Ngöôøi Cö Só [ Trôû Veà ] [Trang chuû]
Khoa Hoïc vaø Phaät Giaùo:
Tröôùc Ngaõ Tö Ñöôøng
Prof. Trinh Xuan Thuan
Deùpartement d'Astronomie, Universiteù de Virginie
Phaân Khoa Thieân Vaên Hoïc, Ñaïi Hoïc VirginiaTaâm Haø Leâ Coâng Ña chuyeån ngöõ
LTS : Baøi " Khoa Hoïc vaø Phaät Giaùo: Tröôùc Ngaõ Tö Ñöôøng " cuûa GS Trònh Xuaân Thuaän , vieát baèng tieáng Phaùp, ñöoïc Cö Só Taâm Haø dòch ra tieáng Vieät vaø thuyeát trình trong " Ñaïi Hoäi Hoaèng Phaùp 2005 ", Toå chöùc taïi Nhö Lai Thieàn Töï, San Diego, ngaøy 16, 17 vaø 18-9-2005 ( http://daoviet.net ) Caïnh ñoù, GS Trònh Xuaân Thuaän coù trao cho CVCN moät baûn tieáng Phaùp ( Science et Bouddhisme : A la croiseùe des chemins) vôùi daøn baøi coù ñoâi chuùt thay ñoåi.
Tuy nhieân , duø baûn tieáng Phaùp vaø baûn tieáng Vieät ñaêng trong soá naøy khoâng hoaøn toaøn aên nhaäp vôùi nhau, noäi dung vaãn khoâng khaùc bieät.
I. Coù nhöõng Neàn Taûng Naøo Cho Moät Cuoäc Ñoái Thoaïi?
Khoa Hoïc vaø Phaät Giaùo voán coù nhöõng phöông thöùc khaùc bieät raát cô baûn trong vieäc nghieân cöùu thöïc taïi. Treân bình dieän khoa hoïc, tri thöùc vaø luaän lyù naém giöõ nhöõng vai troø then choát. Khoa hoïc thu löôïm nhöõng hieåu bieát veà theá giôùi thöïc taïi roài coâ ñoïng chuùng laïi thaønh nhöõng quy luaät coù theå kieåm chöùng ñöôïc. Baèng caùch phaân chia, xeáp loaïi, phaân tích, so saùnh, vaø ño löôøng, nhaø khoa hoïc dieãn giaûi nhöõng quy luaät naøy thoâng qua moät loaïi ngoân ngöõ khaù tröøu töôïng cuûa toaùn hoïc. Dó nhieân trong khoa hoïc, tröïc giaùc khoâng phaûi laø khoâng coù choã ñöùng, tuy nhieân noù chæ mang laïi keát quaû khi naøo ñöôïc heä thoáng hoaù trong moät caáu truùc chaët cheõ cuûa toaùn hoïc maø hieäu ñoä ñöôïc ñaûm baûo baèng quan saùt vaø phaân tích. Ngöôïc laïi, chính tröïc giaùc - hay kinh nghieäm noäi taâm - laïi ñoùng vai troø chuû yeáu trong phöông caùch Phaät giaùo duøng ñeå tieáp caän thöïc taïi. Trong khi khoa hoïc höôùng ngoaïi thì Phaät giaùo höôùng noäi, duøng quaùn chieáu laøm phöông thöùc tieáp caän. Trong khi khoa hoïc chæ baän taâm veà theá giôùi khaùch quan thì moái quan taâm chính yeáu cuûa Phaät giaùo laø caùi ngaõ töï thaân.Thay vì cheû nhoû thöïc taïi ra thaønh töøng boä phaän khaùc bieät nhö phöông phaùp quy giaûn cuûa khoa hoïc, Phaät giaùo vôùi phöông thöùc tieáp caän toaøn boä söï vaät maø muïc ñích laø ñeå hieåu chuùng nhö moät toång theå nguyeân traïng. Phaät giaùo khoâng caàn ñeán nhöõng thieát bò ño löôøng vaø cuõng khoâng caàn nöông töïa vaøo baát cöù phöông tieän quan saùt tinh vi naøo voán laø xöông soáng cuûa neàn khoa hoïc thöïc nghieäm. Noù thieân veà ñònh phaåm hôn laø ñònh löôïng.
Tuy nhieân söï khaùc bieät chính yeáu giöõa söï theo ñuoåi kieán thöùc trong khoa hoïc vaø Phaät giaùo laø do ôû nhöõng muïc tieâu roát raùo cuûa chuùng. Muïc tieâu cuûa khoa hoïc laø tìm hieåu veà theá giôùi hieän töôïng. Troïng taâm chính yeáu cuûa noù laø nhöõng kieán thöùc veà vuõ truï vaät lyù, ñöôïc xem nhö mang tính khaùch quan vaø coù theå xaùc ñònh soá löôïng, cuõng nhö nhaèm ñaït ñeán vieäc kieåm soaùt theá giôùi töï nhieân. Ngöôïc laïi trong Phaät giaùo, kieán thöùc ñöôïc thu nhaän chuû yeáu chæ nhaèm vaøo nhöõng muïc ñích trò lieäu. Muïc tieâu cuûa Phaät giaùo vì theá khoâng phaûi tìm hieåu vuõ truï vaät lyù cho lôïi ích cuûa rieâng mình maø chæ ñeå nhaèm giaûi phoùng nhaân sinh ra khoûi nhöõng khoå ñau heä luïy gaây ra bôûi söï dính maéc thaùi quaù vaøo caùi thöïc taïi bieåu kieán cuûa theá giôùi ngoaïi taïi. Nhöõng tra vaán mang tinh thaàn thöïc nghieäm ñöôïc thuùc ñaåy bôûi tính toø moø tri thöùc khoâng phaûi laø muïc tieâu chính maø Phaät giaùo nhaém ñeán. Thay vaøo ñoù, hoï muoán hieåu roõ baûn taùnh chaân thaät cuûa vaïn phaùp ñeå coù theå xoùa tan ñi ñaùm maây môø voâ minh vaø môû ra caùnh cöûa vaøo Giaùc Ngoä vaø con ñöôøng giaûi thoaùt. Thay vì duøng vieãn voïng kính, haït gia toác hay kính hieån vi, Phaät giaùo duøng taâm nhö laø moät khí cuï ñeå nghieân cöùu vuõ truï. Noù nhaán maïnh ñeán taàm möùc quan troïng cuûa söï giaûi thích baûn taùnh cuûa taâm thoâng qua kinh nghieäm thieàn quaùn tröïc tieáp. Traûi qua haøng theá kyû Phaät giaùo ñaõ ñeà ra moät phöông thöùc tieáp caän saâu saéc vaø nghieâm nhaët lieân quan ñeán nhöõng hieåu bieát veà nhöõng traïng thaùi taâm linh vaø baûn taùnh roát raùo cuûa taâm. Taâm ñöùng ñaèng sau moãi moät kinh nghieäm cuûa ñôøi soáng. Noù khaúng ñònh caùch theá maø ta nhìn theá giôùi. Chæ moät thay ñoåi cöïc nhoû trong taâm thöùc cuûa ta, qua caùch thöùc maø ta ñoái phoù vôùi nhöõng traïng thaùi taâm linh vaø nhaän thöùc veà ngöôøi vaø vaät nhö theá naøo cuõng ñuû ñeå theá giôùi cuûa "ta" hoaøn toaøn ñaûo loän. Nhö theá, thay vì chuyeân chuù hoaøn toaøn vaøo ngoâi-thöù-ba, töùc laø laõnh vöïc cuûa theá giôùi khaùch quan hieän töôïng nhö laø neàn khoa hoïc coå ñieån, Phaät giaùo ñoàng thôøi cuõng ñaët troïng taâm cuûa mình vaøo laõnh vöïc lieân quan ñeán ngoâi-thöù-nhaát.
Vôùi nhöõng khaùc bieät coù veû cô baûn trong caû phöông phaùp vaø muïc tieâu, nhö vaäy coù theå coù moät neàn taûng chung ñeå ñoái thoaïi giöõa khoa hoïc vaø Phaät giaùo hay khoâng? Phaät giaùo coù gì ñeå noùi veà baûn chaát cuûa hieän töôïng khi ñaây khoâng phaûi laø moái quan taâm chính, maø laø nhöõng moái baän taâm cuûa nhöõng boä moân khoa hoïc? Ta coù moät caâu traû lôøi döùt khoaùt cho nhöõng caâu hoûi naøy laø coù. Moät trong nhöõng nhieäm vuï chính cuûa trieát hoïc Phaät giaùo laø nghieân cöùu veà baûn chaát cuûa thöïc taïi. Trong khi khoa hoïc khoâng phaûi laø moái baän taâm chính cuûa Phaät giaùo, noù cuõng ñaõ töøng ñaët ra nhöõng caâu hoûi töông töï vôùi nhöõng vaán ñeà ñöôïc neâu leân bôûi neàn khoa hoïc ñöông ñaïi. Coù theå naøo nhöõng haït rôøi baát khaû phaân laø nhöõng khoái caáu truùc cô baûn cuûa theá giôùi hieän töôïng? Coù phaûi chuùng thöïc söï hieän höõu hay chæ laø nhöõng yù nieäm giuùp ta hieåu bieát veà thöïc taïi? Phaûi chaêng nhöõng ñònh luaät vaät lyù laø baát bieán, coù nhöõng hieän höõu töï thaân nhö nhöõng quan nieäm lyù töôûng cuûa Plato? Phaûi chaêng coù moät thöïc taïi chaéc thaät ñaèng sau nhöõng saéc töôùng? Ñaâu laø nguoàn goác ban ñaàu cuûa theá giôùi hieän töôïng, vaø caùi theá giôùi chung quanh maø chuùng ta cho laø "thöïc" coù thöïc söï hieän höõu? Ñaâu laø moái lieân heä giöõa ñoäng vaø tónh, giöõa chuû theå vaø khaùch theå? Baûn chaát cuûa khoâng gian vaø thôøi gian laø gì? Nhöõng trieát gia Phaät giaùo trong suoát 2,500 naêm qua ñaõ khoâng ngöøng nghieân cöùu, traên trôû veà nhöõng vaán naïn naøy. Kinh vaên Phaät giaùo phong phuù vôùi nhöõng boä luaän baøn thaûo veà tri thöùc cuõng nhö lyù giaûi veà nhöõng caáp ñoä khaùc nhau cuûa theá giôùi hieän töôïng, keå caû nhöõng boä luaän veà taâm lyù hoïc khaùm phaù nhöõng laõnh vöïc khaùc bieät cuûa yù thöùc vaø baûn chaát roát raùo cuûa taâm.
