Ngöôøi Cö Só [ Trôû Veà ] [Home Page]
Cuoäc gaëp gôõ giöõa khoa hoïc thôøi ñaïi vaø Phaät giaùo, ñöôïc xem laø baét ñaàu töø thaäp nieân 30, vôùi nhöõng teân tuoåi nhö N. Bohr, A. Einstein..., ñaõ ñem ñeán nhieàu ñieàu boå ích cho kieán thöùc thôøi ñaïi töø maáy naêm vöøa qua. Trong quyeån Passerelles - Entretiens avec le Dalaó-Lama sur les sciences de l'esprit (Caàu noái - Ñaøm luaän vôùi Ñaït-lai Laït-ma veà caùc khoa hoïc taâm thaàn), Jeremy W. Hayward vieát : "Nhöõng ngöôøi (raát ít) vöøa coù kieán vaên khoa hoïc vöøa coù nghieân cöùu Phaät giaùo ñeàu nhaän thaáy coù nhieàu ñieåm chung, trong nhöõng caùch tieáp caän vaán ñeà vaø nhöõng phöông phaùp cuûa khoa taâm thaàn hoïc naøy vaø cuûa khoa hoïc. - caû hai phía, ngöôøi ta khoâng chaáp nhaän ñöùc tin muø quaùng vaø khaûo saùt moïi söï moïi vieäc trong yù höôùng sieâu vöôït maõi nhöõng tieàn kieán caù nhaân."(1)
Gaëp gôõ giöõa khoa hoïc vaø Phaät giaùo
Phan Taán Huøng Cuoäc gaëp gôõ Ñoâng-Taây naøy ñang laø nieàm hy voïng cuûa nhaân loaïi. Nhöng vaán ñeà cuûa chuùng ta laø phaûi coù maët caùch tích cöïc trong cuoäc gaëp gôõ naøy. Chuùng ta coù theå baét ñaàu töø choã khaûo saùt nhöõng ñieåm gioáng vaø khaùc nhau giöõa khoa hoïc hieän ñaïi vaø Phaät hoïc.
I. Sô löôïc veà tieán trình trôû thaønh cuûa kieán thöùc khoa hoïc.
Sau söï suy taøn cuûa hai neàn vaên minh Hylaïp vaø Roâma, töø theá kyû thöù 4 ñeán theá kyû thöù 10, chaâu AÂu chìm ñaém trong thôøi kyø ñöôïc nhieàu söû gia goïi laø ñen toái (teùneøbres). Kieán thöùc huy hoaøng cuûa hai neàn vaên minh AÂu chaâu noùi treân bò thu caát trong nhöõng tu vieän Catoâ giaùo. AÂu chaâu bò ngöï trò bôûi quan nieäm cuûa toân giaùo coù nguoàn goác Trung Ñoâng naøy, cho raèng theá gian laø gheâ tôûm vaø coù moät theá giôùi khaùc ñöôïc goïi laø 'Vöông quoác cuûa caùc Taàng Trôøi' (Royaume des Cieux). Sau ñoù, vaøo ñaàu theá kyû 11, AÂu chaâu baét ñaàu thöùc daäy, nhôø phaàn lôùn nôi vieäc khaùm phaù laïi nhöõng taøi lieäu cuõ cuûa vaên minh Hylaïp, nhaát laø cuûa Aristote. Moät trong nhöõng haäu quaû cuûa vieäc ñoïc laïi trieát hoïc cuûa Aristote laø ngöôøi AÂu chaâu baét ñaàu tìm thaáy laïi neàn vaên minh truyeàn thoáng cuûa mình, baét ñaàu nhaän ñònh laïi theá gian coù nhöõng thöïc taïi rieâng cuûa noù, nhöõng phöông caùch vaø nhöõng qui luaät vaän haønh rieâng, maø con ngöôøi coù theå hieåu ñöôïc neáu bieát söû duïng toát khaû naêng quan saùt cuûa giaùc quan vaø khaû naêng suy luaän cuûa lyù trí. Ngöôøi Hylaïp coù khaû naêng quan saùt thieân nhieân raát tinh teá, nhöng vaøo thôøi ñoù ngöôøi AÂu chaâu hoaøn toaøn tin töôûng nôi nhöõng taøi lieäu xöa vöøa tìm thaáy laïi vaø xem ñoù nhö laø nguoàn cuûa moïi kieán thöùc. Hoï chæ bieát hoïc laïi baèng caùch sao cheùp nguyeân baûn, thay vì hoïc caùch quan saùt thieân nhieân cuûa ngöôøi xöa. Töø ñoù sinh ra söï ñoái ñaàu giöõa hai loaïi ñöùc tin : moät beân laø tin nôi moät thieân quoác (royaume ceùleste), coù theå nhaän bieát ñöôïc baèng ñöùc tin vaø maëc khaûi, vôùi beân kia laø tin nôi moät ñòa quoác (royaume terrestre), coù theå nhaän bieát ñöôïc baèng giaùc quan vaø lyù trí.
Cuoäc tranh luaän keùo daøi, nhöng nhôø caû hai, treân thöïc chaát, ñeàu xaây neàn treân quan ñieåm xaùc ñònh (hay thöôøng haèng) veà vuõ truï neân, vaøo theá kyû 13, Thomas d'Aquin ñaõ coù theå toång hôïp ñöôïc hai quan nieäm vaø hai theá giôùi noùi treân, ñöa ñeán lyù thuyeát veà moät vuõ truï vôùi traùi ñaát naèm ôû trung taâm, bao quanh bôûi 9 voøng caàu laø nôi di ñoäng cuûa caùc haønh tinh, vôùi voøng caàu thöù 10 ôû xa hôn vaø baát ñoäng (oån ñònh) laø nôi cö nguï cuûa Thieân Chuùa. Tröø voøng caàu nôi Maët Traêng di ñoäng, 8 voøng caàu kia ñöôïc xem gaàn nhö hoaøn chænh, vì ôû ñoù caùc haønh tinh di ñoäng chaäm vaø ñeàu hôn. Döôùi cuøng (ôû trung taâm) laø ñòa quoác, hoaøn toaøn khoâng oån ñònh vaø khoâng hoaøn chænh, vì Traùi Ñaát ñöôïc caáu thaønh baèng ñaát, chaát lieäu naëng nhaát, keá ñeán laø nöôùc, khí vaø löûa. Vì naèm trong khung caûnh baát oån cuûa Traùi Ñaát, caùc chaát lieäu naøy ñeàu khoâng ñöôïc naèm ôû vò trí oån ñònh töï nhieân cuûa chuùng, vaø taát caû luoân tìm moïi cô hoäi ñeå trôû veà vò trí oån ñònh töï nhieân; ñieàu naøy giaûi thích söï hoån loaïn, söï di ñoäng khoâng ñeàu; vaø cuõng giaûi thích vì sao ñaù rôi xuoáng vaø löûa bay leân, khi khoâng coù gì kìm giöõ. Theá laø tö töôûng cuûa Aristote ñöôïc hoäi nhaäp vaøo chuû thuyeát cuûa Giaùo hoäi Catoâ giaùo. Vaø toång hôïp ñeà cuûa Thomas d'Aquin naøy trôû thaønh tö töôûng neàn taûng cuûa AÂu chaâu thôøi trung coå.
Nhöng ngay khi Thomas d'Aquin ñöa ra toång hôïp ñeà cuûa oâng, nhöõng nhaø thoâng thaùi khaùc ñaõ khai quaät ra ñöôïc, töø nhöõng taøi lieäu cuûa Aristote, moät soá nghòch lyù. Caùc nghòch lyù naøy, khoaûng 3 theá kyû sau, trôû thaønh maàn moùng laøm suïp ñoå toaøn boä heä thoáng tö töôûng AÂu chaâu thôøi trung coå. Vaøo theá kyû 16, Galileùe muoán kieåm nghieäm laïi quan ñieåm cuûa Aristote, duø ñoù laø nhöõng ñieàu maø ngöôøi ñoàng thôøi cuûa oâng cho laø chaân lyù. Theo Aristote, moïi vaät ñeàu rôi, nhöng vôùi nhieàu vaän toác khaùc nhau tuøy theo troïng löôïng cuûa moãi vaät. Galileùe muoán kieåm nghieäm ñònh luaät naøy. OÂng thöû cho laên treân moät maët phaúng nghieâng nhieàu vieân troøn coù ñoä lôùn baèng nhau nhöng coù troïng löôïng khaùc nhau; vaø ghi nhaän raèng taát caû ñeàu laên vôùi cuøng moät vaän toác nhö nhau (cuøng khoaûng caùch, vôùi cuõng thôøi gian). Theá laø ñònh luaät cho raèng : "vaät caøng naëng caøng rôi nhanh hôn, vì chuùng tìm veà vò trí cuûa chuùng ôû trung taâm vuõ truï" bò phuû nhaän.
Cuõng vaøo thôøi ñaïi ñoù, ngöôøi ta vöøa cheá taïo ñöôïc laàn ñaàu tieân loaïi kính loài cho pheùp thaáy xa. Galileùe thieát laäp moät vieãn voïng kính. OÂng nhìn Maët Traêng, vaø thaáy noù coù nhieàu loài loõm; oâng doø saùt Moäc tinh, vaø thaáy caùc veä tinh (moät loaïi Maët Traêng) cuûa noù luoân thay ñoåi vò trí. Keát quaû quan saùt thöïc teá naøy laøm cho moâ hình neàn taûng veà söï vaän haønh cuûa caùc thieân theå, theo ñoù Maët Traêng vaø Moäc tinh phaûi hoaøn haûo vì laø thaønh phaàn cuûa thieân quoác, bò ñaët thaønh nghi vaán; töùc laø chuû thuyeát cuûa Giaùo hoäi Catoâ giaùo, cuûa Aristote vaø cuûa Thomas d'Aquin bò nghi ngôø.
Cuøng naêm 1642 khi Galileùe maát, Isaac Newton ra ñôøi. Newton cho raèng Traùi Ñaát vaän haønh theo cuøng moät qui luaät vôùi söï vaän haønh cuûa Thieân giôùi, xung quanh Maët Trôøi. Töùc laø, khoâng nhö trong theá giôùi cuûa Aristote vôùi vai troø cuûa moät Thieân chuùa vaø moät linh hoàn laø caàn thieát, trong theá giôùi cuûa Newton caùc haønh tinh vaän haønh töï ñoäng caùch cô hoïc, theo vaøi ñònh luaät neàn taûng ñöôïc vieát döôùi daïng nhöõng phöông trình toaùn hoïc vaø khoâng heà coù söï tham döï cuûa moät Thieân Chuùa naøo ñoù.
Suoát hai theá kyû sau Newton, maõi ñeán cuoái theá kyû 19, quan ñieåm xaùc ñònh cuûa heä thoáng tö töôûng ñöôïc sinh ra bôûi Galileùe vaø Newton hoaøn toaøn ñöôïc tin töôûng vaø thaønh coâng. Trong vaät theå hoïc (physique, daønh chöõ 'vaät lyù hoïc' cho physiologie) vaø hoùa hoïc, töùc trong laõnh vöïc cuûa nhöõng ñoái töôïng nghieân cöùu khoâng phaûi laø sinh vaät, nhieàu söï kieän ñöôïc giaûi thích nhôø lyù thuyeát cuûa Newton, vaø ngöôøi ta thöïc hieän ñöôïc nhieàu thaønh quaû nhö yù. Trong sinh hoïc, ñöôïc thaønh hình töø theá kyû 18, ngöôøi ta cuõng tin raèng sinh vaät ñöôïc taïo thaønh bôûi nhöõng teá baøo (cellules) vaø chöùc naêng sinh hoïc cuûa noù cuõng döïa treân hoaït ñoäng cuûa nhöõng ñôn vò nhoû cô baûn, töùc cuõng xaây döïng treân moät loaïi lyù thuyeát nguyeân töû. Ñeán theá kyû 19, cuõng töø caùi nhìn töï ñoäng vaø cô hoïc cuûa Newton, Charles Darwin xaây döïng thuyeát tieán hoùa, cho raèng, treân thôøi ñoaïn raát daøi, nhöõng sinh vaät ñôn giaûn vaø thoâ thieån töï ñoäng phaùt trieån caùch töï nhieân, khoâng caàn ñeán söï höôùng daãn cuûa moät söùc maïnh thaàn bí naøo caû, ñeå trôû thaønh nhöõng sinh vaät ngaøy caøng phöùc hôïp vaø thoâng minh hôn. Cuõng coù nghóa laø, trong söï taïo thaønh loaøi ngöôøi, vai troø cuûa Thieân Chuùa khoâng coøn caàn thieát nöõa. Töø ñoù ñöa ñeán cuoäc ñoái ñaàu gay gaét giöõa nhöõng tín ñoà trung thaønh Kytoâ giaùo vôùi nhöõng moân ñoà cuûa thuyeát tieán hoùa; vaø cuoäc ñoái ñaàu vaãn coøn tieáp dieãn.
