|
Ra ñôøi ñaõ hai möôi laêm theá kyû nay, Phaät giaùo laø moät trong nhöõng toân giaùo lôùn treân theá giôùi. Suoát trong khoaûng thôøi gian daøi naøy, nhaèm hoøa nhaäp vaøo caùc neàn vaên minh vaø xaõ hoäi khaùc nhau, Phaät giaùo ñaõ chuyeån bieán nhieàu trong hình thöùc vaø phöông caùch haønh ñaïo cuûa mình. Duø coù maát aûnh höôûng trong moät soá nôi, Phaät giaùo vaãn coøn laø moät toân giaùo soáng ñoäng trong phaàn lôùn caùc nöôùc ôû chaâu AÙ. Töø vaøi chuïc naêm nay, Phaät giaùo ñaõ baét reã ôû chaâu AÂu vaø chaâu Myõ döôùi nhieàu hình thöùc trong trieát hoïc, vaên hoïc, trò lieäu hoïc v.v...
Do caùch ñaët vaán ñeà raát ñaëc bieät cuûa Phaät giaùo, nhöõng ngöôøi môùi hoïc Phaät seõ gaëp nhieàu khoù khaên ñeå thaáu trieät tö töôûng cuûa Phaät giaùo veà söï soáng vaø söï cheát.
Vì theá, chuùng ta caàn nhaéc qua lòch söû ñöùc Phaät vaø nhöõng giaùo lyù caên baûn cuûa Ngaøi.
Ngöôøi saùng laäp Phaät giaùo voán laø Thaùi töû Thích-ca (Saâkya), thuoäc moät vöông quoác naèm döôùi daõy Hy-maõ-laïp Sôn (Himalaya). Bò khoå ñau aùm aûnh, Ngaøi töø boû gia ñình, xöù sôû ñeå ñi tìm Chaân lyù. Sau nhieàu naêm nghieân cöùu vaø thieàn ñònh, vaøo luùc 35 tuoåi, Ngaøi trôû thaønh moät vò Toaøn Giaùc (Phaät). Suoát 45 naêm, Ngaøi truyeàn taát caû nhöõng kinh nghieäm taâm linh cuûa Ngaøi cho ñoàng loaïi ôû löu vöïc soâng Haèng (Gange). Ngaøi vieân tòch vaøo naêm 80 tuoåi , nhaäp coõi an laïc Ñaïi Nieát-baøn (Parinirvaâna). Ñöôïc töôïng tröng baèng moät hoa sen traéng, ñöùc Phaät laø con ngöôøi toát toái cao, laø vò Thaày thuoác vó ñaïi, laø hình aûnh lyù töôûng cuûa moät baäc Thaày cuûa moïi thôøi ñaïi.
Ñöùc Phaät ñaõ daâng suoát caû cuoäc ñôøi ñeå thuyeát giaûng hoïc thuyeát cuûa ngaøi. Caùc ñeä töû cuûa Ngaøi ñaõ ghi nhôù nhöõng lôøi Ngaøi daïy roài bieân cheùp laïi vaøo khoaûng theá kyû thöù II sau khi Ngaøi maát. Ngaøy nay chuùng ta coù ba Taïng (Tripitaka) baèng Paâli, Sanskrit, cuõng nhö caùc baûn dòch Hoa ngöõ, Taïng ngöõ, Nhaät ngöõ, Anh ngöõ, Vieät ngöõ v.v... Tinh yeáu cuûa giaùo lyù cuûa ñöùc Phaät coù theå toùm löôïc trong caùc ñieåm sau ñaây:
1. Caùc hoïc thuyeát caên baûn:
a. Hoïc thuyeát Duyeân khôûi (Paticcasammuppada):
Chính do khaùm phaù ra quy luaät naøy maø vò Hieàn trieát Saâkya (Saâkyamuni) trôû thaønh Phaät. Vôùi ñaïo lyù naøy giaùo lyù Phaät giaùo taùch bieät haún vôùi taát ñònh luaän höõu thaàn hay taát ñònh luaän töï nhieân. Ñöùc Phaät ñaõ phaân tích caùc hieän töôïng, töø quan ñieåm vaät lyù cuõng nhö quan ñieåm taâm lyù, baèng caùch giaûi thích nhöõng töông quan nhaân quaû trong quaù trình cuûa cuoäc soáng vaø söï cheát.
b. Hoïc thuyeát Voâ ngaõ (Anattaâ): Hoïc thuyeát naøy phaân tích caùi ñöôïc goïi theo quy öôùc laø "ngöôøi", vôùi nhöõng khía caïnh taâm-vaät lyù cuûa noù. "Ngöôøi" khoâng gì khaùc hôn laø moät quaù trình hieän töôïng taâm-vaät lyù khoâng coù chuû theå (sankhaârapunja).
c. Hoïc thuyeát Voâ thöôøng (Anicca): Theo hoïc thuyeát naøy, taát caû caùc söï vaät ñöôïc taïo thaønh (höõu vi) ñeàu voâ thöôøng, khoâng coù söï hieän höõu baát bieán maø chæ coù söï trôû thaønh (bhava).
2. Caùc hoïc thuyeát öùng duïng.
Döïa vaøo caùc hoïc thuyeát treân, ñöùc Phaät dieãn taû thaùi ñoä cuûa Ngaøi veà cuoäc ñôøi trong boán Thaùnh ñeá sau ñaây:
a. Khoå (Khoå ñeá, Dukkha): caùi khoå noäi taïi cuûa thaân theå vaø cuûa tinh thaàn, caùi khoå sinh ra do caùc vaät höõu vi, caùi khoå sinh ra do voâ thöôøng.
b. Nguoàn goác cuûa Khoå (Taäp ñeá, Samudaya): Söï khao khaùt duïc laïc (duïc aùi), söï khao khaùt hieän höõu (höõu aùi), söï khao khaùt ñoaïn dieät (phi höõu aùi).
c. Loaïi tröø Khoå, Khoå dieät (Dieät ñeá, Nirodha): Ñaáy laø Nieát-baøn (Nirvaâna).
d. Con ñöôøng ñöa ñeán söï Khoå dieät (Ñaïo ñeá, Magga): Ñaáy laø Taùm Thaùnh ñaïo coù theå toùm löôïc vaøo ba ñieåm sau ñaây:
- Giôùi (Sîla)
- Ñònh (Samaâdhi)
- Tueä (Pannaâ)
III
- Khoâng gian vaø Thôøi gian
[* ñaàu trang]
Theo ñöùc Phaät, vuõ truï khoâng coù khôûi nguyeân, khoâng coù taän cuøng vaø khoaûng khoâng vuõ truï voán voâ taän, goàm voâ soá theá giôùi nhö caùt soâng Haèng (Gangaânadivaâlukopama). Coøn coù haøng tæ tæ theá giôùi maø ngöôøi ta khoâng bieát nguoàn goác cuûa chuùng (ahamattagga). Quan nieäm naày gioáng vôùi quan nieäm veà caùc thieân haø cuûa khoa thieân vaên hoïc hieän ñaïi. Vaø traùi ñaát cuûa chuùng ta nhö theá chæ laø moät haït buïi cuûa vuõ truï naøy.