Trong khi nhöõng phöông phaùp nghieân cöùu cuûa Phaät giaùo vaø khoa hoïc nhaèm khaùm phaù theá giôùi hieän töôïng thoaït nhìn coù veû raát khaùc nhau, nhöng khi nhìn kyõ hôn ngöôøi ta thaáy raèng Phaät giaùo cuõng nhö khoa hoïc ñeàu döïa vaøo phöông phaùp thöïc nghieäm ñeå khaùm phaù thöïc taïi. Phöông phaùp phaân tích cuûa Phaät giaùo thoâng thöôøng söû duïng 'suy nghieäm' cuõng ñöôïc duøng roäng raõi trong khoa hoïc. Ñaây laø nhöõng thí nghieäm töôûng töôïng ñöôïc tieán haønh trong taâm thöùc, daãn ñeán nhöõng keát luaän khoù theå baùc boû ñöôïc, cho duø laø nhöõng thí nghieäm naøy thöïc söï khoâng heà ñöôïc tieán haønh. Kyõ thuaät naøy thöôøng ñöôïc söû duïng bôûi nhöõng chuyeân gia haøng ñaàu trong khoa hoïc, cuï theå nhö Einstein. Thí duï, khi khaûo saùt veà baûn chaát cuûa khoâng gian vaø thôøi gian, nhaø vaät lyù töôûng töôïng ra mình ñang cöôõi leân moät haït aùnh saùng. Theá laø khi nghó ñeán troïng löïc, laäp töùc y caûm thaáy mình ñang ôû trong söï vaän haønh cuûa gia toác. Cuõng moät kieåu caùch nhö vaäy, nhöõng nhaø Phaät hoïc duøng pheùp suy nghieäm ñeå phaân tích moå xeû thöïc taïi. Phaät giaùo cuõng gioáng vôùi khoa hoïc ôû choã khuyeán khích tinh thaàn hoaøi nghi trong vieäc xaây döïng nieàm tin. Ñöùc Phaät ñaõ töøng khuyeán khích chuùng ta khoâng neân chaáp nhaän moät caùch muø quaùng giaùo thuyeát cuûa ngaøi neáu nhö khoâng töï mình suy nghó thaáu ñaùo. Ngaøi daïy raèng: "Gioáng nhö moät ngöôøi khoân ngoan bieát ñaâu laø vaøng thaät sau khi ñaõ thöû nghieäm baèng caùch caét ra, nung chaûy hay chaø xaùt, nhöõng lôøi daïy cuûa ta cuõng theá, chæ ñöôïc chaáp nhaän sau khi ñaõ suy xeùt thaáu ñaùo chöù khoâng phaûi laø do kính troïng ta." Neáu chuùng ta xem "khoa hoïc" mang yù nghóa "moät heä thoáng kieán thöùc chính xaùc, chaët cheõ vaø coù theå kieåm chöùng ñöôïc" hoaëc nhö laø "moät loaït nhöõng quy luaät vaø tieán trình lieân heä ñeán söï nhaän ra vaø coâng thöùc hoaù moät vaán naïn, coâng thöùc döïa treân nhöõng giaû thieát vaø döõ kieän ñöôïc thu thaäp thoâng qua quan saùt vaø thí nghieäm ñeå kieåm chöùng nhöõng giaû thieát naøy" ( töø ñieån Webster), thì Phaät giaùo coù theå ñöôïc moâ taû nhö laø moät "khoa hoïc quaùn töôûng" hay noùi roõ hôn, "moät khoa hoïc veà taâm". Theá nhöng ôû ñaây, phaïm truø nghieân cöùu khoâng phaûi chæ ñôn thuaàn laø moät theá giôùi vaät chaát "khaùch quan" maø ta coù theå khaûo saùt, ño löôøng, tính toaùn moät caùch vaät lyù, moät theá giôùi chæ coù theå ñöôïc moâ taû qua ngoân ngöõ cuûa phöông phaùp ñònh löôïng ngoâi-thöù-ba, nhöng laø moät theá giôùi ñöôïc nhaân roäng ra bao goàm toaøn theå phaïm vi cuûa kinh nghieäm soáng "chuû quan" cuûa con ngöôøi bao goàm caû laõnh vöïc taâm thöùc chæ coù theå nhaän thöùc ñöôïc thoâng qua noäi quan ngoâi-thöù-nhaát.
Trong nhöõng phaàn tieáp theo, chuùng toâi seõ coá gaéng so saùnh nhöõng quan ñieåm veà thöïc taïi ñöôïc trình baøy qua laêng kính cuûa khoa hoïc laãn Phaät giaùo, cuõng nhö baéc leân nhöõng chieác caàu noái lieàn giöõa khoa hoïc cuûa theá giôùi vaät lyù vaø khoa hoïc veà taâm. Muïc ñích cuûa chuùng toâi ôû ñaây khoâng nhaèm khoaùc leân khoa hoïc moät chieác aùo thaàn bí cuõng nhö khoâng heà bieän hoä cho nhöõng truï choáng cuûa Phaät giaùo tröôùc nhöõng khaùm phaù cuûa neàn khoa hoïc ñöông ñaïi. Khoa hoïc haønh xöû chöùc naêng cuûa mình moät caùch toát ñeïp, noù mang tính ñoäc laäp vaø hoaøn thaønh nhöõng muïc tieâu ñaõ vaïch moät caùch hoaøn haûo maø khoâng caàn ñeán söï hoã trôï trieát hoïc töø Phaät giaùo hay baát kyø toân giaùo naøo. Maø thöïc ra, moät khi toân giaùo nghó raèng mình coù theå mang "chaân lyù" ñeán cho khoa hoïc thì ñoù cuõng laø luùc vaán naïn xuaát hieän, cuï theå nhö thaûm kòch maø Giaùo Hoäi leân aùn Gallileo vaøo naêm 1633. Phaät giaùo laø khoa hoïc cuûa söï Tænh Thöùc, theá neân cho duø Quaû Ñaát coù quay quanh Maët Trôøi hay ngöôïc laïi, ñieàu ñoù cuõng khoâng heà taïo neân baát kyø heä quaû naøo ñoái vôùi neàn taûng trieát lyù cuûa noù. Phaät giaùo ñaõ hieän höõu treân haønh tinh naøy 2,500 naêm roài trong khi neàn khoa hoïc hieän ñaïi chæ môùi baét ñaàu töø theá kyû thöù 16. Tuy nhieân bôûi leõ caû hai ñeàu khao khaùt ñi tìm chaân lyù, vaø ñeå ñaït muïc tieâu naøy ñeàu söû duïng ñeán nhöõng tieâu chuaån mang tính chaân xaùc, chaët cheõ vaø luaän lyù, nhöõng theá giôùi quan töông öùng cuûa hoï vì theá khoâng theå ñöa ñeán keát quaû ñoái nghòch khoâng theå vöôït qua maø ngöôïc laïi caû hai coù theå boå sung nhau moät caùch haøi hoaø. Nhaø vaät lyù Werner Heisenberg ñaõ phaùt bieåu quan ñieåm naøy moät caùch ñaày thuyeát phuïc nhö sau: "Toâi xem caùi hoaøi voïng nhaèm khaéc phuïc nhöõng ñoái nghòch, trong ñoù moät söï toång hôïp bao goàm caû nhaän thöùc thuaàn lyù laãn kinh nghieäm thaàn bí veà nhaát theå, laø caùi 'mythos' (*), duø coù ñöôïc noùi ra hay khoâng, cuûa thôøi ñaïi chuùng ta."
Chuùng toâi seõ thaûo luaän vaø so saùnh theá giôùi quan cuûa Khoa Hoïc vaø Phaät Giaùo baèng caùch khaûo saùt moãi moät trong ba hoïc thuyeát caên baûn cuûa Phaät Giaùo, tröôùc tieân laø yù nieäm veà "Voâ Thöôøng" trong phaàn II, tieáp ñeán laø "Duyeân Khôûi" vaø "Taùnh Khoâng" trong phaàn III. Sau ñoù, chuùng toâi seõ thaûo luaän chung quanh vaán ñeà taïi sao traùi ngöôïc vôùi caùc toân giaùo ñoäc thaàn, Phaät Giaùo baùc boû quan nieäm veà söï hieän höõu cuûa moät vò "Thöôïng Ñeá" hay laø moät "Ñaáng Saùng Taïo" trong phaàn IV vaø cuoái cuøng neâu ra moät vaøi nhaän xeùt trong phaàn V.
II. Voâ Thöôøng giöõa loøng thöïc taïi.
Phaät giaùo phaân chia ra hai loaïi voâ thöôøng, thoâ vaø teá. Thoâ bao goàm taát caû nhöõng ñoåi thay hieån nhieân cuûa caû con ngöôøi vaø söï vaät maø chuùng ta chöùng kieán trong cuoäc soáng haøng ngaøy: söï ñoåi muøa, nuùi moøn soâng lôû, quaù trình bieán ñoåi töø tuoåi treû ñeán tuoåi giaø, nhöõng tình caûm luoân bieán chuyeån trong ta. Theå vi teá cuûa voâ thöôøng cuï theå nhö: trong moãi saùt na, baát cöù nhöõng gì coù veû hieän höõu ñeàu thay ñoåi. Vuõ truï khoâng phaûi ñöôïc taïo thaønh bôûi nhöõng thöïc theå rieâng bieät, raén chaéc maø ngöôïc laïi, gioáng nhö moät doøng suoái bao la cuûa nhöõng söï kieän, vaø nhöõng doøng chaûy naêng ñoäng maø trong ñoù taát caû ñeàu ñöôïc noái keát vaø lieân tuïc taùc ñoäng laãn nhau. Khaùi nieäm veà söï thay ñoåi khoâng ngöøng vaø khaép nôi trong Phaät giaùo töông öùng vôùi chuû ñeà quan troïng veà thuyeát tieán hoaù trong moïi laõnh vöïc khoa hoïc cuûa theá kyû 20.
Baây giôø haõy nhìn ñeán khoa vuõ truï hoïc ñöông ñaïi. Khaùi nieäm veà nhöõng thieân giôùi khoâng heà bieán ñoåi cuûa Aristote vaø vuõ truï tónh laëng cuûa Newton ñaõ ñi vaøo quaù khöù. Moïi söï moïi vaät ñeàu bieán ñoåi vaø chuyeån ñoäng, taát caû ñeàu voâ thöôøng, töø moät haït cô baûn cöïc nhoû cho ñeán toaøn theå vuõ truï, keå caû nhöõng daûi ngaân haø, tinh tuù, haønh tinh cuõng nhö nhaân loaïi. Vuõ truï khoâng ôû theå tænh, maø khoâng ngöøng tröông giaûn do bôûi nhöõng xung löïc ban ñaàu nhaän ñöôïc töø vuï noå sô khôûi. Caùi vuõ truï naêng ñoäng naøy ñöôïc moâ taû bôûi nhöõng phöông trình veà luaät Töông Ñoái Toång Quaùt. Vôùi lyù thuyeát "Big Bang", vuõ truï khoâng coøn laø moät caùi gì ñoù thöôøng haèng vónh cöûu. Noù coù moät khôûi ñaàu, moät quaù khöù, moät hieän taïi vaø moät töông lai. Noù ñang coù moät lòch söû. Theo nhöõng quan saùt gaàn ñaây, noù seõ tröông giaûn baát taän, ngaøy caøng laïnh giaù hôn vaø cuoái cuøng cheát trong traïng thaùi baêng giaù. Beân caïnh söï chuyeån ñoäng tröông giaûn, taát caû nhöõng caáu truùc cuûa vuõ truï -nhöõng vaãn thaïch, sao choåi, haønh tinh, tinh tuù, nhöõng daûy ngaân haø, nhoùm thieân haø -taát caû ñeàu khoâng ngöøng chuyeån ñoäng vaø döï phaàn vaøo moät khuùc luaân vuõ meânh moâng cuûa toaøn vuõ truï: chuùng quay quanh truïc cuûa mình, quanh tinh theå khaùc, xuùm laïi hay dang ra khoûi nhau. Chuùng cuõng coù moät quaù trình, ñöôïc sinh ra, tröôûng thaønh, roài cheát. Nhöõng tinh tuù coù moät sinh meänh keùo daøi haøng trieäu hoaëc haèng tyû naêm.
Thay ñoåi vaø tieán hoaù cuõng ñi vaøo nhöõng laõnh vöïc khaùc cuûa khoa hoïc. Trong ñòa chaát hoïc, nhöõng ñaïi luïc maø chuùng ta nghó raèng ñaõ dính chaët vaøo voû Traùi Ñaát baây giôø ñöôïc bieát laø ñaõ di ñoäng khoaûng vaøi cm moãi naêm, taïo neân nhöõng nuùi löûa vaø ñoäng ñaát taïi nhöõng vuøng tieáp giaùp cuûa caùc theàm luïc ñòa. Maët Traùi Ñaát luoân luoân thay ñoåi vaø töï tu söûa. Trong laõnh vöïc sinh hoïc cuõng theá, khaùi nieäm veà thuyeát tieán hoaù ñaõ ñöôïc nhaø töï nhieân hoïc Charles Darwin ñöa ra vaøo naêm 1859. Con ngöôøi khoâng coøn laø moät caùi gì ñoù thuoäc gioøng gioûi thaùnh thaàn. Hoï khoâng laø nhöõng haäu dueä cuûa Adam vaø Eve do Thöôïng Ñeá saùng taïo ra nhö tröôùc ñaây ngöôøi ta ñaõ nghó maø laø saûn phaåm cuûa caû moät chuoåi daøi tieán hoaù ñöôïc hình thaønh bôûi söï löïa choïn töï nhieân. Ñi ngöôïc laïi quaù khöù, toå tieân cuûa con ngöôøi töøng laø nhöõng ñoäng vaät linh tröôûng, nhöõng loaøi boø saùt, caù toâm, nhöõng loaøi ñoäng vaät khoâng xöông soáng vaø nhöõng sinh theå ñôn baøo sô khai.
