Phât tai tâm

"Ngaøy xöa, taïi moät vöông quoác noï coù moät nhaø vua veà giaø môùi baét ñaàu ñi tìm chaân lyù. OÂng cho trieäu taäp taát caû caùc taêng ni trong nöôùc, vaø ra leänh cho hoï tìm kieám taát caû nhöõng saùch vôû, kinh ñieån giaûng daäy veà con ñöôøng giaûi thoaùt, ñeå mang trôû veà cung ñieän. Sau vaøi naêm trôøi, caùc taêng ni ñaõ thu thaäp ñöôïc moät kho saùch lôùn goàm haøng vaïn cuoán vieát baèng ñuû thöù tieáng, tieáng Pali, tieáng Phaïn, tieáng Trung Hoa, tieáng Nhaät Baûn, vaø ngay caû tieáng Vieät-Nam... Nhaø vua khoâng theå naøo ñoïc ñöôïc taát caû nhöõng cuoán saùch ñoù, neân haï leänh cho nhöõng vò cao taêng ñaõ thaáu hieåu ñaïo lyù löïa choïn cho oâng moät vaøi cuoán saùch quan troïng, khaû dó giuùp cho oâng tieán mau treân con ñöôøng ñaïo haïnh. Vaøi naêm sau, caùc vò taêng daâng leân cho oâng moät soá kinh caên baûn do chính ñöùc Phaät giaûng daäy, cuøng vôùi moät vaøi boä kinh Ñaïi Thöøa, maø hoï tin raèng laø noàng coát cuûa ñaïo Phaät. Hôõi oâi, luùc baáy giôø nhaø vua ñaõ giaø yeáu laém roài, oâng khoâng coøn ñuû söùc caàm leân moät cuoán saùch. OÂng chæ coøn laïi moät yeâu caàu : ñuùc keát laïi nhöõng tinh hoa cuûa ñaïo Phaät thaønh moät caâu hay moät chöõ thoâi, ñeå may ra oâng ñöôïc cöùu ñoä sang beân kia bôø giaùc. Sau khi hoäi yù khaån tröông baøn baïc, caùc vò cao taêng cuøng nhau vieát ra moät chöõ, vaø daâng leân cho nhaø vua ñang haáp hoái. Nhaø vua theàu thaøo ñoïc : "TAÂM" , vaø taét thôû vôùi moät nuï cöôøi maõn nguyeän..."

Thaät ra, ñaây laø moät caâu chuyeän coå quen thuoäc maø toâi ñaõ maïn pheùp traùo ñoåi chöõ cuoái cuøng baèng chöõ TAÂM. Söï traùo ñoåi naøy dó nhieân coù moät haäu yù. Y Ù nghóa ñoù laø, duø hoïc Phaät trong bao nhieâu saùch vôû, tuïng bao nhieâu kinh ñieån ñi chaêng nöõa, cuõng khoâng theå naøo thaáu hieåu ñöôïc ñaïo Phaät, neáu khoâng thaáy roõ ñöôïc laø : " Phaät taïi taâm ".

Ñoái vôùi toâi, " Phaät taïi taâm " laø moät caâu ngaén goïn chöùa ñöïng ñöôïc tinh hoa coát tuûy cuûa ñaïo Phaät, caàn phaûi suy ngaãm laâu ngaøy (hay oâm aáp trong loøng nhö moät coâng aùn Thieàn) cho tôùi khi thoâng hieåu ñöôïc roài, thì boãng thaáy moïi vieäc ñeàu saùng toû, cuõng nhö maët trôøi giöõa ban ngaøy.

Nhöng hieåu ñöôïc nhö vaäy cuõng ñöøng voäi cho raèng mình ñaõ ngoä ñaïo. Chöa ñaâu, ñoù môùi chæ laø söï heù môû moät caùnh cöûa ñöa vaøo theá giôùi meânh moâng cuûa ñaïo phaùp. Hieåu ñöôïc "Phaät taïi taâm " laø moät chuyeän, thaønh töïu ñöôïc "taâm laø Phaät " laïi laø chuyeän khaùc, coøn phaûi tu luyeän caùi taâm raát laâu ñôøi, maø chöa chaéc cuoái cuøng ñaõ ñaït ñöôïc.