Toùm laïi, keå töø Newton ñeán ñaàu theá kyû 20, kieán thöùc khoa hoïc phaùt trieån khoâng ngöøng, vaø phaùt trieån trong loøng cuoäc tranh luaän roäng lôùn giöõa moät beân laø quan ñieåm Kytoâ giaùo, vôùi moät Thieân Chuùa laø Ñaáng Saùng Taïo, vaø beân kia laø quan ñieåm khoa hoïc. Söï tin töôûng nôi kieán thöùc khoa hoïc taêng maõi, khoâng ngöøng laøm giaûm nheï vai troø cuûa Thieân Chuùa. Nhöng söï tin töôûng naøy coù phaàn hôi bò giaûn löôïc hoaù, xaây döïng treân tö töôûng veà söï coù thaät cuûa moät theá giôùi hoaøn toaøn khaùch quan, chæ goàm khoâng gian, thôøi gian vaø nhöõng haït vaät chaát. Khoa hoïc trôû thaønh moät loaïi ñöùc tin chuû ñaïo, ôû Taây phöông tröôùc, roài lan ra toaøn theá giôùi, cho raèng khoa hoïc thöïc söï coù khaû naêng tìm thaáy chaân lyù cuûa theá giôùi thöïc taïi.
Ñeán nay ñöùc tin naøy tuy vaãn coøn tieáp dieãn, ít ra ôû trình ñoä ñaïi chuùng, vaø caû ôû moät boä phaän khoâng nhoû trong giôùi khoa hoïc khoâng suy nghó nhieàu veà nhöõng gì hoï laøm, nhöng cuõng ñaõ giaûm bôùt nhieàu, vì töø nhöõng naêm 20, thuyeát töông ñoái roài söï phaùt trieån cuûa 'cô hoïc löôïng töû' (meùcanique quantique) ñaõ töøng ñôït phaù moøn daàn nhöõng nguyeân lyù neàn taûng cuûa thuyeát Newton coå ñieån vaø ñaõ ñaët laïi nghi vaán treân khaû naêng nhaän bieát goïi laø hoaøn toaøn khaùch quan cuûa ngöôøi nghieân cöùu, chöa keå ñeán nhöõng khaùm phaù cuûa caùc ngaønh khoa hoïc môùi, nhö 'taâm lyù hoïc veà söï bieát' (psychologie cognitive), 'thaàn kinh hoïc' (neuroscience), 'di truyeàn hoïc', 'sinh hoïc baøo töû' (biologie moleùculaire) v.v...
II. Phöông phaùp nghieân cöùu.
Tröôùc nhaát, treân bình dieän phöông phaùp luaän (meùthodologie, vaø chöa noùi ñeán nhöõng khaùc bieät trong caùch thöïc haønh cuõng nhö trong muïc tieâu vaø ñoái töôïng nghieân cöùu), chuùng ta coù theå khaúng ñònh ñöôïc raèng giöõa phöông phaùp nghieân cöùu khoa hoïc ngaøy nay vaø Phaät phaùp coù nhieàu choã töông ñoàng. Caû hai ñeàu raát coù ích cho vieäc tieán ñaït trí tueä, hay vieäc tieán daàn ñeán trình ñoä kieán thöùc ngaøy caøng môû roäng vaø chaân thaät hôn.
Theo quan nieäm coå ñieån cuûa theá kyû 19, chæ vôùi phöông phaùp nghieân cöùu khoa hoïc ngöôøi ta môùi coù theå vöôït khoûi chöôùng ngaïi cuûa suy ñoaùn chuû quan ñeå khaùm phaù töøng böôùc theá giôùi thöïc taïi. Ñeán theá kyû 20, thaäp nieân 20, nhieàu nghi vaán ñöôïc ñaët ra treân tính khaùch quan khoa hoïc, nhieàu nhaø khoa hoïc tìm caùch hoaøn chænh caùc neàn taûng cuûa khoa hoïc, nhaát laø ôû bình dieän phöông phaùp luaän. Nhôø theá, vaøo nhöõng naêm 30, moät phöông phaùp luaän môùi ñöôïc thaønh hình, vaø trôû thaønh khuynh höôùng chuû yeáu cuûa khoa hoïc hieän nay, ñöôïc goïi laø phöông phaùp 'thöïc nghieäm thuaän lyù' (empirisme logique), coøn goïi laø 'tri thöùc luaän' (l'eùpisteùmologie).
Chöõ 'eùpisteùmeø', goác Hy Laïp, ñoàng nghóa vôùi chöõ 'science', coù nghóa laø 'caùi bieát', hay 'tri thöùc'; cuõng coù nghóa laø 'caùi hoïc', ñöôïc chia thaønh nhieàu 'khoa', hay nhieàu 'moân', neân cuõng ñöôïc goïi laø 'khoa hoïc'. Maø "khoa hoïc laø lyù thuyeát (hay lyù leõ) veà thöïc taïi - la science est la theùorie du reùel", vaø phöông phaùp luaän naøy, moät caùch ngaén goïn, goàm 2 boä phaän neàn taûng : quan saùt thöïc taïi vaø thuaän lyù hoùa; vôùi 4 giai ñoaïn noái tieáp nhö sau :
1/ quan saùt vaø thu thaäp döõ kieän quan heä ñeán ñoái töôïng;
2/ ghi cheùp laïi nhöõng ñieàu quan saùt ñöôïc döôùi daïng moät ngoân ngöõ thuaän lyù, tieán ñeán vieäc thaønh hình giaû thuyeát khaùi quaùt (coù theå döôùi daïng coâng thöùc ñôn giaûn) nhaèm giaûi thích caùch thuaän lyù töông quan giöõa nhöõng döõ kieän quan saùt ñöôïc;
3/ töø giaû thuyeát ñöôïc thaønh hình, tieân ñoaùn nhöõng gì seõ xaûy ra, neáu tieán trình trôû thaønh cuûa ñoái töôïng ñöôïc dieãn ra caùch bình thöôøng hoaëc trong nhöõng ñieàu kieän aán ñònh tröôùc;
4/ kieåm nghieäm thöïc teá ñeå xaùc chöùng nhöõng tieân ñoaùn ñoù. Treân bình dieän phöông phaùp luaän thì chæ ñôn giaûn nhö vaäy. Nhöng trong thöïc teá laïi coù nhieàu caùch tieáp caän vaán ñeà khaùc nhau, tuøy theo loaïi ñoái töôïng vaø tuøy theo trình ñoä khaùc nhau cuûa ngöôøi nghieân cöùu.
Coù theå chia trình ñoä cuûa ngöôøi nghieân cöùu laøm 3 loaïi. Loaïi ngöôøi thöù nhaát, chæ bieát tin theo nhöõng gì do ngöôøi khaùc truyeàn baù ra, hay cuûa ngöôøi xöa ñeå laïi, vaø xem ñoù laø chaân lyù. Chaúng haïn nhö, ôû thôøi Trung coå, hoï chæ bieát tin theo nhöõng khaúng ñònh ñöôïc Giaùo Hoäi Catoâ giaùo truyeàn baù; hoaëc nhö, khi tieáp nhaän ñöôïc nhöõng gì cuûa Aristote ñeå laïi, hoï cho ñoù laø nguoàn cuûa moïi söï bieát; sau ñoù hoï cho caùc ñònh luaät cuûa Newton laø neàn taûng cuûa taát caû. Loaïi ngöôøi naøy luoân bò 'dò öùng' vôùi nhöõng gì môùi meõ, nhö haàu heát nhöõng ngöôøi ñoàng thôøi cuûa Galileùe, hoï coá ñöa ra nhöõng quan ñieåm hoøng phuû nhaän hay aùp cheá keát quaû quan saùt ñöôïc cuûa Galileùe, ñeå baûo veä ñöùc tin ñang hieän haønh. Loaïi ngöôøi thöù hai coù khaû naêng thích hôïp hoaù nhöõng chuû thuyeát hieän haønh, ñeå thích öùng vôùi kieán thöùc môùi cuûa thôøi ñaïi, nhö tröôøng hôïp cuûa Thomas d'Aquin; hoaëc cuûa nhöõng ngöôøi ñaõ coá toång hôïp ñeå ñöa ra thuyeát 'Newton môùi' khi khoâng theå phuû nhaän ñöôïc keát quaû thöïc nghieäm veà tính töông ñoái. Vaø loaïi ngöôøi thöù ba laø loaïi ngöôøi coù tinh thaàn töï do, daùm ñaët laïi caâu hoûi treân caû nhöõng gì maø soá ñoâng cho laø chaân lyù, nhö tröôøng hôïp cuûa Galileùe chaúng haïn. Loaïi ngöôøi thöù ba raát ít, caû trong giôùi hoïc Phaät vaø giôùi khoa hoïc; chæ ôû loaïi ngöôøi naøy môùi hy voïng coù nhöõng khaùm phaù môùi meõ, nhöng tieác thay, ôû moïi thôøi vaø baát cöù ñaâu, hoï laïi thöôøng bò cheøm eùp, coù khi bò haûm haïi.
Galileùe ñaõ laøm nhöõng gì ? Thöù nhaát, trong khi haàu heát nhöõng ngöôøi cuøng thôøi cho quan ñieåm cuûa Aristote laø chaân lyù vaø tin theo caùch muø quaùng, Galileùe chæ cho ñoù laø giaû thuyeát caàn ñöôïc kieåm nghieäm laïi. Thöù hai, oâng thieát laäp nhöõng ñieàu kieän caàn thieát ñeå kieåm nghieäm nhöõng nhaän ñònh ñoù. Thöù ba, sau khi chöùng nghieäm raèng chaân lyù ñoù sai, oâng tieáp tuïc quan saùt ñoái töôïng vôùi moät tinh thaàn hoaøn toaøn töï do. Vaø thöù tö, oâng hoaøn thaønh moät thöù ngoân ngöõ (trong tröôøng hôïp naøy laø nhöõng phöông trình toaùn hoïc) ñeå ghi laïi caùch trung thöïc nhaát nhöõng gì quan saùt ñöôïc vaø toång hôïp thaønh lyù thuyeát môùi. Nghóa laø, Galileùe baét ñaàu ngay ôû böôùc thö tö, roài trôû laïi böôùc thöù nhaát vaø böôùc thöù hai, cuûa phöông phaùp thöïc nghieäm thuaän lyù noùi treân.
Caùch tieáp caän vaán ñeà kieåu cuûa Galileùe naøy thích hôïp cho tröôøng hôïp ñeà taøi, hay ñoái töôïng, nghieân cöùu ñaõ ñöôïc xaùc ñònh tröôùc bôûi moät lyù thuyeát hay moät ñöùc tin coù saün. - ñaây, vieäc laøm chuû yeáu laø phaûi chöùng minh lyù thuyeát hay ñöùc tin coù saün ñoù khoâng coøn giaù trò, tröôùc khi tieán haønh vieäc nghieân cöùu nhaèm hoaøn thaønh lyù thuyeát môùi. Trong tröôøng hôïp ñoái töôïng nghieân cöùu hoaøn toaøn môùi, vieäc nghieân cöùu phaûi ñöôïc tieán haønh tuaàn töï theo 4 böôùc cuaû phöông phaùp nhö ñaõ noùi treân. Coù khi, ñoái vôùi loaïi ñoái töôïng nghieân cöùu hoaøn toaøn tröøu töôïng, ñeå naém baét ñöôïc thöïc taïi toái haäu, ngöôøi nghieân cöùu laïi phaûi tieán haønh töøng böôùc coâng vieäc nghieân cöùu, qua vieäc xaùc nghieäm nhöõng giaû thuyeát trung gian, giuùp ñöa ra nhöõng giaûi ñaùp taïm thôøi, noù cho pheùp ngöôøi nghieân cöùu töøng böôùc thoûa maõn moät phaàn oùc toø moø tìm hieåu cuûa mình; roài töøng böôùc sieâu vöôït khoûi nhöõng lyù thuyeát trung gian ñaõ ñöôïc thieát laäp, ñeå tieán ñaït daàn ñeán trình ñoä kieán thöùc ngaøy caøng chi li vaø phöùc hôïp, ngaøy caøng môû roäng vaø chaân thaät hôn.