Ñònh luaät voâ thöôøng khoâng phaûi chæ coù maët ôû trong theá giôùi vó moâ maø ngay caû ôû trong nhöõng laõnh vöïc nguyeân töû vaø haï nguyeân töû (subatomic). Nhöõng haït ñöôïc bieát laø coù khaû naêng töï söûa ñoåi baûn chaát cuûa mình: quark coù theå töï thay ñoåi gia heä hoaëc 'höông vò', proton coù theå bieán thaønh nôtron trong khi phaùt xaï pozitron vaø neutrino. Vaät chaát vaø phi-vaät-chaát coù theå tieâu dieät laãn nhau ñeå trôû thaønh naêng löôïng thuaàn khieát. Naêng löôïng chuyeån ñoäng cuûa moät haït coù theå chuyeån hoaù vaøo trong moät haït khaùc vaø ngöôïc laïi, cuï theå nhö phaåm taùnh cuûa moät vaät theå coù theå bieán thaønh moät vaät theå. Nhöõng haït ñieän töû trong nhöõng vaät theå bao quanh chuùng ta khoâng bao giôø ñöùng yeân moät choã. Ngay chính trong khoaûnh khaéc naøy ñaây, coù ñeán haøng tæ nhöõng haït phuø du neutrinos ñi ngang qua thaân xaùc chuùng ta trong töøng giaây moät. Do tính löôïng töû baát ñònh cuûa naêng löôïng, khoaûng khoâng gian chung quanh ta ñaày aép moät soá löôïng khoù töôûng töôïng noåi cuûa nhöõng haït 'aûo', hieän höõu phuø du nhö nhöõng boùng ma. Chuùng xuaát hieän vaø bieán maát lieân mieân; vaø ñaây chính laø hình aûnh tuyeät vôøi nhaát cuûa tính voâ thöôøng vì chuùng coù moät ñôøi soáng cöïc kyø ngaén nguûi. Khoâng coøn nghi ngôø gì nöõa: söï 'voâ thöôøng vi teá' cuûa Phaät giaùo coù maët khaép nôi theo nhö caùch maø neàn khoa hoïc ñöông ñaïi moâ taû veà thöïc taïi.
III. Duyeân Khôûi vaø Tính Baát Khaû Phaân cuûa Hieän Töôïng.
1. Trung Ñaïo.
Y Ù nieäm veà duyeân khôûi laø caùi nhìn trung taâm cuûa Phaät giaùo veà baûn chaát cuûa thöïc taïi. Noù chæ roõ raèng "khoâng coù gì hieän höõu moät caùch töï thaân, hoaëc do bôûi chính noù." Moät vaät theå chæ coù theå ñöôïc xaùc ñònh do bôûi nhöõng vaät theå khaùc vaø chæ hieän höõu trong moái lieân heä cuøng nhau. Noùi moät caùch khaùc, caùi naøy sanh bôûi vì caùi kia sanh. Duyeân khôûi laø taát yeáu trong söï xuaát hieän cuûa hieän töôïng giôùi. Kinh nghieäm soáng haøng ngaøy khieán chuùng ta cho raèng moïi söï vaät ñeàu sôû höõu moät caùi gì ñoù coù thöïc, ñoäc laäp khaùch quan coù veû nhö laø chuùng hieän höõu bôûi chính noù vôùi nhöõng baûn saéc töï thaân. Theá nhöng Phaät giaùo quan nieäm raèng caùch nhìn theá giôùi hieän töôïng nhö vaäy chaúng qua chæ laø do taâm taïo. Hoï goïi söï nhaän thöùc veà moät hieän töôïng rieâng bieät do nhöõng nhaân vaø duyeân bieät laäp taïo neân laø 'tuïc ñeá' hay 'huyeãn aûo'. Thay vaøo ñoù, Phaät giaùo ñöa ra yù nieäm veà luaät nhaân quaû hoå töông: moät söï kieän chæ coù theå xaûy ra bôûi vì noù nöông töïa vaøo nhöõng yeáu toá khaùc. Bôûi vì taát caû moïi söï vaät ñeàu laø moät boä phaän cuûa caùi toaøn theå, theá neân khoâng caùi gì coù theå xaûy ra moät caùch rieâng reû. Baát cöù moät söï vaät naøo treân theá giôùi naøy chæ coù theå xuaát hieän bôûi vì noù ñöôïc noái keát, duyeân sanh vaø theá roài truøng truøng duyeân khôûi, cuøng coù maët, cuøng vaän haønh trong moät doøng chuyeån bieán khoâng ngöng nghæ. Moät thöïc theå hieän höõu moät caùch ñoäc laäp vôùi taát caû nhöõng caùi khaùc nhö laø moät thöïc theå baát bieán, ñoäc laäp ñaõ khoâng theå taùc ñoäng leân baát cöù caùi gì hay ngay caû chính noù.
Phaät giaùo nhö theá ñaõ nhìn theá giôùi naøy nhö laø moät doøng chaûy meânh moâng bao goàm nhöõng söï kieän ñöôïc noái keát laïi vaø cuøng döï phaàn taùc ñoäng leân nhau. Trong khi ñoù, caùch theá maø chuùng ta nhaän thöùc veà doøng chaûy naøy coâ ñoïng laïi trong moät vaøi khía caïnh cuûa caùi vuõ truï baát khaû phaân töø ñoù taïo ra moät aûo töôûng raèng ñaõ coù nhöõng thöïc theå ñoäc laäp hoaøn toaøn taùch bieät nhau vaø taùch rôøi khoûi chuùng ta. Nhöõng hieän töôïng giôùi nhö theá chæ laø nhöõng söï kieän ñôn giaûn chæ xaûy ra trong moät vaøi tình huoáng naøo ñoù. Khi ñöa ra quan ñieåm naøy khoâng coù nghóa laø Phaät giaùo baøi baùc tuïc ñeá -nhöõng gì maø ngöôøi bình thöôøng nhaän thöùc ñöôïc hay nhaø khoa hoïc khaùm phaù ra baèng nhöõng thieát bò cuûa hoï-, hoaëc khoâng thöøa nhaän luaät nhaân quaû, hay laø nhöõng ñònh luaät vaät lyù vaø toaùn hoïc. Noù chæ noùi leân moät ñieàu ñôn giaûn raèng, neáu chuùng ta ñaøo ñuû saâu, seõ thaáy coù söï khaùc bieät giöõa caùch maø chuùng ta nhìn theá giôùi hieän töôïng vaø caùi chuùng thöïc söï laø.
Caùi khía caïnh vi teá nhaát cuûa duyeân khôûi lieân quan ñeán moái lieân heä giöõa 'danh' vaø 'danh töôùng' cuûa moät söï vaät. Danh töôùng cuûa moät vaät theå bao goàm vò trí, chieàu kích, hình daùng, maøu saéc hay baát cöù nhöõng ñaëc tính naøo coù theå troâng thaáy ñöôïc. Taäp hôïp laïi cuøng nhau, chuùng taïo neân caùi 'danh' cuûa vaät theå, töùc laø moät saûn phaåm taâm taïo gaùn cho moät thöïc taïi caù bieät cuûa moät vaät theå naøo ñoù. Trong ñôøi soáng haøng ngaøy, khi chuùng ta troâng thaáy moät vaät theå, chuùng ta khoâng heà bò aán töôïng bôûi söï hieän höõu cuûa noù maø laø caùi giaû danh cuûa vaät theå ñoù. Bôûi vì chuùng ta caûm nghieäm noù, Phaät giaùo khoâng heà cho raèng noù khoâng hieän höõu. Tuy nhieân hoï cuõng khoâng baûo raèng noù coù moät thöïc taïi töï thaân. Phaät giaùo ñöa ra quan ñieåm raèng vaät theå hieän höõu (nhö theá traùnh ñöôïc chuû nghóa hö voâ ñoaïn kieán maø Taây phöông thöôøng nhaàm laãn gaùn cho Phaät giaùo), tuy nhieân hieän höõu naøy laø thuaàn tuùy duyeân khôûi. Ñaây laø caùi maø Ñöùc Phaät goïi laø Trung Ñaïo. Moät hieän töôïng giôùi khoâng coù moät hieän höõu ñoäc laäp theá nhöng cuõng khoâng hoaøn toaøn phi höõu, coù theå hoaït ñoäng vaø haønh xöû chöùc naêng ñuùng theo luaät nhaân quaû.
2. Tính phi-cuïc-boä cuûa theá giôùi löôïng töû.
Moät yù nieäm gaây aán töôïng töông töï nhö duyeân khôûi cuûa Phaät giaùo ñoù laø khaùi nieäm veà tính 'baát khaû phaân' hay 'phi-cuïc-boä' trong Cô hoïc löôïng töû ñöôïc khaùm phaù qua moät cuoäc thí nghieäm töôûng töôïng noåi tieáng do Einstein, Podolsky vaø Rosen (EPR) ñöa ra vaøo naêm 1935 trong moät noã löïc muoán chöùng toû raèng xaùc suaát lyù giaûi veà cô hoïc löôïng töû laø sai laàm vaø hoïc thuyeát naøy nhö vaäy laø chöa hoaøn chænh. Thí nghieäm naøy coù theå ñöôïc moâ taû laïi moät caùch giaûn dò nhö sau: Töôûng töôïng ra moät haït phaân huûy moät caùch töï phaùt thaønh ra 2 photon A vaø B. Luaät ñoái xöùng neâu roõ raèng chuùng seõ di chuyeån ngöôïc chieàu nhau. Neáu A ñi veà höôùng Taây, chuùng ta seõ khaùm phaù ra B ñi veà höôùng Ñoâng. Taát caû coù veû nhö bình thöôøng, tuyeät haûo. Theá nhöng ñoù laø ta ñang queân ñi tính chaát kyø laï cuûa theá giôùi löôïng töû. Cuõng gioáng nhö Janus, aùnh saùng mang hai maët khaùc nhau. Noù coù theå laø soùng hay haït. Tröôùc khi bò khaùm phaù bôûi maùy doø, lyù thuyeát löôïng töû cho ta bieát raèng A xuaát hieän döôùi daïng soùng. Luoàng soùng naøy khoâng ñöôïc cuïc boä hoùa, ñaõ khoâng coù moät xaùc suaát chothaáy raèng A coù theå ñöôïc tìm thaáy ôû baát cöù höôùng naøo. Chæ khi bò baét gaëp, A môùi 'bieát' laø noù ñang di chuyeån veà höôùng Taây. Theá nhöng, neáu nhö A ñaõ khoâng 'bieát' ñöôïc tröôùc khi bò khaùm phaù laø mình ñi veà höôùng naøo thì laøm sao B coù theå 'ñoaùn' ñöôïc A ñang laøm gì ñeå coù theå ñieàu chænh caùch öùng xöû cho phuø hôïp ñeå ñöôïc baét gaëp vaøo cuøng moät thôøi ñieåm ôû höôùng ñoái dieän cuûa A? Ñaây laø ñieàu khoù coù theå xaûy ra tröø phi A thoâng baùo cho B moät caùch ñoàng boä veà phöông höôùng maø noù ñang ñi. Ñieàu naøy haøm yù raèng coù moät tín hieäu aùnh saùng ñöôïc phoùng ra ôû moät toác ñoä voâ haïn, vaø nhö vaäy hoaøn toaøn traùi ngöôïc vôùi luaät töông ñoái toång quaùt. Bôûi vì khoâng heà coù chuyeän 'Thöôïng Ñeá phoùng ra nhöõng tín hieäu caûm öùng töø xa' cuõng nhö khoâng theå coù 'haønh ñoäng quûy ma naøo ôû gaàn', Einstein keát luaän raèng cô hoïc löôïng töû ñaõ khoâng cung caáp moät söï moâ taû hoaøn chænh veà thöïc taïi, raèng A phaûi 'bieát' höôùng naøo mình seõ ñi ñeán vaø 'baùo' cho B bieát tröôùc khi taùch rôøi nhau. OÂng nghó raèng moãi haït ñeàu coù chöùa 'nhöõng aån soá' maø cô hoïc löôïng töû ñaõ khoâng naém ñöôïc ñieàu naøy, theá neân noù khoâng hoaøn chænh.