Trong Kinh Phaùp Cuù (Dhammapada), thuoäc vaøo Tam Taïng kinh ñieån Pali, laø moät quyeån kinh phoå bieán, saùng suûa, giaûn dò, ñöôïc coi laø phaûn aùnh trung thaønh nhaát cuûa nhöõng lôøi ñöùc Phaät daäy, caâu ñaàu ñaõ nhaán maïnh ngay vaøo vai troø chính yeáu cuûa taâm :

"Taâm daãn ñaàu taát caû ; taâm laø chuû ; taâm taïo taùc taát caû "...(Dh. 1)

Kinh Laêng Giaø (Lankavatara), thuoäc vaøo kinh ñieån Ñaïi Thöøa, cuõng coù caâu : " Phaät noùi Taâm laø chuû, cöûa Khoâng laø cöûa phaùp ".

Nhöng taâm laø gì ? Caâu hoûi ñoù cuõng khoâng khaùc gì moät caâu hoûi trung taâm cuûa trieát hoïc, moät caâu hoûi ñaõ aùm aûnh bao nhieâu theá heä con ngöôøi : " Ta laø ai ? "

Taâm chính laø mình, chöù khoâng ñaâu xa laï. Laø caùi " ta " taïm thôøi, caùi ta bao goàm vaø phaùt sinh ra thaân, khaåu, yù. Taâm taïo taùc ra taát caû, caùi nhaân cuõng nhö caùi quaû. Moãi ngöôøi do caùi taâm töï taïo neân caùi nghieäp (kamma), neân phaûi chòu traùch nhieäm taát caû nhöõng gì mình ñaõ laøm. Kinh Phaùp Cuù cuõng coù caâu :

Toâng phaùi Duy Thöùc (Vijnanavada) cuûa Ñaïi Thöøa coøn ñi xa hôn nöõa, vôùi quan nieäm raèng taát caû moïi hieän töôïng treân theá gian naøy laø do taâm thöùc con ngöôøi maø ra (goàm coù baåy thöùc vaø A laïi da thöùc). Nhöng khaùc vôùi thaùi ñoä thuï ñoäng cuûa caùc trieát lyù duy taâm Taây phöông, Duy Thöùc chuû tröông moät thaùi ñoä tích cöïc baèng caùch tu luyeän taâm thöùc baèng Yoga, baèng thieàn ñònh (do ñoù coøn ñöôïc goïi laø Yogacara), ñeå ñi tôùi giaùc ngoä.

Muïc ñích ñaàu tieân cuûa ngöôøi tu theo ñaïo Phaät, duø laø taêng só hay cö só (laø hai loái soáng, chöù khoâng phaûi laø hai con ñöôøng), laø laøm chuû ñöôïc caùi taâm cuûa mình.

Baèng caùch toân troïng giôùi luaät (sila), trong thaân khaåu yù, moãi ngöôøi coá gaéng giöõ cho caùi taâm thanh tònh, khoâng bò dao ñoäng, giaèng co, ñeå coù theå ñònh (samadhi) ñöôïc caùi taâm cuûa mình cho an nhieân, tónh laëng. Ñònh ñöôïc caùi taâm cuûa mình laø moät giai ñoaïn quyeát ñònh, moät giai ñoaïn quan troïng ñeán noãi chính ñöùc Phaät cuõng phaûi coâng nhaän raèng "nieäm" laø con ñöôøng duy nhaát (ekayano maggo) ñöa tôùi giaûi thoaùt. Ngaøi ñaõ trình baày moät caùch caën keõ phöông phaùp quaùn nieäm trong kinh Töù Nieäm Xöù (Satipatthana sutta) laø moät trong nhöõng quyeån kinh ñöôïc phoå bieán nhaát trong Phaät giaùo Nguyeân Thuûy. Chöõ "nieäm" goàm coù chöõ "kim" ôû treân vaø chöõ "taâm" ôû döôùi, nhö vaäy nieäm bao haøm yù nghóa "chuù taâm tôùi hieän taïi".