Tieán trình phaùt trieån cuûa kieán thöùc khoa hoïc ñaõ dieãn ra caùch tuaàn töï nhö vaäy, theo nhòp ñoä phaùt trieån cuûa nhöõng phöông tieän nghieân cöùu ngaøy caøng tinh xaûo, giuùp khoa hoïc tieán saâu daàn vaøo vieäc nghieân cöùu nhöõng ñoái töôïng soáng ñoäng vaø vi teá, cuûa söï soáng noùi chung vaø cuûa con ngöôøi noùi rieâng, nhö caùc ngaønh 'sinh hoïc baøo töû', 'thaàn kinh hoïc', 'taâm lyù hoïc veà söï bieát'... Ñöôïc nhö vaäy cuõng laø nhôø nôi moät soá ít nhöõng nhaø khoa hoïc laøm vieäc vôùi tinh thaàn töï do. Vôùi loaïi ngöôøi naøy, taát caû moïi lyù thuyeát ñaõ ñöôïc xaùc nghieäm coù tröôùc ñeàu chæ laø nhöõng giaû thuyeát trung gian (coù giaù trò giôùi haïn) maø thoâi; vaø neáu caàn hoï seõ xeùt nghieäm laïi trong nhöõng ñieàu kieän nghieân cöùu môùi, duø chuùng ñaõ ñöôïc soá ñoâng cho laø 'chaân lyù'.
Kinh nhaø Phaät coù noùi ñeán nguõ uaån (saéc, thoï, töôûng, haønh, thöùc) vaø moái quan heä cuûa chuùng. - ñaây, trong coâng vieäc nghieân cöùu, ta coù theå so saùnh saéc vôùi ñoái töôïng nghieân cöùu; quan heä giöõa saéc vaø thoï, vôùi coâng vieäc quan saùt ôû giai ñoaïn thöù 1; quan heä giöõa thoï vaø töôûng, vôùi giai ñoaïn thöù 2; quan heä giöõa töôûng vaø haønh, vôùi giai ñoaïn thöù 3; vaø coâng vieäc kieåm nghieäm ôû giai ñoaïn thöù 4, vôùi quan heä giöõa haønh vaø thöùc. Ba giai ñoaïn ñaàu trong phöông phaùp nghieân cöùu khoa hoïc noùi treân ñöôïc aùp duïng roäng raõi, nhö moïi ngöôøi ñeàu bieát, trong nhöõng 'traéc nghieäm thuaän lyù' (test logique). - giai ñoaïn thöù tö, neáu nhöõng tieân ñoaùn khoâng ñöôïc xaùc chöùng, giaû thuyeát khoâng coù giaù trò vaø seõ bò söûa ñoåi hay bò loaïi boû, coù khi phaûi baét ñaàu laïi töø giai ñoaïn thöù nhaát. Neáu chuùng ñöôïc xaùc nghieäm, giaû thuyeát ñöôïc thöøa nhaän nhö moät ñònh lyù vaø trôû thaønh moät boä phaän cuûa kieán thöùc.
ÔÛ ñaây, coù moät ñieåm caàn ñöôïc löu yù : caùi bieát thöïc nghieäm thuaän lyù khaùc haún vôùi nhöõng suy luaän (cuõng thuaän lyù) coù tính döï ñoaùn hay giaû ñònh. Ví duï nhö, caùc quan ñieåm cuûa Maùc veà caùc loaïi xaõ hoäi 'haäu tö baûn chuû nghóa', duø coù ñöôïc bieän giaûi thuaän lyù caùch maáy, cuõng ñeàu laø nhöõng döï ñoaùn giaû thuyeát, cho ñeán khi ñöôïc xaùc nghieäm bôûi thöïc teá. Neáu nhöõng döï ñoaùn ñoù khoâng ñöôïc thöïc teá lòch söû xaùc chöùng, thì giaû thuyeát cuûa Maùc khoâng coù giaù trò, hoaëc moät phaàn, hoaëc toaøn dieän. Chæ khi naøo chuùng ñöôïc thöïc teá xaùc nghieäm, thì giaû thuyeát môùi ñöôïc thöøa nhaän vaø trôû thaønh moät boä phaän cuûa kieán thöùc.
Cöù theá, kieán thöùc ngaøy caøng daøy, coù khi noù haèn saâu trong voâ thöùc hay tieàm thöùc. Vaø sau ñoù noù aûnh höôûng trôû laïi treân khaû naêng nhaän bieát vaø caùch quan saùt cuûa con ngöôøi (ôû giai ñoaïn 1, noùi treân), noù ñoùng khung trí tueä con ngöôøi vaø laøm cho con ngöôøi maát heát töï do trong tö töôûng (ôû giai ñoaïn 2 - taïo thaønh giaû thuyeát); noù bieán thaønh moät loaïi oáng doøm coù laép kính maøu maø chæ qua ñoù con ngöôøi tieáp caän vôùi söï vaät, töùc laø con ngöôøi chæ coøn coù theå naém baét söï vaät theo maøu saéc cuûa kính vaø trong phaïm vi giôùi haïn maø oáng doøm cho pheùp. Khoâng ít nhöõng nhaø khoa hoïc cuûa thôøi ñaïi ñaõ yù thöùc roõ nhö vaäy (töø naêm 1962, Thomas S. Kuhn ñaõ ghi roõ ñieàu naøy trong quyeån The Structure of Scientific Revolution, n.x.b. University of Chicago Press).
Töùc laø, con ngöôøi khoâng coøn khaû naêng tieáp caän thöïc taïi nhö chính noù laø, trong toaøn dieän vaø trong moái quan heä vôùi toaøn theå : theá giôùi maø trong ñoù con ngöôøi soáng bò thu heïp, bò bieán maøu..., nhöng vì voâ minh (danh töø nhaø Phaät), hay vì khoâng yù thöùc ñöôïc nhö vaäy, neân con ngöôøi cho ñoù laø thöïc taïi, gaùn cho noù ñuû loaïi yù nghóa vaø giaù trò, gaùn cho moãi söï moãi vaät moät baûn theå (logos), roài baùm giöõ vaøo ñoù vôùi ñuû thöù tình caûm vaø xaây döïng lyù leõ cho söï hieän höõu cuûa mình, töùc xaây döïng caùi goïi laø baûn theå, hay 'tieåu ngaõ', ñaày aûo moäng cuûa mình. Ñeán ñaây chaéc haún moïi ngöôøi ñeàu coù theå hieåu ñöôïc taïi sao Ñöùc Phaät keâu goïi moïi ngöôøi haõy 'dieät' boû caùi 'ngaõ' vaø theá giôùi aûo aûnh do thoùi quen 'taäp' thaønh naøy, vì ñoù laø nguoàn goác cuûa 'khoå' ñau, ñeå giaûi phoùng chính mình, haàu coù theå ñaït ñeán kieán thöùc chaân thöïc ('ñaïo') treân 'thöïc taïi luoân soáng ñoäng vaø maõi maõi ñang trôû thaønh'.
Ngaøy nay, khoâng ít nhöõng nhaø khoa hoïc ñaõ yù thöùc raèng : caùi bieát thuaän lyù khoa hoïc khoâng phaûi laø caùi bieát duy nhaát, neân cuõng khoâng theå laø caùi bieát toaøn dieän, töùc cuõng khoâng theå laø caùi bieát chaân thöïc. Ñuùng vaäy. Nhöng, cuõng khoâng theå coù caùi bieát chaân thöïc vaø toaøn dieän neáu khoâng coù caùi bieát thuaän lyù khoa hoïc.
III. Höôùng tìm vaø ñoái töôïng nghieân cöùu.
Noùi ñeán tìm toøi nghieân cöùu cuõng laø noùi ñeán oùc toø moø thaéc maéc. Maø nguoàn goác cuûa thaéc maéc chính laø oùc nghi ngôø, daùm ñaët caâu hoûi treân caû nhöõng gì maø thoùi thöôøng, cuûa soá ñoâng hay cuûa chính mình, cho laø hieån nhieân, chaân lyù. Ngaén goïn, khaùc vôùi caùc 'toân giaùo thaàn khaûi' (religion) cho raèng nguoàn goác cuûa söï bieát laø ñöùc tin, khoa hoïc cho raèng nguoàn goác ñoù chính laø söï nghi ngôø. Vaø Kinh 'Ñaïi Nghi Tình' cuûa nhaø Phaät cuõng noùi : "nghi lôùn, giaùc ngoä lôùn; nghi nhoû, giaùc ngoä nhoû; khoâng nghi, khoâng giaùc ngoä"(2). Vaø chính Ñöùc Phaät cuõng haèng löu yù ñeä töû cuûa Ngaøi haõy luoân xaùc nghieäm thöïc teá moïi ñieàu Ngaøi noùi, ñeå khoâng coøn nghi ngôø gì nöõa, chöù ñöøng tin nôi chuùng chæ vì caû neå ñaïo ñöùc cuûa Ngaøi.
Khoâng phaûi chæ khuyeân, maø Ñöùc Phaät coøn taïo ñieàu kieän ñeå moãi ngöôøi giöõ ñöôïc oùc nghi ngôø vaø tinh thaàn töï do phaùn xeùt, baèng caùch khoâng traû lôøi, hoaëc khoâng ñöa ra caâu traû lôøi xaùc ñònh, veà nhöõng caâu hoûi lieân heä ñeán nhöõng vaán ñeà tröøu töôïng, nhö caùc caâu hoûi veà 'Nieát baøn', veà nguoàn goác cuûa vuõ truï chaúng haïn, vì yù thöùc raèng nhöõng caâu traû lôøi xaùc ñònh thöôøng chæ taïo nôi ngöôøi nghe moät loaïi ñöùc tin. Ñöùc Phaät chæ truyeàn ñaït moät phöông phaùp, hay moät con ñöôøng, theo ñoù moãi ngöôøi coù theå töï tieán ñaït ñeán 'nieát baøn' baèng chöùng nghieäm thöïc teá. Vì vaäy, trong Phaät giaùo, cuõng nhö trong khoa hoïc, khoâng coù maëc khaûi (reùveùlation), khoâng coù nhöõng lôøi noùi coù giaù trò tuyeät ñoái, cuõng khoâng coù nhöõng ñöùc tin khoâng theå kieåm nghieäm ñöôïc. Phaät giaùo khoâng phaûi laø moät 'toân giaùo thaàn khaûi'.
Thöïc ra, ngöôøi ta chæ noùi 'tin' ñoái vôùi nhöõng gì coøn mô hoà, khoâng bieát chaéc; khoâng ai noùi 'tin' nôi söï hieän höõu cuûa Maët Trôøi, chaúng haïn, vì ñoù laø thöïc taïi hieån nhieân maø, ai ai cuõng soáng vôùi aùnh saùng vaø söùc noùng cuûa noù, vaø ai ai cuõng coù theå kieåm nghieäm ñöôïc baèng phöông phaùp thöïc nghieäm khoa hoïc. Coù theå noùi raèng : caùi gì coù thöïc ñeàu coù theå ñöôïc ñaët thaønh ñoái töôïng nghieân cöùu khoa hoïc, töùc laø ñeàu coù theå nhaän bieát ñöôïc baèng trí ('trí tri', duø khoâng toaøn dieän); ngöôïc laïi, caùi gì khoâng theå nhaän bieát ñöôïc baèng trí, thì chaéc chaén noù khoâng coù thöïc. Vaø moïi vieäc nghieân cöùu, vì ñeàu phaûi baét ñaàu töø choã xaùc ñònh ñoái töôïng, neân cuõng phaûi baét ñaàu töø choã phaân bieät ('caùch vaät') caùi coù thöïc vôùi caùi khoâng coù thöïc (hay chæ laø khaùi nieäm do con ngöôøi taïo ra).
Ví duï nhö : Thieân Chuùa - xuaát phaùt töø quan nieäm cho raèng "coù moät ñaáng thaàn ñaõ taïo ra vuõ truï vaïn vaät, vaø taïo ra con ngöôøi theo hình aûnh cuûa thaàn" (theùomorphisme), Thaàn Taûn Vieân cuûa nuùi Ba Vì - xuaát phaùt töø quan nieäm cho raèng "chính con ngöôøi taïo ra caùc thaàn theo hình aûnh cuûa mình" (anthropomorphisme), tuy ñeàu do con ngöôøi quan nieäm neân, nhöng caû hai ñeàu laø khaùi nieäm tröøu töôïng khoâng kieåm nghieäm ñöôïc, neân cuõng khoâng theå laø ñoái töôïng cuûa tö duy thöïc nghieäm khoa hoïc. Ñoái vôùi caùc ñoái töôïng loaïi naøy coù theå giöõ thaùi ñoä, nhö Khoång Töû ñaõ laøm : kính nhi vieãn chi. Nhöng nieàm tin cuûa moät soá ngöôøi nôi Thieân Chuùa naøy, vaø aûnh höôûng cuûa noù treân caùch soáng vaø caùch suy nghó cuûa soá ngöôøi ñoù, laø coù thöïc, khoâng theå phuû nhaän ñöôïc. Cuõng theá, nuùi Ba Vì vaø soâng Toâ Lòch trong caûm nhaän cuûa ngöôøi Vieät, khaùc vôùi nuùi soâng theo ñòa lyù hoïc vaø vaät theå hoïc, cuõng laø thöïc taïi kieåm nghieäm ñöôïc, töùc laø coù theå nhaän bieát ñöôïc baèng lyù trí.
