Ngöôøi Cö Só [ Trôû Veà ] [Home Page]
Lôøi ngöôøi dòch :
Phaät Giaùo vaø Thieân Chuùa Giaùo(*1)
Erik Zürcher (Chuyeån ngöõ Ñoã Thuaän Khieâm) (theo baûn chính Phaùp ngöõ cuûa Colleøge de France)
Taùc phaåm "The Buddhist Conquest of China", xuaát baûn töø naêm 1959, cuõng ñuû chöùng toû taùc giaû, Erik Zürcher, laø moät trong vaøi söû gia saùng giaù nhaát hieän nay veà Phaät giaùo, nhaát laø Phaät giaùo Trung Hoa. Döôùi ñaây laø moät baøi tham luaän cuûa oâng taïi hoäi nghò chuyeân ñeà ñöôïc toå chöùc bôûi Phaùp quoác Hoïc hoäi (Colleøge de France) (*2: chuù thích cuûa ngöôøi dòch), ngaøy 23 vaø 25.2.1988 (*3).
Bò chinh phuïc bôûi kieán thöùc quaûng baùc vaø caùch so saùnh raát tinh teá cuûa taùc giaû, giuùp thaáy ñöôïc nhöõng khaùc bieät neàn taûng trong quaù trình phoå bieán vaø phaùt trieån cuûa Phaät giaùo vaø cuûa Thieân Chuùa giaùo taïi Trung Hoa, neân dòch ra ñaây vôùi hy voïng ngöôøi ñoïc seõ ruùt ra ñöôïc nhöõng ñieàu boå ích._________ Moïi coá gaéng so saùnh Phaät giaùo Trung Hoa (PGTH), vaøo thôøi kyø kieán taïo vaø phaùt trieån (töø theá kyû 4 ñeán theá kyû 6 TL.), vôùi Thieân Chuùa giaùo (TCG), ñöôïc truyeàn baù taïi TH bôûi nhöõng giaùo söù doøng Teân (*4) vaøo theá kyû 17, môùi nhìn coù veû nhö voâ ích vaø thöøa thaõi. Töø noäi dung, hai toân giaùo naøy ñaõ ít coù choã so saùnh ñöôïc vôùi nhau, ngay caû khi ngöôøi ta coá qui caû hai döôùi cuïm töø toång quaùt "giaùo thuyeát giaûi thoaùt". Trong moãi heä thoáng, khaùi nieäm "giaûi thoaùt" chöùa ñöïng nhöõng yù nghóa hoaøn toaøn khaùc nhau, ñeán khoâng thích öùng nhau, laøm cho moïi noå löïc phaân tích ñoái chöùng thaønh huyeãn hoaëc.
Töø caùi nhìn coù theå goïi laø löôïng, söï töông phaûn coøn hieån nhieân hôn nöõa. Suoát thôøi gian töø theá kyû thöù 4 ñeán thöù 6, TH ñaõ thöïc söï bò chinh phuïc bôûi Phaät giaùo, vaø toân giaùo ngoaïi quoác naøy ñaõ baùm reã trong taát caû nhöõng vuøng ñaát cuûa theá giôùi TH vaø trong moïi giai taàng xaõ hoäi, ôû Baéc, luùc ñoù bò ngöôøi Hung Noâ chieám lónh, cuõng nhö ôû Nam, nôi nhöõng vöông trieàu ñòa phöông coøn tieáp keá. Ñeán khi ñeá quoác thoáng nhaát döôùi trieàu ñaïi nhaø Tuøy naêm 589 T.L., Phaät giaùo ñaõ trôû thaønh luoàng tö töôûng quan troïng nhaát vaø saùng taïo nhaát cuûa vaên minh TH.
Vieäc tieáp thu vaø tieâu hoùa troïn voán giaùo thuyeát coù nguoàn goác AÁn Ñoä naøy ñaõ ñöa ñeán vieäc hình thaønh nhieàu tröôøng phaùi ñòa phöông : vôùi haøng maáy ngaøn töï vieän vaø ñeàn thôø Phaät giaùo, maáy traêm ngaøn taêng ni vaø nhieàu trieäu tín ñoà. So saùnh vôùi PG veû vang ñoù, TCG cuûa theá kyû 17 theå hieän nhö caùi gì nhoû nhoi phuï thuoäc : vôùi vaøi chuïc giaùo söù doøng Teân bao quanh bôûi nhöõng taäp hoïp trí thöùc nhoû bò loâi cuoán bôûi toân giaùo thaàn khaûi (*5) ñeán töø AÂu chaâu, vaø coâng trình caûi ñaïo, ñöôïc khai maøo töø vaøi naêm tröôùc 1600, ñaõ baét ñaàu huït hôi vaøo theá kyû 18. Vaøo thôøi kyø cöïc ñieåm cuûa noù, TCG ñeám ñöôïc hôn 300.000 ngöôøi caûi ñaïo treân toång soá khoaûng 140 trieäu daân, töùc laø chöa tôùi 1 ngöôøi TH treân 400.
Ngöôøi ta coù theå töï hoûi taàm quan troïng cuûa moät söï kieän lòch söû luoân luoân ñöôïc ñaùnh giaù bôûi taàm voùc cuûa noù chaêng. Duø sao ñoù chæ laø cuoäc chaïm traùn ñaàu tieân cuûa TH vôùi vaên hoùa AÂu chaâu vaøo buoåi ñaàu cuûa thôøi kyø hieän ñaïi, hay, chính xaùc hôn, vôùi phieân baûn cuûa chuû thuyeát Catoâ giaùo ñöôïc thích öùng hoùa cho TH vaø ñöôïc phoái hôïp vôùi vaøi yeáu toá khoa hoïc, kyõ thuaät vaø ngheä thuaät AÂu chaâu (*6). Nhöng ñieàu lyù thuù cuûa moät cuoäc chaïm traùn nhö vaäy naèm ôû choã caùc neàn vaên hoùa, cuõng nhö nhöõng con ngöôøi, bieåu loä vaø theå hieän nhöõng tieân kieán luaân lyù vaø tri thöùc cuûa mình : nhöõng gì, khaùc ñi [neáu khoâng coù söï chaïm traùn], thöôøng ñöôïc che ñaäy. Tröôùc TCG, Phaät giaùo ñaõ ñoùng vai ngöôøi khaùm phaù.
Trong nhöõng naêm qua, nhieàu caâu hoûi ñöôïc neâu ra trong nhöõng coâng trình nghieân cöùu ñaõ loâi cuoán söï chuù yù. Moät trong nhöõng nghieân cöùu ñoù, tröôùc heát, laø coâng trình saùng giaù cuûa Jacques Gernet, Chine et Christianisme, action et reùaction (TH vaø TCG, taùc haønh vaø phaûn haønh), laàn ñaàu tieân, cho thaáy moät caùi nhìn toaøn dieän, chính yeáu töø phía ngöôøi TH, treân nhöõng hieän töôïng cuûa söï giao tieáp naøy.
Ai tìm toøi khaûo saùt song song lòch söû hoäi nhaäp cuûa PG, töø theá kyû thöù 4 ñeán thöù 6, vaø lòch söû coâng cuoäc caûi ñaïo cuûa giaùo söù doøng Teân, vaøo theá kyû 17, khoâng theå khoâng luùng tuùng bôûi caâu hoûi caên baûn : taïi sao PG ñaõ thaønh coâng trôû neân moät yeáu toá thöôøng tröïc cuûa vaên hoùa TH, trong khi TCG chæ coù vai troø taïm bôï vaø ngoaøi leà vaøo caùc theá kyû 17 vaø 18 ?
Caâu hoûi trôû neân roái raém hôn khi ñaùnh giaù khung caûnh cuûa hai cuoäc chaïm traùn cuûa TH vôùi 2 toân giaùo ngoaïi quoác naøy, vaø khi so saùnh nhöõng ngöôøi ñeán töø moät theá giôùi khaùc : nhöõng tu só PG ñeán töø Trung AÙ vaø AÁn ñoä, nhöõng giaùo só doøng Teân ñeán töø haàu heát nhöõng quoác gia Catoâ giaùo AÂu chaâu. Taát caû ñeàu khaùc bieät : vò theá xaõ hoäi, trình ñoä giaùo duïc, söï tuyeån choïn laøm ngöôøi söù giaû, moái lieân heä vôùi nhöõng quoác gia goác cuûa hoï.
Nhöõng tu só PG ñeán töø nhieàu trung taâm khaùc nhau; soá ngöôøi laø bao nhieâu, khoâng ñöôïc bieát, vì nhöõng taøi lieäu chæ noùi ñeán nhöõng ngöôøi saùng giaù nhaát maø thoâi (1). Trong cuoäc soáng dôøi ñoåi, hoï ñaõ ñeán TH baêng qua Trung AÙ theo nhöõng ñoaøn thöông buoân; baèng ñöôøng bieån, hoï xuoáng taïi vaøi haûi caûng ôû mieàn Nam TH; hay ñoâi khi hoï bò baét theo trong nhöõng cuoäc caøn queùt quaân söï. Hieám khi chuùng ta bieát ñöôïc hoaït ñoäng truyeàn giaùo cuûa hoï, ngoaøi vieäc thænh thoaûng thaáy hoï nghieân cöùu moät vaøi baûn kinh trong töï vieän naøy noï. Chaéc chaén hoï khoâng ñöôïc tuyeån choïn cho moät söù vuï PG naøo caû, vaø raát coù theå phaàn lôùn khoâng bao giôø töôûng töôïng seõ chaám döùt cuoäc ñôøi mình ôû TH (2). Hoï ñeán vôùi nhöõng baûn kinh treân vai hay ñaõ ghi trong trí nhôù, khoâng coù khaû naêng töï dòch nhöõng baûn kinh ñoù, vì khoâng bieát tieáng Hoa : vieäc chuyeån dòch nhöõng baûn kinh thö PG laø vieäc laøm khoù nhoïc, ñöôïc thöïc hieän vôùi nhöõng thoâng ngoân vaø nhöõng trôï lyù ngöôøi Hoa. Vaø, tröø vaøi ngoaïi leä hieám hoi, nhöõng tu só naøy khoâng coøn lieân laïc vôùi queâ höông goác cuûa hoï. Khoâng ai göûi ñeán cho hoï nhöõng kinh thö vaø hình töôïng, khoâng ai töø xa cho hoï nhöõng chæ thò vaø nhöõng khích leä. Ngöôïc laïi, cuõng khoâng moät phuùc trình gôûi veà töø TH ñeå thoâng tin cho nhöõng giaùo quyeàn vaø quaàn chuùng veà nhöõng tieán boä cuøng nhöõng ruûi ro cuûa "Luaät Thieän" (*7) xaûy ra taïi Ñaïi Trung Hoa xa xoâi.
Neáu so saùnh nhöõng tu só lang thang ñoù vôùi nhöõng giaùo só doøng Teân cuûa chuùng ta, söï khaùc bieät noåi baät treân moïi maët. Nhöõng giaùo só naøy taïo thaønh ñoäi nguõ trí thöùc öu tuù ñöôïc toå chöùc kyõ caøng, nhö laø "taäp hoïp ñaàu naõo" (brain-trust) "Choáng - Caûi Toå" (Contre-Reùforme) (*4). Hoï nhaän ñöôïc söï ñaøo taïo daøi daúng vaø khaét khe treân thuaät huøng bieän, trieát hoïc, giaùo taäp, thaàn hoïc, thöôøng ñöôïc phoái hôïp vôùi nhöõng kieán thöùc khoa hoïc vöõng vaøng treân nhöõng laõnh vöïc nhö toaùn hoïc, thieân vaên hoïc hay caû y hoïc. Moät söï tuyeån löïa khoù khaên ñaëc bieät ñöôïc aùp duïng cho nhöõng söù boä taïi Vieãn Ñoâng : moät soá döï toøng cho söù boä taïi TH phaûi traûi qua 2, 3 laàn bò töø choái tröôùc khi ñöôïc thu nhaän. Roài taïi Ma Cao, hoï phaûi traûi qua moät chöông trình nghieân cöùu Hoa ngöõ, caû vieäc hoïc Hoa vaên coå ñieån. Kieán thöùc veà loaïi vaên chöông naøy khoâng theå thieáu ñöôïc vì 3 lyù do : tröôùc nhaát, vì chieán löôïc goïi laø thích öùng, ñöôïc thöøa nhaän bôûi nhöõng giaùo só doøng Teân môû ñöôøng ñaàu tieân, ghi roõ raèng caùc pe (*8) phaûi hoäi nhaäp toái ña coù theå ñöôïc vaøo giôùi öu tuù thöôïng löu TH; thöù 2, ñeå coù theå söû duïng nhöõng trích daãn laáy ra töø nhöõng kinh thö Khoång giaùo trong vieäc rao giaûng vaø baûo veä ñöùc tin; cuoái cuøng, ñeå töï mình kieåm soaùt vieäc chuyeån dòch nhöõng kinh saùch AÂu chaâu vaø saûn xuaát nhöõng kinh vaên chính baûn baèng chöõ Hoa : nhö ôû AÂu chaâu, caùc aán baûn ñeàu coù caâu "nihil obstat, imprimatur" (khoâng gì trôû ngaïi, ñöôïc in), ñöôïc chuyeån dòch sang chöõ Hoa dó nhieân (3).