Trong gaàn 30 naêm, thí nghieäm EPR vaãn ñöôïc xem nhö laø moät thí nghieäm töôûng töôïng bôûi vì nhöõng nhaø vaät lyù ñaõ khoâng bieát phaûi laøm theá naøo ñeå thöïc hieän noù. Maõi cho ñeán naêm 1964 thì nhaø vaät lyù hoïc John Bell môùi tìm ra moät phöông caùch ñeå ñöa caùi yù töôûng chính yeáu cuûa EPR töø nghieân cöùu tröøu töôïng thaønh moät döï trình coù theå kieåm chöùng ñöôïc trong phoøng thí nghieäm. OÂng ñöa ra moät ñònh lyù toaùn hoïc, baây giôø ñöôïc goïi laø 'Baát ñaúng thöùc Bell', coù theå kieåm chöùng ñöôïc baèng thí nghieäm neáu nhö nhöõng haït thöïc söï ñaõ coù chöùa nhöõng aån soá. Vaøo ñaàu thaäp nieân 80, neàn khoa hoïc kyõ thuaät cuoái cuøng ñaõ chín muøi ñuû ñeå cho nhaø vaät lyù Alain Aspect vaø nhöõng ngöôøi trong nhoùm cuûa oâng taïi Paris coù theå thöïc hieän moät loaït nhöõng thí nghieäm treân moät caëp photon 'töông taùc' nhau -töùc laø nhöõng photon coù nhöõng taùc ñoäng qua laïi vôùi nhau-. Hoï khaùm phaù raèng Baát ñaúng thöùc Bell luoân luoân bò vi phaïm. Ñieàu naøy chöùng minh raèng ñaõ khoâng coù nhöõng aån soá vaø nhö vaäy coù nghóa laø Cô hoïc löôïng töû ñaõ ñuùng vaø Einstein sai laàm. Trong nhöõng thí nghieäm cuûa Aspect, photons A vaø B ñöôïc giöõ caùch xa nhau 12m, vaø ngöôøi ta thaáy B luoân luoân 'bieát' ngay laäp töùc nhöõng gì A ñang laøm vaø coù nhöõng phaûn öùng töông xöùng. Nhöõng nhaø vaät lyù cuõng ñaûm baûo raèng khoâng coù moät tín hieäu aùnh saùng naøo coù theå ñöôïc trao ñoåi giöõa A vaø B, bôûi vì nhöõng ñoàng hoà nguyeân töû ñöôïc gaén vaøo nhöõng maùy doø nhaèm khaùm phaù A vaø B, cho pheùp hoï ño löôøng ñöôïc thôøi ñieåm ñeán cuûa töøng photon moät caùch cöïc kyø chính xaùc. Söï caùch bieät giöõa hai thôøi ñieåm ñeán cuûa hai photons chöa ñeán 10 phaàn tyû giaây -trong thöïc teá laø zero, bôûi vì nhöõng ñoàng hoà nguyeân töû hieän nay chæ môùi cho pheùp ta ño ñeán möùc 10^-10 giaây. Baây giôø, trong khoaûng 10^-10 giaây ñoù, ta bieát ñöôïc raèng aùnh saùng chæ môùi di chuyeån ñöôïc 3cm, ngaén hôn laø khoaûng caùch 12m giöõa A vaø B. Hôn theá nöõa, ngöôøi ta vaãn coù cuøng keát quaû neáu nhö khoaûng caùch giöõa hai photon 'töông taùc' naøy ñöôïc gia taêng. Trong moät thí nghieäm gaàn ñaây nhaát do nhaø vaät lyù Nicolas vaø nhöõng ñoàng söï cuûa oâng thöïc hieän taïi Geneva vaøo naêm 1998, hai photons ñöôïc giöõ caùch xa nhau 10km, theá nhöng nhöõng öùng xöû cuûa chuùng vaãn töông quan tuyeät haûo. Ñaây seõ chæ laø moät ñieàu nghòch lyù khi naøo, nhö Einstein suy nghó, chuùng ta cho raèng thöïc taïi ñaõ ñöôïc caét ra vaø cuïc boä hoùa trong moãi photon. Vaán naïn naøy seõ khoâng coøn nöõa khi chuùng ta nhìn nhaän raèng A vaø B, moät khi ñaõ töông taùc cuøng nhau, trôû thaønh moät boä phaän cuûa moät thöïc taïi baát khaû phaân, khoâng caàn bieát ñeán chuùng caùch xa nhau bao nhieâu, ngay caû moãi haït ôû moãi ñaàu vuõ truï. A khoâng caàn phaûi gôûi tín hieäu ñeán cho B bôûi vì chuùng cuøng chia xeû chung moät thöïc taïi. Ngaønh Cô hoïc löôïng töû nhö theá ñaõ loaïi tröø moïi yù töôûng veà cuïc boä vaø mang ñeán cho ta moät caùi nhìn toång theå veà khoâng gian. Vôùi hai caùi photons töông taùc naøy, yù nieäm veà 'nôi naøy' vaø 'choã kia' trôû thaønh voâ nghóa bôûi vì 'nôi naøy' cuõng chính laø 'choã kia'. Ñoù laø nhöõng gì maø nhaø vaät lyù goïi laø 'tính baát-khaû-phaân' hay 'phi-cuïc-boä' cuûa khoâng gian. Ñieàu naøy cuõng töông töï vôùi yù nieäm duyeân sanh, duyeân khôûi cuûa theá giôùi hieän töôïng trong Phaät giaùo.
3. Thí nghieäm ñoàng hoà quaû laéc cuûa Foucault vaø tính duyeân khôûi cuûa theá giôùi vó moâ.
Moät thí nghieäm vaät lyù haáp daãn vaø noåi tieáng khaùc cho thaáy tính duyeân khôûi cuûa hieän töôïng khoâng phaûi chæ giôùi haïn trong theá giôùi cuûa caùc haït nhöng lan roäng ra ñeán caû toaøn theå vuõ truï. Ñaây laø thí nghieäm veà quaû laéc ñöôïc thöïc hieän bôûi nhaø vaät lyù Leùon Foucault vaøo naêm 1851 taïi ñieän Pantheùon, Paris nhaèm giaûi thích veà vieäc Traùi Ñaát quay. Taát caû chuùng ta haàu nhö ai cuõng ñeàu bieát ñeán ñaëc tính cuûa quaû laéc. Vôùi thôøi gian troâi, phöông höôùng cuûa quaû laéc cuõng thay ñoåi theo. Neáu ta baét ñaàu cho noù laéc theo höôùng baéc-nam, chæ vaøi giôø sau noù seõ laéc theo höôùng ñoâng-taây. Neáu caùi ñoàng hoà quaû laéc naøy ñöôïc ñaët ôû Baéc hay Nam cöïc, noù seõ quay ñuû moät voøng 24 tieáng ñoàng hoà (taïi Paris, do aûnh höôûng cuûa vó ñoä, caùi ñoàng hoà quaû laéc cuûa Foucault chæ thöïc hieän ñöôïc moät phaàn cuûa voøng quay trong ngaøy). Foucault nhaän thöùc raèng, trong thöïc teá, caùi quaû laéc ñaõ laéc cuøng moät höôùng, chæ coù Traùi Ñaát laø ñang quay.
Tuy nhieân vaãn coøn moät vaán ñeà nan giaûi maø maõi cho ñeán nay ngöôøi ta vaãn chöa hieåu ñöôïc roõ raøng. Caùi quaû laéc cuûa ñoàng hoà ñöôïc thieát trí coá ñònh trong moät khoâng gian, nhöng maø coá ñònh töông öùng ñoái vôùi caùi gì? Chuùng ta bieát raèng caùi ñoàng hoà quaû laéc ñöôïc gaén vaøo trong moät toøa nhaø vaø toaø nhaø naøy thì dính vaøo Traùi Ñaát. Traùi Ñaát mang chuùng ta di chuyeån vôùi vaän toác 30km/giaây moät voøng chung quanh Maët Trôøi vaø Maët Trôøi thì cuõng ñang quay trong khoâng gian vôùi moät vaän toác 230km/giaây treân quyõ ñaïo chung quanh trung taâm cuûa giaûi Ngaân Haø, maø chính noù cuõng ñang chuyeån ñoäng höôùng ñeán giaûi thieân haø Andromeda vôùi vaän toác khoaûng chöøng 90km/giaây. Nhoùm Ñòa Phöông (Local Group) cuûa nhöõng thieân haø, trong ñoù nhöõng quaàn tuï huøng vó nhaát nhö laø Galaxy vaø Andromeda, cuõng ñang di chuyeån vôùi vaän toác 600km/giaây döôùi söùc huùt troïng löïc cuûa nhoùm Virgo vaø sieâu nhoùm Hydra-Centaurus. Theá nhöng nhoùm sau naøy laïi cuõng ñang quay höôùng veà Great Attractor, moät quaàn tuï töông ñöông vôùi haøng chuïc ngaøn giaûi thieân haø. Nhö vaäy caùi quaû laéc ñoàng hoà cuûa Foucaults ñaõ ñöôïc ñieàu khieån bôûi caùi naøo trong nhöõng cô caáu naøy? Ñeå tìm hieåu xem thieân theå naøo ñaõ ñieàu khieån caùi quaû laéc cuûa ñoàng hoà Foucault, vieäc giaûn dò laø chuùng ta ñaët con laéc höôùng veà phía thieân theå ñoù. Neáu nhö thieân theå ñoù ñang di ñoäng trong baàu trôøi, maø vaãn luoân luoân naèm ôû trong höôùng chæ cuûa con laéc, ta coù theå keá luaän raèng thieân theå ñoù laø taùc nhaân chính trong söï vaän haønh cuûa con laéc. Baây giôø chuùng ta haõy ñeå con laéc höôùng veà phía Maët Trôøi. Sau moät thaùng, ngoâi tinh caàu naøy ñaõ cheäch ra khoûi höôùng cuûa quaû laéc 15 ñoä. Baây giôø chuùng ta quay quaû laéc veà höôùng ngoâi sao gaàn nhaát, Proxima Centauri, caùch xa khaûng 4 naêm aùnh saùng. Ngoâi sao naøy löu laïi trong höôùng chæ cuûa quaû laéc laâu hôn, nhöng chæ ñöôïc vaøi naêm, keát quaû cuõng giaït ñi. Giaûi thieân haø Andremoda, caùch chuùng ta 2.3 trieäu naêm aùnh saùng, cuõng ñi giaït ra khoûi höôùng nhöng chaäm hôn. Thôøi gian duy trì trong höôùng chæ cuûa con laéc laâu hôn vaø ñoä cheäch cuõng trôû neân nhoû hôn neáu khoaûng caùch ñeán thieân theå caøng lôùn hôn. Vaø roài chæ coù nhöõng thieân haø coù khoaûng caùch lôùn nhaát, toïa laïc taän cuøng bôø meùp cuûa vuõ truï maø chuùng ta coù theå bieát ñöôïc, caùch xa ta ñeán haøng tæ naêm aùnh saùng laø khoâng heà ñi ra khoûi höôùng chæ cuûa con laéc.
