi lôøi Phaät nhö sau :
" Muïc ñích cuûa baøi toâi khoâng chæ ñeå cho ngöôøi theâm ñöôïc cuûa caûi vaät chaát, khoâng chæ ñeå ngöôøi toân thôø phuïng kính, khoâng phaûi chæ ñeå ñaït moät ñaïo ñöùc cao thöôïng hay coù phöông phaùp soáng trieät ñeå... Muïc ñích toái cao laø giaûi thoaùt taâm vaø trí : ñaây laø caên baûn cuûa baøi toâi, ñaây laø höôùng ñöôøng ñaïo maø chuùng ta cuøng ñi ".
Phaät giaùo laø moät caùch soáng töï cai trò mình, cuûa ngöôøi vôùi ngöôøi vaø vôùi xaõ hoäi.
Vaø ñaây cuõng laø moät ngaønh hoïc taäp maø keát quaû cuï theå nhaát laø giuùp giöõ gìn vaø naâng cao baûn saéc ñaïo ñöùc con ngöôøi, daân toäc vaø moâi tröôøng ; vaø cuõng coù theå laø moät phöông phaùp ñieàu trò taâm lyù cho moät soá beänh taâm thaàn, moät soá beänh xaõ hoäi vaø beänh cuûa xaõ hoäi.
_______________________" Döôïc sö Phaät " : Bhaisajyagurubuddha. " Phaät quaù khöù, Phaät hieän taïi, Phaät töông lai " : Trikaya.
" Nhö Lai taïng " : Buddhata. " Thai Phaät ban ñaàu " : Tathagatagarbha.
" 12 nhaân duyeân " : Paticca-samuppada. " Taùnh giaûi thoaùt " : Vimutti.
Paris 11.07.2006
Taøi lieäu (tieáng Phaùp).1. LUONG Can-Liem : Bouddhisme et Psychiatrie. Paris, L'Harmattan, 1992.
2. LUONG Can-Liem : Psychotheùrapie bouddhique. Meùditation, Ethique, Liberteù. Paris, L'Harmattan, 2002.
3. LUONG Can-Liem : Psychologie politique de la citoyenneteù, du patriotisme, de la mondialisation. Paris, L'Harmattan, 2002.
4. LUONG Can-Liem : De la psychologie asiatique. L'Humain, le Politique, l'Ethique. Paris, L'Harmattan, 2004.
5. LUONG Can-Liem : Psychologie transculturelle et psychopathologie. Occident-Asie orientale. Paris,You Feng, 2006.
Toùm taét :
1. Söï phaùt trieån vaên hoùa vaø vaên minh cuûa nhaân loaïi ñaõ qua nhieàu giai ñoaïn töø luùc con ngöôøi yù thöùc mình laø con ngöôøi ñeán hoâm nay yù thöùc mình laø moät taäp theå phaûi soáng chung vôùi nhau. Vaäy, sau khi qua nhöõng thôøi thaàn bí vaø thaàn thoaïi (mystique et mythologique), thì ñeán thôøi toân giaùo (religieux) roài qua thôøi sieâu hình tröøu töôïng (meùtaphysique). Caùch maïng tö töôûng ñaõ baét ñaàu vaøo nieân kyû thöù 18, daãn ñeán thôøi khoa hoïc ngaøy nay. Theá kyû 21 thuoäc thôøi khoa hoïc sau hieän ñaïi (peùriode scientifique post-moderne) vôùi nhöõng phaùt minh ñoäc ñaùo veà khoa hoïc, kyõ thuaät vaø con ngöôøi. Ñaëc bieät veà suy luaän hoïc laø ñaõ ñeán giai ñoaïn toång hôïp caùc moân ngaønh, chaúng haïn khoâng coøn ñoái khaùng trieät ñeå giöõa duy taâm hay duy vaät vì ñaây laø hai khía caïnh cuûa moät bieän chöùng hieän töôïng hoïc (dialectique pheùnomeùnologique), töùc laø bieän chöùng AÂm Döông neáu noùi caùch AÙ-ñoâng.
2. Trong nhöõng phaùt minh hieän ñaïi veà tö töôûng, taâm lyù hoïc laø moät laõnh vöïc hoïc sieâu ngaønh vì noùi vò trí con ngöôøi laø coät truï vaø ñoäng cô cuûa taát caû sinh hoïat tinh thaàn, söùc khoûe, xaõ hoäi, kinh teá, thieân nhieân, khoa hoïc... Vaø khi suy nghó ngöôïc chieàu laïi, thì ngaønh khoa hoïc luaän (eùpisteùmologie) nhaän xeùt raèng Taâm lyù hoïc quoác teá ngaøy nay baét nguoàn töø trieát hoïc Taây Phöông, vaø trieát hoïc Taây Phöông baét nguoàn töø toân giaùo, ñaëc bieät laø töø vuøng Ñòa Trung Haûi treân neàn vaên minh Hy-laïp, La-tinh vaø ñaïo Coâng giaùo.