Moät heä thoáng lieân laïc vöõng chaéc noái lieàn vaên phoøng phoù söù (vice-province) ôû TH vôùi haønh dinh toång quaûn (geùneùralat) cuûa giaùo ñoaøn taïi Roâma, qua ngaõ Ma cao vaø Goa, vaø söï trao ñoåi thöø töø thöôøng xuyeân giöõa hoï [caùc pe] vôùi nhau. Trung öông ñöôïc thoâng tin toaøn boä veà taát caû nhöõng gì xaûy ra ôû TH nhôø nhöõng "Litterae annuae" (Thö haøng naêm). Trong ñoù, ngoaøi nhöõng tin töùc veà nhöõng nôi cö truù cuûa nhöõng söù giaû truyeàn giaùo, coøn thaáy ñöôïc nhöõng nhaän ñònh nhieàu khi raát saùng suoát treân tình hình chung cuûa TH, keøm vôùi taát caû nhöõng bieán coá môùi nhaát cuøng vôùi nhöõng dieãn tieán chính trò (4). Töø nhöõng tin töùc ñoù, trung öông phaûn öùng vaø ñoâi khi thay ñoåi nhöõng ñònh höôùng ñaõ ñöôïc ban haønh. Caû quaàn chuùng [AÂu chaâu] cuõng löu taâm nhieät thaønh ñeán tình hình cuûa söù boä (*9). Quyeån "l'Expeditio Christiana apud Sinas" (Cuoäc Vieãn Chinh TCG taïi TH), cuûa Nicolas Trigault, phaùt haønh naêm 1615 töùc thì thaønh saùch baùn chaïy nhaát ñöôïc dòch sang nhieàu thöù tieáng vaø ñöôïc ñoïc treân khaép AÂu chaâu. Maët khaùc, söù boä ñöôïc cung caáp doài daøo kinh, saùch, khaéc baûn, duïng cuï khoa hoïc ... : cuõng chính Trigault, nhaân chuyeán trôû veà Roâma ñeå baûo veä chính saùch thích öùng cho söù boä taïi TH, vaø ñeå chuaån bò chuyeán du haønh truyeàn giaùo kieåu "voyage de promotion" baèng caùch vieáng thaêm nhieàu vöông trieàu vaø haàu quoác TH, ñaõ trôû laïi TH cuøng vôùi 7.000 quyeån saùch in saün. Vaøo thôøi ñieåm ñoù, ñaây laø moät thö vieän raát lôùn vaø noù ñaõ kích thích söï ngöôïng moä cuûa nhieàu só phu TH (5).
Theá laø söï khaùc bieät giöõa soá phaän cuûa PG vaø cuûa TCG taïi TH caøng trôû neân khoù hieåu. Laøm sao giaûi thích ñöôïc vieäc nhöõng tu só toái taêm, khoâng ñöôïc ñaøo taïo tröôùc, khoâng laø ñoái töôïng cuûa moät tuyeån löïa naøo, laïi thaønh coâng chieám troïn caûm tình cuûa moïi ngöôøi veà cho PG, trong khi cuoäc vieãn chinh TCG, ñöôïc chuaån bò kyõ caøng töø tröôùc vaø ñöôïc thi haønh bôûi nhöõng ngöôøi coù phaåm chaát cao, laïi chæ coù ñöôïc moät thaønh quaû heát söùc khieâm toán vaø, cuoái cuøng, keát thuùc baèng moät thaát baïi ?
Dó nhieân ngöôøi ta ñaõ thöû traû lôøi caâu hoûi naøy vaø ñaõ hình thaønh nhieàu khaûo luaän ñeå giaûi thích.
Ñaàu tieân laø nhöõng coâng trình cuûa chính nhöõng giaùo só doøng Teân, ñöôïc thöïc hieän töø theá kyû 17 ñeán nay. Hoï noùi raèng, söù vuï luoân ñoái ñaàu vôùi haønh ñoäng cuûa nhöõng thaønh phaàn baøi ngoaïi vaø phaûn ñoäng, bò ñaøn aùp bôûi haøng nguõ quan laïi coá chaáp khoâng muoán thaáy söï thaät, phaûi chòu ñöïng söï ganh tò cuûa nhöõng tu só PG, nhöng söù giaû truyeàn giaùo ñöôïc hoaøng ñeá [TH] nghe vaø tin töôûng. Töùc laø, duø luoân luoân khoù khaên, coâng trình vaãn ñaày höùa hoán. Nhöng taát caû ñaõ bò hoûng bôûi söï tranh chaáp veà nhöõng leã nghi TH, ñöôïc xui duïc bôûi nhöõng doøng tu khaùc thuø nghòch vôùi giaùo só doøng Teân vaø vôùi chính saùch thích nghi cuûa hoï. Sau nhöõng tranh chaáp baát taän, chính saùch thích nghi bò caám ngaët bôûi giaùo hoaøng vaø leänh caám ñöôïc coâng boá taïi TH bôûi nhöõng khaâm maïng toaø thaùnh.
Giaûi thích naøy vöøa ñôn giaûn vöøa beà ngoaøi. Söï ñaøn aùp TCG ôû TH vaøo theá kyû 17 vaø 18 khoâng traàm troïng laém. Roõ raøng ñaõ coù vaøi chieán dòch choáng TCG, nhöng khoâng chieán dòch naøo quaù khaéc nghieät vaø cuõng khoâng keùo daøi. Duø vôùi nhieàu noå löïc, nhöõng ngöôøi khaûo saùt söû cuõng chöa tìm thaáy ñöôïc moät naïn nhaân naøo laø giaùo só doøng Teân trong löu kyù cuûa söù boä tröôùc ñaây taïi TH. Söï tranh chaáp veà nhöõng leã nghi raát maõnh lieät vaø ñoäc haïi, nhöng gaàn nhö tuyeät ñoái chæ dieãn ra ôû AÂu chaâu. Vaø ngöôøi TH, ngay nhöõng ngöôøi ñaõ caûi ñaïo, dó nhieân, khoâng theå bieát ñöôïc nhöõng gì xaûy ra ôû phaân khoa thaàn hoïc - Sorbonne [Paris]. Chæ vaøo cuoái theá kyû 17, vì phaïm phaûi söï baát caån lôùn, cuoäc tranh chaáp naøy ñaõ noå ra taïi trieàu ñình Baéc Kinh, nhöng vaøo thôøi ñoù söù vuï ñaõ xuoáng doác maø cuoäc tranh chaáp leã nghi chæ coù haäu quaû ñaåy nhanh tieán trình.
Giaûi thích thöù hai nhaán maïnh treân chính saùch coâ laäp vaên hoùa cuûa TH suoát 2 trieàu ñaïi cuoái vaø treân caùi goïi laø "chuû nghóa dó Hoa vi trung" (sinocentrisme), nghóa laø tö töôûng truyeàn thoáng cho raèng TH laø trung taâm vaên minh cuûa thieân haï. Vì laø moät ngoaïi thuyeát, TCG treân nguyeân taéc khoâng theå ñöôïc chaáp nhaän vaø bò ñaùnh giaù laø thaáp keùm. Ngöôïc laïi, PG vaøo thôøi ñoù laø toân giaùo ñaõ hoaøn toaøn hoäi nhaäp maø töø 15 theá kyû ñaõ maát heát moïi lieân heä vôùi nhöõng nguoàn goác khoâng TH cuûa noù. Loái giaûi thích naøy ñaõ bò phuû nhaän moät phaàn, khi ngöôøi ta ghi nhaän ñöôïc raèng söï baát oån chính trò phoå bieán vaøo cuoái thôøi nhaø Minh [1368-1644] ñaõ coù taùc duïng vöøa laøm yeáu khaû naêng kieåm soaùt tö töôûng cuûa chính quyeàn, vöøa môû cöûa tình thaàn cuûa nhieàu só phu ñeán vôùi nhöõng tö töôûng môùi. Chæ baét ñaàu döôùi trieàu nhaø Thanh, cheá ñoä ña nghi vaø ñoäc taøi cuûa ngöôøi chinh phuïc Maõn Thanh, thaùi ñoä ñoùng kín hôn ñoái vôùi ngöôøi ngoaïi quoác môùi ñöôïc aùp duïng vaø nhöõng coâng cuï kieåm soaùt môùi ñöôïc thieát laäp laïi. Khi ñoù, chính quyeàn khuyeán khích moät Khoång giaùo chính thoáng vaø cöùng nhaéc, taïo ra moät khung caûnh baát lôïi ñoái vôùi moïi traøo löu ñöôïc xem laø dò loaïi, vaø ñaëc bieät ñoái vôùi TCG.
Vaäy, caùch giaûi thích thöù hai naøy coù giaù trò nhöng cuõng chæ moät phaàn. Chuû nghóa dó Hoa vi trung chaéc chaén ñaõ ñoùng vai troø quan troïng trong nhöõng haønh ñoäng vaø nhöõng lôøi khích baùc choáng TCG : thuyeát Thieân Chuùa bò vöùt boû khoâng chæ vì noù phi lyù vaø phaù hoaïi, nhöng cuõng vì ñoù laø phòa phænh cuûa "man di beân ngoaøi". Chaáp nhaän noù, TH giao mình cho moïi rôïž. Ñuùng theá, ít nhaát laø töø theá kyû 18 thaùi ñoä cuûa chính quyeàn ñoái vôùi TCG ñaõ cöùng keát. Nhöng lyù leõ cho raèng PG ñaõ hoaøn toaøn hoäi nhaäp laø khoâng ñöùng vöõng. Thaät vaäy, chæ caàn trôû veà thôøi kyø khi PG baét ñaàu xaâm nhaäp TH, ngöôøi ta thaáy laïi cuõng nhöõng chöùng tích cuûa loaïi chuû nghóa dó Hoa vi trung naøy : PG laø saûn phaåm sô khai cuûa man di dò ñoan, moät loaïi thoaùi hoa suy ñoài cuûa Laõo giaùo, coù theå toát ñoái vôùi ngöôøi AÁn, nhöng khoâng theå chaáp nhaän ñöôïc ñoái vôùi ngöôøi Hoa, vaäy phaûi vöùt boû caøng nhanh caøng toátž (6). Söï thuø nghòch xuaát phaùt töø chuû nghóa dó toäc vi trung treân maët vaên hoùa (ethnocentrisme culturel) töø laâu ñaõ laø moät thöôøng xuyeân cuûa lòch söû PGTH, vaø noù ñaõ khôi ñoäng nhöõng ngöôïc ñaõi coøn traàm troïng hôn nhöõng gì maø TCG chöa bao giôø laø ñoái töôïng. Daàu vaäy, PG vaãn khoâng ngöøng trieån roäng. Vaäy, chuû nghóa di Hoa vi trung laø moät trong nhieàu nguyeân nhaân cuûa nhöõng khoù khaên maø TCG ñaõ gaëp ôû TH, nhöng TCG phaûi nhaän laáy veà mình söï thaát baïi cuûa chính mình.