Keát luaän maø chuùng ta ruùt ra ñöôïc töø thí nghieäm naøy raát möïc ñaëc bieät: Hoaït ñoäng cuûa con laéc ñoàng hoà Foucault khoâng heà döïa vaøo thaùi döông heä naøy maø laø vaøo nhöõng giaûi thieân haø xa nhaát, hay noùi moät caùch ñuùng ñaén hôn, vaøo toaøn theå vuõ truï, ñieàu naøy cho thaáy raèng haàu nhö taát caû vaät chaát bieåu kieán ñöôïc tìm thaáy trong nhöõng giaûi thieân haø xa xoâi nhaát maø khoâng phaûi laø nhöõng tinh tuù gaàn ta. Nhö theá caùi gì xaûy ra ôû ñaây, treân Traùi Ñaát naøy, ñeàu ñöôïc quyeát ñònh bôûi caû toaøn theå vuõ truï bao la. Caùi gì xuaát hieän treân ngoâi haønh tinh nhoû beù naøy ñeàu nöông töïa vaøo toaøn theå caáu truùc cuûa vuõ truï.
Taïi sao caùi quaû laéc ñoàng hoà laïi öùng xöû nhö vaäy? Quaû tình chuùng ta khoâng bieát. Nhaø vaät lyù Ernst Mach nghó raèng ñieàu ñoù coù theå ñöôïc giaûi thích laø do bôûi moät loaïi vaät chaát coù maët ôû khaép nôi vaø taïo ra aûnh höôûng. Theo oâng, moät khoái löôïng cuûa vaät theå -töùc laø löïc quaùn tính cuûa noù, hay laø söùc ñeà khaùng ñoái vôùi chuyeån ñoäng- ñeán töø aûnh höôûng cuûa toaøn vuõ truï thoâng qua moät söï töông taùc bí maät, khaùc bieät vôùi troïng löïc, maø oâng khoâng theå moâ taû chính xaùc. Töø ñoù, cuõng khoâng coù ai ñi saâu theâm vaøo laõnh vöïc naøy. Gioáng nhö thí nghieäm EPR buoäc chuùng ta chaáp nhaän raèng nhöõng töông taùc hieän höõu trong theá giôùi vi moâ voán khaùc bieät vôùi nhöõng gì ñöôïc moâ taû bôûi khoa vaät lyù maø ta bieát, caùi ñoàng hoà quaû laéc Foucault cuõng haønh xöû töông töï nhö theá ñoái vôùi theá giôùi vó moâ. Nhöõng töông taùc nhö theá khoâng heà ñaët cô sôû treân moät löïc hay moät söï trao ñoåi naêng löôïng, vaø chuùng noái keát vôùi toaøn theå vuõ truï. Moät laàn nöõa, chuùng ta laïi ñi ñeán moät keát luaän raát gaàn guõi vôùi yù nieäm veà duyeân khôûi cuûa Phaät giaùo: moãi boä phaän ñeàu chöùa ñöïng caùi toaøn theå, vaø moãi boä phaän ñeàu nöông töïa vaøo taát caû caùc boä phaän khaùc.
4. Taùnh Khoâng hay laø söï vaéng maët cuûa moät thöïc taïi töï thaân.
Y Ù nieäm veà duyeân khôûi daãn ta ñi thaúng ñeán moät caùi yù nieäm quan troïng thöù ba cuûa Phaät giaùo (hai caùi kia laø voâ thöôøng vaø duyeân khôûi): ñoù laø 'Taùnh Khoâng' hay 'troáng roãng'. Moät khi taát caû ñeàu laø duyeân khôûi, khoâng coù gì coù theå töï xaùc ñònh vaø hieän höõu töï thaân. Y Ù töôûng veà nhöõng phaåm tính coù theå hieän höõu do vaø bôûi chính mình caàn phaûi ñöôïc buoâng boû. Khi Phaät giaùo cho raèng taùnh khoâng laø baûn taùnh roát raùo cuûa vaïn phaùp, ñieàu ñoù coù nghóa laø moïi söï vaät maø chuùng ta troâng thaáy chung quanh mình, töùc laø caùi theá giôùi hieän töôïng naøy, khoâng heà coù moät hieän höõu ñoäc laäp hay thöôøng haèng. 'Taùnh khoâng' ôû ñaây khoâng neân hieåu laø 'troáng khoâng', 'hö khoâng' hay 'vaéng maët cuûa theá giôùi hieän töôïng' nhö caùc nhaø chuù giaûi Taây phöông tröôùc ñaây quan nieäm, nhöng laø moät vaéng maët cuûa hieän höõu töï thaân. Phaät giaùo khoâng heà taùn thaønh baát cöù hình thaùi naøo cuûa chuû nghóa hö voâ. Taùnh khoâng chaúng heà mang yù nghóa laø khoâng hieän höõu. Neáu baïn ñaõ khoâng theå baøn veà thöïc höõu thì baïn cuõng khoâng theå noùi veà phi höõu. Theá neân theo Phaät giaùo, tìm hieåu veà baûn chaát phi thöïc cuûa vaïn phaùp laø moät boä phaän thieát yeáu treân haønh trình taâm linh. Taùnh khoâng nhö vaäy khoâng phaûi chæ laø baûn taùnh chaân thaät cuûa theá giôùi hieän töôïng, maø coøn aån chöùa tieàm naêng cho pheùp söï bieåu hieän cuûa caùi theá giôùi thieân hình vaïn traïng ñoù. Thaùnh giaû Long Thoï cuûa Phaät giaùo trong theá kyû thöù hai ñaõ noùi: "Khi ñaõ laø khoâng thì khoâng coù gì laø khoâng coù" hay nhö moät caâu kinh noåi tieáng trong Baùt Nhaõ Taâm Kinh: "Saéc töùc thò khoâng, khoâng töùc thò saéc". Neáu thöïc taïi laø thöôøng haèng baát bieán thì taát caû phaåm taùnh cuûa chuùng cuõng theá, chaúng coù gì thay ñoåi. Nhö vaäy, theá giôùi hieän töôïng ñaõ khoâng theå hieän baøy. Tuy nhieân do bôûi vaïn phaùp khoâng heà coù moät thöïc taïi töï thaân, chuùng coù theå hieän baøy ra muoân veû.
Veà vaán ñeà vaéng maët cuûa moät thöïc taïi töï thaân, khoa vaät lyù löôïng töû moät laàn nöõa cuõng ñaõ coù nhöõng phaùt bieåu töông töï khaù ñaäm neùt. Theo Bohr vaø Heisenberg, nhöõng nhaân vaät nhieät thaønh uûng hoä cuûa caùi goïi laø "Chuù giaûi Copenhagen" veà cô hoïc löôïng töû, thì baây giôø chuùng ta khoâng coøn coù theå xem nguyeân töû (atoms) vaø ñieän töû (electrons) nhö laø nhöõng thöïc theå vôùi nhöõng phaåm taùnh xaùc ñònh cuï theå, chaúng haïn nhö toác ñoä, vò trí, vaïch ra ñoàng ñeàu treân nhöõng quõy ñaïo xaùc ñònh roõ. Ngöôïc laïi chuùng ta phaûi xem chuùng nhö laø boä phaän cuûa moät theá giôùi ñöôïc caáu thaønh bôûi nhöõng tieàm löïc chöù khoâng phaûi laø nhöõng vaät theå hay söï kieän. AÙnh saùng vaø vaät chaát coù theå ñöôïc xem laø khoâng coù thöïc taïi töï thaân bôûi vì chuùng mang tính chaát löôõng taùnh: coù theå xuaát hieän döôùi daïng soùng hay haït tuøy theo thieát bò ño löôøng. Caùi hieän töôïng chuùng ta goïi laø "photon" seõ laø moät luoàng soùng khi chuùng ta taét heát maùy ño vaø khoâng quan saùt noù. Nhöng ngay laäp töùc khi ta cho thieát bò hoaït ñoäng laøm coâng vieäc ño löôøng, noù laïi xuaát hieän nhö laø moät haït. Nhöõng maët cuûa haït vaø soùng khoâng theå caùch ly ñöôïc. Ngöôïc laïi, chuùng boå tuùc laãn nhau. Ñoù laø ñieàu maø Bohr goïi laø "nguyeân lyù boå tuùc". Nhö theá, ngay trong baûn taùnh thöïc söï cuûa aùnh saùng vaø vaät chaát cuõng ñaõ tuøy thuoäc vaøo nhöõng moái lieân heä duyeân khôûi. Noù khoâng coøn laø moät töï thaân maø thay ñoåi tuøy theo söï töông taùc giöõa ngöôøi quan saùt vaø vaät theå ñöôïc quan saùt. Nhö theá noùi ñeán thöïc taïi töï thaân cuûa moät haït, hay laø caùi thöïc taïi maø noù sôû höõu khi khoâng ñöôïc quan saùt laø ñieàu hoaøn toaøn voâ nghóa bôûi vì chuùng ta khoâng heà naém baét ñöôïc noù. Vaø nhö vaäy, theo Bohr, caùi yù nieäm veà "nguyeân töû" chaúng qua chæ laø moät hình aûnh tieän duïng giuùp cho nhöõng nhaø vaät lyù toång hôïp nhöõng quan saùt khaùc nhau veà theá giôùi haït, thaønh moät phoái hôïp chaët cheõ, luaän lyù coù heä thoáng. OÂng nhaán maïnh ñeán tính baát khaû vöôït ra khoûi nhöõng keát quaû cuûa nhöõng thí nghieäm vaø ño löôøng: "Trong khi moâ taû veà theá giôùi töï nhieân, muïc ñích cuûa chuùng ta khoâng phaûi laø ñeå khaùm phaù ra baûn chaát thöïc cuûa hieän töôïng, maø chæ nhaèm theo doõi moái lieân heä giöõa raát nhieàu khía caïnh cuûa cuoäc thí nghieäm, ñöôïc chöøng naøo hay chöøng naáy." Schrodinger cuõng ñaõ töøng caûnh baùo chuùng ta choáng laïi moät caùi nhìn thuaàn tuyù vaät chaát veà nguyeân töû vaø nhöõng yeáu toá caáu thaønh cuûa chuùng: "Toát nhaát laø khoâng neân nhìn veà haït nhö laø moät thöïc theå baát bieán, maø ngöôïc laïi nhö laø moät söï kieän töùc thôøi. Thænh thoaûng nhöõng söï kieän töùc thôøi naøy ñöôïc noái keát laïi cuøng nhau vaø taïo ra caùi aûo töôûng veà nhöõng thöïc theå baát bieán." Ngaønh cô hoïc löôïng töû nhö theá ñaõ duyeät xeùt laïi moät caùch cô baûn caùi yù nieäm cuûa chuùng ta veà moät vaät theå, khi cho noù phuï thuoäc vaøo söï ño löôøng, hay noùi caùch khaùc, vaøo moät söï kieän. Cuõng gioáng nhö trong Phaät giaùo, vaïn phaùp khoâng hieän höõu, chæ coù moái lieân heä cuûa chuùng laø hieän höõu.