Coøn thôøi gian thì ñöôïc ño baèng caùc chu kyø vuõ truï (kieáp-ba, kappa), ñöôïc chia laøm boán giai ñoaïn, töùc laø: söï hình thaønh theá giôùi, söï tieáp tuïc, söï huûy dieät vaø cuoái cuøng laø söï hoãn mang. Töông Öng Boä Kinh (Samyuttanikaøya, II, 181) neâu ra moät nguï ngoân minh hoïa söï laâu daøi phi thöôøng cuûa chu kyø vuõ truï: "Naøy caùc Tyø-kheo, giaû nhö coù moät taûng ñaù to lôùn, moät nguyeân khoái roäng moät Yojana, khoâng bò nöùt neû, khoâng bò khieám khuyeát, vaø moät ngöôøi cöù caùch moät traêm naêm thì chaø xaùt noù moät laàn baèng mieáng vaûi Kaøsi. Theá roài taûng ñaù lôùn aáy seõ moøn heát ñi maø bieán maát thì nhö theá vaãn coøn nhanh hôn moät chu kyø vuõ truï.
Vaäy thì ñôøi ngöôøi chaúng coù nghóa gì so vôùi thôøi gian vuõ truï. Trong khoaûng khoâng gian vaø thôøi gian voâ taän naøy coù voâ soá hình thöùc chuùng sinh ñang truù nguï maø ta vaãn chöa giaûi thích ñöôïc nguoàn goác cuûa caùc chuùng sanh aáy. Theo ñöùc Phaät, coù 9 loaïi chuùng sanh, vaø con ngöôøi chæ laø moät loaïi trong ñoù, pha laãn caû thieän vaø aùc, haïnh phuùc laãn khoå ñau. Maëc duø ñöùc Phaät ñaõ baùc boû caùi quan nieäm töï ngaõ nhö laø moät thöïc teá baát bieán ôû beân trong hay beân ngoaøi höõu theå, Ngaøi vaãn chöa bao giôø phuû nhaän caùi ngaõ thöïc nghieäm thuoäc chöùc naêng tính trong yù nghóa neâu troû. Khoâng ngaõ sôû cuûa rieâng noù, moät höõu theå ngöôøi laø moät taäp hôïp cuûa naêm uaån: saéc (hình saéc), thoï (caûm thoï), töôûng (suy töôûng), haønh (taäp hôïp taâm lyù) vaø thöùc (yù thöùc). Naêm uaån naøy noái keát chaët cheõ vôùi söï khaùt aùi goàm ba khía caïnh: duïc aùi (muoán laïc thuù), höõu aùi (muoán ñöôïc hieän höõu) vaø voâ höõu aùi (muoán khoâng hieän höõu). Khaùt aùi taïo thaønh söùc maïnh chuû yeáu daãn daét khoâng nhöõng con ngöôøi maø caû caùc chuùng sanh vaøo trong voøng sinh töû (samsaâra). Chính do bôûi khaùt aùi naøy maø naêm uaån keát chaët vôùi nhau vaø taïo thaønh moät höõu theå:
Bò cheá ngöï bôûi voâ minh (Avija), bò quyeát ñònh bôûi caùc haønh ñoäng cuûa mình (Karma), caùc chuùng sinh phaûi gaùnh chòu khoå (Dukkha).Rupa (saéc) + Tanhaâ (khaùt aùi)
Vedana (thoï) + Tanhaâ (nt)
Sanna (töôûng) + Tanhaâ (nt)
Samkhaâra (haønh) + Tanhaâ (nt)
Vinnaâna (thöùc) + Tanhaâ (nt)
Caùc yù nieäm veà ñaáng taïo hoùa vaø söï saùng taïo khoâng coù trong Phaät giaùo. Tuy nhieân ñöùc Phaät cuõng ñaõ noùi ñeán söï xuaát hieän cuûa nhöõng con ngöôøi ñaàu tieân treân theá giôùi.
Theo Aggannasutta (Dn,III,80-98), trong khi theá giôùi naøy ñöôïc hình thaønh, moät soá chuùng sinh ñaõ soáng trong theá giôùi phaùt saùng (Abhassara) di chuyeån ñeán ñaây. Hoï xuaát hieän vôùi thaân phaùt saùng vaø taâm hyû laïc cuûa hoï. Hoï di chuyeån trong khoâng gian vaø soáng raát laâu. Sau doù, vì aên caùc thöïc phaåm cuûa traùi ñaát (tính chaát cuûa ñaát, naám, rau, traùi), thaân theå cuûa hoï maát aùnh saùng vaø trôû thaønh thoâ thaùp, khoâng theå bay leân treân khoâng ñöôïc nöõa. Giôùi tính cuûa hoï xuaát hieän vaø hoï phaân thaønh nam vaø nöõ. Töø ñaáy khôûi ñaàu vieäc sinh ra töø thai meï. Nhö theá loaøi ngöôøi coù nguoàn goác laø chuùng sinh töø theá giôùi khaùc ñeán vaø chính trong hoaøn caûnh moâi tröôøng naøy, hoï bieán ñoåi daàn cho ñeán khi mang hình thaùi hieän nay.
Truyeän keå treân phuø hôïp vôùi quan nieäm veà vuõ truï vaø veà caùc chuùng sinh, nhaát laø phuø hôïp vôùi lyù thuyeát veà Nghieäp (Karma) ñöôïc Phaät giaùo chaáp nhaän.
V
- Höõu theå taùi sinh
[* ñaàu trang]
Moät caùch toång quaùt,
khoa sinh vaät hoïc chöùng minh raèng moät
nhaân phoâi laø söï hôïp nhaát
cuûa hai thaønh toá, tinh truøng cuûa
ngöôøi ñaøn oâng vaø noaõn
cuûa ngöôøi ñaøn baø. Phaät
giaùo cho raèng ngoaøi hai thaønh toá
naøy coøn coù moät thaønh toá thöù
ba nöõa laø caùi thöùc taùi
sinh (patisandhivinnaâna) xuaát hieän vaøo luùc
thuï thai: ñieàu aáy coù nghóa
raèng khi nhöõng ñieàu kieän di truyeàn
ñöôïc theå hieän trong hoaøn caûnh
thuaän tieän, moät hình thöùc taâm
vaät lyù xaâm nhaäp vaøo, vaø giuùp
cho söï soáng töông tuïc cuûa moät
höõu theå ngöôøi, nhö ñöùc
Phaät ñaõ daïy:
"Naøy caùc Tyø-kheo, nôi naøo coù ba thaønh toá aáy hôïp laïi thì taïi nôi ñoù moät maàm soáng ñöôïc gieo".
Höõu theå taùi sinh laø loái goïi nhaân caùch hoùa cuûa moät loaïi thöùc taùi sinh, laø yeáu toá taâm vaät lyù ôû traïng thaùi naêng löïc, keát quaû cuûa nhöõng haønh ñoäng trong caùc ñôøi tröôùc (karma) vaø theå hieän ra vaøo luùc hình thaønh moät ñôøi soáng môùi. Caùi thöùc taùi sinh laø cô baûn cuûa moät caù nhaân, treân ñoù taâm vaø thaân (naâmaârupa - danh saéc) phaùt trieån. Neáu khoâng coù noù thì söï soáng cuûa moät höõu theå (chuùng sinh) môùi khoâng xuaát hieän; cuõng nhö cuoäc ñoái thoaïi sau ñaây giöõa ñöùc Phaät vôùi ñeä töû A-nan cuûa Ngaøi:
- Naøy A-nan, neáu
caùi thöùc naøy khoâng giaùng nhaäp
vaøo buïng ngöôøi meï thì taâm
vaø thaân coù hình thaønh trong buïng
ngöôøi meï khoâng?
- Baïch Theá
Toân, khoâng.
- Naøy A-nan, neáu
thöùc aáy, sau khi ñaõ giaùng nhaäp
vaøo buïng ngöôøi meï maø laïi
boû choã naøy ñi thì taâm vaø
thöùc coù taïo thaønh caùi naøy
hay caùi noï khoâng?