Cuõng caàn phaân bieät nhöõng gì thuoäc theá giôùi töï nhieân (la nature) vôùi nhöõng gì do con ngöôøi taïo ra, coøn goïi laø nhöõng ñònh cheá nhaân vaên vaø xaõ hoäi (la culture). Ñaøn oâng vaø ñaøn baø, chaúng haïn, laø thuoäc töï nhieân, nhöng vôï vaø choàng (gia ñình) laø nhöõng ñònh cheá nhaân xaõ. Chính con ngöôøi taïo ra nhöõng ñònh cheá naøy ñeå ñieàu hoøa cuoäc soáng xaõ hoäi; vaø, qua ñoù, con nguôøi ñöôïc giaûi phoùng daàn khoûi baûn naêng thuù taùnh töï nhieân cuûa mình, ñeå ngaøy caøng ngöôøi hôn (tuy cuõng coù nhöõng ñònh cheá laøm cho con ngöôøi trôû thaønh noâ leä). Nhö, ôû ñaâu ñoù (hình nhö trong quyeån Fondement du pouvoir de jugement) Emmanuel Kant coù vieát, ñaïi theå nhö : con ngöôøi baét ñaàu phaùt trieån khi bieát töï taïo ra nhöõng chuaån möïc (ñeå xaùc ñònh söï vaät) vaø nhöõng giaù trò (ñeå toå chöùc cuoäc soáng chung xaõ hoäi).
Theo tinh thaàn Phaät giaùo, vaø theo tinh thaàn khoa hoïc ngaøy nay, caâu treân caàn phaûi ñöôïc theâm raèng : nhöng khoâng phaûi nhöõng chuaån möïc vaø nhöõng giaù trò laø quan troïng, laïi caøng khoâng phaûi laø nhöõng chuaån möïc vaø nhöõng giaù trò maø Phaät, hay Khoång, hay Gieâsu... ñaõ ñöa ra caùch ñaây 20 hoaëc 25 theá kyû, ñieàu quan troïng chính laø khaû naêng nôi con ngöôøi; maø nhôø ñoù con ngöôøi cuûa moãi thôøi ñaïi coù theå taïo ra nhöõng chuaån möïc vaø nhöõng giaù trò ñeå toå chöùc cuoäc soáng cuûa mình, theå theo nhöõng ñieàu kieän cuûa thôøi caûnh vaø cuûa trình ñoä tieán hoùa. Töông töï nhö vaäy : khoâng phaûi nhöõng khaùm phaù cuûa ngöôøi xöa laø quan troïng, nhöng chính nhöõng phöông phaùp khaûo cöùu maø nhôø ñoù ngöôøi xöa khaùm phaù ñöôïc nhöõng ñieàu môùi meõ môùi laø ñieàu ñaùng hoïc. Caùch hoïc naøy ñuùng cho caû giôùi nghieân cöùu khoa hoïc vaø giôùi nhöõng ngöôøi hoïc Phaät.
Khi ñoái töôïng nghieân cöùu ñöôïc xaùc ñònh, moïi coâng trình tìm toøi nghieân cöùu ñeàu coù ñieåm khôûi ñaàu ôû choã ñaët nghi vaán. Ví duï nhö khi coï xaùt maïnh hai thanh goã khoâ, löûa seõ chaùy leân. Laøm ñi laøm laïi nhieàu laàn, keát quaû ñeàu nhö theá caû. Ñeå tìm hieåu löûa naøy töø ñaâu maø coù, ñaïi theå, coù hai caùch ñaët nghi vaán :
1/ coù leõ löûa töø trôøi xuoáng, hay töø ñaâu ñoù ôû beân ngoaøi ñeán, vaø
2/ chaéc haún ñaõ coù saün trong goã, chæ caàn xaùt maïnh (thöïc hieän moät soá ñieàu kieän) thì löûa seõ buøng leân.
Hai caùch ñaët nghi vaán treân daãn ngöôøi nghieân cöùu theo hai höôùng khaùc nhau, caùch xa vaïn daäm. Caùch thöù hai laø caùch cuûa phöông phaùp khoa hoïc. Maø cuõng laø caùch cuûa Phaät phaùp.
Thieàn sö Khuoâng Vieät, ñôøi Ñinh vaø Tieàn Leâ, tröôùc khi cheát, ñaõ ñeå laïi cho caùc ñeä töû cuûa oâng vaø cho caùc ñôøi sau moät baøi keä thò tòch, trong ñoù coù maáy caâu, nhö sau :
Dòch :Moäc trung nguyeân höõu hoûa.
Nguyeân hoûa phuïc hoaøn sinh.
Nhöôïc thò moäc voâ hoûa.
Toaøn toaïi haø do manh.
(Thô vaên Lyù Traàn, taäp I)Ñuùng ra, thieàn sö Khuoâng Vieät muoán möôïn hình aûnh "löûa coù saün trong caây" ñeå noùi :Löûa voán saün trong caây.
Neân khi löûa laïi ñaày.
Neáu trong caây khoâng löûa.
Xaùt maõi löûa chaúng baøy.
(PTH)Neân chæ caàn giöõ söï yeân tænh cuûa taâm mình, cho ñeán khi khoâng coøn bò khuaáy ñoäng bôûi tham saân si vaø phieàn naõo khaùc, thì chaân lyù, Phaät, Nieát Baøn... seõ töï hieån loä, cuõng nhö chæ caàn coï xaùt caây ñeán moät ñoä noùng naøo ñoù thì löûa töï phaùt sinh. Nhöng qua ñoù cuõng thaáy ñöôïc söï truøng hôïp trong caùch ñaët nghi vaán cuûa Phaät phaùp vaø cuûa phöông phaùp khoa hoïc. Vôùi caùch ñaët nghi vaán naøy, vaø ñeå trau gioài khaû naêng tieáp caän thöïc taïi, ngöôøi hoïc Phaät vaø nhaø khoa hoïc, caû hai, ñeàu raát deø daët ñoái vôùi moïi tín ñieàu, moïi chuû nghóa (ismes), nhaát laø ñoái vôùi loaïi ngöôøi "sieâu phaøm vöôït theá" luoân coù saün nhöõng traû lôøi khaúng ñònh tröôùc khi bieát caâu hoûi laø gì.Chaân lyù saün trong ta.
Trong taâm coù Buït Ñaø.
Nieát Baøn trong coûi soáng.
Khoâng theá. Tìm ñaâu ra!
(PTH)IV. Caùi nhìn neàn taûng.
Ngaøy nay, nhieàu ngöôøi ñaõ thaáy : Khoâng phaûi khoa hoïc taïo ra phöông phaùp, maø chính phöông phaùp taïo ra khoa hoïc, vaø haàu nhö baát cöù ai ñaõ qua hai naêm ñaàu ñaïi hoïc ñeàu coù hoïc qua 'tri thöùc luaän'. Phöông phaùp luaän naøy, thöïc ra, cuõng laø keát quaû thaønh töïu ñöôïc cuûa con ngöôøi. Vaø caâu hoûi ñöôïc ñaët ra laø : Do ñaâu maø nhöõng nhaø khoa hoïc ñaõ thaønh töïu ñöôïc keát quaû nhö vaäy ? Thöa : Coù moät caùi nhìn neàn taûng. Caùi nhìn naøy xuaát phaùt töø söï thöïc hieån nhieân : Caùi gì coù thöïc ñeàu coù nhöõng nguyeân nhaân (cuõng coù thöïc) taïo ra noù. Vaø coù theå khaúng ñònh raèng : caùi nhìn neàn taûng cuûa tö duy thöïc nghieäm khoa hoïc laø caùi nhìn theo tinh thaàn cuûa thuyeát nhaân quaû (3). Giai thoaïi cuûa 'laøng khoa hoïc', döôùi ñaây, cho thaáy ñieàu naøy.
Töø thôøi cuûa Galileùe, ôû Y Ù ñaõ coù duøng bôm (pompe aø piston) ñeå ñem nöôùc gieáng leân. Nhöng bôm naøy khoâng theå laáy ñöôïc nöôùc töø maët nöôùc thaáp hôn 10,33 meùt. Suy nghó veà söï kieän naøy, Galileùe ñaõ ñöa ra nhieàu giaûi thích nhöng taát caû ñeàu sai. Cuøng thôøi naøy, xuaát phaùt töø ñöùc tin veà nhöõng söùc maïnh cuûa töï nhieân do nhöõng taùc nhaân voâ hình naøo ñoù taïo ra, moät soá ngöôøi ñöa ra giaûi thích cho raèng : vì baûn tính cuûa noù, thieân nhieân 'gheùt khoaûng khoâng' (horreur du vide), neân ñaåy nöôùc traøn leân ñeå laáp ñaày khoaûng troáng ñöôïc taïo ra khi piston ñöôïc keùo leân (thuyeát 'huyeàn nhieäm'). Sau Galileùe, hoïc troø oâng laø Torricelli ñöa ra giaûi thích môùi, laäp luaän raèng : Quaû Ñaát naèm trong baàu khí quyeån, vaø chính söùc naëng cuûa coät khoâng khí ñeø treân maët ñaát, treân maët nöôùc gieáng, taïo moät söùc eùp ñaåy nöôùc leân trong thaân cuûa bôm khi piston ñöôïc keùo leân. Töø laäp luaän naøy Torricelli giaû thuyeát raèng : beà cao toái ña cuûa coät nöôùc ñöôïc ñaåy leân phaûi töông öùng vôùi söùc naëng cuûa coät khoâng khí ñeø treân maët nöôùc. Giaû thuyeát naøy khoâng kieåm nghieäm ñöôïc moät caùch tröïc tieáp, vaø Torricelli ñaõ kieåm nghieäm moät caùch giaùn tieáp.
Torricelli nghó raèng : neáu giaû thuyeát cuûa oâng laø ñuùng, thì aùp löïc cuûa khoâng khí cuõng coù khaû naêng laøm daâng moät coät thuûy ngaân töông öùng ngaén hôn; vaø vì troïng löôïng thuûy ngaân khoaûng 14 laàn lôùn hôn troïng löôïng cuûa nöôùc, thì beà cao cuûa coät thuûy ngaân phaûi baèng 10,33 meùt chia cho 14, töùc khoaûng 76 cm; vaø oâng thöû nghieäm giaû thuyeát naøy. Maët nöôùc gieáng ñöôïc thay theá baèng moät chaäu môû ñöïng thuûy ngaân, thaân cuûa oáng bôm ñöôïc thay theá baèng moät oáng nghieäm thuûy tinh, daøi 1 meùt vaø kín moät ñaàu. OÂng cho thuûy ngaân vaøo ñaày oáng vaø bòt laïi baèng moät ngoùn tay. OÂng laät ngöôïc oáng vaø ñeå ñaàu môû cuûa oáng trong chaäu thuûy ngaân vaø ruùt ngoùn tay ra. Coät thuûy ngaân truït xuoáng vaø döøng laïi ôû ñoä cao khoaûng 76 cm, nhö ñaõ döï tính. Giaû thuyeát cuûa Torricelli ñöôïc chöùng nghieäm. Nhöng nhöõng ngöôøi theo thuyeát 'huyeàn nhieäm' noùi treân vaãn phaûn baùc, vaø cho raèng coù moät söùc maïnh voâ hình, kieåu nhö moät sôïi daây voâ hình, treo coät thuûy ngaân trong oáng nghieäm.