3. Vaên hoùa laø caùch nhìn taäp theå coù heä thoáng veà quaù khöù, hieän taïi vaø töông lai cuûa moät daân toäc ñeå töøng ngöôøi moät laáy töø ñoù nhöõng nguyeân lieäu caàn thieát hieåu mình vaø xaây döïng cuoäc soáng rieâng cuûa mình phuø hôïp vôùi coäng ñoàng.
Vaán ñeà toaøn caàu hoùa kinh teá, kyõ thuaät vaø taøi chaùnh hieän nay neâu raát roõ vai troø cuûa taâm lyù hoïc trong luoàng gioù phaùt trieån vaên hoùa Taây Phöông, vaø ñaây ñaõ laø ñòa baøn va chaïm vôùi vaên hoùa nhöõng vuøng khaùc. ÔÛ Trung Ñoâng laø vôùi Hoài giaùo ; vaø ñoái vôùi vaên hoùa AÙ Ñoâng laø veà quan nieäm baûn chaát noäi taâm cuûa con ngöôøi neáu luaän theo Phaät hoïc.
4. Boán ñieåm coù theå neâu leân giöõa hai taâm lyù AÂu vaø AÙ.
- 1. Caùi " Toâi " laø ñieåm trung taâm cuûa con ngöôøi Taây phöông vôùi nhöõng thuyeát veà caù nhaân. Trong khi ñoù, Phaät hoïc nhaän ñònh raèng caùi " baûn ngaõ cuûa Toâi " coù vaø khoâng coù, ñoù nhö moät caùi " toâi khoâng coù toâi " (Voâ Ngaõ - Antman). Theá thì ai laø ai, ai laø ngöôøi yeâu, vaø ai ñi lao ñoäng ? soáng ñeå laøm gì, vì sao vaø cho ai ?
- 2. " Ñôøi laø khoå " ñaây laø moät lôøi ta thöôøng nghe. Ñoái vôùi taâm lyù phöông Taây, muïc tieâu cuûa cuoäc soáng laø höôûng thuï. Theá thì höôûng ñeán ñaâu, thieáu caùi gì ? neáu ta khoâng ra khoûi voøng laån quaån haøng ngaøy cuûa Luaân Hoài ?
- 3. " Ñaïo ñöùc laø traùch nhieäm ". Taâm lyù Taây phöông noùi : toâi chæ coù traùch nhieäm ñoái vôùi toâi, vaø tröôùc phaùp luaät vaø coù khi tröôùc Chuùa trôøi neáu toâi theo ñaïo Coâng giaùo. Taâm lyù AÙ ñoâng noùi nhö nhaø Phaät : toâi coù traùch nhieäm tröôùc caùi " Nghieäp ", moät caùch ñeå noùi ñeán caùi traùch nhieäm tröôùc Toå tieân, OÂng Baø vaø tröôùc theá heä töông lai. Taâm lyù Taây phöông ñang khaùm phaù yù nghóa cuûa " Nghieäp " (Karma). Ñaây laø moät keá thöøa voâ hình cuûa ngaøn theá heä chuyeån ñeán caùi toát ngaøy nay cho toâi vaø ñeå toâi ngöøa caùi xaáu saép ñeán. Do ñoù, toâi coù moät traùch nhieäm cao caû soáng toát chung vôùi caû loaøi ngöôøi, caûi tieán " Nghieäp chöôùng " - töùc laø thaát baïi - vaø tieáp chuyeån caùi toát ñoù cho nhöõng theá heä sau qua " laäp nghieäp ", " söï nghieäp ", " coâng nghieäp ", v.v...
- 4. Phaät giaùo noùi : " Nhö Lai taïng " laø goác Phaät coù trong moïi ngöôøi ñeå töï mình soáng caûi tieán, höôùng daãn voán töø bi cho soáng ñöôïc nhö Boà Taùt trong khaéc naøy hay phuùt sau. Khaùi nieäm naøy veà giaûi thoaùt trong roäng löôïng khoâng coù trong vaên hoùa Taây phöông. Baét nguoàn töø taâm lyù Coâng Giaùo chæ ñònh quan heä aùn toäi loãi vaø raøng buoäc cuûa ngöôøi Con ñoái vôùi Chuùa, taâm lyù Taây phöông xaây döïng cô sôû lyù thuyeát söùc khoûe con ngöôøi vaø xaõ hoäi treân vaán ñeà " töï do vaø quyeàn haïn cuûa Toâi " ñeå traû lôøi caâu giôùi haïn : theá naøo laø loãi, theá naøo laø toäi, ñeå toâi phaùt trieån nhö yù toâi muoán.
[ Trôû Veà ]