- Baïch Theá
Toân, khoâng.
- Naøy A-nan, coøn
neáu caùi thöùc naøy ñang ôû
trong moät beù trai hay moät beù gaùi khi
maø caùc em naøy coøn nhoû, laïi
bieán maát ñi thì taâm vaø thaân
coù taêng tröôûng, phaùt trieån
vaø lôùn leân khoâng?
- Baïch Theá
Toân, khoâng.
(Dn,II,63)
Nhö theá, caùi thöùc taùi sinh naøy ñöôïc xem nhö chuûng töû (bija) phoái hôïp vôùi söùc maïnh cuûa haønh ñoäng (karma-nghieäp löïc) vaø khaùt aùi (tanhaâ), nhaát laø höõu aùi (bhavatanha - khao khaùt ñöôïc hieän höõu) laøm sinh khôûi söï soáng môùi cuûa caùc chuùng sinh:
"Naøy A-nan, haønh ñoäng laø ruoäng, thöùc laø haït gioáng (chuûng töû) vaø khaùt aùi laø söï aåm öôùt. Caùc chuùng sinh bò voâ minh kìm giöõ, bò khaùt aùi troùi buoäc, caùc taâm thöùc bò teâ coùng trong caùc caûnh giôùi thaáp (duïc giôùi)" (An,III,76)
Sau khi ñaõ an laäp trong baøo thai cuûa ngöôøi meï, thöùc (caùi thöùc taùi sinh) phoái hôïp vôùi hai yeáu toá khaùc: söùc soáng vaø hôi aám, ñeå ñaït ñöôïc vaø duy trì caùc chöùc naêng cuûa söï soáng cho ñeán khi cheát.
"Naøy caùc baïn, khi caùi voû oác bieån naøy ñöôïc phoái hôïp vôùi söï noã löïc vaø hôi thoåi cuûa ngöôøi, aâm thanh cuûa voû oác bieån ñöôïc phaùt sinh... Cuõng vaäy, naøy caùc baïn, khi thaân theå ñöôïc phoái hôïp vôùi söùc soáng, hôi aám vaø thöùc, noù coù theå thöïc hieän ñoäng taùc ñi, ñöùng, ngoài, naèm, vaø maét thaáy hình saéc, tai nghe aâm thanh, muõi ngöûi muøi, löôõi neám vò, thaân chaïm vaät vaø yù bieát caùc ñoái töôïng". (Dn,II,338).
Thöùc laø moät yeáu toá quyeát ñònh toaøn boä hoaït ñoäng trí thöùc cuûa con ngöôøi treân moïi khía caïnh, töø caùi chöùc naêng löôõng phaân trong suoát söï hieän höõu cuûa noù cho ñeán caùi tieàm thöùc daøi laâu vaø tinh teá. Noùi moät caùch khaùc, thöùc laø caùi sinh ra söï töï chuû vaø söï töông tuïc cuûa caùc chuùng sinh. Trong yù nghóa naøy, noù ñöôïc xem nhö caùi doøng thöùc (vinnana-sota) khoâng giaùn ñoaïn trong nhöõng ñôøi soáng lieân tuïc (Dn,III,105).
Trong chieàu höôùng tích cöïc tieán ñeán Nieát-baøn, caùi thöùc, moät khi ñöôïc nhaän roõ, ñöôïc bieán ñoåi, ñöôïc sieâu vieät hoaù, trôû thaønh thöùc ñöôïc tieán hoùa (samvattannika-vinnaâna , Dn , II , 262) vaø luoân luoân ñöôïc an laïc:
"Caùi saéc thaân tan raõ, caùc suy töôûng ngöng döùt, taát caû caùc caûm thoï nguoäi laïnh, caùc thaønh toá taâm lyù (haønh) tòch laëng, thöùc ñeán choã an nghæ (ta trôû veà nhaø)" (Udaâna,93).
"Do tin chaéc raèng coù moät nguyeân lyù soáng laø caùi thöùc (vinnaâna), Phaät giaùo cho raèng moät höõu theå ngöôøi khoâng phaûi chæ laø moät taäp hôïp cuûa caùc thaønh toá vaät chaát, thöøa höôûng töø moät caëp nam nöõ, maø laø moät höõu theå (chuùng sinh) toaøn dieän, goàm caû gia taøi soáng hay baûn chaát (nghieäp, karma) rieâng cuûa noù, hieän höõu tieàm taøng trong chính noù vaøo luùc thuï thai, trong thai baøo cuûa ngöôøi meï, vaø trong thôøi thô aáu cuûa noù, vì roõ raøng raèng moät ñöùa beù sô sinh khoâng phaûi laø moät caáu truùc troáng roãng, maø goàm chöùa ngay töø ñaàu moät chöông trình tieân sô, coù theå thaáy ñöôïc qua thaùi ñoä cuûa noù, nhö laø thieân höôùng tình caûm, caùc nhu caàu thieát yeáu, sinh lyù, giôùi tính, söï saân haän. Naøy Malunkyaputta, moät ñöùa beù sô sinh thô daïi, naèm ngöûa ra ñaáy, neáu khoâng coù duïc tính (kaâmaâ), thì taïi sao söï ham muoán (kaâmachanda) nhöõng khoaùi laïc caûm giaùc (kaâmesu) laïi xuaát hieän ôû trong noù ? Quaû thöïc caùi khuynh höôùng baùm chaët vaøo nhöõng khoaùi laïc duïc tính (kaâmaraâgaânusaya) toàn taïi tieàm taøng trong noù". (Mn, I, 433).
Ñoái vôùi caùc Phaät töû, moät höõu theå trôû thaønh moät höõu theå ngöôøi sau khi ñaõ ñöôïc nhaân hoùa bôûi cha meï vaø moâi tröôøng cuûa con ngöôøi, laø moät söï vieäc raát loâ-gích.
VI-Traùch
nhieäm veà caùc haønh ñoäng
[* ñaàu trang]
Khoa sinh vaät hoïc cho raèng söï ñoåi khaùc cuûa con ngöôøi, baèng caùch naøy hay caùch khaùc, tuøy thuoäc vaøo söï hoã töông taùc ñoäng giöõa caùc cô cheá gien ñaõ taïo thaønh con ngöôøi luùc thuï thai. Chaéc chaén lyù thuyeát veà di truyeàn giaûi thích ñöôïc nhöõng dò bieät vaø nhöõng töông ñoàng trong moät soá phaàn naøo ñoù cuûa thaân theå con ngöôøi, nhöng lyù thuyeát naøy khoâng theå giaûi thích taát caû nhöõng khaùc bieät tinh teá, nhaát laø caùc ñaëc tính taâm thöùc vaãn coù giöõa caùc caù nhaân, giöõa cha meï vaø con caùi hay nhöõng khaùc bieät giöõa caùc caëp sinh ñoâi.