Pascal muoán chöùng nghieäm laïi giaû thuyeát cuûa Torricelli. OÂng laäp luaän : neáu coät thuûy ngaân trong oáng nghieäm laø ñoái troïng cuûa coät khoâng khí ñeø treân maët thuûy ngaân ngoaøi chaäu, thì coät thuûy ngaân phaûi thaáp hôn neáu thí nghieäm naøy ñöôïc thöïc hieän treân nuùi cao, vì treân nuùi coät khoâng khí ngaén hôn. Vaø theo yeâu caàu cuûa Pascal, Peùrier thöû nghieäm laïi cuøng luùc ôû hai cao ñoä khaùc nhau : moät ôû döôùi chaân nuùi Puy-de-Doâme (Phaùp), vaø moät treân nuùi, ôû cao ñoä 1.600 m. Peùrier ghi nhaän raèng : ôû treân nuùi coät thuûy ngaân thaáp hôn 7,5 cm, so vôùi coät thuûy ngaân ôû chaân nuùi vaãn laø 76 cm. Vôùi keát quaû kieåm nghieäm ñöôïc naøy, Pascal vaø Peùrier coù theå khaúng ñònh raèng khoâng coù chuyeän 'gheùt khoaûng khoâng' trong vieäc naøy caû, vì khoâng leõ thieân nhieân ôû döôùi nuùi 'gheùt khoaûng khoâng' nhieàu hôn thieân nhieân treân nuùi. Chuyeän khoù tin nhöng coù thaät ! Nhöõng ngöôøi theo thuyeát 'huyeàn nhieäm', döïa treân keát quaû kieåm nghieäm ñöôïc bôûi Peùrier, ñöa ra giaûi thích boå tuùc : söï "gheùt khoaûng khoâng" giaûm, khi cao ñoä taêng. Pascal ñeà nghò moät thöû nghieäm môùi. Laàn naøy oâng bôm moät quaû boùng caêng phaân nöûa vaø coät kín ôû döôùi chaân nuùi, khi ñem leân ñænh nuùi, quaû boùng caêng ñaày. Ñeán ñaây, thuyeát 'gheùt khoaûng khoâng' môùi chòu heát lyù.
Trong noå löïc ñi tìm lyù leõ ñeå giaûi thích söï vieäc, Pascal vaø Torricelli, trong giai thoaïi ghi treân, ñaõ nghó vaø laøm vôùi caùi nhìn nhaân quaû. T. Hobbes, trong Leùviathan, vieát : "Lyù leõ khoâng laø moät khaû naêng töï nhieân nôi con ngöôøi; (...) noù khôûi söï döïa theo qui luaät neàn taûng cuûa quan heä nhaân quaû (4). Vaø trong quan heä nhaân quaû, söï coù maët cuûa moät ñaáng sieâu nhieân naøo ñoù khoâng coøn caàn thieát nöõa. - thôøi kyø chöa khai hoùa, con ngöôøi chöa bieát dieãn giaûi nhöõng hieän töôïng nhaän ñöôïc bôûi giaùc quan theo caùi nhìn nhaân quaû, nhöng theo ñöùc tin nôi söï phaùn quyeát cuûa nhöõng ñaáng sieâu nhieân ñaày quyeàn naêng naøo ñoù, hoaëc theo nhöõng ñònh cheá nhaân xaõ qui ñònh quan heä giöõa nhöõng thaønh vieân cuûa xaõ theå coäng ñoàng.
Trongquyeån Reine Rechtslehre (ñöôïc dòch ra gaàn 20 thöù tieáng, töø AÂu sang AÙ), Hans Kelsen nhaän ñònh : "Tö töôûng nhaân quaû coù leõ xa laï vôùi ñaàu oùc cuûa ngöôøi chöa khai hoùa vaø noù chæ xuaát hieän ôû moät thôøi kyø vaên minh tieán boä hôn. Vaäy noù khoâng phaûi laø baåm sinh, nhö ngöôøi ta ñaõ töøng nghó töôûng."
"Khi con ngöôøi chöa khai hoùa caûm thaáy caàn giaûi thích nhöõng hieän töôïng tö nhieän, hoï cho ñoù laø nhöõng ban thöôûng hoaëc nhöõng tröøng phaït, tuøy theo nhöõng hieän töôïng ñoù coù ích hay coù haïi cho hoï. (...) Söï dieãn giaûi nhö theá veà töï nhieân, thaät vaäy, khoâng phaûi laø nhaân quaû, nhöng coù tính qui cheá, döïa treân qui ñònh xaõ hoäi veà söï 'töôûng thöôûng' ."(5)
Trong laõnh vöïc töï nhieân, quan heä nhaân quaû dieãn ra caùch tröïc tieáp : khi bò nung noùng, thanh saét daøi ra; ngöôïc laïi, trong laõnh vöïc nhaân vaên vaø xaõ hoäi, thì luoân luoân coù söï tham döï cuûa yeáu toá con ngöôøi. Vì vaäy, cuõng baèng caùi nhìn vaø nguyeân taéc nhaân quaû, caùc ngaønh xaõ hoäi hoïc, nhaân vaên hoïc, chuûng toäc hoïc, söû hoïc, taâm lyù hoïc v.v... tìm hieåu caù tính con ngöôøi vaø ñaëc tính xaõ hoäi, nhöng vôùi phöông caùch khaùc. Trong ñaïo ñöùc hoïc, luaân lyù hoïc vaø luaät hoïc (hay phaùp cheá hoïc) nguyeân taéc nhaân quaû ñöôïc bieán caûi thaønh 'nguyeân taéc qui heä' (principe d'imputation), thí duï nhö : "moät ngöôøi phaïm toäi, phaûi bò tröøng trò", "moät ngöôøi khoâng thanh toaùn heát nôï, phaûi chòu söï cöôõng haønh treân taøi saûn"; caùch toång quaùt "moät hình phaït seõ phaûi ñöôïc thi haønh, khi moät haønh vi baát chaùnh (baát hôïp phaùp) töông öùng ñaõ phaïm phaûi".
'Nguyeân taéc qui heä' cuõng thieát laäp moái töông quan giöõa hai söï vieäc, nhöng ñaây khoâng phaûi laø töông quan nhaân quaû cuûa theá giôùi töï nhieân : söï phaïm toäi khoâng phaûi laø nguyeân nhaân cuûa söï tröøng trò, vaø hình phaït khoâng phaûi laø haäu quaû cuûa haønh vi baát chính. - ñaây, moái quan heä ñöôïc thieát laäp bôûi nhöõng qui ñònh hoaøn toaøn do con ngöôøi laøm ra, ñeå ñieàu hoøa cuoäc soáng xaõ hoäi vaø ñöôïc goïi laø : phong tuïc, luaät phaùp, quyeát aùn, quyeát nghò haønh chính v.v... Theâm nöõa, neáu nhöõng maét xích nhaân quaû cuûa luaät töï nhieân noái tieáp nhau truøng truøng ñieäp ñieäp, taïo thaønh chuoåi keùo daøi ñeán voâ taän, chuoåi töông quan 'qui heä' chæ coù hai maét xích : vieäc laøm toát ñöôïc qui heä vôùi söï tri ôn, toäi loãi vôùi tröøng phaït, aên caép vôùi bò giam; moät nguyeân nhaân ñöa ñeán moät heä quaû, vaø caû hai ñeàu laø ñieåm cuøng (ñaàu vaø cuoái) cuûa töông quan qui heä. Töùc laø : khi söï tröøng phaït ñaõ xong thì toäi loãi ñöôïc xoùa, khi haïn giam ñaõ maõn thì toäi aên caép khoâng coøn; nhöng nhaát ñònh laø : "Ôn (oaùn) coù ñaàu, oan (nôï) coù chuû", "Coù toäi thì phaûi ñeàn, coù nôï thì phaûi traû", "Ai laøm naáy chòu, ai coät naáy gôõ", chöù khoâng theå khaùc ñöôïc.
Nguyeân taéc cuûa quan heä nhaân quaû laø : Caùi gì coù thöïc ñeàu coù nhöõng nguyeân nhaân (cuõng coù thöïc) taïo ra noù. Nhöõng nguyeân nhaân naøy coù theå ñöôïc phaân thaønh hai loaïi, taïo thaønh hai thöù quan heä khaùc nhau :
1/ quan heä tröôùc sau (traûi trong thôøi gian) vaø
2/ quan heä ñoàng thôøi (traûi trong khoâng gian, ôû moãi thôøi ñieåm hieän taïi).
Neáu A laø moät thöïc taïi, thì ôû moãi thôøi ñieåm (tn) A ñöôïc taïo thaønh bôûi (=) chính A tröôùc ñoù (ôû thôøi ñieåm tn-1), keát hôïp vôùi (#) nhöõng taùc ñoäng cuûa quan heä ñoàng thôøi vôùi moâi tröôøng (haøm f(m) ôû thôøi ñieåm tn ñoù); vaø, ôû möùc ñoä con ngöôøi, coøn coù taùc ñoäng cuûa moâi tröôøng xaõ hoäi (haøm f(h) ôû thôøi ñieåm tn ñoù) cuøng vôùi taùc ñoäng cuûa yù chí vaø naêng löïc cuûa con ngöôøi (Ng.) ñöông thôøi (tn). Vaäy quan heä nhaân quaû coù theå ñöôïc vieát döôùi daïng phöông trình, nhö sau :Coù nhieàu ñieàu caàn löu yù nôi hai taùc toá xaõ hoäi(f(h)) vaø con ngöôøi (Ng.) vaø nôi kieåu keát hôïp (#), nhöng tröôùc maét, theo loâ-gích cuûa phöông trình naøy, chæ trong nhöõng ñieàu kieän raát ñaëc bieät môùi coù xaûy ra hai tröôøng hôïp : 'A ôû thôøi ñieåm sau', hoaëc laø baûn sao, hoaëc laø phuû ñònh, cuûa ' A ôû thôøi ñieåm tröôùc'. Töùc laø, phöông trình naøy chaúng nhöõng khoâng loaïi tröø, maø coøn bao haøm caû 'loâ-gích hình thöùc' - A chæ coù theå hoaëc laø A, hoaëc laø Khoâng-A, theo 'caùi nhìn saùng taïo' truyeàn thoáng cuûa caùc toân giaùo thaàn khaûi - vaø 'loâ-gích phuû ñònh' cuûa bieän chöùng phaùp Hegel. Trong ñieàu kieän thoâng thöôøng, 'A ôû moãi thôøi ñieåm' ñeàu vöøa laø keá thöøa vöøa laø bieán thieân cuûa chính 'A ôû thôøi ñieåm tröôùc'. Vì laø keá thöøa neân coù 'söû tính', vaø vì laø bieán thieân neân coù 'tieán trình'. Noùi caùch khaùc : Caùi gì coù thöïc ñeàu coù söû tính vaø ñeàu laø moät böôùc trong tieán trình maõi maõi ñang trôû thaønh. Vì vaäy, tö duy khoa hoïc cuõng laø tö duy vôùi 'caùi nhìn tieán trình' vaø theo 'loâ-gích söû quan'.Atn = Atn-1 # f (mtn) # f (htn) # Ng.tnSöû tính vaø tieán trình trôû thaønh cuõng laø thöïc taïi khaùch quan, neân cuõng coù theå nhaän bieát ñöôïc baèng trí. Chæ coøn hai ñieåm caàn löu yù :
1/ tieán trình trôû thaønh khoâng phaûi chæ coù moät chieàu ñi leân, khoâng phaûi cöù laø caùi sau (môùi) thì nhaát ñònh phaûi toát hôn caùi tröôùc (cuõ), vaø
2/ thoâng thöôøng bieán thieân laø tieäm tieán, chöù khoâng nhaát ñònh phaûi laø ñoät bieán, taát caû ñeàu tuøy nôi nhöõng ñieàu kieän ñaëc thuø cuûa hoaøn caûnh.
Cho neân :
1/ quan ñieåm 'phaù töùc laø xaây' laø hoaøn toaøn duy töôûng (ideùaliste), vaø
2/ 'laøm caùch maïng' (ñoät bieán) khoâng phaûi laø caùch duy nhaát, coøn coù caùch khaùc laø caûi thieän lieân tuïc (tieäm tieán, hay 'dieãn tieán hoøa bình'). Noùi caùch khaùc, hieän ñaïi hoùa, hay thôøi ñaïi hoùa, laø söï bieán thieân töï nhieân cuûa söï soáng. Nhöng ñeå "thaêng hoa moät caùch lieân tuïc" baûn saéc ñaëc thuø cuûa neàn vaên hoùa - vaên minh Vieät Nam thì phaûi coù yù chí vaø naêng löïc cuûa ngöôøi Vieät, trong vieäc ñònh höôùng ñi leân (thaêng hoa) cho coâng cuoäc hieän ñaïi hoùa vaø hoùa giaûi moïi khaéc nghieät cuûa ñieàu kieän, haàu traùnh daãn tôùi tình traïng cöïc ñoan, hay traùnh daãn tôùi caùch maïng ñoå vôõ.Maáy ñieåm gaëp gôõ neàn taûng giöõa khoa hoïc vaø Phaät giaùo, vieát treân, thöïc ra khoâng xa laï gì vôùi caùc neàn taûng tö töôûng cuûa vaên hoùa Vieät Nam. Treân ñaây chæ laø moät caùch dieãn ñaït theo hoaøn caûnh môùi maø thoâi Ñieàu naøy ñuû cho thaáy moät caùch toång quaùt : Coù söï gaëp gôõ giöõa neàn taûng cuûa vaên hoùa Vieät Nam vôùi neàn taûng cuûa tö duy khoa hoïc hieän ñaïi. Gia saûn vaên hoùa naøy vaãn coøn ñoù, trong moãi ngöôøi Vieät Nam, vaø luoân luoân coù theå vaän duïng ñöôïc. Nhöng cuõng caàn xeùt ñeán moät vaøi ñieåm khaùc bieät neàn taûng.