Khía caïnh thöù 3 cuûa caâu hoûi ñaõ ñöôïc ñöa ra aùnh saùng bôûi J. Gernet trong saùch maø toâi ñaõ neâu treân : ñoù laø söï ñoái nghòch gaàn nhö khoâng theå vöôït qua ñöôïc hieän höõu giöõa tö töôûng trieát hoïc vaø toân giaùo neàn taûng nhaát cuûa TCG vaø nhöõng tö töôûng truyeàn thoáng TH. Theo quan ñieåm naøy, nhöõng khaùi nieäm vaø nhöõng tö töôûng chính yeáu cuûa TCG khoâng theå ñöôïc chaáp nhaän moät caùch nguyeân voán, bôûi vì noù khoâng töï cho pheùp hoäi nhaäp vaøo caùi nhìn veà theá giôùi cuûa ngöôøi TH. Ñoù laø toaøn theå chuû thuyeát neàn taûng cuûa TCG : moät Thieân Chuùa duy nhaát, keû saùng taïo, toaøn naêng vaø ñoá kî, khoâng chaáp nhaän moät chuùa naøo khaùc beân caïnh mình (vaø khoù hôn nöõa, taäp theå tieàn hieàn thö laïi kieåu TH); vuõ truï, khoâng nhö quan nieäm TH ñöôïc hình thaønh theo moät tieán trình chuyeån hoùa thöôøng xuyeân vaø khoâng theo yù chí cuûa moät ai, nhöng laø moät saûn phaåm cuûa yù chí Thieân Chuùa, moät saùng taïo toaøn dieän vaø duy nhaát; söï hieän höõu trong con ngöôøi moät linh hoàn baát töû vaø phi vaät chaát, bò baét chòu lao khoå vì "toäi nguyeân thuûy", vaø chæ coù theå ñöôïc cöùu roãi bôûi aân hueä cuûa Chuùa; con ngöôøi, moät saùng taùc ñaëc bieät, ñöôïc töôïng thaønh nhö moät sinh vaät ñoäc ñaùo vaø ñoái nghòch vôùi moïi taïo sinh vaät khaùc; moät chöông trình cuûa Thieân Chuùa nhaèm cöùu chuoäc toaøn theå nhaân loaïi, coù veû nhö hoaøn toaøn voâ boå vaø ñoäc ñoaùn ñoái vôùi ngöôøi TH; leã mình thaùnh, theo ñoù con ngöôøi nhaän aân hueä cuûa Chuùa baèng caùch tieâu duøng thaân theå Chuùa (*10), daïng thaùnh theå hoùa khoâng theå hieåu ñöôïc vôùi ngöôøi TH.
Söï tranh chaáp giöõa nhöõng neàn vaên hoùa naøy, söï ñoái ñaàu giöõa 2 khaùi nieäm veà theá giôùi vaø con ngöôøi naøy, maø J. Gernet ñaõ nhaán maïnh, chaéc chaén laø moät thaønh toá raát quan troïng, taïo thaønh moät trong nhieàu maët chính yeáu cuûa vaán ñeà. Nhöng, tröôùc nhaát, caàn löu yù ñeán nhöõng ngoaïi leä ñöôïc xaùc chöùng trong lòch söû TCG taïi TH : coù nhöõng tröôøng hôïp cho thaáy söï chaáp nhaän toaøn boä chuû thuyeát TCG, söï lónh hoäi chuû thuyeát ñoâi khi laøm ngaïc nhieân (7), söï thaønh tín vaø caû söï nhieät thaønh. Thöù ñeán, chæ caàn trôû veà vôùi thôøi gian tröôùc ñoù khoaûng töø 10 ñeán 15 theá kyû ñeå thaáy laïi tình traïng töông töï, nhö TCG cuûa theá kyû 17 ñaõ traûi qua, vì thuyeát PG cuõng caùch bieät treân nhöõng ñieåm hoaøn toaøn neàn taûng ñoái vôùi truyeàn thoáng TH. Tröôùc khi PG ñeán, nhöõng khaùi nieäm töông tö nhö nieát baøn khoâng ñöôïc bieát ñeán, ñöôïc hieåu nhö söï phaù boû toaøn boä nhöõng raøng buoäc vaø nhö söï ñoaïn tuyeät cuoái cuøng cuûa moïi hieän höõu caù bieät, vì trong nhöõng quan nieäm TH, caû nhöõng teân tuoåi baát töû lôùn nhaát vaãn giöõ moät theå xaùc rieâng vaø nguoàn goác caù nhaân. Khaùi nieäm nghieäp baùo, kieåu ñaùp ñeàn cöùng nhaéc ñoái vôùi moïi haønh ñoäng coù yù thöùc cuûa moãi ngöôøi, ngöôïc haún vôùi quan nieäm TH veà traùch nhieäm ñöôïc chia xeû. Vaø nhaát laø raát khoù cho ngöôøi TH chaáp nhaän ñònh cheá coát loõi cuûa PG : taêng giaø, qui cheá töï vieän, coäng theå cuûa nhöõng tu só caét ñöùt moïi lieân heä vôùi cuoäc soáng traàn gian vaø töï daán mình vaøo moät cuoäc soáng hoaøn toaøn caùch bieät vôùi cuoäc soáng theá tuïc, keøm vôùi nhöõng giôùi kî rieâng. Khoù töôûng töôïng ñöôïc söï ñoái choïi lôùn hôn söï ñoái choïi giöõa PG vaø truyeàn thoáng TH. Theá nhöng TH ñaõ coù theå haáp thuï PG. Vaäy roõ raøng vaên hoùa coù söï co giaõn raát lôùn, moät khoaûng töï do khaù roäng, cho pheùp tieáp thu nhöõng tö töôûng ñeán töø beân ngoaøi, caû khi nhöõng vaên hoùa naøy ñoái nghòch haún vôùi nhöõng ñònh kieán neàn taûng nhaát.
Theá laø, caâu hoûi vaãn coøn nguyeân voán. Nhöõng giaûi thích ñöôïc ñöa ra coù giaù trò rieâng vaø taát caû ñeàu laø phaàn môù. Ñieàu naøy khoâng theå traùnh ñöôïc : vieäc thu nhaän toaøn boä moät heä thoáng tö töôûng, nhöõng phöông phaùp thöïc haønh vaø nhöõng ñònh cheá coù nguoàn goác töø ngoaøi ñeán, bôûi moät neàn vaên hoùa naøo ñoù, laø moät quaù trình khaù phöùc taïp vaø khaù khoù hieåu, maø coù theå khoâng bao giôø tìm ñöôïc giaûi thích toaøn dieän. Vì theá toâi trình baøy, theâm vaøo nhöõng gì ñaõ ñöôïc ñöa ra, moät giaûi thích phaàn môù khaùc : löu yù ñeán nhöõng ñieåm khaùc bieät trong nhöõng ñònh cheá vaø toå chöùc, giuùp phaân bieät caùch truyeàn baù cuûa PG vaø cuûa TCG taïi TH. Söï töông phaûn coù theå ñöôïc toùm taét trong vaøi chöõ : "söï phaùt trieån töï phaùt khaùc vôùi söï truyeàn baù coù laõnh ñaïo", "söï hình thaønh nhöõng töï vieän khaùc vôùi söï cöùu vôùt nhöõng linh hoàn", hay, moät caùch deã hieåu hôn, "gieo raõi moät ñònh cheá khaùc vôùi truyeàn baù moät ñöùc tin". Toâi tin ñaây laø söï ñoái nghòch chính yeáu ñaõ ñöa ñeán nhöõng haäu quaû quyeát ñònh treân soá phaän cuûa PG vaø cuûa TCG taïi TH thôøi tieàn hieän ñaïi.
Caùch lan roäng cuûa PG coù theå ñöôïc xem nhö moät thí duï coå ñieån cuûa loaïi "phaùt trieån baèng tieáp caän" : caùch phaùt trieån phaân nhaùnh cuûa reã caây (*11). Heä thoáng töï vieän PG aån taøng moät cô cheá phaùt trieån töï ñoäng baét ñaàu töø luùc nhöõng coäng theå tu só ñònh cö ñaàu tieân ñöôïc thaønh hình. Theo quan ñieåm kinh teá, nhöõng nhoùm tu só naøy thuaàn tuùy soáng baùm, hoïp thaønh bôûi nhöõng khaát só soáng nhôø nôi bieáu phaåm cuûa ngöôøi khaùc, caû ñeán löông thöïc haøng ngaøy. Voøng vi khaát thöïc cuûa moãi nhoùm (sima) bò giôùi haïn bôûi ñoaïn ñöôøng maø böôùc chaân traàn cuûa ngöôøi tu só coù theå ñi vaø veà moãi ngaøy, töùc laø raát haïn hoáp. Maët khaùc, vì soáng nhôø vaøo khaû naêng bieáu xeùn cuûa ngöôøi khaùc, töùc laø trong möùc saûn xuaát dö thöøa cuûa xaõ hoäi thöôøng raát haïn hoáp trong moïi neàn kinh teá tieàn hieän ñaïi, neân nhöõng coäng theå taêng giaø ñoù chæ phaùt trieån raát chaäm vaø caàn thieát phaûi ñi keøm vôùi tieán trình di truù. Soá tu só troäi quaù phaûi ra ñi, theo nhöõng ñöôøng thöông buoân lôùn, ñeå thaønh laäp nhöõng tònh coác (vihara) môùi cuûa mình ôû nhöõng nôi ñòa theá toát : taïi nhöõng vuøng noâng nghieäp giaøu thònh hay gaàn moät thaønh phoá lôùn, ôû giao ñieåm cuûa nhöõng ñöôøng caùi quan, hay taïi nhöõng ñòa ñieåm linh thieâng coù nhieàu khaùch haønh höông lui tôùi. Noùi goïn : nôi naøo coù nhöõng taám loøng roäng raõi, nhöõng maïnh thöôøng quaân.
Tieán trình naøy ñöôïc laëp ñi laëp laïi maõi, vaø qui cheá töï vieän cöù theá lan roäng daàn, tröôùc tieân ôû AÁn ñoä, sau ñoù ra ngoaøi, vì nhöõng maïnh thöôøng quaân cuõng coù trong soá nhöõng nhaø thöông buoân ñi khaép luïc ñòa vaø caùc bieån. Taïi nhöõng vuøng xa xoâi, tieán trình naøy cuõng ñöôïc laëp laïi moät caùch töï ñoäng vaø khoâng gaây söï chuù yù. Cô cheá naøy hieäu nghieäm, nhöng noù khoâng ñöôïc laõnh ñaïo. Ñoù laø quaù trình töï phaùt, khoâng ñònh hình, khoâng chòu moät giaùo quyeàn naøo vì khoâng coù trung öông cuõng khoâng ñöôïc ñieàu phoái. Noù tuøy thuoäc nhieàu nôi söï may ruûi tình côø : khi naøo tìm ñöôïc moät nôi thích hôïp, coù nhöõng oâng chuû roäng löôïng, hoï döøng laïi ôû ñoù vaø moät ñieåm phaùt trieån môùi sinh ra. Trong thôøi kyø ñaàu, heä thoáng naøy phaùt trieån ôû trình ñoä quaàn chuùng vôùi nhöõng coäng theå nhoû. Nhöng trong thôøi gian daøi, nhöõng coäng theå PG tieáp xuùc vôùi haøng öu tuù thöôïng löu vaø vôùi trieàu ñình. Vò theá xaõ hoäi cuûa nhöõng maïnh thöôøng quaân môùi cuõng cao hôn daàn, vaø hình thaønh nhieàu töï vieän lôùn, giaøu, coù uy theá, vôùi haøng traêm tu só thöôøng truù, taïo thaønh giôùi tu só thöôïng löu vaø töï vieän cuûa hoï thaønh nhöõng trung taâm vaên hoùa PG lôùn.