Phaät giaùo, duø thöøa nhaän aûnh höôûng quan troïng cuûa tính di truyeàn vaø cuûa hoaøn caûnh chung quanh ñoái vôùi ñôøi soáng con ngöôøi, vaãn luoân luoân nhaán maïnh ñeán söùc maïnh cuûa caùc haønh ñoäng ñôøi tröôùc (kamma) nhö laø nguoàn goác chuû yeáu cuûa söï ñoåi khaùc giöõa caùc chuùng sinh. Caùi maø ngöôøi ta goïi laø moät "ngöôøi" laø söï bieåu hieän cuûa caùi naêng löïc voâ hình cuûa moät nghieäp tieàm taøng nhaân tính. Chính caùi nghieäp naøy taïo neân caùc tö töôûng, lôøi noùi vaø haønh ñoäng vaø ñeo baùm theo caùi doøng soáng caù bieät. Do ñoù, maëc duø ñôøi soáng cuûa moät chuùng sinh thaät laø phöùc taïp laâu daøi, chính con ngöôøi ñaõ taïo ra caùc haønh ñoäng chòu traùch nhieäm veà caùc haønh ñoäng aáy vaø thöøa höôûng nhöõng haäu quaû, duø cho con ngöôøi aáy khoâng phaûi laø moät cuõng khoâng phaûi laø khaùc vôùi chính mình so vôùi kieáp tröôùc (Cf, Sn, II, 20).
"Caùc chuùng sinh laø chuû vaø cuõng laø ngöôøi thöøa höôûng nhöõng haønh ñoäng cuûa hoï; haønh ñoäng laø caùi thai baøo töø ñoù hoï sinh ra, laø ngöôøi baïn cuûa hoï, laø nôi an truù cuûa hoï. Baát keå haønh ñoäng cuûa hoï nhö theá naøo, toát hay xaáu, hoï cuõng seõ laø nhöõng ngöôøi thöøa höôûng chuùng" (Mn, III, 203)
Phaät giaùo, baèng hoïc thuyeát veà söï taùi sinh, vôùi nhöõng yù nieäm chuû yeáu nhö thöùc (vinnana) vaø nghieäp löïc (kamma), coù theå giaûi thích söï hình thaønh cuûa moät höõu theå ngöôøi vôùi caù tính vaø nhöõng ñoåi khaùc cuûa noù, ñaëc bieät laø giaûi thích nhöõng khaùc bieät taâm lyù giöõa nhöõng höõu theå ngöôøi, maø khoâng baùc boû lyù thuyeát di truyeàn.
Caùc chuùng sinh quanh quaån trong voøng sinh töû (samsaâra), khi döôùi hình thaùi moät con ngöôøi, khi döôùi hình thaùi moät vò Trôøi hay moät con vaät, ñaõ coù theå hay coù theå taùi sinh baèng boán theå caùch:
1. Söï sinh ra
töø tröùng (noaõn sinh-andaja) nhö
söï sinh ra cuûa loaøi chim.
2. Söï sinh
ra töø baøo thai cuûa ngöôøi
meï (thai sinh Jataâbuja) nhö söï sinh
ra cuûa loaøi thuù vaø loaøi ngöôøi.
3. Söï sinh
ra töø söï aåm thaáp hay töø
ròn ræ cuûa caùc thaønh toá, ñaát,
nöôùc v.v... (thaáp sinh, samsedja).
4. Söï sinh
ra baèng söï hoùa hieän (hoùa sinh-oppaâtika)
khoâng qua giai ñoaïn phoâi thai, nhö
söï sinh ra cuûa chö Thieân hay cuûa caùc
löu ñoà ñòa guïc (Cf Dn, III, 230;
Mn, I, 73; Kosa, III, 8). Nhöõng chuùng sinh ngöôøi
ñaàu tieân laø nhöõng chuùng
sinh thuoäc söï hoùa sinh.
Söï sinh ra töø baøo thai cuûa ngöôøi meï thöôøng ñöôïc taû roõ trong caùc kinh ñieån. Toùm taét nhö sau: "Höõu theå taùi sinh naøy (Gandhabha, Caøn-thaùc-baø), keû mang taâm thöùc, nhaân cô hoäi giao phoái giöõa moät nam vaø moät nöõ, nhaäp vaøo caùi phoâi thai ñöôïc thaønh qua söï giao phoái aáy. Noù ñöôïc cöu mang bôûi moät söï ham muoán saéc duïc phaùt xuaát töø phaùi nam hoaëc phaùi nöõ, tuøy theo noù thuoäc phaùi nöõ hay phaùi nam, vaø noù coù moät tình caûm saân haän vôùi phía giao phoái coù giôùi tính ngöôïc laïi".
Hieän nay, cuoäc caùch maïng sinh vaät hoïc vaø söï sinh saûn chöa vöôït khoûi kyõ thuaät thuï tinh vôùi vieäc coù ngöôøi cho (inseùmination avec donneur, IAD) vaø söï thuï thai trong oáng nghieäm vôùi vieäc chuyeån phoâi (feùcondation in-vitro avec transfert d'embryôn, FIVETE). Hai phöông phaùp naøy chöùng toû raèng söï caáu thaønh ñôøi soáng con ngöôøi coù theå coù ngoaøi nhöõng hình thaùi töï nhieân. Phaät giaùo, moät khi ñaõ coâng nhaän coù nhieàu theå caùch sinh ra cuûa chuùng sinh, coù theå chaáp nhaän hai phöông phaùp môùi naøy. Maët khaùc, theo baøi thuyeát giaûng veà söï tieán hoùa cuûa theá giôùi vaø cuûa xaõ hoäi (Cf, Dn, III, 84-86), nhöõng chuùng sinh ngöôøi ñaàu tieân töø theá giôùi khaùc ñeán, xuaát hieän trong theá giôùi naøy khoâng qua sinh ñeû do haønh ñoäng duïc tính.
VIII-
Giaùi trò cuûa nhaân loaïi vaø söï
cöïc laïc cuûa con ngöôøi
[* ñaàu trang]
"Ñöôïc sinh laøm ngöôøi laø khoù" (Dhp, 182; Mn, III, 169; Cf, An, I, 35-37), vaø chæ con ngöôøi môùi coù theå thaønh Phaät. Khoå ñau vaø haïnh phuùc trong ñôøi ngöôøi ñeàu laø nhöõng ñieàu kieän tieân quyeát cho pheùp con ngöôøi hieåu ñöôïc thöïc teá cuûa cuoäc ñôøi vaø thöïc hieän lyù töôûng cuûa mình, trong khi caùc chuùng sinh thuoäc coõi thaáp nhö caùc loaøi vaät quaù khoå ñau vaø caùc chuùng sinh coõi trôøi quaù sung söôùng khoâng theå böôùc vaøo cuoäc soáng taâm linh.
Ñaây laø lyù do taïi sao chö Phaät luoân luoân xuaát hieän trong coõi ngöôøi. Maët khaùc, duø ñöôïc hình thaønh bôûi caùc khuynh höôùng xaáu (tham, saân, si) con ngöôøi vaãn luoân luoân giöõ ñöôïc khuynh höôùng toát (voâ tham, voâ saân, voâ si). Vôùi nhöõng khuynh höôùng tích cöïc, con ngöôøi coù theå bieán thaønh moät höûu theå töø bi, quaûng ñaïi vaø trí tueä.
Moät caùch tieàm taøng, con ngöôøi vaãn coù caùi taâm thöùc phaùt saùng laøm caên baûn cho söï giaùo duïc vaø tu taäp, nhö ñöùc Phaät ñaõ daïy: "Naøy caùc Tyø-kheo, caùi Taâm naøy laø saùng suûa, nhöng noù bò dô baån vì nhöõng baát tònh, ñeán töø beân ngoaøi. Tuy nhieân, caùc phaøm nhaân chöa ñöôïc giaùo duïc, khoâng hieåu noù nhö theá. Vì vaäy neân Ta tuyeân boá raèng, caùc phaøm nhaân chöa ñöôïc giaùo duïc, chöa coù söï tu taäp taâm thöùc. Naøy caùc Tyø-kheo, caùi taâm naøy thì saùng suûa vaø noù ñöôïc goät saïch caùc baát tònh töø beân ngoaøi ñeán. Caùc ñeä töû cao thöôïng ñöôïc giaùo duïc hieåu noù nhö theá. Vì vaäy neân Ta tuyeân boá raèng, ñoái vôùi caùc ñeä töû cao thöôïng ñöôïc giaùo duïc, coù söï tu taäp taâm thöùc" (An, I, 10).