V. Phöông phaùp 'phuû ñònh thöïc söï' vaø 'caùi nhìn' neàn taûng cuûa Phaät giaùo.
Kieán thöùc khoa hoïc vaãn khoâng ngöøng phaùt trieån, vaø phaùt trieån ngaøy caøng nhanh, nhaát laø vôùi caùc ngaønh khoa hoïc môùi ñi saâu maõi vaøo caùc laõnh vöïc tri thöùc, taâm lyù vaø tinh thaàn. Vaø töø thôøi ñaïi cuûa Einstein ñeán nay, khoâng ít nhöõng nhaø khoa hoïc ñaõ yù thöùc raèng khoâng theå coù söï quan saùt khoa hoïc hoaøn toaøn khaùch quan. Nhöng keït ôû choã laø, neáu cöù theo truyeàn thoáng Taây phöông, khi söï hieän höõu moät theá giôùi thöïc söï khaùch quan bò nghi ngôø, ngöôøi ta chæ coøn giaûi phaùp duy nhaát laø quay veà baùm vaøo theá giôùi chuû quan, vaø cho raèng taát caû ñeàu döïa treân chuû theå tính cuûa moãi caù nhaân, cho raèng moãi ngöôøi chæ nhaän bieát ñoái töôïng theo tö duy cuûa mình, hay cho raèng theá giôùi laø caùi do chính moãi ngöôøi taïo ra trong ñaàu.
Kieåu löïa choïn 'hoaëc caùi naøy thì khoâng caùi kia, hoaëc caùi kia thì khoâng caùi naøy' (nguyeân taéc 'khoâng theå coù caùi thöù ba - tiers exclus' cuûa Aristote) neâu treân cho thaáy ñaëc tính cuûa phuû ñònh trong heä thoáng lyù luaän 'nhò phaân ñoái laäp' (hay nhò ñoái - dualisme) laø neàn taûng cuûa truyeàn thoáng Taây phöông. - ñaây, phuû nhaän caùi naøy coù nghóa laø gaàn nhö ñöông nhieân xaùc nhaän caùi kia. Nhö khi noùi 'khoâng laø A', thì aét 'haún phaûi laø B' (ñoái laäp vôùi A), 'khoâng höõu' thì aét 'haún phaûi laø taû'. Hay nhö khi Nietzsche 'khai töû' Thieân Chuùa, hay, moät caùch toång quaùt hôn, phuû nhaän töø neàn taûng thuyeát taát ñònh Taây phöông, thì lieàn bò ñaùnh giaù laø coå vuõ cho chuû nghóa hö voâ (nihilisme); cuõng theá : khoâng coäng saûn, thì aét phaûi laø tö baûn, hoaëc ngöôïc laïi. Töùc laø, trong heä thoáng lyù luaän nhò ñoái naøy khoâng coù daïng phuû ñònh thaät söï, vì moïi phuû ñònh ñeàu coù theå bò suy dieãn thaønh xaùc ñònh; vaø dó nhieân, phuû ñònh cuûa phuû ñònh cuõng laø xaùc ñònh (caùch lyù luaän naøy vaãn coøn aûnh höôûng maïnh trong caùch hieåu cuûa nhieàu ngöôøi veà 'phuû ñònh cuûa phuû ñònh' trong bieän chöùng phuû ñònh Hegel).
Caùch lyù luaän ñôn giaûn naøy chaéc chaén raát höõu hieäu trong vieäc nhaän bieát theá giôùi vaät chaát, nhöng noù gaëp phaûi giôùi haïn khi tieáp xuùc vôùi theá giôùi cuûa sinh vaät, vì töø baûn naêng ham soáng sôï cheát, sinh vaät luoân coù phaûn öùng theo töøng hoaøn caûnh. Coù nhieàu yeáu toá noäi sinh quyeát ñònh caùch phaûn öùng cuûa sinh vaät, vaø vì nhöõng yeáu toá noäi sinh naøy luoân luoân thay ñoåi, neân phaûn öùng cuõng luoân luoân thay ñoåi, khoâng theå vieát thaønh coâng thöùc ñöôïc. Nhö khi ñoái dieän vôùi moät haêm doïa, chaúng haïn. Trong nhöõng tröôøng hôïp thoâng thöôøng, töùc khoâng phaûi laø moät haêm doïa tuyeät ñoái, thì khoâng phaûi chæ coù 2 löïa choïn : hoaëc chieán ñaáu, hoaëc chaïy troán (la lutte ou la fuite, cuûa Lavoisier), nhöng raát coù theå sinh vaät seõ phaûi vöøa thích öùng vôùi hoaøn caûnh vöøa giöõ laáy baûn saéc cuûa noù. Coù theå caùi nhìn tuyeán tính (lineùaire) nhò phaân laø söùc maïnh neàn taûng cuûa heä thoáng lyù luaän Taây phöông, nhöng seõ khoâng theå traùnh ñöôïc sai laàm trong caùch hieåu vaø caùch dieãn giaûi, khi cuõng baèng caùi nhìn naøy maø ngöôøi Taây phöông tieáp caän vôùi caùc daïng phuû ñònh thöôøng gaëp trong Phaät giaùo : 'voâ thöôøng', 'voâ ngaõ', 'voâ sinh', 'voâ dieät', 'voâ nieäm', 'voâ sôû truù'...
Tö töôûng cuûa Phaät giaùo ñöôïc xaây döïng trong truyeàn thoáng lyù luaän AÁn ñoä, goàm 4 veá : coù; khoâng; vöøa coù, vöøa khoâng; khoâng coù, khoâng khoâng. - ñaây, khi noùi 'khoâng', khoâng coù nghóa laø 'coù', cuõng khoâng coù nghóa laø 'vöøa coù vöøa khoâng', cuõng khoâng coù nghóa laø 'vöøa khoâng coù vöøa khoâng khoâng' vaø cuõng khoâng phaûi laø caû 3 giaûi ñaùp naøy hôïp laïi. - ñaây 'khoâng' chæ coù nghóa laø 'khoâng', chöù khoâng theå suy dieãn roài gaùn cho noù moät trong 3 veá khaùc. Töùc laø, coù daïng phuû ñònh thöïc söï trong heä thoáng lyù luaän naøy. Neân khi moät ngöôøi hoïc Phaät noùi "toâi khoâng laø coäng saûn" thì chæ bieát ngöôøi ñoù khoâng laø coäng saûn, theá thoâi; chöù khoâng theå suy dieãn caùch giaûn löôïc cho raèng "aét haún ngöôøi ñoù theo chuû nghóa tö baûn", töùc "choáng coäng saûn", töùc ...; cuõng theá ñoái vôùi ai töï nhaän raèng "toâi khoâng theo chuû nghóa tö baûn". Phaät giaùo, vaø ngöôøi hoïc Phaät, khoâng soáng trong theá giôùi nhò ñoái, hoï soáng trong moät theá giôùi khaùc.
Khoâng ñi saâu theâm vaøo vaán ñeà thuaàn tuùy luaän lyù, nhöng moïi ngöôøi ñeàu coù theå nhaän thaáy raèng caùch löïa choïn khoâng khaùch quan thì chuû quan, neâu treân, khoâng giaûi quyeát ñöôïc gì caû. Vaø neáu muoán tieán ñaït trí tueä, caàn phaûi nhìn thaúng vaøo moái quan heä giöõa chuû theå vaø ñoái töôïng (khoâng haún laø khaùch theå, dó nhieân), vì caû hai ñeàu coù töông quan maät thieát laãn nhau (neáu khoâng coù caùi naøy thì cuõng seõ khoâng coù caùi kia), quaùn saùt noù töôøng taän, theo phöông phaùp nghieân cöùu nhö ñaõ noùi treân, ngoû haàu coù theå caûi thieän töøng böôùc moái quan heä ñoù.
Maø muoán quan saùt moái quan heä (quan heä noùi chung, nhöng ôû ñaây laø moái quan heä giöõa chuû theå vaø ñoái töôïng) thì, tröôùc heát, phaûi coù caùi nhìn bao truøm vaø dung chöùa, khoâng cöïc ñoan, khoâng phieán dieän (kieåu : 'nöûa caùi naøy coäng nöûa caùi kia'), chaáp nhaän söï hieän höõu troøn veïn cuûa caû 2 ('vöøa troïn caû caùi naøy, vöøa troïn caû caùi kia'). Keá ñeán, quan saùt tính chaát cuûa moái quan heä ñoù - theo truyeàn thoáng tö töôûng Ñoâng phöông, coù 4 loaïi quan heä : töông sinh, töông khaéc, töông thoâi (ñaåy nhau) vaø töông döõ (trôï nhau); quan saùt xem moái quan heä ñoù seõ taïo ra caùi gì (neáu khoâng coù quan heä, seõ khoâng coù gì ñöôïc taïo thaønh). Caùi ñöôïc taïo thaønh chaéc chaén seõ coù moät soá ñieåm chung vôùi 'caùi naøy' vaø moät soá ñieåm chung khaùc vôùi 'caùi kia', töùc laø : 'vöøa caùi naøy, vöøa caùi kia'; nhöng ñoàng thôøi noù cuõng laø moät thöïc theå môùi : 'khoâng laø caùi naøy cuõng khoâng laø caùi kia', töïa nhö ngöôøi con so vôùi cha meï vaäy. Ñeán ñaây ta thaáy tính troøn ñaày cuûa 'bieän chöùng phaùp Phaät giaùo', khaùc vôùi 'bieän chöùng phuû ñònh' Hegel. (6)
Ngaén goïn, theo loái lyù luaän nhò ñoái truyeàn thoáng Taây phöông, ngöôøi ta chia moïi söï thaønh hai khu vöïc : thuaän lyù (rationnel, laõnh vöïc cuûa khoa hoïc) vaø phi lyù (irrationnel, laõnh vöïc cuûa thaàn giaùo), ñoái khaùng vaø phuû ñònh nhau. Trong khi Phaät giaùo, coù trình baøy moïi hieän töôïng döôùi hai maët : 'lyù' (rationnel) vaø 'quan heä' (relationnel), nhöng chuùng khoâng ñoái khaùng loaïi tröø nhau vaø nhaát thieát phaûi ñöôïc thoáng hôïp trong caùi nhìn toaøn nguyeân, naém baét thöïc taïi treân toaøn theå cuûa noù. Khi noùi ñeán quan heä laø noùi ñeán söï ñoái ñaõi, caùch cö xöû vôùi nhau; vaø ôû trình ñoä con ngöôøi, vôùi lyù trí coù khaû naêng phaùn xeùt ñuùng sai cho caû ñoâi beân moïi phía, luaân lyù hay ñaïo lyù ñöôïc taïo neân töøng böôùc. Do ñoù quan ñieåm veà khoa hoïc kieåu cuûa R. Descartes vaø cuûa F. Bacon - ñaïi khaùi cho raèng : vì söï vaät ñöôïc thieát laäp theo phöông thöùc khoa hoïc, khoâng coù moät yù nghó luaân lyù naøo caû, neân khoa hoïc vöôït khoûi luaân lyù vaø coù theå ñi tôùi maõi, voâ giôùi haïn - ñöôïc khoa hoïc cuûa thôøi ñaïi xem laø coøn quaù giôùi haïn, caàn phaûi ñieàu chænh. Vaán ñeà luaân lyù hay ñaïo lyù cho khoa hoïc ñang ñöôïc ñaët ra (7).