Trì giôùi, ñònh taâm ñaõ laø nhöõng ñieàu khoù khaên khoâng phaûi moät sôùm moät chieàu ñaït ñöôïc, nhöng keát quaû seõ ñi ñoâi vôùi coá gaéng cuûa moãi ngöôøi, töùc laø seõ mang laïi söï thanh thaûn, an vui trong taâm hoàn. Dieät tröø ñöôïc nhöõng taâm lyù tieâu cöïc nhö si meâ, noùng giaän, loaïn ñoäng, nghi ngôø, phaùt trieån ñöôïc nhöõng taâm lyù tích cöïc nhö töø bi hyû xaû, luoân luoân giöõ ñöôïc söï saùng suoát, vaø laøm chuû ñöôïc caùi taâm cuûa mình, ñaõ laø nhöõng thaønh quaû ñaùng keå treân con ñöôøng ñaïo haïnh.

Nhöng muïc ñích cuûa ñaïo Phaät coøn cao xa hôn nöõa. Muïc ñích cuûa ñaïo Phaät laø ñaït ñöôïc giaùc ngoä, baèng trí tueä Baùt Nhaõ (panna), töùc laø laøm hieån loä caùi Phaät taùnh saün coù nôi mình, caùi nhaân maàm Nhö Lai (tathagatha-garbha) chæ ñôïi chôø moät ngaøy kia vöôn leân trong moãi ngöôøi. Ñoù laø moät thoâng ñieäp mang ñaày hi voïng vaø tinh thaàn bình ñaúng, maø caùch ñaây hôn 2500 naêm ñöùc Phaät Thích Ca, moät con ngöôøi sieâu vieät, ñaõ trao laïi cho nhaân loaïi : "Ta laø Phaät ñaõ thaønh, caùc ngöôi laø Phaät seõ thaønh".

Nhö vaäy, taát caû nhöõng ai ñi tìm Phaät ôû ngoaøi mình cuõng chæ nhö ngöôøi ñi tìm "loâng ruøa, söøng thoû". Trong nhöõng caâu chuyeän Thieàn coù raát nhieàu chuyeän veà tìm taâm, kieám Phaät:

* Ngaøi Hueä Khaû, sau khi töï caét tay, ñöùng treân tuyeát caàu xin Toå Boà Ñeà Ñaït Ma an cho caùi taâm cuûa mình. Toå traû lôøi : "Ñöa caùi taâm ra ñaây ta an cho. - Con khoâng bieát caùi taâm ôû ñaâu. - Vaäy thì ta ñaõ an taâm cho ngöôi roài!" Nghe caâu ñoù, ngaøi Hueä Khaû hoát nhieân chöùng ngoä.

* Khi sö Hueä Haûi tôùi tham vaán Maõ Toå Ñaïo Nhaát, Maõ Toå hoûi : "Ngöôi tôùi ñaây tìm gì ? - Tôùi caàu Phaät Phaùp. - Kho baùu nhaø mình, chaúng ñoaùi hoaøi, boû nhaø chaïy ñi tìm caùi gì ? - Kho baùu naøo ? - Kho baùu nhaø ngöôi, ñaày ñuû taát caû khoâng thieáu thoán, töï do söû duïng, vieäc gì phaûi tìm beân ngoaøi." Nghe vaäy, ngaøi Hueä Haûi cuõng hoát nhieân nhaän ñöôïc baûn taùnh cuûa mình.

Khi nhaän dieän ñöôïc caùi baûn taùnh cuûa mình, thì môùi tin raèng "Taâm töùc laø Phaät " vaø "baûn taùnh cuûa mình ñaày ñuû taát caû, xöa nay vaãn thanh tònh", nhöng vì bò vaån ñuïc bôûi nhöõng tham saân si, oâ nhieãm bôûi nhöõng yù töôûng voïng nieäm, cho neân nhö maët trôøi bò aùng maây che laáp khoâng laøm sao saùng toû ñöôïc. Moät khi giaùc ngoä, khoâng coøn caùi nhò nguyeân chaùnh taø, toát xaáu, trong ñuïc, v.v., vaø ngay caû caùi ta cuõng khoâng coøn. Taâm khoâng coøn, Phaät cuõng khoâng coøn. Thöïc taïi, Khoâng (shunyata), hay Chaân Nhö (tathata), ñöôïc nhaän chaân baèng tröïc giaùc, vöôït qua khoûi moïi ngoân töø, bieåu töôïng. Ñoù cuõng laø söï thaønh töïu cuûa söï hoøa nhaäp con ngöôøi vôùi baûn theå vuõ truï. Baèng caùi taâm mình, con ngöôøi ñaïi giaùc vöôït khoûi caùi voû höõu haïn cuûa mình ñeå hoøa mình trong caùi voâ haïn.