Chính baèng caùch naøy, môû roäng daàn heä thoáng nhöõng coäng theå vaø nhöõng töï vieän, maø PG lan traøn khaép AÙ chaâu. Cuõng baèng caùch naøy, phaùt trieån ñònh cheá moät caùch chaäm chaïp vaø gaàn nhö khoâng caûm nhaän ñöôïc, maø PG ñaõ thaâm nhaäp TH hoài ñaàu kyû nguyeân TL. Qua ñoù thaáy ñöôïc söï phaùt trieån cuûa taêng giaø laø yeáu toá quyeát ñònh. Coâng cuoäc xaây döïng PG ôû TH, töø khôûi ñaàu, khoâng baèng söï phoå bieán giaùo thuyeát cho ngöôøi ngoaïi ñaïo, nhöng baèng söï xaây döïng moät töï vieän, töï vieän Baïch Maõ (nuùi Baïch Maõ) gaàn Luoyang (Laïc Döông). Vaø chöùng côù cuï theå duy nhaát coøn laïi töø coäng theå nguyeân khai naøy laø baûn ghi baèng chöõ AÁn vieát treân bôø thaønh moät caùi gieáng, vieát raèng: "gieáng naøy ñöôïc cuùng döôøng cho toaøn theå taêng giaø cuûa möôøi phöông theá giôùi" (8). Suoát 3 theá kyû ñaàu cuûa TL, söï gieo raõi cuûa PG ôû TH ñöôïc tieán haønh trong daân chuùng. Ñeán theá kyû thöù 4, PG baét ñaàu tieáp xuùc vôùi giôùi thöôïng löu vaø, vaøo khoaûng naêm 400, nhöõng töï vieän lôùn ñaàu tieân ñaõ ñöôïc thaønh laäp. Nhöõng töï vieän naøy trôû thaønh giaøu coù, nhôø nhöõng khoaûn taëng saûn to lôùn, vaø tieáp tuïc phaùt trieån baèng caùch hieån döông nhöõng hoaït ñoäng xaõ hoäi kinh teá : quaûn lyù ñòa saûn rieâng, tích luõy voán lieáng, toå chöùc hoäi chôï ôû nhöõng "nuùi kính thaønh" (nôi haønh höông), nhaø in vaø nhaø troï.
PGTH cuõng trôû thaønh moät quyeàn naêng toân giaùo maïnh. Söùc maïnh cuûa noù ruùt ra töø ñònh cheá töï vieän ñaëc bieät naøy. Ñoù cuõng laø lyù leõ cuûa söùc ñeà khaùng vaø söùc chòu ñöïng laâu daøi cuûa PGTH, vì töï vieän/ñeàn thôø [troän laãn nhau] laø ñònh cheá PGTH duy nhaát soáng coøn suoát gaàn 2.000 naêm nay, daàu luoân coù nhöõng ngöôïc ñaõi haïn kyø. Nhöng ñieàu ñaùng ngaïc nhieân laø söùc maïnh toân giaùo to lôùn naøy ñöôïc taïo thaønh, nhöng khoâng coù moät daïng laõnh ñaïo trung öông hay ñieàu phoái naøo. PGTH luoân luoân laø moät ñaïi döông vôùi nhieàu trung taâm maø möùc ñoä lôùn nhoû raát khaùc nhau, nhöõng trung taâm lôùn nhaát ñöôïc leøo laùi bôûi trieàu ñình vôùi ñaày nhöõng tu só coù hoïc thöùc, nhöõng trung taâm nhoû nhaát moïc trong nhöõng laøng maïc vaø ñöôïc chaêm soùc bôûi vaøi tu só thaát hoïc. Toùm laïi, moät söùc maïnh ñònh cheá lôùn keát hôïp vôùi söï yeáu keùm veà maët toå chöùc.
Khoâng theå töôûng töôïng ñöôïc moät töông phaûn lôùn hôn söï töông phaûn giöõa hình aûnh voâ toå chöùc vaø ña taâm naøy vôùi hình aûnh moät heä thoáng ñöôïc laõnh ñaïo vaø toå chöùc tuyeät vôøi cuûa cuoäc vieãn chinh TCG cuûa nhöõng giaùo só doøng Teân cuûa chuùng ta taïi TH vaøo theá kyû 17. Ít coù coâng trình naøo coù möùc ñoä to lôùn nhö theá, ñöôïc suy nghó vaø chuaån bò kyõ caøng nhö theá, ñöôïc theo doõi vôùi nhieàu chuù yù vaø ñöôïc thi haønh vôùi söï khoân kheùo vaø thaän troïng nhö theá. Nhöng döôùi khía caïnh ñònh cheá, nhieäm sôû cuûa söù boä, goàm moät nhaø thôø Chuùa nhoû vaø laø truù quaùn cuûa 1 hay 2 giaùo söù vôùi nhöõng ngöôøi Hoa phuï vieäc, taïo thaønh moät caên cöù voâ cuøng yeáu, khoâng cuøng möùc ñoä vôùi nhöõng töï vieän PGTH vaø caáu truùc cô sôû ñòa phöông cuûa chuùng. Tuy nhieân ñoù cuõng laø ñieàu khoâng theå traùnh ñöôïc, vì nhöõng giaùo só doøng Teân khoâng phaûi laø thaønh vieân cuûa moät ñoaøn theå tu haønh, vaø vai troø theá tuïc cuûa hoï ñöôïc taêng cöôøng bôûi söï töï tieáp nhaän caùch soáng cuûa só phu TH (9). Vaø vì hoï chuû yù ñoái chieáu caùch soáng naøy vôùi caùch soáng cuûa nhöõng taêng só PG muoán thieát laäp nhöõng töï vieän.
Vì theá, trung taâm ñòa phöông raát yeáu : chæ laø nôi haønh leã, thuyeát giaùo vaø thaûo baøn. Ñaëc tính cuûa moät ñoaøn theå ngoaïi quoác cuûa noù caøng hieän roõ bôûi vì chieán löôïc cuûa söù boä loaïi tröø vieäc ñaøo taïo giaùo só ngöôøi Hoa. Neàn taûng kinh teá laïi raát yeáu vaø ñaày nhöôïc ñieåm : hoäi thaùnh (*12) chæ toàn taïi nhôø moät phaàn nhoû bieáu phaåm cuûa tín höõu ngöôøi Hoa, phaàn coøn laïi phuï thuoäc tröôùc nhaát vaøo nhöõng khoaûn tieàn to lôùn gôûi ñeán töø Ma cao. Hoäi thaùnh khoâng bao giôø coù cô sôû ñaát ñai, neàn taûng cuûa moïi oån ñònh kinh teá taïi TH. - maët ñònh cheá, söù boä doøng Teân theå hieän hình aûnh hoaøn toaøn khaùc vôùi hình aûnh cuûa PG. Quaù trình caûi ñaïo cuõng hoaøn toaøn khaùc : khoâng phaûi laø söï phaùt trieån baèng tieáp caän, nhöng laø söï baønh tröôùng taàm xa; khoâng phaûi laø söï phoå bieán tieäm tieán, nhöng laø söù chích thích vaøo (injection); khoâng treân neàn taûng kinh teá noäi taïi, nhöng baèng söï tieáp teá bôûi moät cuoán ruùn noái lieàn hoäi thaùnh TH vôùi theá giôùi beân ngoaøi.
Trong söï baønh tröôùng vaéng baët moïi ñieàu phoái cuûa PG coøn ñöa ñeán moät heä quaû quan troïng khaùc. Noù cho pheùp moät söï phaùt trieån vôùi nhieàu hình thaùi raát khaùc bieät : taïi moãi vuøng, moãi nôi, chuû thuyeát vaø leã nghi ñaõ chòu aûnh höôûng cuûa nhöõng truyeàn thoáng ñòa phöông maø khoâng bò chænh söûa hoaëc ñoàng nhaát hoùa bôûi moät uy quyeàn trung öông naøo. Voâ soá tuïc leä ñòa phöông ñaõ ñöôïc hoäi nhaäp khoâng khoù khaên, vaø heä thoáng ñöôïc hoaøn toaøn töï do ñeå phaùt trieån caùc daïng thöùc pha troän vaø nhöõng ñöùc tin toång hôïp. Tính ña daïng khoâng kieåm soaùt naøy, töï do thích öùng vôùi moâi tröôøng, goùp phaàn lôùn cho söùc soáng vaø söùc baät cuûa PG : noù coù theå baùm reã khaép nôi vaø khoâng kích thích phaûn öùng taåy chay, ñoàng thôøi hoäi nhaäp vaøo nhieàu truyeàn thoáng ñòa phöông.
Nhö moïi ngöôøi ñeàu bieát, tieán trình thích öùng töï phaùt naøy ñaõ coù trong TCG Taây phöông thôøi trung coå. Chính nhôø bieát hoäi nhaäp vaøo nhöõng thöïc haønh vaø nhöõng ñöùc tin ngoaïi giaùo [AÂu chaâu] maø TCG phoå caäp trong daân gian. Nhöng sau Coâng Ñoàng Trente [1545-1563], khôûi ñieåm cuûa "Choáng-Caûi toå", giaùo hoäi ñaõ ñoaïn tuyeät vôùi di saûn truyeàn thoáng trung coå : toân giaùo thaàn khaûi ñöôïc rao truyeàn ôû TH, bôûi nhöõng giaùo só doøng Teân vaøo theá kyû 17, laø TCG thuaàn haønh vaø cöùng nhaéc, giaùo ñieàu, ñöôïc aùp ñaët treân giaùo söù bôûi giaùo hoäi vaø treân ngöôøi TH bôûi nhöõng giaùo söù. Ñaây laø moät trong nhöõng heä quaû cuûa cuoäc vieãn chinh TCG vôùi tö caùch laø moät chieán dòch coù laõnh ñaïo. Vieäc thích öùng bò giôùi haïn, vaø döôùi lôùp aùo só phu che daáu lôùp aùo doøng cuûa moät ngöôøi chi phoái. Nhöõng uy quyeàn Roâma caám ngaët nhöõng thöïc nghieäm bò xem laø quaù baïo daïn : nhö khi nhöõng giaùo só doøng Teân xin ñöôïc pheùp haønh leã baèng tieáng Hoa (10). Khi Giulio Aleni, boái roái bôûi boån phaän cuûa ngöôøi só phu caûi ñaïo phaûi toû loøng toân kính ñoái vôùi nhöõng vò thaàn thaønh hoaøng, tìm ñöôïc giaûi ñaùp taøi tình laø ñoàng hoùa nhöõng thaàn naøy vôùi nhöõng thieân thaàn hoä trì TCG, vieäc laøm naøy bò ñaäp tan ngay bôûi leänh caám cuûa giaùo hoaøng (11). Ngay trong noäi boä cuûa söù boä taïi TH, khuynh höôùng ñoàng nhaát hoùa cuõng ñaõ ngaên trôû söï thaønh hình nhöõng taäp tuïc soáng ñoäng nhoû. Khoâng thieáu nhöõng thí duï cho thaáy nhöõng ñöùc tin vaø nhöõng thöïc haønh TCG ñaõ coù theå baùm reã deã daøng baèng caùch naøy, ñuùng hôn, laø baèng caùch xaây neàn treân truyeàn thoáng thôø phöôïng ma quæ cuûa ñòa phöông. Nhöng môùi vöøa thaønh hình noù ñaõ bò phaûn baùc vaø bò ñeø boáp döôùi söùc naëng cuûa tính chính thoáng coá chaáp. Moät thí duï laï luøng vaø xuùc ñoäng : vaøo naêm 1638 taïi Nam Kinh, moät con ñoàng ñang leân ñaõ nhaän ñöôïc thoâng ñieäp coù noäi dung TCG, vaø töï ñoäng vieát treân moät mieáng goã nhoû, theo coå truyeàn, ñeå khuyeán khích daân chuùng tín ngöôïng nôi Thieân Chuùa treân trôøi. Khoâng bao laâu sau, nhöõng buoåi chieâu hoàn kieåu naøy, caùch thöïc haønh raát phoå bieán cuûa toân giaùo daân gian, ñaõ phaùt trieån thaønh moät tín ngöôïng xaây döïng treân söï hieän xuoáng ñònh kyø cuûa toân ñoà Philippe töø caùc taàng trôøi, ñeå ñem nhöõng tín höõu ñeán söï tin töôûng tuyeät ñoái. Nhöng loái tín ngöôïng hoaøn toaøn coù tính coå truyeàn naøy ñaõ phaûi bò chaám döùt sôùm : ngay khi ñöôïc baùo tin, be Sambiasi, moät ngöôøi laõo luyeän vôùi 50 naêm kinh nghieäm taïi TH, voäi vaøng lao vaøo ñaùm con chieân laïc höôùng vaø ra leänh caám taïi choã nhöõng pheùp thuaät quæ yeâu naøy (12). Vieäc ñoàng nhaát hoùa ñöôïc aùp ñaët, vieäc loaïi tröø moïi tieåu dò vaø moïi thích öùng vôùi truyeàn thoáng ñòa phöông, laø haäu quaû cuûa cuoäc baønh tröôùng kieåu chæ huy : phaûi nhaän meänh leänh töø beân ngoaøi, vaø nhöõng ngöôøi thöøa haønh troâng chöøng nhau taïi choã ñeå traùnh moïi reû höôùng.