Trong cuøng yù aáy, Phaät giaùo Ñaïi thöøa (Mahaâyaâna) cho raèng moãi höõu theå ngöôøi laø moät Phaät ñang thaønh (Nhö Lai taïng-Tathaâgatagarbha). Nhö theá, do noã löïc (viriya), do yù chí caù nhaân (attarika) ñöôïc höôùng daãn bôûi mong öôùc cao thöôïng (chanda), moät ngöôøi coù theå thaâm nhaäp tính naêng ñoäng saùng taïo, phaùt trieån moïi khaû naêng cuûa tình thöông, cuûa thieän taâm, cuûa chaùnh kieán vaø cuûa chaùnh tinh taán ñeå trôû thaønh moät "con ngöôøi thöïc söï" hay moät Thaùnh nhaân.
Do ñoù, söï truy taàm taâm linh laø caàn thieát, vaø nhöõng kinh nghieäm cuûa haøng trí giaû raát coù ích cho moïi ngöôøi:
Tu taäp vaø laøm thanh tònh, ñaáy laø ñôøi soáng Phaät giaùo maø muïc ñích laø giaùc ngoä vaø giaûi thoaùt hay ñaït Nieát-baøn, söï an laïc toái thöôïng khoù hieåu nhöng ñöôïc haøng trí giaû nhaän bieát:"Khoâng laøm caùc ñieàu aùc,
Thaønh töïu caùc vieäc laønh,
Tanh tònh taâm yù mình,
Laø ñaïo lyù caùc Phaät".
(Phaùp Cuù 183)
"Nhö theá, naøy caùc Baø-la-moân, ñoái vôùi baäc trí giaû, Nieát-baøn coù theå thaáy ñöôïc trong ñôøi naøy, ngay töùc khaéc, thu huùt, haáp daãn vaø coù theå hieåu ñöôïc". (An, I, 159).
Nieát-baøn laø moät caûnh giôùi sieâu vieät, vì theá Nieát-baøn khaùc laï vôùi taát caû nhöõng gì cuûa theá giôùi khoå ñau.
Caâu chuyeän con caù vaø con ruøa, sau ñaây coù theå minh hoïa, trong chöøng möùc naøo ñoù, söï hieän höõu "phi luaän lyù" cuûa caùi tuyeät ñoái coù tính voâ ngaõ naøy:
Ngaøy xöa,
coù moät con caù khoâng bieát gì
khaùc ngoaøi nöôùc trong ñoù
noù ñang soáng. Moät hoâm ñang nhôûn
nhô bôi loäi trong hoà tình côø
gaëp anh baïn cuõ laø con ruøa vöøa
ñi chôi treân ñaát veà.
- Chaøo anh - caù
noùi. Ñaõ laâu khoâng gaëp anh, anh
ñi ñaâu veà ñaáy?
- OÀ - ruøa
ñaùp - toâi vöøa du ngoaïn treân
ñaát khoâ veà.
- Treân ñaát
khoâ aø ? Theá nghóa laø gì ?
Toâi chöa bao giôø thaáy caùi gì
nhö vaäy. Theá ra coù moät choã ñaát
khoâ aø? Toâi nghó raèng ñieàu
anh noùi laø khoâng thöïc.
- Neáu anh muoán
tin nhö theá thì cuõng ñöôïc
thoâi, chaúng ai ngaên caûn anh ñaâu.
Nhöng ñieàu chaéc chaén laø chính
toâi vöøa töø choã ñaát
khoâ trôû veà.
- Naøy anh baïn.
Haõy thöû taû roõ cho toâi bieát
nhöõng gì anh ñaõ thaáy trong cuoäc
du ngoaïn cuûa anh. Xin anh noùi cho toâi nghe
ñaát gioáng nhö caùi gì. Ñaát
coù aåm öôùt khoâng? Toâi e
raèng anh chaúng loâ-gích ñaáy!
- Khoâng, ñaát
khoâng aåm öôùt.
- Theá thì
noù maùt hay laïnh?
- Noù khoâng
maùt cuõng khoâng laïnh.
- Theá noù
coù trong ñeå aùnh saùng xuyeân
qua noù khoâng?
- Khoâng, noù
khoâng trong vaø aùnh saùng khoâng theå
xuyeân qua noù ñöôïc.
- Noù coù
meàm nhuyeãn ñeå toâi coù theå
bôi loäi thoaûi maùi khoâng?
- Khoâng, noù
khoâng meàm nhuyeãn vaø anh khoâng theå
bôi loäi trong ñaát ñöôïc.
- Noù coù
chaûy thaønh doøng khoâng?
- Khoâng, noù
khoâng chaûy vaø khoâng taïo thaønh
doøng.
- Noù coù
nhoâ leân vaø taïo thaønh soùng traéng
khoâng?
- Khoâng, ñaát
khoâng nhoâ leân maø cuõng khoâng
taïo thaønh soùng traéng.
Nghe vaäy, caù
thoâi khoâng hoûi ruøa nöõa vaø
ngaïo ngheã vaën laïi:
- Toâi ñaõ
baûo vôùi anh raèng ñaát khoâng
coù. Khi toâi hoûi anh ñaát gioáng
caùi gì, anh ñaõ khoâng neâu roõ
cho toâi ñöôïc gì coù ích
caû. Vaäy laø khoâng coù ñaát.
Ñöøng löøa doái toâi nöõa
baïn aï !
- Ñöôïc,
neáu anh tin raèng khoâng coù ñaát
thì anh coù lyù cuûa anh. Tuy nhieân,
neáu moät keû naøo khaùc ngoaøi
toâi laøm cho anh chaáp nhaän ñöôïc
raèng coù söï hieän höõu cuûa
ñaát thì luùc ñoù anh seõ
cuøng toâi nhaän ñònh raèng anh
hieän laø moät anh caù ngu ñaàn.
Cuõng theá, Phaät giaùo khaúng ñònh raèng coù khoå, nhöng cuõng coù khoå dieät.
IX
- Söï cheát
[* ñaàu trang]
Roõ raøng raèng con ngöôøi do ñieàu kieän taïo ra (duyeân sinh) cuõng nhö moïi söï vaät, do ñoù con ngöôøi laø voâ ngaõ vaø voâ thöôøng. Cuõng nhö vuõ truï, con ngöôøi thay ñoåi khoâng ngöøng. Khoâng coù söï hieän höõu, chæ coù söï trôû thaønh (bhava). Ñöùc Phaät ñaõ trình baøy tính voâ thöôøng cuûa ñôøi ngöôøi baèng nhöõng hình aûnh thoâng thöôøng sau dñaây:
"Thöïc theá, ñôøi soáng cuûa con ngöôøi laø ngaén nguûi, giôùi haïn, phuø du, ñaày khoå ñau vaø öu phieàn, noù nhö moät haït söông tan bieán khi maët trôøi moïc, nhö boït nöôùc, nhö ñöôøng raõnh xeû trong nöôùc, nhö doøng thaùc chaûy cuoán ñi taát caû khoâng bao giôø döøng laïi, nhö moät con vaät nuoâi ñeå laøm thòt luùc naøo cuõng ñoái ñaàu vôùi caùi cheát" (An, III, 70).