Vôùi ngöôøi Ñoâng phöông, caùi nhìn nhaém vaøo moái quan heä giöõa Trôøi (hay tinh thaàn) vaø Ñaát (hay vaät chaát) chính laø caùi nhìn nhaém vaøo Ngöôøi, vì Ngöôøi ñöôïc sinh ra töø moái quan heä giöõa Trôøi vaø Ñaát, Ngöôøi bao goàm troïn caû Trôøi vaø troïn caû Ñaát nhöng ñoàng thôøi cuõng khaùc haún vôùi caû Trôøi laãn Ñaát. Cuõng vaäy, caùi nhìn nhaém vaøo moái quan heä giöõa Thaàn tính vaø Vaät tính cuõng chính laø caùi nhìn nhaém vaøo Nhaân tính. Maø moïi moái quan heä ñeàu luoân luoân coù theå caûi thieän ñöôïc (8), bôûi nhöõng taùc nhaân nhaäp cuoäc (khaùc vôùi trong cuoäc, vì trong cuoäc chöa haún laø nhaäp cuoäc). Vaø caûi thieän moái quan heä cuõng laø caûi thieän ñaëc tính cuûa caùi seõ ñöôïc taïo thaønh töø moái quan heä ñoù. Caûi thieän moái quan heä giöõa ngöôøi cha vaø ngöôøi meï töùc laø caûi thieän ñaëc tính cuûa ngöôøi con seõ ñöôïc sinh ra; caûi thieän moái quan heä, bò chi phoái bôûi kieán thöùc cuõ, giöõa caùi toâi chuû theå vôùi ñoái töôïng, cuõng laø caûi thieän ñaëc tính cuûa kieán thöùc môùi. Kieán thöùc môùi coù khi 'gioáng', coù khi 'khaùc', coù khi 'vöøa gioáng vöøa khaùc', maø cuõng coù khi 'khoâng gioáng khoâng khaùc' vôùi kieán thöùc cuõ, nhöng ñieàu naøy khoâng quan troïng. Quan troïng nhaát laø choã noù thöôøng xuyeân vaø lieân tuïc ñöôïc caûi thieän, so vôùi kieán thöùc cuõ. Nhôø theá, kieán thöùc môùi seõ ngaøy caøng nhieàu, töøng böôùc vöôït qua nhöõng kieán thöùc sai traùi, haïn heïp vaø phieán dieän cuûa ngaøy tröôùc; vaø, nhö ñaõ noùi treân, 'caùi bieát' noù qui ñònh 'caùi toâi', neân cuõng coù nghóa laø lieân tuïc phuû ñònh chính 'caùi toâi' cuûa ngaøy qua, maø cuï theå laø tính ích kyû caù nhaân, ñeå töøng böôùc tieán ñeán trình ñoä cuûa 'caùi toâi' ngaøy caøng môû roäng, ngaøy caøng troøn ñaày vaø chaân thaät hôn, haàu tieán ñaït ñeán 'caùi bieát' toaøn veïn vaø chaân thaät veà 'baûn theå chaân thaät', hay 'ñaïi ngaõ', cuûa vuõ truï.
Caàn phaân bieät caùch hieåu chöõ 'bieát' theo tinh thaàn Phaät giaùo vôùi caùch hieåu thuaàn lyù (hay trí thöùc) cuûa saùch vôû ngaøy nay. Theo caùch hieåu thöù hai, 'caùi bieát' phaân bieät vôùi 'caùi soáng', neân môùi coù söï kieän nghó moät ñaøng, noùi moät loái vaø laøm moät neûo. Trong khi, vôùi Phaät giaùo, 'bieát' coù nghóa laø thaåm thaáu vaøo thöïc tính cuûa thöïc taïi, vaø luoân luoân laø keát quaû thöïc chöùng cuûa baûn thaân; ôû ñaây khoâng coù söï phaân bieät giöõa 'caùi bieát' vaø 'caùi soáng', töùc laø coù söï thoáng nhaát thaân-khaåu-yù, hay nghó-noùi-laøm, vaø möùc ñoä thoáng nhaát naøy bieåu thò khoâng sai laïc trình ñoä thöïc chöùng cuûa moãi ngöôøi.
Muïc tieâu cuûa vieäc tieán ñaït ñeán 'caùi bieát' toaøn veïn vaø chaân thaät veà 'baûn theå chaân thaät' cuûa vuõ truï, ñoái vôùi ngöôøi hoïc Phaät, laø ñeå soáng nhö vaø soáng hoøa hôïp vôùi 'baûn theå chaân thaät' ñoù, cuõng laø ñeå trôû thaønh chính 'ñaïi ngaõ' cuûa vuõ truï; chöù khoâng phaûi ñeå chieâm ngöôõng, cuõng khoâng ñeå noùi vieát lung tung, taïo ñöùc tin khoâng thöïc soáng (aûo aûnh) nôi ngöôøi khaùc, nhöng trình baøy laïi phöông phaùp (hay con ñöôøng) ñeå ngöôøi khaùc coù theå theo ñoù töï chöùng nghieäm vaø töï theå hieän laáy. Cho neân, neáu 'baûn theå chaân thaät' cuûa vuõ truï ñöôïc ñònh nghóa laø Thieân Chuùa, thì ngöôøi ñaït ñeán 'caùi bieát' ñoù trôû thaønh chính Thieân Chuùa; cuõng vaäy neáu ñoù laø Chaân lyù, laø Ñaïo, laø Thieân ñeá, Thöôïng ñeá, hay oâng Trôøi (trong tö töôûng truyeàn thoáng Ñoâng AÙ), laø Nieát baøn, laø Phaät; hoaëc laø 'cuïc cöùt khoâ', laø 'chieác giaøy raùch'...
Ñeán ñaây ta thaáy 4 ñieåm tích cöïc cuûa Phaät phaùp :
1/ döïa treân neàn taûng thöïc nghieäm ('positif', theo caùch hieåu cuûa A. Comte),
2/ xaùc nhaän tieàm naêng saún coù trong moãi ngöôøi (xaùc nhaän baûn tính thieän),
3/ thöøa nhaän nôi moãi ngöôøi khaû naêng tieán ñaït vaø trôû thaønh 'baûn theå chaän thaät' (thöøa nhaän tính höôùng thieän), vaø
4/ môû cuûa cho söï tieán ñaït trí tueä, baèng caùch chæ ñöa ra phöông phaùp ñeå moãi ngöôøi töï chöùng nghieäm, töï thaønh töïu vaø töï theå hieän chính 'baûn theå chaân thaät' ñoù.
Caùi 'baûn theå chaân thaät' noùi treân chính laø caùi toaøn theå cuûa vuõ truï, ñöôïc caáu thaønh bôûi nhöõng thaønh phaàn cuûa noù vaø bôûi moái quan heä nhieàu chieàu giöõa nhöõng thaønh phaàn ñoù. Baûn theå naøy khoâng phaûi laø moät 'vaät töï thaân' vaø baát bieán. Theo tinh thaàn Phaät giaùo, khoâng theå quan nieäm ñöôïc söï hieän höõu cuûa moät 'linh hoàn' haèng höõu, cuõng nhö cuûa moät Thieân Chuùa toaøn naêng toaøn haûo vaø khaùc bieät haún vôùi ngöôøi, hay cuûa moät 'Ñaáng Saùng Taïo' (keøm vôùi caùc khaùi nieäm 'con ngöôøi laø taïo phaåm ñaõ hoaøn thaønh cuûa Thieân Chuùa', vôùi moät 'ngaøy saùng theá' vaø moät 'ngaøy taän theá'). Vì theá, Phaät giaùo bò gaùn cho laø 'voâ thaàn'.
Coù theå noùi raèng : trong khi toaøn boä heä thoáng tö töôûng truyeàn thoáng Taây phöông xaây neàn treân chöõ 'saùng taïo', toaøn boä heä thoáng tö töôûng truyeàn thoáng Ñoâng phöông xaây neàn treân chöõ 'tieán trình', 'tieán trình trôû thaønh' vaø maõi maõi ñang trôû thaønh. Töø ñoù, quan nieäm cuûa Phaät giaùo, noùi rieâng, veà con ngöôøi cuõng hoaøn toaøn khaùc : con ngöôøi, khoâng phaûi laø 'aân hueä' cuûa Thieân Chuùa, maø laø moät böôùc thaønh töïu cuûa tieán trình maõi maõi ñang trôû thaønh cuûa nhöõng moái quan heä chaèng chòt trong vaø vôùi toaøn theå vuõ truï töï nhieân, vaø con ngöôøi vaãn tieáp tuïc ñang trôû thaønh trong vaø cuøng vôùi moái quan heä ñoù.
Toùm laïi, 'caùi nhìn' neàn taûng cuûa Phaät giaùo laø 'caùi nhìn' nhaém vaøo moái quan heä vaø ñöôïc xaây neàn treân chöõ 'tieán trình'. Phuû ñònh thöôøng thaáy trong Phaät giaùo laø phuû ñònh thöïc söï. Phöông phaùp phuû ñònh naøy laø ñieåm maïnh cuûa Phaät giaùo, ñöôïc söû duïng ñeå :
1/ kích thích oùc nghi ngôø,
2/ baûo toàn vaø
3/ môû roäng maõi töï do tö töôûng cuûa con ngöôøi, neàn taûng thieát yeáu cuûa vieäc tieán ñaït trí tueä.
Phöông phaùp phuû ñònh thöïc söï naøy coøn ñöôïc söû duïng coù hieäu quaû nhö moät 'böôùc luøi' caàn thieát khoûi söï loâi cuoán cuûa cuoäc soáng haèng ngaøy, ñeå nhìn laïi cuoäc soáng, nhìn laïi vieäc mình ñaõ laøm, moät caùch coù theå goïi ñöôïc laø töø beân ngoaøi. 'Böôùc luøi' naøy raát boå ích cho chính moãi ngöôøi khi böôùc trôû laïi vaøo vôùi cuoäc soáng. Ñaây laø caùch thöïc hieän höõu hieäu nguyeân taéc "trial and error - chaáp nhaän thöû vaø chaáp nhaän söûa sai"; khoâng theá, nguyeân taéc naøy seõ trôû thaønh moät trong muoân ngaøn khaåu hieäu cöûa mieäng khaùc.
Nhöng ñoù cuõng laø ñieåm yeáu cuûa Phaät giaùo, trong laõnh vöïc chính trò. Vì, neáu nghóa vuï chính yeáu cuûa hoaït ñoäng chính trò laø chuyeån yù chí rieâng reû, hay caù nhaân, thaønh yù chí chung cuûa taäp theå, thì vieäc caàn laøm laø laøm sao cho nhieàu ngöôøi tin theo moät ñònh höôùng tö töôûng, coù khi caàn phaûi aùp ñaët moät ñònh höôùng tö töôûng naøo ñoù, töùc laø, tröôùc heát, phaûi xaùc ñònh moät ñònh höôùng tö töôûng. Muïc tieâu cuûa Phaät giaùo, trong vieäc baûo toàn töï do tö töôûng vaø tieán ñaït trí tueä, nhö ñaõ noùi treân, khoâng cho pheùp Phaät giaùo laøm ñieàu ñoù, neân coù theå noùi raèng Phaät giaùo khoâng coù chöùc naêng laøm chính trò, ít ra ñoái vôùi caùc loaïi chính trò töøng ñöôïc bieát ñeán.
_______
Nhöõng ñieàu ñöôïc trình baøy ñeán ñaây cho thaáy Phaät phaùp theå hieän nhö moät hy voïng cho tieán trình ñi tôùi cuûa kieán thöùc thôøi ñaïi, cho söï tieán ñaït trí tueä cuûa moãi ngöôøi. Nhöng ngöôøi hoïc Phaät khoâng theå chæ giôùi haïn ôû ñaây, maø coøn phaûi noå löïc hieän hoùa hy voïng ñoù, hieän hoùa trí tueä ñaït ñöôïc vaøo vieäc toå chöùc söï vaän haønh cuûa xaõ hoäi, khung caûnh soáng cuûa chính mình, qua vieäc hoaïch ñònh moät ñònh höôùng chính trò cho taäp theå cuûa mình, theå theo neàn taûng cuûa tinh thaàn Phaät giaùo; moät caùch toång quaùt, hoaøn chænh moät theá gian phaùp baát ly Phaät phaùp Nhieàu vieäc phaûi laøm, nhöng taát caû ñeàu baét ñaàu töø vieäc nhaän ñònh laïi, döôùi daïng xaùc ñònh, moät soá khaùi nieäm cô baûn : ngöôøi laø gì? muïc ñích vaø chöùc naêng cuûa con ngöôøi taïi theá laø gì? xaõ hoäi laø gì? muïc ñích vaø chöùc naêng cuûa xaõ hoäi laø gì?. Caùc ñeà taøi naøy seõ ñöôïc baøn ñeán vaøo dòp khaùc./.
Paris, 11.1995
Phan Taán Huøng
(1) trang 21, baûn dòch tieáng Phaùp cuûa Claude B. Levenson (n.x.b. Flammarion, Paris 1995) töø quyeån Gentle bridges - Conversations with the Dalaó-Lama on the sciences of mind, cuûa Jeremy W. Hayward vaø Francisco J. Varela (n.x.b. Shambhala Publications Inc., Boston, Massachusetts, 1992).
(2) Ñaây khoâng phaûi laø nghi ñeå maø nghi, nghi suoâng. Loaïi nghi naøy voâ ích vaø, vôùi Phaät giaùo, noù laø moät trong naêm trôû ngaïi cho söï phaùt trieån trí tueä (tham, giaän, buoàn ngöõ, hoái tieác laêng xaêng vaø nghi). Nhöng laø caùi nghi tích cöïc thuùc ñaåy vieäc nghieân cöùu, hoïc vaø haønh ñeå tieán tôùi heát nghi.