Söï khaùc bieät ñònh cheá giuõa PG vaø TCG coøn coù trong moái quan heä vôùi nhöõng tín höõu theá tuïc. Trong PG, trung taâm cuûa cuoäc soáng toân giaùo naèm trong töï vieän : cuoäc soáng ngoaøi theá gian, ñöôïc giaûi quyeát trong chi tieát bôûi nhöõng giôùi luaät vaø chæ ñeå cho ngöôøi tu só raát ít töï do. Nhöng beân ngoaøi töï vieän, tình traïng hoaøn toaøn khaùc bieät. Tín höõu theá tuïc PG lo caáp döôïng cho taêng giaø vaø maët khaùc chòu vaøi qui ñònh luaân lyù coù tính phoå quaùt, maø phaàn lôùn, nhö qui ñònh caám gieát ngöôøi chaúng haïn, ñaõ coù saün trong luaân lyù thoâng thöôøng. Ngoaøi ra, tín höõu theá tuïc PG coù töï do hoaøn toaøn trong cuoäc soáng gia ñình, xaõ hoäi, caû veà toân giaùo, khoâng bò ñaët döôùi söï can thieäp giaùo quyeàn naøo. Moãi tín höõu theá tuïc PG khoâng phaûi gaén boù vôùi moät ñeàn thôø vaø khoâng thuoäc moät giaùo khu naøo. Moãi ngöôøi coù theå môøi 1 hay nhieàu tu só, theo söï löïa choïn rieâng ñeå hoï mang ñeán vaøi dòch vuï toân giaùo naøo ñoù, vaø ñaùp ñeàn haäu hæ laø ñaøng khaùc, nhöng khoâng bao giôø moät tu só PG daùm ñeán khieån traùch ôû nhaø hoï hay can döï vaøo coâng vieäc noäi gia cuûa hoï. Ñoù laø söï vi phaïm quaùi laï trong cuoäc soáng rieâng tö. Moái quan heä thoâ caïn vaø ngaên caùch naøy giöõa tín höõu theá tuïc vaø ñònh cheá giaùo quyeàn hình nhö phaûn aùnh vai troø giôùi haïn maø toân giaùo ôû TH noùi chung ñaõ ñoùng trong cuoäc soáng caù nhaân, nhaát laø vôùi nam giôùi. Tieåu söû moãi ngöôøi thöôøng khoâng mang moät ghi chuù naøo veà ñöùc tin cuõng nhö nhöõng hoaït ñoäng toân giaùo cuûa hoï (13). Ngöôøi só phu thöïc haønh moät toân giaùo, nhö thöïc haønh nhöõng ñoäng taùc hít thôû hay theo ñuoåi caùch aên kieâng ñaëc bieät naøo ñoù trong muïc ñích veä sinh, kieåu nhö ñeå toâ ñieåm theâm cuoäc soáng. Laø Phaät töû, khoâng coù nghóa laø baùm dính vaøo moät nieàm tin cho raèng noù seõ ñem laïi moät ñònh höôùng ñaëc bieät cho cuoäc soáng, ñuùng hôn, laø tin nôi hieäu naêng cuûa nhöõng chæ daãn naøo ñoù cuûa Phaät giaùo.
Moät laàn nöõa, söù boä doøng Teân cho thaáy moät hình aûnh hoaøn toaøn khaùc bieät : boån phaän cuûa tín höõu, cuõng nhö quan heä cuûa hoï vôùi hoäi thaùnh vaø vôùi haøng giaùo só cho thaáy roõ quan nieäm ñaëc thuø Taây phöông. TCG theå hieän ôû TH nhö moät toân giaùo cöïc kyø troùi buoäc. Moãi tín höõu TCG phaûi gaén lieàn vôùi hoäi thaùnh, laø thaønh vieän cuûa moät giaùo khu, röûa toäi, ghi soå. Trong cuoäc soáng rieâng tö, ngöôøi naøy phaûi thuaàn phuïc döôùi uy quyeàn thöôøng tröïc cuûa giaùo só. Söï kieåm soaùt cuûa giaùo quyeàn xaâm nhaäp ñeán taän trong nhaø vaø caám hoï hoaøn thaønh moät soá boån phaän leã nghi [coù tính truyeàn thoáng] naøo ñoù (*13). Khaùc haún vôùi cuoäc soáng cuûa taêng giaø, trong moät khoâng gian ñoùng kín vaø qui höôùng veà vieäc tu söûa chính mình, hoaït ñoäng cuûa nhöõng nôi thöôøng truù cuûa caùc giaùo söù ñoái nghòch vôùi khung caûnh bình thöôøng cuûa ñôøi soáng toân giaùo cuûa ngöôøi TH. Nhöõng giaùo só doøng Teân ñöa vaøo TH moät loaïi toân giaùo theá tuïc, hoaøn toaøn laø bình thöôøng ôû AÂu chaâu, nhöng chöa heà ñöôïc bieát ñeán ôû TH vaø khoù ñöôïc chaáp nhaän.
Cuoái cuøng, söï baønh tröôùng coù laõnh ñaïo coøn coù heä quaû khaùc nöõa : buoäc nhöõng giaùo söù phaûi ñoùng cuøng luùc 2 vai troø khoâng thích öùng nhau. Chính saùch thích öùng ñaõ ñöôïc vaïch saün, vôùi nhöõng neùt chính ngay töø cuoái theá kyû 16, vaøo thôøi kyø söù boä môùi ñöôïc thaønh laäp taïi TH, khi ngöôøi ta chæ bieát raát ít veà ñaát ñòa naøy. Ñaây laø moät chieán löôïc tinh vi, nhöõng maâu thuaån töø trong nguyeân taéc : Haõy vaøo TH vaø haõy caáu keát vôùi só phu thöôïng löu vaø nhöõng quyeàn chöùc. Haõy kích thích oùc toø moø cuûa hoï baèng nhöõng baûn ñoà theá giôùi, nhöõng ñoàng hoà tay, nhöõng kính vieãn voïng, nhöõng laêng kính cuûa quí vò, haõy chieám laáy söï chieâm ngöôïng cuûa hoï nhôø nhöõng quyeån saùch ñöôïc in aán vaø baèng kieán thöùc cuûa quí vò veà toaùn hoïc vaø thieân vaên hoïc. Haõy cö xöû nhö moät nhaø thoâng thaùi vaø nhö moät "quaân töû", vaø haõy giaûi thích giaùo thuyeát cuûa chuùng ta ôû ñoù baèng caùch söû duïng nhöõng chuù giaûi, nhöõng töø vöïng vaø nhöõng hình aûnh coù theå laøm cho hoï hieåu ñöôïc. Nhöng ñoàng thôøi ñöøng bao giôø queân raèng quí vò laø giaùo só. Choã ñöùng cuûa quí vò khoâng chæ ôû "Haøn Laâm vieän Khoång giaùo", nhöng ôû giaùo hoäi, trung taâm cuûa cuoäc soáng toân giaùo. Khi baøn tay cuûa quí vò vung leân, vôùi coï vieát cuõng nhö vôùi baùnh thaùnh, quí vò phaûi cuøng luùc vöøa laø nhaø thoâng thaùi vöøa laø giaùo sóž.
- AÂu chaâu, moät keát hôïp vai troø nhö vaäy laø hoaøn toaøn bình thöôøng, nôi nhöõng giaùo só doøng Teân laø moät khaû naêng saùng choùi, ñaëc thaùi cuûa doøng naøy. Nhöng ôû TH, 2 vai troø naøy khoâng theå thích öùng nhau ñöôïc. Ngöôøi só phu Khoång giaùo coù theå ñaûm nhaän deã daøng caùc maët khoa hoïc nhö y hoïc, döôïc hoïc, ñòa dö, vaø caû cô khí. Hoaït ñoäng cuûa nhöõng giaùo só doøng Teân trong nhöõng laõnh vöïc naøy khoâng ra ngoaøi caùi khung truyeàn thoáng cuûa hoï. Ngöôïc laïi, qui cheá cuûa só phu ôû TH tuyeät ñoái khoâng ñieàu hôïp ñöôïc vôùi qui cheá giaùo só, nghóa laø vôùi qui cheá cuûa ngöôøi chuyeân moân veà nghi leã toân giaùo, ñaïo só chuyeân nghieäp vaø laø trung gian giöõa con ngöôøi vaø nhöõng söùc maïnh voâ hình.
Trong PGTH vaán ñeà naøy khoâng bao giôø ñöôïc ñaët ra. Coù nhöõng tu só PG laø nhöõng nhaø thoâng thaùi lôùn, nhöng hoï khoâng ra khoûi laõnh vöïc chuyeân moân cuûa hoï bao giôø. Moät tu só PG quaûng baùc laø moät hoïc giaû cuûa taäp theå PG, vaø ngay khi hoï vieát nhöõng taùc phaåm, thí duï nhö bieân khaûo veà ñòa chí, kinh thö hay ngöõ hoïc, cuõng khoâng mang tính chaát truyeàn giaùo ñaëc bieät, duø nhöõng taùc phaåm ñoù khoâng bao giôø rôøi xa phaïm vi PG. Vai troø chính yeáu (vai troø maãu - role pattern) cuûa ngöôøi tu só, töø nhaø hoïc giaû quaûng baùc ñeán oâng töø chuøa ôû laøng queâ, ñeàu ñoàng loaïi nhau. Baát luaän chuyeân moân rieâng cuûa moãi ngöôøi, hoï vaõn luoân luoân laø nhöõng "chuyeân gia veà toân giaùo" (thaày chuøa), taùch bieät roõ reät vôùi giôùi só phu bôûi caùch soáng, phaåm haïnh cuõng nhö bôûi vò theá xaõ hoäi khaù khieâm toán cuûa hoï.
Noùi nhung giaùo só doøng Teân, 2 vai troø maãu cuûa hoï dò bieät nhau, vaø söï muø môø naøy phaù vôõ chieán löôïc cuûa söù boä. Ñaëc tính khoâng theå hoaø hôïp ñöôïc cuûa 2 vai troø noùi treân ñaõ, khoâng ñôïi laâu, quay laïi choáng phaù chính hoï, bôûi vì noù cho pheùp ñoái thuû cuûa hoï leân aùn hoï laø traùo trôû 2 loøng. Chuùng ta ñaõ nhaéc ñeán tính khoâng theå thích hôïp ñöôïc, nhöng ôû ñaây khoâng phaûi ôû nhöõng tö töôûng neàn taûng, maø ôû tính khoâng thích hôïp cuûa nhöõng ñònh cheá vaø nhöõng vai troø truyeàn thoáng. Chuùng ta ñaõ thaáy raèng nhöõng neàn vaên hoùa coù söï co giaõn raát lôùn khi noù tieáp nhaän nhöõng tö töôûng môùi vaø, trong laõnh vöïc trí thöùc vaø toân giaùo, noù coù theå chaáp nhaän deã daøng söï soáng chung cuûa nhöõng quan nieäm ñoái nghòch nhau. Nhöng khi ñuïng ñeán vai troø xaõ hoäi, noù khoâng chaáp nhaän moät thoûa hieäp naøo coù theå coù nhöõng heä quaû töùc thì treân traät töï xaõ hoäi : taïi AÂu chaâu, moät phaùp quan khoâng theå keát hôïp chöùc naêng mình vôùi ngheà dieãn tuoàng muùa roái; ôû TH, khoâng moät só phu naøo töï theå hieän cuøng luùc nhö thaønh vieân cuûa giôùi thöôïng löu vaø nhö moät chuyeân vieân veà nhöõng söï vieäc toân giaùo.