Vì taát caû caùc söï vaät ñöôïc taïo thaønh (höõu vi) ñeàu voâ thöôøng, khoâng nhöõng chæ con soâng trong ñoù con ngöôøi taém, maø caû chính con ngöôøi cuõng luoân luoân thay ñoåi. Caùc hieän töôïng taâm-vaät lyù maõi maõi sinh ra roài cheát ñi vaøo moïi luùc trong suoát caû cuoäc ñôøi.
Veà söï ngaén nguûi cuûa cuoäc ñôøi Bouddhaghosa (Phaät AÂm) ñaõ vieát trong boä Visuddhimagga (Thanh Tònh Ñaïo VIII) "Trong tuyeät ñoái, ñôøi soáng moät höõu tình raát ngaén nguûi, chæ baèng khoaûnh khaéc moät nieäm. Nhö baùnh xe, luùc laên, chæ ñeø treân moät ñieåm cuûa vaønh xe, vaø luùc ngöøng, cuõng chæ ñeø treân moät ñieåm, ñôøi soáng moät höõu tình cuõng chæ laâu baèng moät nieäm: ngay khi nieäm naøy döùt, höõu tình cuõng ngöøng soáng".
Söï cheát cuõng theá, hieåu nhö söï chaám döùt khaû naêng soáng cuûa moät hình thaùi hieän höõu, chæ laø söï giaùn ñoaïn taïm thôøi cuûa moät hình thaùi. Noù khoâng phaûi laø söï tieâu dieät toaøn boä moät caù nhaân; ñuùng hôn, noù laø bieåu hieän cuûa moät söï chuyeån ñoåi sang moät söï hieän höõu khaùc. Chæ rieâng caùc quan naêng ngöng vaän haønh, chöù naêng löïc, söï khao khaùt ñöôïc hieän höõu (höõu aùi) naèm trong nghieäp löïc vaãn tieáp tuïc theå hieän döôùi moät hình thaùi khaùc cuûa söï soáng.
Duø sao, cheát laø moät hieän töôïng cuõng bình thöôøng nhö sinh ra. Thöôøng thöôøng, nhöõng ngöôøi ñang haáp hoái, yeáu ôùt veà theå chaát khoâng coøn coù theå kieåm soaùt vaø ñieàu ñoäng caùc yù töôûng cuûa hoï. Do ñoù, nhöõng aán töôïng gaây neân bôûi nhöõng bieán coá quan troïng trong caùc cuoäc ñôøi naøy hay caùc cuoäc ñôøi tröôùc hieän trôû laïi maïnh meõ trong taâm thöùc, vaø hoï khoâng caùch naøo loaïi boû chuùng.
Sau ñaây laø ba loaïi yù töôûng vaøo luùc ngöôøi ta saép cheát:
a. Kyû nieäm veà nhöõng haønh ñoäng quan troïng, toát hoaëc xaáu, cuûa quaù khöù (kamma), ví duï: caùc toäi aùc, caùch cö xöû haøng ngaøy, thoùi quen...
b. Bieåu töôïng cuûa caùc haønh ñoäng aáy (kammamitta), ví duï khí cuï thôø cuùng ñoái vôùi caùc tín ñoà, beänh nhaân ñoái vôùi baùc só, suùng oáng ñoái vôùi ngöôøi lính...
c. Hình aûnh caûnh giôùi ngöôøi ta seõ taùi sinh vaøo (gatinimitta), ví duï: coõi khoå ñau cuøng cöïc (naraka) ñoái vôùi nhöõng keû saùt nhaân, coõi sung söôùng (devaloka) ñoái vôùi nhöõng ngöôøi thieän hieàn,...
Ba loaïi yù töôûng maø ngöôøi ta khoâng theå choïn löïa moät caùch coù yù thöùc xuaát hieän roõ raøng trong taâm thöùc vaøo luùc cheát. Chuùng taïo thaønh nhöõng haønh ñoäng gaàn vôùi caùi cheát (caän töû nghieäp, aâcinna kamma) aûnh höôûng vaø quyeát ñònh ñaëc tính cuûa ñôøi soáng saép ñeán, cuõng gioáng nhö yù töôûng sau cuøng tröôùc giaác nguû coù theå trôû thaønh yù töôûng ñaàu tieân luùc thöùc daäy. Cuõng theá, nhöõng haønh ñoäng quan troïng nhaát trong moät ñôøi soáng (garuka kamma), cuõng nhö nhöõng haønh ñoäng bình thöôøng, toát hay xaáu, trôû thaønh nhöõng yù töôûng tích cöïc vaø thuø thaéng trong nhöõng phuùt cuoái cuøng. Neáu nhö moät yù töôûng naøo ñoù trong caùc yù töôûng aáy vaéng maët vaøo luùc ngöôøi ta cheát thì caùi haønh ñoäng tieàm aån tích luõy (katattaâ kamma) taïo thaønh söùc maïnh gaây neân söï taùi sinh.
Ngöôøi Phaät töû
coù thaùi ñoä theá naøo ñoái
vôùi söï töï töû ? Xöa
nay, khuynh höôùng töï töû coù
khaép nôi treân theá giôùi. Khuynh
höôùng naøy ñöôïc goïi
laø söï khao khaùt huûy dieät (voâ
höõu aùi: vibhavatanha). Maëc duø raát
sôï cheát, ngöôøi ta vaãn caûm
thaáy khaùt khao töï huûy dieät, nhaát
laø khi ngöôøi ta thaát voïng veà
cuoäc ñôøi cuûa mình. Ñöùc
Phaät daïy ñôøi ñaày khoå
ñau, nhöng khoâng neân loaïi tröø
khoå ñau baèng töï töû. Thöïc
vaäy, caùi cheát do töï töû, cuõng
nhö caùi cheát do baát cöù hình
thöùc naøo khaùc, cuõng ñeàu
ñöôïc keá tieáp ngay sau ñoù
moät söï taùi sinh. Söï hieän höõu
môùi sau moät söï töï töû
thöôøng teä haïi hôn vì vaøo
luùc cheát, noù ñaõ bò nhieãm
ñaày nhöõng yù töôûng
xaáu: thuø gheùt, caêm giaän, buoàn
raàu...
Söï soáng vaø söï
cheát trong Phaät Giaùo
XI
- Söï taùi sinh
[* ñaàu trang]
Ñieàu gì xaûy ra sau khi cheát ? Veà ñieàu naøy, ñöùc Phaät ñaõ ñöa ra hoïc thuyeát veà söï taùi sinh. Hoïc thuyeát naøy coù goác cuûa noù trong söï giaùc ngoä cuûa ñöùc Phaät chöù khoâng coù ôû trong baát cöù moät trong nhöõng tin töôûng coù tröôùc Phaät giaùo, maø moät caùch sai laïc, ngöôøi ta thöôøng laãn loän hoïc thuyeát naøy vôùi chuùng (An, III, 99 ; Sn, XVI, 9).