Nhaän ñònh nhö vaäy, ngöôøi tu theo ñaïo Phaät moät caùch ñuùng ñaén luoân luoân phaûi trôû veà vôùi caùi taâm saâu thaúm cuûa mình, ñeå khoâng bò nhöõng caûm xuùc, nhöõng voïng nieäm, nhöõng töôûng töôïng moâng lung loâi keùo ñi xa sang theá giôùi beân ngoaøi.

Nhöng thöôøng tình ít ai coù can ñaûm ñi saâu vaøo noäi taâm cuûa mình, vaø töï ñoái dieän vôùi mình, trong yeân laëng coâ ñôn. Ít ngöôøi tin töôûng vaøo söùc maïnh cuûa chính mình, vaøo khaû naêng töï löïc, tuy raèng ñöùc Phaät tröôùc khi tòch dieät ñaõ caên daën caùc ñeä töû cuûa ngaøi : "Caùc con haõy laø haûi ñaûo cho chính mình ! Ñöøng ñi tìm moät nôi truù aån beân ngoaøi naøo ! Haõy laáy Chaùnh Phaùp laøm haûi ñaûo, laáy Chaân lyù laøm nôi truù aån. Ñöøng laáy nôi truù aån naøo khaùc" (Kinh Ñaïi Nieát Baøn, Maha-Paranibbana Sutta).

Ngöôøi ta thöôøng caàn döïa vaøo tha löïc, vaøo nhöõng söùc maïnh beân ngoaøi. Ñaàu tieân laø nhöõng vò thaày, laø nhöõng ngöôøi daãn daét, chæ baûo mình, ñeå khoâng bò sai ñöôøng laïc loái. Dó nhieân vai troø cuûa caùc vò thaày raát quan troïng, duø laø guru, thieàn sö hay roshi, hoï laø nhöõng ngöôøi ñaõ ñi tröôùc, ñaõ ñöôïc caùc theá heä tröôùc chæ ñöôøng vaø tieáp tuïc chæ ñöôøng cho nhöõng theá heä sau. Nhöõng quan heä thaày troø coù theå raát saâu ñaäm, vaø coù theå trôû thaønh quyeát ñònh cho söï chöùng ngoä cuûa ngöôøi hoïc troø. Nhöng ñoù chæ laø nhöõng quan heä thaày troø, khoâng hôn khoâng keùm. Thaày troø chæ laø ñòa vò cuûa ngöôøi ñi tröôùc vaø ñi sau, tuyeät nhieân khoâng phaûi laø ranh giôùi cuûa söï giaùc ngoä. Giaùc ngoä hay khoâng chæ coù moät mình mình bieát. Trong kinh Phaùp Cuù coù caâu : "Caùc ngöôi phaûi töï mình coá gaéng, chö Phaät chæ laø nhöõng baäc thaày chæ ñöôøng"(Dh. 276). Ngay caû chö Phaät cuõng chæ laø nhöõng baäc thaày chæ ñöôøng, ñieàu ñoù toû roõ tinh thaàn bình ñaúng vaø töï löïc cuûa ñaïo Phaät. Hôn nöõa, vò thaày gioûi laø ngöôøi bieát tuøy duyeân thích nghi söï chæ daäy vôùi caên cô, trình ñoä cuûa ngöôøi hoïc troø, vaø ñoàng thôøi ñeå ngöôøi hoïc troø töï do töï phaùt trieån laáy, vaø töï tìm ra con ñöôøng cuûa mình.