Treân ñaây chuùng ta ñaõ neâu ra moät loaït nhöõng ñoái nghòch : hoäi nhaäp töï phaùt baèng tieáp caän ñoái ngòch vôùi söï ñöa vaøo ñöôïc suy xeùt kyõ caøng töø beân ngoaøi; nhöõng tu só ngoaïi quoác khoâng ñöôïc söï ñaøo taïo ñaëc bieät ñoái nghòch vôùi nhöõng giaùo só ñöôïc ñaøo luyeän kyõ caøng; coäng theå töï vieän ñoái nghòch vôùi nhöõng nôi thöôøng truù leõ loi; taäp theå tín ñoà theá tuïc ñoäc laäp ngoaøi taäp theå taêng giaø ñoái nghòch vôùi giaùo höõu TCG thuaàn phuïc döôùi söï kieåm soaùt cuûa nhöõng giaùo söù; ña taâm ñoái nghòch vôùi söï ñoàng nhaát ñöôïc aùp ñaët; vai troø "thaày chuøa" ñöôïc xaùc ñònh vaø thuaàn nhaát ñoái nghòch vôùi vai troø ñoâi "giaùo söù - só phu". Quaù nhieàu ñoái nghòch, nhöng taát caû ñeàu lieân quan ñeán vieäc laøm leäch höôùng chính ñaëc tính cuûa söù boä doøng Teân, döôùi danh nghóa laø moät coâng trình coù laõnh ñaïo. Ñieàu nghòch lyù laø cheá ñoä chæ huy chính laø nguyeân nhaân cuûa söï yeáu keùm vaø nhöôïc ñieåm cuûa TCG ôû TH, ngöôïc laïi, PG ñaõ ruùt ra söùc maïnh vaø naêng löïc cuûa noù töø khuyeát ñieåm veà ñieàu phoái, töø ñaëc tính cuûa söï phaùt trieån töï phaùt vaø töø söï vaéng baët moïi laõnh ñaïo trung öông.
Toâi ñaõ coá gaéng trình baøy moät phaân tích baèng ñoái chöùng töông phaûn. Coù theå ñaët daáu hoûi treân tính chính ñaùng cuûa caùch dieãn ñaït naøy, theá nhöng toâi tin raèng noù höõu ích, nhö laø moät coâng cuï nghieân cöùu, giuùp nhaän dieän nhöõng neùt ñaëc tröng cuûa moät heä thoáng vaø ñeå ñöa ra nhöõng caâu hoûi môùi. Vì chính trong söï ñoái ñaàu nhau maø nhöõng heä thoáng bieåu loä nhöõng ñaëc thaùi chính yeáu cuûa chuùng. Trong nhöõng neàn vaên hoùa cuõng nhö nôi con ngöôøi, chính töø söï giao tieáp vaø tranh chaáp nhau cuûa chuùng maø söï thaät sinh ra./. (7.96)
Chuù thích cuûa taùc giaû.
1. Trong nhöõng taøi lieäu töï thuaät, nhaát laø toaøn boä Cao Taêng Truyeän, sinh hoaït cuûa nhöõng taêng só ngoaïi quoác gaàn nhö chæ nhaàm chuyeân dòch kinh thö. Ngöôïc laïi, trong taát caû nhöõng taøi lieäu vaên chöông TH cuøng thôøi thì ñaày raãy nhöõng ñoaïn lieân heä ñeán nhöõng taêng só man di hoà taêng, coù ghi chuù nhieàu hoaït ñoäng cuûa hoï, goàm thuaät só hay nhöõng tieân tri gioûi phaùp quyeàn sieâu nhieân. Xem nhaän xeùt cuûa chuùng toâi trong "Perspectives in the Study of Chinese Buddhism", Journal of the Royal Asiatic Society, 1982.2, trg. 161-176.
2. Moät ngoaïi leä raát thuù vò : moät nhoùm ni sö Tích lan ñeán Quaûng ñoâng naêm 426 baèng ñöôøng bieån ñaõ ñöa vaøo TH truyeàn thoáng chính truyeàn cuûa toå chöùc tyø khöu ni (T.2.063, Tyø Khöu Ni Truyeän, chg.2, trg. 939c vaø 941a; chg.3, trg. 942b)
3. Nhöõng taùc phaåm ñöôïc phaùt haønh bôûi nhöõng ngöôøi caûi ñaïo TH thoaùt khoûi kieåu caàu chöùng giaùo quyeàn naøy. Vieäc naøy ñöôïc Giulio Aleni vieát laïi vôùi nhöõng lôøi leõ toát ñoáp trong quyeån Geùographie du monde exteùrieur - Zhifang waiji (Haøng Chaâu, 1628), chg.2, trg. 4b.
4. Joseph Dehergne S.J. "Les Lettres Annuelles des missions jeùsuites de Chine au temps des Ming" (1581-1644). Archivum Historicum Societatis Iesu 49(1980), trg; 379-392.
5. E. Lamelle S.J., "La propagande du P. Nicolas Trigault en faveur des missions de Chine (1616)", A.H.S.I. 9 (1940), trg. 49-120; P. Brunner, l'Euchologie de la mission de Chine : edito princeps 1628 et deùveloppements jusqu'aø nos jours, Münster, Westf., 1964; F. Bontinck, La lutte autour de la liturgie chinoise aux XVIIeø et XVIIIeø sieøcle, Louvain, 1962.
6. Ñaïi cöông veà nhöõng lôøi leõ dó Hoa vi trung maø chuùng toâi ñaõ trình baøy trong The Buddhist Conquest of China, Leiden, 1959, trg. 264-280.
7. Nhieàu thí duï lyù thuù thaáy ñöôïc trong baùo Kouduo richao, chöùa ñöïng nhöõng trích daãn ñoái thoaïi vaø nhöõng ghi chuù treân nhöõng söï vieäc vaø nhöõng ñoäng taùc cuûa vò giaùo söù Giulio Aleni (1582-1649) ôû Phuùc Kieán. Taùc phaåm naøy laø taøi lieäu duy nhaát veà vieäc thöïc haønh trong cuoäc soáng toân giaùo giöõa haøng só phu TH vaøo thôøi ñaïi ñoù, ñöôïc saép xeáp thaønh nhieàu ñoaïn noái tieáp nhau bôûi Li Jiubiao töø 2.1631 ñeán 7.1640.
8. J.Brough, "A Karosthi inscription from China", Bulletin of the School of Oriental and African Studies 24 (1961), trg. 517-530.
9. Chæ nhöõng ñònh cheá duy nhaát, ñöôïc thöøa nhaän vì ñaõ ñöôïc "Thieân Chuùa giaùo hoùa", phaùt trieån döôùi nhieàu daïng caûm höùng TCG khaùc nhau laø nhöõng hieäp hoäi cöùu teá töø thieän ñöôïc thaønh laäp bôûi nhöõng só phu vaø thöôøng ñöôïc khích caûm bôûi nhöõng tö töôûng töø bi PG. Ñeå coù nhöõng thí duï lyù thuù veà söï chuyeån hoùa moät coâng trình PG thaønh moät hieäp hoäi TCG, xem N. Standaert, Yang Tingyun, Confucian and Chritian in Late Ming China, Leiden, 1988, trg. 62-69. [PG ñaõ coù truyeàn thoáng cöùu teá xaõ hoäi töø raát laâu trong lòch söû, trong khi truyeàn thoáng naøy chæ môùi baét ñaàu töø vaøi traêm naêm nay trong TCG - N.D.]
10. J. Jennes C.I.C.M., "A propos de la liturgie chinoise. Le bref Romanae Sedis Antistes de Paul V (1615)", Neue Zeitschrift für Missionswissenschaft 2 (1946), trg. 241-254.
11. Kouduo richao II.20 vaø VIII.2. Söï ngaên caám ñöôïc baùo caùo bôûi L. Pfister S.J., Notices biographiques et bibliographiques sur les Jeùsuites de l'ancienne mission de Chine, Thöôïng Haûi, 1932/34, trg. 140, n.1. theo Pfister, Aleni khoâng coù vai troø naøo caû trong vieäc naøy : ñoù laø nhöõng "quan laïi TCG" ñaõ hoäi nhaäp nhöõng thaàn thaønh hoaøng vôùi nhöõng thieân thaàn hoä trì nhöõng thaønh phoá ñeå cho vieäc thôø phöôïng cuûa hoï thaønh deã hieåu. "Moät saéc leänh cuûa Roâma ñaõ leân aùn aûo töôûng naøy".
12. Thôøi kyø ñöôïc baùo caùo bôûi Daniello Bartoli, Dell'Historia della Compagnia di Giesuø: La Cina, Terra Parte dell'Asia, Rome, 1663, trg. 1127-1128.
13. Ngay caû tröôøng hôïp cuûa Yang Tingyun, giaùo höõu nhieät thaønh vaø laø 1 trong 3 "coät truï cuûa hoäi thaùnh TH" vaøo cuoái thôøi nhaø Minh, nhöng taøi lieäu chính thöùc khoâng thaáy ghi chuù naøo veà nhöõng ñöùc tin toân giaùo cuûa oâng. Xem N. Standaert, noùi treân, trg. 5-21.
Chuù thích cuûa ngöôøi dòch.
*1. Thieân Chuùa giaùo ôû ñaây laø Christianisme, coøn ñöôïc chuyeãn ngöõ theo loái phieân aâm laø Kytoâ giaùo, bôûi coù chöõ Christo, ñeå chæ chung caùc toân giaùo coù tín ngöôïng nôi ñaáng Christ - Thieân Chuùa, trong ñoù Cathlique chæ laø moät. Catholique ñöôïc tín höõu Vieät Nam cuûa noù goïi laø Coâng giaùo (caùch goïi "ñaïo Coâng giaùo" laø daïng "baát thöôøng", vì trong tieáng Vieät chæ coù hoaëc ñaïo Hoài hoaëc Hoài giaùo, chöù khoâng ai goïi "ñaïo Hoài giaùo" bao giôø), nhöng ñeå vieát cho toaøn theå ngöôøi Vieät, toâi choïn caùch chuyeån ngöõ theo loái phieân aâm laø Catoâ giaùo.
*2. Phaùp quoác Hoïc hoäi - Colleøge de France ñöôïc vua François I thaønh laäp taïi Paris töø naêm 1529, vôùi teân goïi laø Colleøge du roi, qui tuï nhöõng ñaàu oùc chuyeân ngaønh saùng giaù nhaát trong cuõng nhö ngoaøi giôùi ñaïi hoïc cuûa trí tueä nöôùc Phaùp, ñeå töï veä choáng laïi nhöõng taán coâng töø phía Sorbonne (khi ñoù coøn naèm trong tay giaùo hoäi Catoâ giaùo Roâma). Ñaây laø moät cô sôû giaùo duïc naèm ngoaøi heä thoáng ñaïi hoïc, nhöng ngoaøi nhieäm vuï giaùo duïc : ñem kieán thöùc khoa hoïc vaøo vaên hoùa Phaùp, töø luùc thaønh laäp ñeán nay Hoïc hoäi coøn ñoùng vai "ngöôøi giaùm hoä" (guardian) baûo veä ñaëc thaùi neàn taûng cuûa vaên hoùa Phaùp. Nhöõng keát quaû nghieân cöùu cuûa Hoïc hoäi luoân ñöôïc trí thöùc khaép nôi xem nhö laø taøi lieäu tham khaûo coù giaù trò cao vaø, theo choã toâi bieát, chæ loaïi "ñieác khoâng sôï suùng" môùi chæ trích böøa baûi. Toâi vaãn öôùc mô moät "Vieät Nam Hoïc hoäi", töông töï.