IV. Ñi Tìm Moät Ñaáng Toái Cao.
1. Söï hoøa ñieäu cuûa vuõ truï.
Ngaønh vuõ truï hoïc ñöông ñaïi ñaõ khaùm phaù raèng nhöõng ñieàu kieän cho pheùp ñôøi soáng vaø tri thöùc xuaát hieän trong vuõ truï naøy coù veû nhö ñöôïc maû hoaù trong caùc phaåm tính cuûa moãi nguyeân töû, tinh tuù vaø thieân haø trong vuõ truï, cuõng nhö coù maët trong taát caû nhöõng ñònh luaät vaät lyù chi phoái, vaän haønh chuùng. Vuõ truï ñöôïc xuaát hieän trong moät hoaø ñieäu lyù töôûng nhö ñöôïc taïo ra ñeå daønh cho moät con ngöôøi quan saùt thoâng minh coù khaû naêng thöôûng thöùc caùi caáu truùc vaø söï hoøa ñieäu naøy. Caùi yù töôûng vöøa neâu chính laø cô sôû cuûa "nhaân baûn thuyeát" voán phaùt xuaát töø danh töø "anthropos" coù nghóa laø "con ngöôøi" cuûa Hy Laïp. Veà thuyeát lyù naøy, coù hai nhaän xeùt caàn ñöôïc ñaët ra. Thöù nhaát, caùi ñònh nghóa maø chuùng toâi vöøa trình baøy chæ lieân heä ñeán caùi maët "maïnh" cuûa nhaân baûn thuyeát. Ñoàng thôøi cuõng coøn coù moät maët "yeáu" cho laø khoâng giaû ñònh tröôùc baát cöù yù höôùng naøo trong vieäc taïo thaønh thieân nhieân. Noù coù veõ nhö raát gaàn vôùi pheùp laëp thöøa (**) -nhöõng phaåm taùnh cuûa vuõ truï phaûi ñöôïc töông xöùng vôùi söï coù maët cuûa con ngöôøi- vaø ñaây laø ñieàu maø toâi cuõng seõ khoâng baøn thaûo ñeán. Thöù hai, cuïm töø "nhaân baûn thuyeát" laø khoâng thích ñaùng bôûi vì noù haøm yù raèng nhaân loaïi laø muïc ñích maø vuõ truï ñöôïc taïo ra. Trong thöïc teá, nhöõng laäp luaän veà nhaân baûn thuyeát coù theå ñöôïc aùp duïng cho baát kyø caùc loaøi coù tri giaùc naøo ôû trong vuõ truï.
Ñaâu laø cô sôû khoa hoïc cuûa nhaân baûn thuyeát? Caùch theá maø vuõ truï cuûa chuùng ta ñöôïc taïo ra döïa vaøo hai loaïi döõ kieän: 1) nhöõng ñieàu kieän sô khôûi, cuï theå nhö toång soá khoái löôïng vaø naêng löôïng maø chuùng coù, ñoä tröông nôû ban ñaàu, v.v… vaø 2) khoaûng 15 haèng soá vaät lyù: haèng soá troïng löïc, haèng soá Plank, toác ñoä aùnh saùng, khoái löôïng cuûa caùc haït cô baûn khoâng phaân taùch ñöôïc, v.v… Chuùng ta coù theå ño ñöôïc trò soá cuûa nhöõng haèng soá naøy moät caùch cöïc kyø chính xaùc, tuy nhieân chuùng ta khoâng coù baát cöù lyù thuyeát naøo ñeå tieân ñoaùn chuùng. Baèng caùch caáu truùc "nhöõng moâ hình vuõ truï" vôùi nhöõng ñieàu kieän sô khôûi vaø nhöõng haèng soá vaät lyù, nhöõng nhaø vaät lyù khoâng gian ñaõ khaùm phaù ra moät ñieàu raèng taát caû nhöõng yeáu toá naøy phaûi ñöôïc phoái trí trong moät traät töï cöïc kyø hoaø ñieäu: chæ caàn moät sai bieät cöïc nhoû trong nhöõng haèng soá vaät lyù vaø nhöõng ñieàu kieän sô khôûi naøy thì chuùng ta haün ñaõ khoâng coù maët ôû ñaây ñeå noùi veà chuùng. Cuï theå nhö, chuùng ta haõy xem caùi tyû troïng ban ñaàu cuûa vaät chaát trong vuõ truï. Vaät chaát coù moät löïc keùo phaûn öùng laïi vôùi löïc tröông giaûn cuûa vuõ truï gaây ra bôûi vuï noå Big Bang vaø laøm tieát giaûm ñoä tröông nôû cuûa vuõ truï. Neáu caùi tyû troïng ban ñaàu naøy quaù cao, vuõ truï seõ suïp ñoå sau moät thôøi gian töông ñoái ngaén nguûi -moät trieäu naêm, moät theá kyû, hoaëc moät naêm khoâng chöøng, tuøy theo ñoä chính xaùc cuûa tyû troïng. Vôùi moät sinh meänh ngaén nguûi nhö theá raát khoù cho nhöõng tinh tuù coù theå hoaøn taát ñöôïc söï bieán ñoåi haït nhaân ñeå coù theå saûn xuaát ra nhöõng nguyeân toá naëng, cuï theå nhö caùc-bon voán caàn thieát cho ñôøi soáng. Ngöôïc laïi, neáu tyû troïng ban ñaàu cuûa vaät chaát quaù thaáp, seõ khoâng coù ñuû troïng löïc ñeå nhöõng vì sao coù theå hình thaønh. Vaø khoâng coù nhöõng vì sao, töùc laø khoâng coù nhöõng nguyeân toá naëng, vaø khoâng theå coù ñôøi soáng! Nhö vaäy, taát caû moïi vaät ñeàu ñöôïc duy trì ôû trong moät traïng thaùi quaân bình hoaøn haûo. Tyû troïng ban ñaàu cuûa vuõ truï phaûi ñöôïc coá ñònh ôû moät con soá thaät chính xaùc laø 10^-60. Söï chính xaùc tuyeät vôøi naøy coù theå ñöôïc ñem so saùnh vôùi moät tay baén cung thieän ngheä nhaém truùng muïc tieâu 1centimet vuoâng (1cm2) ñöôïc ñaët caùch xa 14 tyû naêm aùnh saùng, ngay taän ñaàu bôø vuõ truï maø khaû naêng ta coù theå quan saùt ñöôïc! Möùc chính xaùc cuûa söï hoøa ñieäu bieán ñoåi tuøy theo haèng soá ñaëc bieät hay ñieàu kieän ban ñaàu, theá nhöng trong moãi tröôøng hôïp, chæ moät thay ñoåi nhoû cuõng ñuû laøm cho vuõ truï khoâ caèn, troáng vaéng söï soáng vaø yù thöùc.
2. Coù moät nguyeân lyù naøo chi phoái caáu truùc vuõ truï?
Chuùng ta suy nghó nhö theá naøo tröôùc moät söï hoøa ñieäu tuyeät vôøi nhö theá? Vôùi toâi, hình nhö chuùng ta coù hai caùch theá choïn löïa khaùc nhau: Coù theå xem söï hoaø ñieäu naøy laø heä quaû cuûa moät tình côø may maén hoaëc laø moät taát yeáu (noùi theo nhan ñeà moät cuoán saùch cuûa nhaø sinh vaät hoïc Phaùp, Jacques Monod, "Ngaãu Nhieân vaø Taát Yeáu," Alfred A. Knoff, New York, 1971). Neáu xem ñaây chæ laø moät ngaãu nhieân, thì chuùng ta phaûi maëc nhaän moät soá löôïng voâ haïn nhöõng vuõ truï khaùc beân caïnh vuõ truï cuûa chuùng ta caáu thaønh caùi ñöôïc goïi laø 'ña vuõ truï'. Moãi moät vuõ truï naøy seõ bao goàm moät phoái hôïp cuûa rieâng mình vôùi nhöõng haèng soá vaät lyù vaø ñieàu kieän sô khôûi. Tuy nhieân chæ rieâng vuõ truï cuûa chuùng ta laø ñöôïc khai sanh ra bôûi moät toång hôïp hoaøn chænh ñeå coù theå taïo neân söï soáng. Taát caû ñeàu laø nhöõng keû thua cuoäc, chæ coù chuùng ta laø ngöôøi thaéng cuoäc, gioáng nhö baïn chôi xoå soá voâ soá laàn, keát cuoäc coù ngaøy baïn cuõng seõ truùng soá. Ngöôïc laïi, neáu chuùng ta baùc boû giaû thieát cho raèng coù moät caùi ña vuõ truï nhö theá vaø maëc nhieân coâng nhaän raèng chæ coù moät vuõ truï ñôn leõ, caùi maø chuùng ta ñang soáng, theá thì chuùng ta phaûi maëc nhaän söï hieän höõu cuûa moät nguyeân lyù veà saùng taïo ñaõ ñieàu chænh söï tieán trieån cuûa vuõ truï moät caùch toát ñeïp.
Laøm theá naøo ñeå choïn löïa giöõa hai khaû naêng naøy? Khoa hoïc khoâng giuùp ích ñöôïc gì cho chuùng ta ôû ñaây bôûi vì noù cho pheùp caû hai tình huoáng ñeàu coù theå xaûy ra. Neáu xem ñaây laø moät tình côø, coù raát nhieàu caùch ñöôïc ñöa ra ñeå giaûi thích veà söï saùng taïo moät ña vuõ truï. Cuï theå nhö, nghieân cöùu chung quanh xaùc suaát mieâu taû veà theá giôùi löôïng töû, nhaø vaät lyù hoïc Hugh Everett ñaõ ñeà xuaát raèng vuõ truï taùch ra thaønh voâ soá nhöõng caùi gioáng heät nhau tuøy theo nhöõng khaû naêng vaø choïn löïa ñöôïc thöïc hieän. Moät vaøi vuõ truï chæ khaùc nhau bôûi vò trí cuûa moät electron trong moät nguyeân töû, nhöõng caùi khaùc coù theå khaùc bieät caên baûn hôn. Nhöõng ñònh luaät vaät lyù vaø haèng soá cuõng nhö nhöõng ñieàu kieän sô khôûi cuûa chuùng coù theå khoâng gioáng nhau. Moät giaû thuyeát khaùc cho laø trong moät chu kyø tuaàn hoaøn cuûa vuõ truï, ñaõ coù moät loaït nhöõng vuï noå Big Bang vaø Big Crunch. Baát cöù luùc naøo vuõ truï ñöôïc taùi sanh töø ñoáng tro taøn cuûa mình ñeå baét ñaàu laïi trong moät vuï noå Big Bang môùi, noù laïi ñöôïc khôûi ñaàu vôùi moät toång hôïp môùi cuûa nhöõng haèng soá vaät lyù vaø ñieàu kieän sô khôûi. Cuõng coøn moät giaû thieát khaùc noùi veà söï saùng taïo vuõ truï, ñoù laø lyù thuyeát do nhaø vaät lyù Andrei Linde vaø moät soá ngöôøi khaùc ñeà ra, cho raèng moãi moät trong voâ soá löôïng nhöõng ñaùm boït löôïng töû sô khai troâi noåi baäp beành trong khoâng gian ñaõ caáu thaønh vuõ truï. Nhö theá thì vuõ truï cuûa chuùng ta chæ laø moät caùi bong boùng nhoû trong moät caùi sieâu vuõ truï ñöôïc taïo neân bôûi voâ soá nhöõng caùi bong boùng khaùc. Ngoaïi tröø caùi cuûa chuùng ta, khoâng coù caùi naøo trong soá nhöõng vuõ truï ñoù nuoâi döôõng ñöôïc söï soáng bôûi vì nhöõng haèng soá vaät lyù vaø nhöõng ñònh luaät cuûa chuùng ñaõ khoâng thích hôïp.