Theo hoïc thuyeát naøy, söï cheát laø moät caùi cöûa môû ra moät hình thöùc sinh ra khaùc. Hai söï hieän höõu (ñôøi soáng) ñöôïc noái laïi bôûi caùi thöùc taùi sinh (patisandhi-vinaâna) (Cn, Mn, 106 ; An, I, 224) ñöôïc taïo ra bôûi caùi yù töôûng ngay tröôùc khi cheát vaø taùi xuaát hieän vaøo luùc thuï thai töùc laø vôùi söï hình thaønh moät söï soáng môùi trong ngöôøi meï. Caùi thöùc naøy ñöôïc nhaän ñònh nhö laø "caùi höõu theå seõ sinh ra" (Caøn thaùc baø, Gandhabha). Ngay sau ñoù noù seõ bieán vaøo trong caùi doøng tieàm thöùc cuûa söï soáng môùi (Bhavangasota) maø noù khoâng ngöøng taïo ra. Chính caùi thöùc taùi sinh quyeát ñònh tính chaát tieàm aån cuûa moät caù nhaân. Töø caùi cheát ñeán söï taùi sinh, caùi doøng tieàm thöùc ñöôïc truyeàn thaúng khoâng qua trung gian (antarabhava). Cuõng theá, caùi thöùc taùi sinh khoâng bao giôøi rôøi khoûi ñôøi sau. Töôûng cuõng neân so saùnh ñieàu aáy vôùi nhöõng hieän töôïng nhö tieáng doäi, aùnh saùng cuûa moät caây ñeøn, daáu aán cuûa moät khuoân daáu hay hình aûnh trong moät taám göông. Hai söï hieän höõu keá lieàn nhau thì khoâng phaûi moät cuõng khoâng phaûi laø khaùc (Milindapanna, tr.40 : Naca-sonacaanno).
"Naøy caùc tyø kheo, yù muoán (cetanaâ) laø caùi maø ta goïi laø haønh ñoäng (cetanaâhambhikkhave kammam vadaâmi) vì chính do bôûi yù muoán maø ngöôøi ta thöïc hieän caùc haønh ñoäng thuoäc thaân theå lôøi noùi vaø yù thöùc. Naøy caùc tyø kheo, coù caùi nghieäp (kamma) chín muoài ôû caùc ñòa nguïc... caùi nghieäp chín muoài trong coõi suùc sinh, caùi nghieäp chín muoài trong coõi ngaï quyû, caùi nghieäp chín muoài trong coõi ngöôøi, caùi nghieäp chín muoài trong coõi trôøi. Tuy nhieân, keát quaû cuûa nghieäp thì goàm ba loaïi : chín muoài trong ñôøi naøy (ditthadhammavedanîyakamma), chín muoài trong ñôøi saép ñeán (upapajjavedanîyakamma), chín muoài trong ñôøi sau ñoù (aparaâparîyaveda-nîyakamma) (An, VI, 63).
a. Choã khoå
ñau cuøng cöïc, ñòa nguïc (niraya).
b. Coõi suùc
sinh (tirachaâna).
c. Phaïm vi cuûa
ngaï quyû (peta).
d. Loaøi ngöôøi
(manussa).
e. Caùc coõi
trôøi (diva) laïi chia laøm ba loaïi : coõi
duïc (kaâmaloka), coõi saéc (rupaloka), coõi
voâ saéc (arupaloka).
XII
- Söï cheát vaø vò A La Haùn
[* ñaàu trang]
Söï cheát vaø söï taùi sinh theo nhau moät caùch töông tuïc khi maø caùc chuùng sinh bò chìm ñaém trong söï laàm laïc khieán hoï haønh ñoäng theo söï ñieàu ñoäng cuûa vò kyû vaø cuûa söï raøng buoäc vaøo cuoäc soáng. Traùi laïi, ngöôøi ta loaïi tröø voâ minh thì nhöõng haønh ñoäng vò kyû seõ khoâng coøn saûn sinh nöõa. Chuùng khoâng bò raøng buoäc vaøo nhöõng ñoái töôïng duïc laïc vaø quaù trình soáng bò giaùn ñoaïn. Vò laøm döùt baët moïi raøng buoäc ñöôïc goïi laø A la haùn (khoâng taùi sinh, Arahant). Ñöùc Phaät cuõng laø A la haùn veà maët giaûi thoaùt. Tröôøng hôïp moät vò A la haùn tieáp tuïc soáng trong ñôøi naøy duø caùc aùi duïc cuûa ngaøi ñaõ ñöôïc ñoaïn tröø coù theå ñöôïc so saùnh vôùi hoaït ñoäng cuûa moät caùi quaït maùy : doøng ñieän ñaõ bò ngaét, nhöng quaït vaãn quay nhôø vaøo vaän toác ñaõ ñaït ñöôïc. Söï cheát cuûa vò aáy laø söï ngöng nhöõng quaù trình taâm vaät lyù cuûa söï soáng, vaø ñoàng thôøi noù laø söï giaùi thoaùt toaøn boä vaø laø söï an laïc voâ löôïng khoâng theå mieâu taû ñöôïc. Vò A la haùn khoâng thuoäc baát cöù loaïi chuùng sinh naøo caû (Cf, An, II, 38). Do vì chö vò A la haùn khoâng coøn taïo ra nhöõng haønh ñoäng vò kyû (nghieäp, karma), neân chö vò khoâng coøn xuaát hieän trong baát cöù khung traät naøo nöõa caû (Sun, 499). Khoâng coù caâu traû lôøi döùt khoaùt naøo cho caâu hoûi veà soá phaän cuûa vò A la haùn sau khi cheát :
Kinh Trung boä (Majjhimanikaya) 72 cuõng keå moät cuoäc baøn luaän giöõa ñöùc Phaät vaø Vaccha, moät aån só lang thang, veà chuû ñeà sau ñaây :"Nhö nhöõng tia saùng töø loø phaùt ra laàn löôït taét ñi.
Vaø ngöôøi ta khoâng bieát chuùng ñi ñaâu.
Cuõng vaäy, vò ñaõ ñöôïc giaûi thoaùt hoaøn toaøn
Ñaõ vöôn qua doøng khaùt aùi,
Ñaõ vaøo trong tòch laëng,
Thì khoâng ñeå laïi daáu veát".
(Udaâna 93).
- Thöa Gotama (Cuø
Ñaøm), moät tu só ñöôïc
giaûi thoaùt taùi sinh veà ñaâu
(Vaccha muoán noùi ñeán moät vò
A la haùn).
- Naøy Vaccha,
baûo raèng vò aáy taùi sinh thì
nhö theá laø khoâng ñuùng.
- Theá thì,
thöa Gotama, vò aáy khoâng taùi sinh ö
?
- Naøy Vaccha,
baûo raèng vò aáy khoâng taùi sinh,
ñieàu aáy khoâng ñuùng.
- Theá thì,
thöa Gotama, vò aáy taùi sinh vaø khoâng
taùi sinh ?
- Naøy Vaccha,
baûo raèng vò aáy taùi sinh vaø
khoâng taùi sinh, ñieàu aáy khoâng
ñuùng.
- Theá thì,
thöa Gotama, vò aáy khoâng taùi sinh vaø
cuõng khoâng khoâng taùi sinh ?
- Naøy Vaccha,
baûo raèng vò aáy khoâng taùi sinh
vaø khoâng khoâng taùi sinh , ñieàu
aáy khoâng ñuùng.
Nghe nhöõng caâu traû lôøi cuûa ñöùc Phaät, Vaccha laáy laøm boái roái vaø khoâng coøn tin nhöõng gì ñöùc Phaät ñaõ daïy oâng tröôùc kia.
Vaø ñöùc Phaät, sau khi xaùc nhaän raèng hoïc thuyeát naøy raát khoù hieåu ñoái vôùi Vaccha, coá minh hoïa cho oâng veà hoïc thuyeát naøy baèng caùch ñaët cho oâng nhöõng caâu hoûi :
- Naøy Vaccha, giaû
nhö coù moät ngoïn löûa than tröôùc
maët oâng, oâng coù bieát raèng noù
ñang chaùy tröôùc maët oâng
khoâng ?
- Thöa Goatama, neáu
coù moät ngoïn löûa than tröôùc
maët toâi, toâi bieát ngoïn löûa
chaùy tröôùc maët toâi.