*3. Vôùi chöùc naêng "ngöôøi giaùm hoä, Phaùp quoác Hoïc hoäi khoâng theå khoâng löu yù ñeán söï phaùt trieån cuûa Phaät giaùo ngaøy caøng roõ taïi AÂu chaâu vaø Phaùp neân, ngoaøi vieäc nghieân cöùu rieâng, ñaõ môøi caùc ñaàu oùc saùng giaù nhaát cuûa theá giôùi thuyeát trình veà ñeà taøi Phaät giaùo. Chæ moät soá ít nhöõng nghieân cöùu vaø thuyeát trình ñöôïc phoå bieán ra ñaïi chuùng, nhö tröôøng hôïp cuûa baøi naøy (n.x.b. Julliard, Paris, 1990). Tuy taùc giaû vaãn laø ngöôøi chòu traùch nhieäm tröïc tieáp treân coâng trình nghieân cöùu cuûa mình, nhöng taát caû nhöõng gì ñöôïc Hoïc hoäi phoå bieán cho ñaïi chuùng Phaùp ñeàu ñöôïc Hoïc hoäi xeùt loïc vaø coù traùch nhieäm giaùn tieáp.
*4. Toâi dòch "mission catholique" laø "giaùo söù" (vôùi chöõ S). Vaãn bieát raèng, hoaëc vì khoâng raønh chöõ Vieät, hoaëc coá yù laäp lôø laøm laãn loän ñen traéng, ngöôøi ta dòch 'Mission catholique vietnamienne' laø 'Giaùo Xöù Vieät Nam' (ñaây khoâng phaûi laø 2 toå chöùc khaùc nhau ôû cuøng 1 ñòa chæ, vì treân baûn tin Giaùo Xöù coù vieát roõ baèng 2 thöù tieáng Vieät vaø Phaùp : Cô quan thoâng tin vaø lieân laïc cuûa Giaùo Xöù Vieät Nam vuøng Paris - Bulletin mensuel d'information et de liaison ñe la Mission catholique vietnamienne reùgion parisienne).
Vaø "giaùo söù doøng Teân" laø "missionnaires jeùsuites", thuoäc Socieùteù de Jeùsus (S.J.) hay Compagnie de Jeùsus, doøng Teân, do Ignace de Loyola (ngöôøi Basque, thuoäc Taây Ban Nha hieän nay, 1491-1556) thaønh laäp ôû Roâma töø naêm 1539, vôùi lôøi nguyeän "hieán mình cho yù Chuùa" vaø ñaëc bieät trung thaønh vôùi caáp treân, vaø treân nhaát laø vôùi Giaùo Hoaøng, choáng laïi caùc trieát gia vaø tö töôûng "AÙnh Saùng". Ñöôïc giaùo quyeàn Catoâ giaùo Roâma chính thöùc thaønh laäp naêm 1541, moät naêm tröôùc khi laäp laïi toøa hình giaùo (tribunal de l'Inquisition), vôùi I. de Loyola laø Geùneùral (Toång Quaûn) ñaàu tieân. Haønh dinh Toång Quaûn (Geùneùralat) ñaët taïi Roâma. Nhöõng giaùo só naøy ñöôïc tuyeån löïa vaø ñaøo taïo raát kyõ, vaø ñöôïc goïi laø "soldats du Pape - quaân cuûa Giaùo Hoaøng" vì ñaây laø moät boä phaän raát quan troïng cuûa chöông trình "Contre-Reùforme", hay "Caûi toå Catoâ giaùo" ñeå choáng laïi phong traøo "Caûi toå Phaûn Theä giaùo"(Reùforme Protestantiste" - tö töôûng neàn taûng cuûa phong traøo ñöôïc ghi goïn trong caâu : "cujus regio, ejus religio - ñaát ñòa naøo, thaàn giaùo naáy"). Sau nhöõng caøn queùt ñaåm maùu (vôùi haøng trieäu ngöôøi Phaûn Theä giaùo laø naïn nhaân), vaøo thôøi kyø AÂu chaâu ñi chieám thuoäc ñòa (ñöôïc laõnh ñaïo ñeå giaûm bôùt söï caêng thaúng trong noäi boä AÂu chaâu), ñoäi "quaân - giaùo só" naøy cuõng ñoùng vai troø raát quan troïng, maø Jean Lacouture, trong quyeån Jeùsuites, coøn goïi laø "les leùgionnaires de l'ombre - lính leâ döông trong boùng toái". Vaøo naêm 1914 ñoäi nguõ naøy coù khoaûng 20.000, taêng leân khoaûng 34.000 vaøo naêm 1969, sau ñoù giaûm xuoáng, nhö haàu heát caùc doøng khaùc cuûa Catoâ giaùo Roâma.
*5. Chöõ "toân giaùo", ñuùng ra, gaàn nghóa vôùi chöõ culte hôn vaø ñaõ coù töø raát laâu trong vaên hoùa Vieät. Nhöng vì do sai laàm voâ tình hay coá yù naøo ñoù ñaõ ñöôïc duøng ñeå dòch chöõ religion. Vì hieåu roõ theá naøo laø religion - goàm : 1/ ñöùc tin nôi Thaàn (Dieu) taïo ra vaø ngöï trò muoân loaøi, 2/ giaùo thuyeát neàn taûng laø nhöõng lôøi do Thaàn maëc khaûi vaø 3/ moät giaùo quyeàn laõnh ñaïo thoáng nhaát -, neân ngöôøi AÂu Myõ xaùc ñònh raèng : Phaät giaùo khoâng phaûi moät religion. Xaùc ñònh naøy ñuùng, nhöng vì khoâng löu yù caùch chuyeån dòch sai laàm treân neân khoâng ít ngöôøi Vieät ñaõ sai khi cho laø : Phaät giaùo khoâng phaûi laø toân giaùo; cuõng vaäy, Ñaïo Thôø OÂng Baø cuõng khoâng phaûi laø toân giaùo. Xaùc ñònh kieåu naøy ngöôïc vôùi caùch hieåu thoâng thöôøng vaø phoå quaùt cuûa ñaïi ña soá ngöôøi daân Vieät veà hai chöõ toân giaùo. Chính söï khaùc bieät trong caùch hieåu ngoân töø taïo söï caùch bieät (nay ñaõ thaønh hoá thaúm) giöõa ñaïi khoái ngöôøi daân Vieät vôùi nhöõng ngöôøi Vieät ngoaïi (Taây, Myõ, Taøu...) hoïc; laøm cho caùc thaønh phaàn ngöôøi Vieät khoâng coøn caûm thoâng ñöôïc vôùi nhau (thaûm traïng cuûa Vieät Nam). Muoán xaây döïng laïi coäng ñoàng Vieät Nam, nhaát thieát phaûi xaây döïng laïi söï coäng thoâng trong nghóa ngöõ, töùc laø treân bình dieän tö töôûng khaùi nieäm vaø giaù trò. Baèng caùch naøo ? Theo thieån yù, caùch toát nhaát vaø deã laøm nhaát laø ngöôøi ngoaïi hoïc haõy coá gaéng tìm veà vôùi ñaïi khoái daân toäc, roài caûi thieän vaø boå tuùc sau, hôn laø aùp ñaët leân ñaïi khoái naøy nhöõng gì mình tieáp nhaän ñöôïc töø beân ngoaøi (thôøi gian, khoâng gian, lòch söû, chaúng haïn, trong caùch hieåu cuûa ngöôøi Vieät ñaâu coù gioáng caùch hieåu cuûa ngöôøi Taây phöông veà caùc chöõ temps, espace, histoire cuûa hoï). Vaán ñeà "chính danh" ñöôïc ñaët ra, cuøng vôùi tinh thaàn toân troïng heä thoáng khaùi nieäm cuûa vaên hoùa truyeàn thoáng Vieät Nam, maø tröôùc maét laø toân troïng ngoân töø. Do ñoù, chuùng toâi duøng "toân giaùo thaàn khaûi", hay "thaàn giaùo", ñeå dòch chöõ religion, vì moïi religion ñeàu coù tính duy thaàn (theùiste) vaø maëc khaûi (reùveleùe) xaùc ñònh moät quyeàn uy tuyeät ñoái, khaùc vôùi "toân giaùo giaùc ngoä" (do con ngöôøi giaùc ngoä laäp neân, nhö Phaät giaùo) vaø vôùi "toân giaùo nhaân luaân" (xuaát töø luaân lyù ñôøi thöôøng cuûa con ngöôøi, nhö Ñaïo Thôø OÂng Baø Vieät Nam).
*6. Cuõng nhö taùc giaû, haàu heát ngöôøi AÂu chaâu ngaøy nay ñeàu phaân bieät roõ nhöõng gì cuûa vaên minh AÂu chaâu - khoa hoïc, kyõ thuaät vaø ngheä thuaät..., chæ ñöôïc soáng laïi vaø phaùt trieån töø thôøi Phuïc Höng ñeán nay - vôùi nhöõng gì cuûa Catoâ giaùo - moät thaàn giaùo ñeán töø phöông Ñoâng vaø ñaõ ngöï trò AÂu chaâu suoát thôøi Trung Coå, coøn goïi laø thôøi kyø "ñen toái" (teùneøbres), keùo daøi hôn 10 theá kyû.
*7. Ñoái xöùng vôùi chöõ "Tin Laønh" (Bonne Nouvelle), "Tin möøng ñöôïc Cöùu Chuoäc", "Luaät Thieän" (Bonne Loi) laø "Luaät Nhaân Quaû". Trong quyeån Theùorie pur du Droit (baûn dòch phaùp ngöõ cuûa quyeån Reine Rechtslehre, raát noåi tieáng ñöôïc dòch ra gaàn 20 thöù tieáng töø AÂu sang AÙ - Henri Theùvenaz, Neuchatel, Thuïy só 1988) Hans Kelsen nhaän ñònh :
"L'ideùe de causaliteù est probablement eùtrangeøre aø la mentaliteù du primitif et elle n'apparaît qu'aø un stade de civilisation plus avanceù. Elle ne serait donc pas une ideùe inneùe, comme on a pu le supposer - Tö töôûng nhaân quaû coù leõ xa laï vôùi ñaàu oùc cuûa ngöôøi chöa khai hoùa vaø noù chæ xuaát hieän ôû moät thôøi kyø vaên minh tieán boä hôn. Vaäy noù khoâng phaûi laø baåm sinh [nôi con ngöôøi], nhö ngöôøi ta ñaõ töøng nghó töôûng" (trg.30).
"Quand l'homme primitif sent le besoin d'expliquer les pheùnomeønes naturels, il les consideøre comme des reùcompenses ou des punitions, suivant qu'ils se produisent en sa faveur ou aø son deùtriment. (...) Une telle interpreùtation de la nature n'est donc pas causale, mais normative, fondeùe qu'elle est sur la norme sociale de la "reùtribution" - Khi con ngöôøi chöa khai hoùa caûm thaáy caàn giaûi thích nhöõng hieän töôïng töï nhieân, hoï cho ñoù laø nhöõng ban thöôûng hay nhöõng tröøng phaït, tuøy theo nhöõng hieän töôïng ñoù coù ích hay coù haïi cho hoï. (...) Dieãn giaûi nhö theá veà töï nhieân khoâng phaûi laø nhaân quaû, nhöng coù tính qui cheá, döïa treân qui ñònh xaõ hoäi veà söï "töôûng thöôûng, hay "aân suûng" (trg.31).