3. Khoâng heà coù moät Ñaáng Saùng Taïo trong Phaät Giaùo.
Nhö vaäy, thaùi ñoä cuûa Phaät giaùo lieân quan ñeán söï hoøa ñieäu phi thöôøng naøy nhö theá naøo? Phaät giaùo coù chaáp nhaän yù nieäm coù moät Ñaáng Saùng Taïo toaøn tri hay laø moät nguyeân lyù saùng taïo coù khaû naêng ñieàu chænh söï tieán trieån cuûa vuõ truï moät caùch tuyeät vôøi? Hay Phaät giaùo cho raèng söï hoøa ñieäu chính xaùc vaø tuyeät vôøi cuûa vuõ truï chaúng qua chæ laø moät tình côø may maén? Vaán ñeà coù hay khoâng moät Ñaáng Saùng Taïo laø moät ñieåm then choát trong vieäc phaân bieät giöõa Phaät giaùo vôùi caùc truyeàn thoáng tín ngöôõng lôùn treân theá giôùi. Ñoái vôùi Phaät giaùo, yù nieäm veà moät "nguyeân nhaân ñaàu tieân" khoâng heà ñöôïc ñaët ra ñeå lyù giaûi do bôûi yù nieäm veà taùnh khoâng vaø duyeân khôûi ñaõ ñöôïc baøn ñeán tröôùc ñaây. Phaät giaùo xem vaán ñeà "saùng taïo" laø khoâng lieân quan bôûi vì theo hoï, theá giôùi hieän töôïng thöïc söï khoâng ñöôïc sinh ra, trong caùi yù nghóa laø chuùng traûi qua tình traïng töø phi höõu trôû thaønh hieän höõu. Chuùng coù maët trong moät caùch theá ñöôïc goïi laø "tuïc ñeá" vaø khoâng heà laø moät thöïc taïi chaân thöïc. Tuïc ñeá hay thöïc taïi quy öôùc coù maët do söï caûm nghieäm cuûa ta veà moät theá giôùi maø chuùng ta cho raèng trong ñoù moïi söï vaät hieän höõu moät caùch khaùch quan. Phaät giaùo quan nieäm raèng nhöõng nhaän thöùc nhö theá laø sai laàm bôûi vì theá giôùi hieän töôïng, nhìn moät caùch roát raùo khoâng phaûi laø nhöõng thöïc taïi khaùch quan, coù nghóa laø chuùng khoâng heà laø nhöõng hieän höõu töï thaân. Ñaây ñöôïc goïi laø "chaân ñeá". Trong nhöõng yù nghóa naøy, vaán ñeà saùng taïo trôû thaønh moät vaán naïn giaû. Caùi vaán naïn veà moät "nguoàn goác nguyeân thuûy" chæ baét nguoàn töø söï xaùc tín vaøo thöïc taïi tuyeät ñoái cuûa theá giôùi hieän töôïng. Caùi yù töôûng veà saùng taïo chæ caàn thieát khi chuùng ta tin laø coù moät theá giôùi khaùch quan. Noù tan bieán ñi khi chuùng ta nhaän thöùc raèng theá giôùi hieän töôïng, cho duø laø chuùng ta coù theå thaáy chuùng roõ raøng, khoâng heà coù moät hieän höõu ñoäc laäp, "khaùch quan". Vaø moät khi söï saùng taïo khoâng coøn laø moät vaán ñeà, yù nieäm veà Ñaáng Saùng Taïo cuõng khoâng coøn laø moät yeâu caàu ñöôïc ñaët ra.
Tuy nhieân, quan ñieåm cuûa Phaät giaùo khoâng heà loaïi boû caùi khaû naêng veà moät söï hieän baøy cuûa theá giôùi hieän töôïng. Moät ñieàu hieån nhieân, caùi theá giôùi maø chuùng ta nhìn thaáy chung quang mình khoâng phaûi laø phi höõu, tuy nhieân Phaät giaùo cho raèng neáu chuùng ta khaûo xeùt caùch theá maø chuùng hieän höõu, chuùng ta seõ nhaän ra ngay laø chuùng khoâng theå ñöôïc xem nhö bao goàm moät loaït nhöõng thöïc theå ñoäc laäp, coù hieän höõu töï thaân rieâng bieät. Nhaø trieát hoïc lôùn cuûa Phaät giaùo AÁn Ñoä vaøo theá kyû thöù hai, Thaùnh giaû Long Thoï, ñaõ noùi: "Baûn taùnh cuûa vaïn phaùp laø duyeân khôûi; töï noù, vaïn phaùp khoâng heà coù töï taùnh". Nhö theá söï tieán trieån cuûa chuùng khoâng phaûi do tình côø may maén maø cuõng khoâng phaûi bôûi moät söï can döï thieâng lieâng naøo. Thay vaøo ñoù chuùng bò chi phoái bôûi luaät nhaân quaû trong moät moái lieân heä duyeân khôûi vaø nhaân quaû hoå töông bao truøm leân taát caû. Bôûi vì vaïn phaùp khoâng heà coù thöïc taïi ñoäc laäp, chuùng khoâng theå naøo 'baét ñaàu' vaø 'keát thuùc' moät caùch thöïc söï nhö laø nhöõng thöïc theå taùch bieät.Vaø nhö theá, yù nieäm veà moät söï khôûi ñaàu vaø keát thuùc cuûa vuõ truï thuoäc veà tuïc ñeá chöù khoâng phaûi chaân ñeá.
Nhö vaäy, quan ñieåm naøy phuø hôïp vôùi neàn khoa hoïc vuõ truï ñöông ñaïi nhö theá naøo? Chuùng ta thaáy duy chæ coù loaïi vuõ truï khoâng coù khôûi ñieåm vaø taän cuøng laø loaïi vuõ truï tuaàn hoaøn vôùi moät loaït nhöõng vuï noå voâ taän cuûa Big Bang vaø Big Crunch ôû trong quaù khöù vaø töông lai. Theá nhöng caùi traïng huoáng maø trong ñoù vuõ truï cuûa chuùng ta töï suïp ñoå vaøo moät ngaøy naøo ñoù bôûi moät Big Crunch coù veû nhö khoâng phuø hôïp vôùi nhöõng quan saùt ñöông ñaïi khi cho raèng maät ñoä khoái löôïng cuûa nhöõng quang chaát (0.5% trong toång soá khoái löôïng vaø naêng löôïng tích chöùa trong vuõ truï), vaät chaát toái (29.5%) vaø naêng löôïng toái (70%) coïng laïi vôùi nhau chæ laø caùi tyû troïng tôùi haïn. Ñieàu naøy coù nghóa raèng caùi hình hoïc cuûa vuõ truï laø moät hình hoïc phaúng, töùc laø noù seõ tröông giaûn ñeán baát taän vaø ñoä gia toác tröông giaûn naøy seõ khoâng ñi ñeán soá khoâng sau moät khoaûng thôøi gian voâ taän ôû töông lai. Nhö theá, vôùi möùc ñoä kieán thöùc hieän nay coù veû nhö chöa chaáp nhaän ñöôïc yù nieäm veà moät loaïi vuõ truï tuaàn hoaøn.
4. Nhöõng Suoái Nguoàn cuûa Y Ù Thöùc Coäng Höõu Vôùi Theá Giôùi Vaät Chaát.
Baây giôø trôû laïi vaán ñeà nhaân baûn thuyeát. Theo nhö Phaät giaùo quan nieäm, söï hoaø ñieäu tuyeät vôøi cuûa vuõ truï ñuû ñeå cho yù thöùc xuaát hieän khoâng heà laø coâng trình cuûa moät Ñaáng Toái Cao naøo caû, bôûi vì nhaân vaät naøy khoâng heà hieän höõu. Ñaây cuõng khoâng phaûi laø saûn phaåm cuûa moät tình côø may maén maø nhöõng ngöôøi uûng hoä lyù thuyeát veà moät ña vuõ truï ñeà xuaát: chuùng ta coù maët vaø soáng ôû ñaây, trong vuõ truï naøy, chæ laø moät ngaãu nhieân ñaày may maén do söï phoái hôïp chính xaùc cuûa nhöõng haèng soá vaø ñieàu kieän vaät lyù. Phaät giaùo cho raèng caùi vuõ truï vaät chaát naøy vaø yù thöùc ñaõ luoân coäng höõu vôùi nhau töø voâ thuûy. Ñeå coäng höõu, caùi theá giôùi hieän töôïng naøy phaûi phuø hôïp moät caùch hoå töông, vaø do ñoù taïo ra söï hoøa ñieäu kyø dieäu. Caùi sau sinh khôûi bôûi vì vaät chaát vaø yù thöùc khoâng theå loaïi tröø nhau, vaø bôûi vì chuùng coù moái lieân heä duyeân khôûi. Quan ñieåm naøy phuø hôïp nhö theá naøo vôùi khoa sinh hoïc thaàn kinh ñöông ñaïi? Khoa sinh vaät hoïc quaû laø vaãn ñang coøn treân moät loä trình daøi laâu môùi coù khaû naêng lyù giaûi ñöôïc nguoàn goác cuûa yù thöùc Tuy nhieân, ñaïi ña soá nhöõng nhaø sinh vaät hoïc quan nieäm raèng khoâng caàn thieát giaû ñònh raèng nhöõng suoái nguoàn cuûa yù thöùc coäng höõu vôùi vaät chaát, bôûi vì theo hoï, caùi sau coù theå xuaát hieän töø caùi tröôùc, raèng taâm thöùc coù theå sinh khôûi töø vaät chaát. Taâm thöùc phaùt sinh moät khi maø heä thoáng cuûa nhöõng teá baøo naõo boä trong caùc sinh vaät ñaït ñeán ngöôõng cöûa cuûa moät phöùc hôïp. Treân quan ñieåm naøy, yù thöùc ñaõ xuaát hieän, cuõng gioáng nhö söï soáng, töø söï phöùc hôïp cuûa nhöõng nguyeân töû voâ sinh.
Ñeán ñaây moät caâu hoûi ñöôïc ñaët ra: Moät khi Phaät giaùo cho raèng yù thöùc ñöôïc phaân lìa vaø vöôït qua tình traïng vaät lyù, phaûi chaêng Phaät giaùo cuõng rôi vaøo chuû nghóa nhò nguyeân taâm-thaân phaân lìa cuûa Descartes, qua ñoù cho raèng coù hai loaïi thöïc taïi, moät cuûa taâm (hay tö töôûng) vaø moät cuûa theá giôùi vaät chaát? Caâu traû lôøi laø khoâng. Quan ñieåm cuûa Phaät giaùo hoaøn toaøn khaùc bieät töø caên baûn vôùi chuû nghóa nhò nguyeân cuûa Descartes. Chæ coù moät söï khaùc bieät treân maët tuïc ñeá giöõa vaät chaát vaø yù thöùc, bôûi vì ôû ñieåm taän cuøng, caû hai ñeàu khoâng coù moät hieän höõu töï thaân. Bôûi vì Phaät giaùo baùc khöôùc caùi thöïc taïi roát raùo cuûa theá giôùi hieän töôïng, noù ñoàng thôøi cuõng baùc khöôùc luoân caùi yù töôûng cho raèng yù thöùc laø ñoäc laäp vaø hieän höõu töï thaân.
V. Khoa Hoïc vaø Taâm Linh: Hai Cöûa Soå Môû Vaøo Thöïc Taïi.
Vöøa roài chuùng toâi ñaõ coá gaéng chöùng toû raèng ñaõ coù nhöõng ñieåm ñoàng quy noåi baät giöõa quan ñieåm veà thöïc taïi cuûa Phaät giaùo vaø neàn khoa hoïc ñöông ñaïi. Y Ù nieäm veà "voâ thöôøng", moät yù nieäm then choát trong Phaät giaùo, töông öùng vôùi yù nieäm veà tieán hoaù trong khoa hoïc veà vuõ truï, ñòa chaát vaø sinh vaät. Khoâng coù gì ôû trong theå tónh, taát caû ñeàu thay ñoåi, chuyeån ñoäng vaø tieán trieån, töø moät haït nguyeân töû cöïc nhoû cho ñeán moät caáu truùc lôùn lao nhaát trong vuõ truï. Vuõ truï töï noù cuõng ñaõ coù moät lòch söû. Thuyeát tieán hoaù cuûa Darwin keát hôïp vôùi söï choïn loïc töï nhieân chi phoái nhöõng ñoåi thay lieân tuïc trong theá giôùi sinh vaät. Y Ù nieäm veà "duyeân khôûi", cuõng laø troïng taâm cuûa giaùo lyù Phaät giaùo, coäng höôûng vôùi tính toaøn theå, baát khaû phaân cuûa khoâng gian ñöôïc haøm chöùa trong thí nghieäm EPR veà caùc caáp ñoä nguyeân töû vaø haï nguyeân töû, cuøng vôùi thí nghieäm quaû laéc Foucault veà caùc taàng vuõ truï. Y Ù nieäm veà "taùnh khoâng" cuûa Phaät giaùo, vôùi söï vaéng maët veà söï hieän höõu cuûa moät theá giôùi hieän töôïng thöôøng haèng vaø ñoäc laäp, töông ñöông vôùi tính chaát löôõng taùnh cuûa aùnh saùng vaø vaät chaát trong theá giôùi löôïng töû cuûa khoa hoïc. Bôûi vì moät photon seõ laø soùng khi ta khoâng quan saùt chuùng vaø laø haït khi ta ño löôøng, theá neân ta coù theå noùi laø noù khoâng coù moät hieän höõu ñoäc laäp, töï thaân, söï xuaát hieän cuûa noù hoaøn toaøn tuøy thuoäc vaøo ngöôøi quan saùt.