(3) Nhöng ñaây laø nhaân quaû tuyeán tính vaø moät chieàu, khaùc vôùi kieåu nhaân quaû xoay voøng : "kyø ñaø laø cha caéc keù, caéc keù laø meï kyø nhoâng, kyø nhoâng laø oâng kyø ñaø", hay nhaân quaû luaân hoài cuûa thöïc taïi trong quan ñieåm Phaät giaùo. Môùi ñaây, khi phaûi ñoái dieän vôùi söï phöùc taïp (hay phöùc hôïp) cuûa söï soáng noùi chung, vaø söï soáng xaõ hoäi noùi rieâng, Edgar Morin (trong Introduction aø la penseùe complexe, Paris, 1990, trg. 158) coù ñöa ra 3 chìa khoùa ñeå ñoïc söï phöùc taïp. Chìa khoùa thöù 2, maø oâng goïi laø reùcursion opeùrationnelle, löu yù raèng quan heä nhaân quaû coù theå dieãn tieán theo chieàu ngöôïc laïi : nhaân trôû laïi laø quaû vaø quaû trôû laïi laø nhaân; moät caùch deã hieåu, ñaây laø kieåu quan heä töông sinh giöõa con gaø vaø tröùng gaø (vôùi chìa khoùa thöù 1 : trong toaøn theå coù thaønh phaàn vaø trong thaønh phaàn coù toaøn theå, hay quan heä töông dung; vaø thöù 3 laø quan heä töông taùc : chuû theå vaø ñoái töôïng cuûa söï nhaän bieát taùc ñoäng laãn nhau - Xem theâm Theùorie geùneùrale des systeømes cuûa Von Bertalanffy). Theá laø, quan ñieåm nhaân quaû tuyeán tính cuûa khoa hoïc ñang tieán daàn ñeán vôùi quan ñieåm nhaân quaû luaân hoài (xoay voøng) cuûa Phaät giaùo. Caàn löu yù raèng : Theo quan ñieåm Phaät giaùo, moïi thöïc taïi ñeàu naèm trong voøng luaån quaån cuûa quan heä nhaân quaû luaân hoài, trong ñoù thöïc taïi toát haäu cuûa moïi söï moïi vaät ñeàu laø KHOÂNG (khoâng töï tính, khoâng töï höõu, nhöng vì voâ minh neân con ngöôøi aûo töôûng laø COÙ). Ñoù laø thöïc taïi khaùch quan, coù Phaät hay khoâng coù Phaät noù vaãn vaäy, nhöng nhieàu ngöôøi laïi töôûng laàm ñoù laø Phaät giaùo - moät sai laàm aáu tró. Trong khi, beân caïnh voøng luaån quaån vaø thöïc taïi toái haäu ñoù, Phaät ñaõ chæ moät con ñöôøng ñeå moãi ngöôøi töï thaéng vöôït chuùng, baèng yù chí vaø khaû naêng cuûa mình, ñi thaúng ñeán Giaùc Ngoä vaø Toàn Höõu ñôøi ñôøi - chính ñaây môùi laø Ñaïo cuûa Phaät.
(4)"La raison n'est pas en lui [l'homme] une faculteù ou une lumen naturale; (...) qui proceøde selon la reøgle fondamentale de la causaliteù" (F. Tricaud dòch, Sirey, Paris, 1971, chöông III, trg. 23.
(5) Ñeå laøm chöùng : "L'ideùe de causaliteù est probablement eùtrangeøre aø la mentaliteù du primitif et elle n'apparaît qu'aø un stade de civilisation plus avanceù. Elle ne serait donc pas une ideùe inneùe, comme on a pu le supposer." (tr. 30) Vaø : "Quand l'homme primitif sent le besoin d'expliquer les pheùnomeønes naturels, il les consideøre comme des reùcompenses ou des punitions, suivant qu'ils se produisent en sa faveur ou aø son deùtriment. (...) Une telle interpreùtation de la nature n'est donc pas causale, mais normative, fondeùe qu'elle est sur la norme sociale de la 'reùtribution'." (tr.31) - Trong Theùorie pure du Droit, Henri Theùvenaz dòch, Neuchaâtel, Thuïy Só 1988.
(6) Duø, cuõng nhö nhieàu trieát gia Ñöùc vaø Anh ñoàng thôøi, Hegel ñaõ nghieân cöùu nhieàu veà Phaät giaùo (nhaän xeùt cuûa coá GS. Traàn Ñöùc Thaûo). Trong Dialectique de la nature - Bieän chöùng cuûa töï nhieân (Editions Sociales, trg. 225) Hegel vieát : "... tö duy bieän chöùng - chính vì noù caàn ñieàu kieän tieân quyeát laø coù nghieân cöùu baûn chaát cuûa baûn thaân caùc khaùi nieäm - chæ coù theå coù nôi con ngöôøi; vaø ngay caû vôùi con ngöôøi, noù chæ coù theå coù ñöôïc ôû moät trình ñoä phaùt trieån töông ñoái cao (nhaø Phaät vaø coå Hy Laïp)..." (trích vaø dòch bôûi Buøi Moäng Huøng, Taâm lyù hoïc trong ñaïo Phaät, Dieãn Ñaøn soá 54, Paris, 7.1996).
(7) Ñuùng hôn, chính quan nieäm veà theá naøo laø luaân lyù, hay ñaïo lyù ñaõ thay ñoåi. Coù theå noùi raèng, trong khi toaøn boä heä thoáng tö töôûng Ñoâng phöông xaây neàn treân khaùi nieäm 'tieán trình', tieán trình trôû thaønh vaø maõi maõi ñang trôû thaønh, khoâng coù ñieåm ñaàu cuõng khoâng coù ñieåm cuoái, thì toaøn boä heä thoáng tö töôûng Taây phöông ñöôïc xaây döïng treân hai chöõ 'saùng taïo', vôùi moät ngaøy saùng theá vaø moät ngaøy taän theá, cuøng vôùi söï coù maët cuûa moät Thaàn taïo ra vuõ truï theo qui luaät do Thaàn quyeát ñònh vaø taïo ra con ngöôøi theo hình aûnh cuûa Thaàn : moät theá giôùi ñaõ hoaøn thaønh vaø hoaøn chænh, hay ñaõ coá ñònh vaø gaàn nhö tuyeät ñoái. Töø neàn taûng tö töôûng nhö vaäy, ngöôøi Taây phöông tin raèng trong con ngöôøi coù moät linh hoàn khaùc bieät vôùi thaân xaùc vaø vôùi vuõ truï töï nhieân. Thaàn coøn trao cho con ngöôøi quyeàn thoáng trò muoân loaøi vaø vuõ truï töï nhieân (Geneøse I, 27 vaø 28), ñoàng thôøi Thaàn neâu ra nhöõng haêm doïa tröøng phaït ñeå buoäc con ngöôøi phaûi tuaân theo nhöõng qui luaät goïi laø töï nhieân nhöng do Thaàn ñònh ñoaït. Ñoù laø hai veá neàn taûng taïo neân quan ñieåm luaân lyù cuûa xaõ hoäi Taây phöông thôøi ñoù; noù chi phoái gaàn nhö toaøn boä heä thoáng trieát hoïc Taây phöông, coøn goïi laø 'trieát hoïc baûn theå' chuyeân chuù ñi tìm 'höõu theå thaàn taïo' (eâtre) nôi con ngöôøi vaø trong moïi vaät; ñoù cuõng laø nguoàn goác cuûa 'chuû nghóa dó nhaân vi trung' (anthropocentrisme) kieåu Taây phöông, naëng tính thaàn giaùo vaø phaân bieät chuûng loaïi roài phaân bieät chuûng toäc. Quan ñieåm cuûa Reneù Descartes vaø cuûa Francis Bacon neâu ñaây laø thí duï ñaïi bieåu cho phaûn öùng cuûa trí thöùc Taây phöông töø thôøi Phuïc Höng nhaèm phuû nhaän luaân lyù ñoù, khoâng chòu khuaát phuïc yù chí cuûa Thaàn vaø phuû nhaän luoân tính thaàn taïo nôi höõu theå con ngöôøi. Quan ñieåm naøy ñöôïc ñaùnh giaù laø coù tính 'caùch maïng', nhöng thöïc chaát laø ñi töø cöïc ñoan sang cöïc ñoan khaùc, nhö trôû baùnh traùng, vaø vaãn coøn naèm trong theá giôùi cuûa hai chöõ 'saùng taïo', vì vaãn giöõ ñöùc tin cho raèng nôi con ngöôøi coù moät 'baûn theå töï höõu' (eâtre-en-soi), hay 'töï theå' (nhieàu ngöôøi duøng chöõ 'höõu theå'), laøm cho con ngöôøi töï baåm sinh laø moät sinh vaät ñaëc bieät vaø khaùc bieät vôùi muoân loaøi muoân vaät vaø coù toaøn quyeàn haønh xöû, thoáng trò, chaên daét vaø sôû höõu hoùa taát caû - 'quyeàn cuûa con ngöôøi' kieåu naøy ñaõ bò xeùt laïi töø thaäp nieân 60 (Michel Foucault) vaø ñang bò leân aùn khaép nôi. Quan ñieåm coù tính phaûn öùng naøy chi phoái khoa hoïc cho maõi tôùi gaàn ñaây vaø ñang bò chæ trích naëng neà. Vaán ñeà luaân lyù cho khoa hoïc ñang ñöôïc neâu ra, nhöng laàn naøy ñaët neàn treân traùch nhieäm, khoâng phaûi quyeàn, xuaát phaùt töø yù thöùc veà moái quan heä sinh toàn khoâng khaùc bieät töø baûn theå giöõa con ngöôøi vôùi moïi loaøi vaø taát caû ñeàu laø tieán trình cuøng nhau ñang trôû thaønh - neàn taûng cho moät thuyeát nhaân baûn vaø nhaân quyeàn môùi. - ñaây, coù söï gaëp gôõ giöõa trí tueä khoa hoïc thôøi ñaïi vôùi tö töôûng truyeàn thoáng Ñoâng phöông, noùi chung, vaø vôùi 'Nhaân Duyeân Sinh quan' cuûa Phaät giaùo, noùi rieâng. Maø quan heä ôû ñaây laø soáng ñoäng, töông ñoái vaø hoå töông, neân traùch nhieäm cuõng khoâng theå coá ñònh, tuyeät ñoái vaø moät chieàu; töùc laø, ví duï nhö, neáu Thaàn coøn coù quan heä vôùi ngöôøi thì phaûi coù phaàn traùch nhieäm cuûa Thaàn. Vaø 'ñaïo lyù cuûa ñöùc tin' (l'eùthique de convic-tion, chöõ cuûa Max Weber) ñang ñöôïc thay theá daàn bôûi 'ñaïo lyù cuûa traùch nhieäm' (dòch: l'eùthique de responsabiliteù), ñuùng hôn, bôûi 'ñaïo lyù cuûa töø bi' (dòch: l'eùthique de compassion). Maët khaùc, 'trieát hoïc töï theå' (xoay quanh caùi 'eâtre-en-soi') cuõng ñaõ beá taéc vì, vôùi nhöõng khaùm phaù môùi, khoa hoïc thôøi ñaïi baùc boû söï hieän höõu cuûa moät 'baûn theå töï höõu' naøo ñoù; khaùi nieäm "töï theå - Being - EÂtre" voán laø neàn taûng cuûa toaøn boä heä thoáng trieát hoïc Taây phöông ñeán gaàn ñaây ñaõ bò xem laø loãi thôøi. Vaø töø vaøi möôi naêm trôû laïi ñaây thaáy xuaát hieän ôû Anh vaø Myõ moät hoïc phaùi môùi laø 'trieát hoïc tieán trình' (process philosophy), vôùi nhöõng Peire, Whitehead, Prigogine, vaø Hartshorne, xaây neàn treân khaùi nieäm "Trôû Thaønh - Becomming - Devenir" ñaõ ñöôïc chöùng nghieäm bôûi khoa hoïc thôøi ñaïi vaø truøng hôïp vôùi quan ñieåm veà thöïc taïi cuûa Phaät giaùo (khaùc vôùi Ñaïo cuûa Phaät). Söï thay ñoåi yù thöùc, tö töôûng vaø caùi nhìn naøy, do khoa hoïc thôøi ñaïi taùc ñoäng, laø truï coát cuûa söï chuyeån höôùng ñang daãn caùc xaõ hoäi 'taân tieán' ñi vaøo thôøi ñaïi goïi laø 'haäu taân tieán'.
(8) Moïi ngöôøi ñeàu bieát seõ khoâng coù nöôùc Nhaät ngaøy hoâm nay, neáu khoâng coù quoác saùch Kaizen (laø caûi thieän vaø caûi thieän lieân tuïc).
[ Trôû Veà ]