Nguyeân taéc neàn taûng cuûa luaät nhaân quaû laø : Caùi gì coù thöïc ñeàu coù nhöõng nguyeân nhaân (cuõng coù thöïc) taïo ra noù. Hay nhö caùch noùi, cuõng laø tieâu chuaån cuûa leõ phaûi, cuûa ngöôøi Vieät : "Ôn (oaùn) coù ñaàu, oan (nôï) coù chuû"; "Coù toäi phaûi ñeàn, coù nôï phaûi traû"; "Ai laøm naáy chòu, ai coät naáy gôõ". Nhö moïi ngöôøi ñeàu bieát, neáu khoâng coù caùi nhìn theo tinh thaàn cuûa quan heä nhaân quaû thì cuõng khoâng coù khoa hoïc. Nhöng trong khoa hoïc, nhaát laø khoa hoïc töï nhieân, quan heä nhaân quaû haàu nhö chæ vaän haønh theo kieåu ñöôøng thaúng vaø moät chieàu, khaùc vôùi quan heä "nhaân quaû luaân hoài", kieåu "kyø ñaø laø cha caéc keù, caéc keù laø moá kyø nhoâng, kyø nhoâng laø oâng kyø ñaø". Môùi ñaây, khi phaûi ñoái dieän vôùi söï phöùc taïp (hay phöùc hôïp) cuûa söï soáng noùi chung, vaø cuûa söï soáng xaõ hoäi noùi rieâng, Edgar Morin (trong Introduction aø la penseùe complexe, tuyeån taäp "Communication-Complexiteù, Paris, 1990, trg. 158) ñöa ra 3 chìa khoùa ñeå ñoïc söï phöùc taïp; chìa khoùa thöù 2, reùcursion organisationnelle, moät soá quan heä nhaân quaû coù theå vaän haønh theo chieàu ngöôïc laïi, töùc laø quaû laïi laø nhaân vaø nhaân laïi thaønh quaû; moät caùch deã hieåu, ñaây laø kieåu quan heä töông sinh giöõa con gaø vaø tröùng gaø (vôùi chìa khoùa thöù 1 : trong toaøn theå coù thaønh phaàn vaø trong thaønh phaàn coù toaøn theå, hay quan heä töông dung; vaø thöù 3 laø quan heä töông taùc : chuû theå vaø ñoái töôïng cuûa söï nhaän bieát taùc ñoäng laãn nhau - Xem theâm Theùorie geùneùrale des systeømes cuûa Von Bertalanffy). Moãi böôùc khai hoùa cuûa trình ñoä tri thöùc con ngöôøi laø moãi böôùc con ngöôøi böôùc vaøo moät "theá giôùi môùi", vaø hình nhö con ngöôøi ñang böôùc daàn ñeán caùi "theá giôùi nhaân duyeân sinh" maø Phaät Thích Ca ñaõ noùi töø caùch ñaây 2.540 naêm. Thaät ra Phaät Thích Ca chæ laø ngöôøi ñaõ chöùng nghieäm laïi moät caùch roát raùo nhaát vaø ñaõ neâu moät caùch hoaøn chænh nhaát lyù leõ cuûa thuyeát "nhaân quaû luaân hoài" ñaõ coù ôû AÁn Ñoä töø tröôùc, ñoàng thôøi vôùi vieäc vaïch ra moät "con ñöôøng" giuùp sieâu vöôït "theá giôùi nhaân duyeân sinh" naøy. Coù theå noùi raèng giaùo thuyeát cuûa Phaät thuùc ñaåy tieán trình khai hoùa cuûa tri thöùc con ngöôøi; vì vaäy PG chuù troïng ñaëc bieät ñeán vieäc khai taâm môû trí, vaø xem nhoá vieäc quaûn lyù thaân xaùc vaø ñaát ñai - hoät gioáng Phaät, chaéc haún, khoâng gieo treân ñaát TH, cuõng khoâng treân thaân xaùc, maø gieo trong taâm trí ngöôøi TH. Vieäc khai taâm môû trí, töï baûn chaát, khaùc vôùi vieäc loâi keùo ngöôøi khaùc theo "ñöùc tin" cuûa mình, vaø vì trình ñoä tri thöùc cuûa con ngöôøi khoâng phaûi laø baåm sinh, khoâng baát bieán vaø cuõng khoâng ñoàng ñeàu nhau, neân cuõng khoâng theå ñoát giai ñoaïn vaø cöùng ngaéc giaùo ñieàu ñöôïc, maø phaûi tuøy cô öùng hôïp.
*8. Chöõ peøre vaãn ñöôïc ngöôøi Catoâ giaùo dòch laø "cha", hay "ñöùc cha", toâi phieân aâm laø "pe", vôùi lyù do : ñeå traùnh moïi hieåu laàm coù theå xaûy ra khi baøi dòch naøy nhaém ñeán taát caû ngöôøi Vieät, vì caùc chöõ : cha, moá, oâng, coá, nhaø thôø hoï, Moá Vieät Nam..., ñeàu ñaõ coù nhöõng yù nghóa roõ raøng trong caùch hieåu vaø caùch xöû lyù phoå thoâng cuûa ngöôøi Vieät - ñoù laø nhöõng khaùi nieäm coù tính ñònh cheá nhaân xaõ, bieåu tröng nhöõng giaù trò raát laø neàn taûng, coù theå noùi laø thieâng lieâng, cuûa vaên hoùa truyeàn thoáng Vieät Nam (qua Ñaïo Thôø OÂng Baø) maø toâi phaûi toân troïng - khoâng theå aùp ñaët caùch hieåu cuûa moät boä phaän nhoû leân treân toaøn theå ngöôøi Vieät ñöôïc, vì vaäy caùc chöõ "ñi leã", "theo ñaïo"... seõ phaûi ñöôïc xaùc ñònh, tuøy theo töøng tröôøng hôïp, nhö : "ñi leã chuøa", "theo ñaïo Chuùa"... Cuõng ñaõ ñeán luùc phaûi "traû laïi cho toaøn theå nhöõng gì cuûa toaøn theå vaø cho boä phaän nhöõng gì cuûa boä phaän", hay "traû laïi cho Vieät Nam nhöõng gì cuûa Vieät Nam, vaø cho Thieân Chuùa nhöõng gì cuûa Thieân Chuùa", nhö chính ñöùc Gieâ-su ñaõ daïy.
*9. Taïi sao caû AÂu chaâu löu taâm nhieät thaønh ñeán tình hình cuûa söù boä? Vì caû AÂu chaâu coù ñoùng goùp cho chi phí cuûa cuoäc vieãn chinh naøy, ñeå ñöôïc chia phaàn lôïi phaåm (butin, cuõng coù nghóa laø partage) veà sau. Kieåu hôïp taùc naøy ñaõ coù töø tôøhi vieãn chinh thaäp töï quaân (la croissade) - saùch söû ngaøy nay coøn ghi roõ caùch thöùc goùp vaø chia phaàn trong cuoäc vieãn chinh thaäp töï quaân laàn thöù tö, baét ñaàu vaøo naêm 1199 do Giaùo Hoaøng Innocent III laõnh ñaïo vaø Boniface de Montferrat ñieàu khieån tröïc tieáp.
*10. Ñöôïc töôïng tröng baèng baùnh thaùnh (thòt cuûa Chuùa) vaø röôïu thaùnh (maùu cuûa Chuùa) maø tín höõu Catoâ giaùo ñöôïc aên vaø uoáng moãi laàn döï leã Chuùa. Coù ngöôøi nghó raèng coù söï lieân heä giöõa truyeàn thoáng naøy vôùi vieäc laøm ra caùc loaïi baùnh coám vôùi hình daïng thuù vaät, coù khi coù caû ñaàu ngöôøi hoaëc con ngöôøi, cho treû em aên, nhö hieän thaáy ngaøy nay (trong khi ngöôøi ta vaãn coá daïy treû em tinh thaàn baûo veä söï soáng thuù vaät vaø con ngöôøi !?!).
*11. Cuõng ñöôïc goïi laø söï phaùt trieån töø cô sôû haï taàng, theå theo quan nieäm : "nhaân daân vaø xaõ hoäi coù tröôùc, uy quyeàn vaø nhaø nöôùc coù sau". ngöôïc vôùi quan nieäm cuûa caùch phaùt trieån "phong töôùc kieán ñòa", goïi taét laø "phong kieán". Theo caùch thöù hai, phaûi coù moät uy quyeàn trung öông coù saün, uy quyeàn naøy laõnh ñaïo, choïn moät soá ngöôøi, phong töôùc vaø caáp phöông tieän cho hoï ñeå ñi kieán laäp uy quyeàn treân nhöõng vuøng ñaát khaùc.
*12. Nghóa nguyeân thuûy cuûa chöõ eùglise laø "nôi tôøh phöôïng". Ñeán khoaûng theá kyû thöù 5 noù ñöôïc coù theâm nghóa khaùc laø "coäng ñoàng nhöõng ngöôøi theo Catoâ giaùo", hay giaùo hoäi. Nhöng vì trong Catoâ giaùo chæ coù moät Giaùo Hoäi duy nhaát, do giaùo quyeàn taïi Roâma laõnh ñaïo, neân ñoái vôùi nhöõng coäng ñoàng Catoâ giaùo taïi ñòa phöông, ôû ñaây laø taïi TH, chuùng toâi duøng chöõ "hoäi thaùnh".
*13. Ñaëc ñieåm naøy xuaát phaùt töø vai troø "linh muïc", hay "chuû chaên" (berger) cuûa giaùo só, ñoái dieän vôùi nhöõng "con chieân" (brebis), khaùc vôùi khi hoï ñoái dieän vôùi nhöõng con ngöôøi. A.G. Haudricourt, trong Domestication des animaux, culture des plantes et traitement d'autrui (eùd. l'Homme, Paris, tome 2, No. 1 Janvier-Avril 1962) vaø trong Les pieds sur terre (eùd. Matailleù, Paris 1987), ñaõ ñoái chieáu "caùi nhìn thaûo moäc" (la vision arborescente) cuaû xaõ hoäi noâng nghieäp Ñoâng phöông vôùi "caùi nhìn ñoaøn luõ" (la vision greùgaire) cuaû xaõ hoäi chaên nuoâi Taây phöông vaø Caän Ñoâng : Söï phaùt trieån cuaû xaõ hoäi noâ leä, vôùi noâ leä nhö laø phöông tieän saûn xuaát chöù khoâng phaûi laø söï tieâu pha sang troïng, chæ coù theå xuaát hieän trong xaõ hoäi chaên nuoâi... maø ngöôøi ta phaûi ñieàu ñoäng moät caùch coù kyõ thuaät. Vôùi noâng daân Trung Hoa, caây coái moïc töï nhieân, khoâng caàn phaûi ñaùnh ñaäp hay la où ñaøng sau; caùc vieäc boùn phaân vaø laøm coû ñeàu khoâng caàn ñuïng chaïm ñeán caây - ngöôøi ta chæ ñuïng ñeán caây khi gaët haùi. Ñieàu naøy giaûi thích tính khaéc nghieät trong quan heä giöõa ngöôøi vôùi ngöôøi taïi Taây phöông... nh höôûng sieâu hình cuaû noù laø : vai troø cuaû chaên nuoâi trong vieäc taïo thaønh caù tính ngöôøi AÂu theå hieän trong Thaùnh kinh. Jahwe, vò Thieân Chuaù ñaày ganh tò..., boû nhieàu thì giôø trong vieäc reøn luyeän ngöôøi Do Thaùi cuaû oâng baèng "ñaïi hoàng thuûy", thanh tröøng ngöôøi ngoaïi giaùo; oâng neâu ra caùc luaät leä, oâng tröøng trò ngöôøi coù loãi, chuû nghóa phaân bieät chuûng toäc töï nhieân cuaû kyõ thuaät chaên reøn suùc vaät. Khoâng nôi naøo khaùc maø thaàn thaùnh laïi mang hình daùng cuaû ngöôøi chuû chaên. Khoâng theå coù hình aûnh ngöôøi chuû chaên trong huyeàn thoaïi Trung Hoa... Töông töï nhö vaäy, ngöôøi Do Thaùi coå (Heùbreux) treân bình dieän toân giaùo, ngöôøi Hy Laïp treân bình dieän trieát lyù, ngöôøi Roâma treân bình dieän phaùp lyù phaûn aùnh cuøng moät caùch soáng. Trong khi, töø muoân thuôû, ñeå giaùo döôïng con ngöôøi, hay treû em, ngöôøi Vieät luoân duøng hình aûnh troàng caây ñeå laøm khuoân maãu : "Troàng ngöôøi nhö theå troàng caây" (trích daãn vaø chuù thích bôûi Phan Taán Loäc, trong Ñaëc tính neàn taûng cuûa vaên hoùa truyeàn thoáng Vieät Nam, Trieát soá 1, 1995)
[ Trôû Veà ]