- Nhöng naøy
Vaccha, neáu nhö ngoïn löûa tröôùc
maët oâng taét ñi, oâng bieát ngoïn
löûa tröôùc maët oâng taét
khoâng ?
- Thöa Gotama, neáu
ngoïn löûa tröôùc maët toâi
taét, toâi bieát ngoïn löûa tröôùc
maët toâi taét.
- Nhöng naøy
Vaccha, neáu coù ai hoûi oâng : "Ngoïn löûa
ñaõ ñi veà höôùng naøo,
ñoâng, taây, nam hay baéc ?" thì oâng
traû lôøi theá naøo ?
- Thöa Gotama, caâu
hoûi naøy khoâng thích öùng vôùi
tröôøng hôïp naøy. Vì ngoïn
löûa tuøy thuoäc vaøo söï chaùy
cuûa coû vaø cuûa goã. Chæ khi naøo
khoâng coøn nhieân lieäu nöõa thì
ngoïn löûa môùi taét ñi.
- Ñuùng
theá, ôû ñaây cuõng vaäy, naøy
Vaccha, taát caû saéc, thoï, töôûng,
haønh, thöùc moät khi bò töø
boû, bò nhoå baät, bò chaët ñöùt
nhö caây tala thì chuùng seõ taét
dieät ñi khoâng coøn coù theå moïc
leân laïi sau naøy nöõa. Naøy Vaccha,
moät vò ñaõ giaûi thoaùt ra khoûi
nhöõng gì ñöôïc goàm thaønh
naêm uaån thì saâu xa, roäng lôùn
nhö bieån. Do ñoù, baûo raèng vò
aáy taùi sinh, raèng vò aáy khoâng
taùi sinh, raèng vò aáy taùi sinh vaø
khoâng taùi sinh, raèng vò aáy vöøa
khoâng taùi sinh vöøa khoâng khoâng
taùi sinh, taát caû ñeàu khoâng
ñuùng hôïp.
Cho neân khoâng theå baûo raèng moät vò ñaõ giaûi thoaùt taùi sinh, vì taát caû nhöõng phieàn naõo taïo thaønh söï taùi sinh ñaõ bò loaïi tröø. Vaø cuõng khoâng theå baûo raèng moät vò ñaõ giaûi thoaùt thì bò ñoaïn dieät vì khoâng coø ai ñeå bò ñoaïn dieät.
Roõ raøng raèng ñöùc Phaät ñaõ giaûng raát ít veà Nieát baøn vaø söï nhaäp Nieát baøn, veà söï hieän höõu cöïc laïc cuûa nhöõng vò ñaõ giaûi thoaùt. Tuy nhieân, moät tuyeân thuyeát noåi danh cuûa ngaøi trong kinh Udaâna VIII, boán quaû thöïc raát quan troïng veà lónh vöïc cuûa tuyeät ñoái : "Naøy caùc tyø kheo, coù moät caùi baát sôû sinh, baát sôû thaønh, baát sôû taùc, baát sôû vi. Naøy caùc tyø kheo, neáu khoâng coù moät caùi baát sôû sinh, baát sôû thaønh, baát sôû taùc, baát sôû vi, thì seõ khoâng coù söï giaûi thoaùt ñoái vôùi caùi ñöôïc sinh ra, ñöôïc laäp thaønh, ñöôïc taïo taùc, ñöôïc laøm neân. Nhöng, naøy caùc tyø kheo, vì coù moät caùi baát sôû sinh, baát sôû thaønh, baát sôû taùc, baát sôû vi, môùi coù söï giaûi thoaùt ñoái vôùi caùi ñöôïc sinh ra, ñöôïc laäp thaønh, ñöôïc taïo taùc, ñöôïc laøm neân. Ñieàu naøy quaû thöïc laø söï chaám döùt cuûa khoå".
Caùi baát sôû sinh (baát sinh) laø caùi tuyeät ñoái voâ ngaõ, maø ngöôøi ta khoâng theå tìm kieám baèng baát cöù moät phöông thöùc hôïp lyù naøo hoaëc dieãn taû baèng moät ngoân ngöõ khoâng töông xöùng cuûa con ngöôøi, vì noùi ñeán chính caùi tuyeät laø moät ñieàu hoaøn toaøn voâ nghóa.
Toùm laïi, hoïc thuyeát Phaät giaùo veà söï soáng vaø söï cheát vöøa coù tính caùch luaän lyù vöøa coù tính caùch vi dieäu. Ñieàu aáy muoán noùi raèng, ngöôøi ta coù theå hieåu noù baèng tri thöùc, nhöng chæ baèng trí tueä ngöôøi ta môùi coù theå thaâm nhaäp vaøo noù, theå chöùng noù ñöôïc.
Ñeå thay cho keát luaän, toâi muoán toùm taét nhöõng gì toâi ñaõ trình baøy trong phaïm vi Phaät hoïc baèng nhöõng caâu traû lôøi cho nhöõng caâu hoûi sau ñaây maø ngöôøi ta ñaõ neâu vôùi toâi :
Chuùng ta laø ai ?
Chuùng ta laø nhöõng höõu theå ñöôïc taïo thaønh baèng nhöõng yeáu toá taâm vaät lyù vaø baèngthöùc aên ôû traùi ñaát, ñöôïc goïi laø ngöôøi, nhöng khoâng coù nhöõng caùi ngaõ coù tính chaát töï theå vaø thöôøng haèng.
Chuùng ta töø ñaâu ñeán ?
Chuùng ta ñöôïc sinh ra bôûi nghieäp (kamma) cuûa chính chuùng ta vaø nhaän di saûn cuûa cha meï chuùng ta hay xa hôn, cuûa caùc toå tieân ñaàu tieân cuûa chuùng ta töø moät theá giôùi khaùc ñeán.
Chuùng ta coù moät muïc ñích trong ñôøi naøy khoâng ?
Neáu chuùng ta muoán lôïi duïng ñôøi soáng quyù baùu naøy ñeå theå chöùng giaùc ngoä vaø giaûi thoaùt, thì nhöõng cuoäc soáng cuûa chuùng ta coù nhöõng muïc ñích toái thöôïng.
Chuùng ta seõ veà ñaâu sau khi cheát ?
Chuùng ta seõ taùi sinh trong nhöõng theá giôùi hoaëc haïnh phuùc hoaëc khoå ñau, ñieàu aáy tuøy thuoäc nhöõng haønh ñoäng cuûa chuùng ta trong cuoäc ñôøi naøy.
Neáu chuùng ta ñaõ ñoaïn tröø nhöõng goác reã xaáu (caùc caên baûn baát thieän) : tham duïc, saân haän, si muoäi, chuùng ta seõ töï giaûi thoaùt khoûi voøng sinh töû (samsaâra-luaân hoài), vaø) noùi theo ngoân ngöõ cuûa cuoäc ñôøi, chuùng ta nhaäp vaøo coõi Cöïc laïc (Parinirvaâna).
Thích Thieän Chaâu
* Baøi naøy ñaõ ñöôïc
thuyeát trình taïi buoåi Hoäi thaûo
thöù 23 do Lieân Hieäp Theá Giôùi
caùc Toân Giaùo (Alliance mondiale des religions) ,
ñöôïc toå chöùc vaøo ngaøy
10,11,12 /3/1989 vaø ñöôïc ñaêng
laïi trong saùch Tìm Ñaïo cuûa H.T.
T.Thieän Chaâu do Vieän Nghieân Cöùu
Phaät Hoïc VN aán haønh naêm 1996.