Ñieåm nöông töïa thöù hai maø ngöôøi ta thöôøng döïa vaøo laø kinh ñieån, saùch vôû. Kinh ñieån, saùch vôû laø nôi maø ngöôøi ta mong tìm ñöôïc chaùnh Phaùp, nghe ñöôïc nhöõng lôøi daäy cuûa chö Phaät, chö Taêng trong quaù khöù. Nhöng kinh ñieån meânh moâng nhö röøng nhö bieån, soá kinh ñöôïc cheùp ñi cheùp laïi, tröôùc taùc, dòch thuaät, theâm bôùt trong quaù trình phaùt trieån cuûa ñaïo Phaät, ñaõ trôû thaønh quaù beà boän, raäm raïp, cho neân ngöôøi hoïc Phaät khoù loøng naøo töï mình xoay sôû trong röøng bieån ñoù. Hôn nöõa, chính ñöùc Phaät ñaõ caûnh giaùc caùc ñeä töû cuûa mình : "Nhöõng ñieàu ta daäy ñaây chæ laø ngoùn tay chæ maët traêng, ñöøng cho ngoùn tay laø maët traêng". Do ñoù, phaûi coi kinh ñieån, saùch vôû nhö nhöõng phöông tieän khoâng hôn khoâng keùm, vaø coá gaéng vaän duïng trí tueä mình ñeå phaân bieät ñieàu hay ñieàu dôû, ñieàu coøn coù giaù trò, ñieàu ñaõ loãi thôøi, ñieàu tinh hoa coát tuûy, ñieàu phuø phieám voâ duïng. Vaø luoân luoân nhôù raèng ñieàu quan troïng trong ñaïo Phaät khoâng phaûi laø hoïc, maø laø haønh. Raèng trí khoâng phaûi laø tueä, tuy raèng hai caùi coù lieân quan vôùi nhau. Trí laø söï hieåu bieát baèng lyù trí, lyù luaän, ngoân töø, bieåu töôïng, trong khi ñoù tueä (panna) laø söï hieåu bieát thaáu ñaùo, troïn veïn, baèng tröïc giaùc, vöôït qua khoûi bieåu töôïng, ngoân töø. Vaø tueä khoâng theå naøo coù ñöôïc neáu khoâng coù ñònh, töùc laø quay laïi nhìn thaúng vaøo caùi taâm cuûa mình. Taát caû roài cuõng quay trôû veà taâm...

Ngoaøi ra, ngöôøi ta cuõng thöôøng hay tìm söï hoã trôï cuûa caùc tha löïc nhö caùc söùc maïnh huyeàn bí, sieâu nhieân (hay ñöôïc ngöôøi ta coi laø huyeàn bí, sieâu nhieân), vaø keâu goïi nhöõng söùc maïnh ñoù giuùp ñôõ mình. Ñoù laø taát caû nhöõng nghi leã, cuùng vaùi, caàu xin, kinh keähöôùng veà caùc vò Phaät, Boà Taùt, thaàn linh, nhö laø nhöõng thöïc theå beân ngoaøi, coù quyeàn haønh treân vaän maïng cuûa mình. Thaät ra, ngöôøi hieåu ñuùng ñaén ñaïo Phaät seõ khoâng bao giôø quan nieäm nhö vaäy ñöôïc : theo luaätnhaân quaû, khoâng ai ngoaøi mình coù theå cöùu vôùt ñöôïc mình, chæ coù mình môùi cöùu vôùt ñöôïc mình, môùi giaûi thoaùt ñöôïc mình. Vaø khi caàu xin, duø khoâng phaûi cho rieâng mình maø laø cho gia ñình mình, duø khoâng phaûi ñöôïc theâm tieàn baïc, danh voïng maø laø theâm coâng quaû, phöôùc ñöùc, ngöôøi ta vaãn khoâng traùnh khoûi taêng theâm caùi chaáp ngaõcuûa mình. Maø coøn chaáp ngaõ thì laøm sao mong ñöôïc giaûi thoaùt ?

Xeùt cho cuøng, khi moät ngöôøi tu Phaät thaønh khaån leã laïy tröôùc baøn thôø Phaät, thaép höông, tuïng kinh theo hoài chuoâng tieáng moõ, thì thaät ra ngöôøi ñoù thaønh khaån leã laïy nhöõng vò Phaät, Boà Taùt trong chính mình. Khi nieäm danh hieäu ñöùc Phaät Thích Ca, thì mình töôûng nhôù tôùi vò thaày ñaõ chæ daãn cho nhaân loaïi con ñöôøng giaùc ngoä, ñoàng thôøi höôùng vaøo trong chieàu saâu taâm thöùc ñeå keâu goïi caùi Phaät taùnh trong mình. Khi nieäm danh hieäu ñöùc Boà Taùt Quaùn Theá AÂm, thì mình khôi daäy loøng töø bi trong mình, vaø phaùt haïnh nguyeän laéng nghe nhöõng ñau khoå cuûa theá gian nhö ngaøi. Cuõng nhö lôøi cuûa moät nhaø sö Trung Hoa noùi vôùi John Blofeld: "Caùc vò Boà Taùt coù thöïc cuõng nhö baàu trôøi vaø traùi ñaát, vaø hoï coù moät söùc maïnh voâ bieân cöùu vôùt chuùng sinh. Nhöng söï coù maët cuûa hoï chính laø ôû trong taâm thöùc cuûa chuùng ta, laø nôi chöùa ñöïng caû baàu trôøi vaø traùi ñaát."