Chuùng toâi cuõng ñaõ neâu roõ raèng Phaät giaùo phaûn baùc caùi yù nieäm veà moät söï khôûi ñaàu cuûa vuõ truï cuõng nhö veà moät vò Thöôïng Ñeá hay laø moät nguyeân lyù saùng taïo coù khaû naêng hoøa ñieäu nhöõng phaåm taùnh cuûa mình, töø ñoù taïo ñieàu kieän cho yù thöùc xuaát hieän. Phaät giaùo cho raèng yù thöùc coäng höõu vôùi vaät chaát nhöng khoâng heà baét nguoàn töø vaät chaát. Bôûi vì caû hai ñeàu töông taùc vaø duyeân khôûi neân khoâng caàn thieát phaûi ñieàu chænh theá giôùi vaät chaát ñeå phuïc vuï cho yù thöùc trong moät theå hoaø ñieäu.
Nhöõng ñieåm ñoàng quy noùi treân khoâng coù gì laø ñaùng ngaïc nhieân bôûi vì caû khoa hoïc laãn Phaät giaùo ñeàu ñaõ söû duïng nhöõng tieâu chuaån nghieâm nhaët vaø chaân xaùc ñeå vöôn ñeán chaân lyù. Bôûi vì muïc tieâu cuûa caû hai laø moâ taû thöïc taïi, hoï phaûi gaëp nhau ôû nhöõng maåu soá chung maø khoâng heà loaïi tröø nhau. Trong khoa hoïc, nhöõng phöông phaùp cô baûn ñeå khaùm phaù söï thaät laø thí nghieäm vaø lyù thuyeát hoùa döïa vaøo phaân tích; trong Phaät giaùo, quaùn töôûng laø phöông phaùp chính. Caû hai ñeàu laø nhöõng caùnh cöûa soå cho pheùp ta heù nhìn vaøo thöïc taïi. Caû hai ñeàu vöõng vaøng trong nhöõng phaïm truø chuyeân bieät cuûa mình vaø boå tuùc laãn nhau. Khoa hoïc khaùm phaù duøm ta nhöõng kieán thöùc "qui öôùc". Muïc tieâu cuûa noù laø hieåu roõ theá giôùi hieän töôïng. Nhöõng aùp duïng kyõ thuaät cuûa noù coù theå gaây neân nhöõng heä quaû xaáu hay toát ñoái vôùi ñôøi soáng theå chaát cuûa con ngöôøi. Theá nhöng quaùn töôûng, khi giuùp ta nhìn roõ baûn taùnh chaân thaät cuûa thöïc taïi, coù muïc ñích caûi thieän noäi giôùi ñeå ta coù theå haønh ñoäng nhaèm caûi thieän ñôøi soáng cuûa taát caû moïi ngöôøi. Nhöõng nhaø khoa hoïc coøn söû duïng ñeán nhöõng thieát bò toái taân hôn ñeå khaùm phaù thieân nhieân. Traùi laïi trong hình thöùc tieáp caän baèng quaùn töôûng, thieát bò duy nhaát laø taâm. Haønh giaû quaùn saùt nhöõng tö töôûng cuûa mình ñöôïc ñan keát laïi cuøng nhau nhö theá naøo vaø dính maéc vaøo y ra sao. Y khaûo saùt caùi cô cheá vaän haønh cuûa haïnh phuùc vaø ñau khoå ñeå töø ñoù coá gaéng khaùm phaù ra nhöõng tieán trình taâm linh nhaèm naâng cao söï an bình noäi taâm, laøm cho coõi loøng mình roäng môû hôn ñoái vôùi tha nhaân ñeå giuùp hoï cuøng phaùt trieån, cuõng nhö töø ñoù thaáy roõ ñöôïc nhöõng tieán trình gaây ra nhöõng heä quaû ñoäc haïi ñeå loaïi boû chuùng. Khoa hoïc cung caáp cho ta nhöõng döõ kieän, nhöng khoâng mang laïi söï tieán boä taâm linh vaø chuyeån hoaù. Traùi laïi söï tieáp caän taâm linh hay quaùn töôûng chaéc chaén phaûi ñöa ta ñeán moät söï chuyeån hoaù baûn thaân saâu saéc trong caùch theá maø chuùng ta nhaän thöùc veà theá giôùi ñeå daãn ñeán haønh ñoäng. Haønh giaû Phaät giaùo moät khi nhaän thöùc raèng vaät theå khoâng heà coù hieän höõu töï thaân seõ giaûm thieåu söï dính maéc vaøo chuùng, töø ñoù giaûm bôùt khoå ñau. Nhaø khoa hoïc, vôùi cuøng moät nhaän thöùc nhö theá, seõ xoa tay haøi loøng, xem ñoù nhö laø moät tieán boä tri thöùc haàu söû duïng vaøo nhöõng coâng trình nghieân cöùu khaùc, söï khaùm phaù naøy khoâng heà laøm thay ñoåi thò kieán cô baûn cuûa y ñoái vôùi theá giôùi vaø caùch thöùc maø y höôùng daãn ñôøi soáng cuûa mình.
Khi ñoái dieän vôùi nhöõng vaán ñeà ñaïo ñöùc hay luaân lyù ngaøy caøng coù nhieàu söùc eùp, ñaëc bieät laø trong laõnh vöïc di truyeàn hoïc, khoa hoïc caàn ñeán söï trôï giuùp cuûa taâm linh ñeå khoûi boû queân ñi nhaân tính cuûa mình. Einstein ñaõ phaùt bieåu moät caâu noùi raát ñaùng taùn thöôûng veà nhu caàu caàn ñeán söï hôïp nhaát giöõa khoa hoïc vaø taâm linh: "Toân giaùo cuûa töông lai seõ laø moät toân giaùo hoaøn vuõ. Noù seõ phaûi vöôït qua moät vò Thöôïng Ñeá coù nhaân traïng vaø traùnh xa nhöõng hoïc thuyeát laãn giaùo ñieàu. Bao goàm caû khoa hoïc töï nhieân vaø taâm linh, noù seõ phaûi ñöôïc ñaët caên baûn treân moät yù thöùc toân giaùo phaùt khôûi töø caûm nghieäm veà taát caû moïi söï vaät, khoa hoïc töï nhieân laãn taâm linh, vaø ñaây ñöôïc xem nhö moät söï hôïp nhaát ñaày yù nghóa ... Phaät giaùo laø caâu traû lôøi cho söï moâ taû naøy... Neáu coù baát kyø moät toân giaùp naøo coù theå ñaùp öùng ñöôïc nhöõng nhu caàu cuûa neàn khoa hoïc ñöông ñaïi, thì ñoù chính laø Phaät giaùo."
Ñeà nghò tham khaûo theâm:Trònh Xuaân Thuaän.
(All rights reserved)Chuû ñeà ñöôïc baøn thaûo ôû ñaây ñaõ ñöôïc khai trieån moät caùch chi tieát hôn trong:
Ricard, Matthieu, and Thuan, Trinh Xuan, "The Quantum and the Lotus," New York, Crown, 2001; Paperback edition: New York, Three Rivers Press, 2004
Trong hôn 20 naêm qua, ñaõ coù moät loaït nhöõng gaëp gôõ chung quanh chuû ñeà 'Mind and life' giöõa Ñöùc Ñaït Lai Laït Ma vaø moät soá nhöõng nhaø khoa hoïc noåi tieáng treân caùc laõnh vöïc thaàn kinh sinh vaät hoïc, phaân taâm hoïc, trieát hoïc vaø vaät lyù hoïc. Troïng taâm cuûa nhöõng cuoäc gaëp gôõ naøy laø thaûo luaän veà taâm bôûi vì Phaät giaùo töø hôn 25 theá kyû qua ñaõ ñeà ra moät phöông caùch tieáp caän raát saâu saùc vaø nghieâm nhaët ñeå tìm hieåu caùc taïng thaùi taâm thöùc vaø baûn chaát roát raùo cuûa taâm, coù theå mang deán nhöõng lôïi ích cho khoa thaàn kinh sinh vaät hoïc phöông Taây. Noäi dung nhöõng cuoäc gaëp gôõ naøy ñaõ ñöôïc xuaát baûn:
Goleman, Daniel, ed., Healing Emotions: Conversations with the Dalai Lama on Mindfulness, Emotions and Health, Boston, Shambhala Publications, 1997
----. Destructive Emotions: A scientific Dialogue with the Dalai Lama, New York, Bantam Doubleday, 2002
Hayward, Jeremy W., Shifting Worlds Changing Minds: Where the Sciences and Buddhism Meet, Boston, Shambala Publications, 1987
Houshmand, Zara, Livingston, Robert B., Wallace, B. Alan, eds. Consciousness at the Crossroads: Conversations with the Dalai Lama on Brainscience and Buddhism, Ithaca, New York, Snow Lion Publications, 1999
Varela, Francisco, J. ed., Sleeping, Dreaming and Dying: An Exploration of Consciousness with the Dalai Lama, Boston, Wisdom Publications, 1997
Varela, Francisco, J. and Hayward, Jeremy, eds., Gentle Bridges: Conversations with the Dalai Lama on the Sciences of Mind, Boston, Shambhala Publications, 2001
Zajonc, Arthur, ed., The New Physics and Cosmology: Dialogues with the Dalai Lama, New York, Oxford University Press, 2004
Ngoaøi ra moät soá coâng trình khaùc thaûo luaän veà nhöõng moái töông quan giöõa khoa hoïc vaø Phaät giaùo:
Wallace, B. Alan, The Taboo of Subjectivity: Toward a new science of consciousness, New York, Oxford University Press, 2000
---- ed. Buddhism and Science: Breaking New Ground, New York, Columbia University Press, 2003.
Chuù thích cuûa dòch giaû:
(*) mythos : Giöõ ñuùng nguyeân vaên danh töø Hy Laïp maø taùc giaû duøng trong baøi vieát, coù nghóa laø thaàn thoaïi.
(**) Pheùp laëp thöøa (tautology): Trong luaän lyù hoïc, ñaây laø moät meänh ñeà roãng bao goàm nhöõng meänh ñeà ñôn giaûn hôn laøm cho noù trôû thaønh ñuùng, phuø hôïp vôùi logic cho duø nhöõng meänh ñeà nhoû naøy coù theå ñuùng hoaëc sai. Thí duï: Ngaøy mai trôøi coù theå möa hay khoâng möa.
Moät soá thuaät ngöõ Vaät lyù:
- Big Bang: Vuï noå lôùn.
- Big Crunch: Vuï co ruùt lôùn.
- Critical density: Tyû troïng tôùi haïn.
- Cyclical universe: Vuõ truï tuaàn hoaøn.
- Dark matter: Vaät chaát toái.
- Dark energy: Naêng löôïng toái.
- Fleeting neutrinos: neutrinos phuø du.
- Luminous matter: Quang chaát.
- Mass densities: Maät ñoä khoái löôïng.
- Non-locality: Tính phi cuïc boä (theo GSTS Hoàng Döông Nguyeãn Vaên Hai). TS (Vaät lyù) Nguyeãn Töôøng Baùch dòch laø "Tính lieân thoâng".
- Natural selection: Choïn loïc töï nhieân.
- Reductionist method: Pheùp quy giaûn.
Ngöôøi Cö Só [ Trôû Veà ] [Trang chuû]