Thaät ra, Phaät khoâng ôû trong nhöõng böùc töôïng, nhöõng vieân xaù lôïi, Phaät khoâng nghe thaáy nhöõng lôøi caàu xin, khoâng nhìn thaáy nhöõng leã laïy, khoâng caàn ñeán nhöõng caây nhang, caây hoa caém treân baøn thôø. Bôûi vì Phaät chính ôû trong taâm ta. Thieân ñaøng hay ñòa nguïc, luaân hoài hay Nieát Baøn, coõi Ta Baø hay theá giôùi Taây Phöông Cöïc Laïc cuõng laø ôû taïi taâm.

Noùi nhö vaäy khoâng coù nghóa laø ta phaûi baùc boû moïi nghi leã, tuïng nieäm, hay coi thöôøng söï thaønh khaån. Loøng tin (saddha), söï thaønh khaån trong ñaïo Phaät laø nhöõng söùc maïnh voâ cuøng maõnh lieät, coù khaû naêng giuùp ñôõ raát nhieàu cho ngöôøi Phaät töû, nhaát laø trong nhöõng giôø phuùt khoù khaên. Nhöng loøng tin trong ñaïo Phaät khoâng phaûi laø ñöùc tin khoâng bôø beán, ñöùc tin khoâng ñieàu kieän cuûa nhöõng toân giaùo thaàn khaûi. Ñoù laø söï tin töôûng nôi nhöõng ngöôøi ñi tröôùc, nôi nhöõng vò thaày daãn daét cho mình, cho tôùi khi chính mình thöïc nghieäm ñöôïc con ñöôøng chæ daãn. Daàn daàn söï tin töôûng taïm thôøi ñoù seõ ñöôïc thay theá baèng söï tin töôûng vöõng chaéc mang laïi bôûi kinh nghieäm baûn thaân.

Nhö vaäy, ngöôøi tu Phaät phaûi hieåu raèng moãi khi mình leã laïy, tuïng nieäm, laø mình höôùng veà nhöõng söùc maïnh taâm linh beân trong mình, chöù khoâng phaûi laø höôùng veà nhöõng quyeàn löïc huyeàn bí treân trôøi döôùi bieån beân ngoaøi. Vaø neáu söùc maïnh mình caàu khaån töôûng laøbeân ngoaøi nhöng kyø thaät laø söùc maïnh beân trong, thì töï löïc vaøtha löïc trong thöïc teá lieäu coøn coù khaùc gì nhau ?

Giaùo lyù cuûa ñöùc Phaät coù nhieàu phöông phaùp tu luyeän taâm linh, thích hôïp vôùi nhöõng nhu caàu, taâm tính vaø caên cô cuûa moãi ngöôøi.

Nhöng cuoái cuøng taát caû ñeàu höôùng veà moät trung taâm ñieåm laø "nieäm" (chuù taâm), maø ñöùc Phaät goïi laø "con ñöôøng duy nhaát" (ekayano maggo). Ngöôøi ta coù theå nhìn con ñöôøng ñoù nhö laø "traùi tim cuûa giaùo phaùp", ñaäp ôû giöõa taát caû nhöõng maïch maùu trong cô theå cuûa ñaïo phaùp. Trong "Baùt chaùnh ñaïo", chaùnh nieäm giöõ moät ñòa vò voâ cuøng quan troïng. Nhôø chaùnh nieäm, con ngöôøi môùi laøm chuû ñöôïc caùi taâm cuûa mình, giöõ cho caùi taâm an tònh vaø choáng ñöôïc phieàn naõo, khoå ñau. Trong Kinh Nieäm Xöù (Satipatthana-sutta), ñöùc Phaät ñaõ trình baày moät caùch roõ raøng phöông phaùp quaùn nieäm theo 4 nhoùm chuû ñeà laø Thaân, Thoï, Taâm vaø Phaùp. Ñoù laø caên baûn cuûa thieàn ñònh, laø phöông phaùp ngaén goïn, tröïc tieáp nhaát ñeå ñi tôùi giaûi thoaùt. Sau naøy Thieàn Ñaïi Thöøa cuõng khoâng khaùc gì trong baûn chaát, ñöôïc thaâu goïn trong caâu keä xuaát hieän sau ngaøi Hueä Naêng : "Giaùo ngoaïi bieät truyeàn, Baát laäp vaên töï, Tröïc chæ nhaân taâm, Kieán taùnh thaønh Phaät" (Daäy ngoaøi truyeàn rieâng, Khoâng döïa vaên töï, Chæ thaúng vaøo taâm, Thaáy taùnh thaønh Phaät).

Nhöng neáu con ñöôøng laø moät, thì cuõng coù nhieàu phöông tieän chôû ñi, nhö nhöõng coã xe hay nhöõng chieác beø (yana) khaùc nhau. Vì con ngöôøi coù nhieàu taâm tính, caên cô khaùc nhau, cho neân môùi xuaát hieän nhieàu phöông tieän khaùc nhau, tuy cuøng ñi treân moät con ñöôøng. Trong suoát haønh trình phaùt trieån cuûa ñaïo Phaät, nhieàu tröôøng phaùi (vada) ñaõ xuaát hieän, vaø ñaõ pha troän ít nhieàu vôùi neàn vaên hoùa baûn xöù, cho neân ñaïo Phaät ñaõ trôû thaønh phong phuù vaø ña daïng, trong hình thöùc cuõng nhö trong noäi dung. Ngöôøi ta coù caûm töôûng coù raát nhieàu khaùc bieät giöõa ñaïo Phaät Nguyeân Thuûy, Thieàn Toâng, Tònh Ñoä Toâng, Maät Toâng, Nhaät Lieân Toâng, v.v. Ñeán noãi coù khi töï hoûi coøn coù gì chung giöõa khung caûnh bình dò, yeân laëng cuûa moät thieàn ñöôøng Nhaät Baûn vaø khung caûnh maàu meø, naùo nhieät cuûa moät ngoâi chuøa Taây Taïng ?

Caâu traû lôøi coù theå raát laø giaûn dò, neáu laáy caùi taâm laøm trung taâm ñieåm. Ai naáy ñeàu ñi tìm Phaät, tìm giaùc ngoä trong caùi taâm cuûa mình. Coøn taát caû nhöõng hình thöùc chæ laø phöông tieän, nhöõng phöông tieän thieän xaûo (upaya-kausalya) giuùp con ngöôøi ñònh taâm giöõa nhöõng xao ñoäng, caùm doã, nghi vaán xuaát hieän treân con ñöôøng tu taäp. Nhöõng phöông tieän ñoù laø : caûnh trí, y phuïc, chuoâng moõ, chieâng troáng, aán quyeát (mudra), thaàn chuù (mantra), ñoà hình (mandala), tuïng kinh, nieäm Phaät, laàn traøng haït, v.v. Taát caû nhöõng phöông tieän ñoù coù khaû naêng aûnh höôûng raát maïnh treân taâm lyù con ngöôøi, vaø coù theå giuùp ñôõ raát nhieàu trong söï tu taäp. Ngay caû trong Thieàn toâng cuõng coù khi duøng phöông tieän, chaúng haïn nhö coâng aùn (koan), hay taùc ñoäng maïnh gaây neân ñoán ngoä trong phaùi Laâm Teá (Rinzaó), hoaëc laø kinh keä trong phaùi Taøo Ñoäng (Soto), tuy raèng thieàn sö Dogen phaùi Soto chuû tröông "chæ caàn ngoài" (shi-kantaza) laø ñuû.

Choïn löïa moät phöông tieän naøy hay moät phöông tieän khaùc laø tuøy taâmtính, caên cô cuûa moãi ngöôøi. Khoâng coù tröôøng phaùi naøo hay hôn, hay cao hôn tröôøng phaùi khaùc. Chæ coù thích hôïp hay khoâng vôùi moãi ngöôøi, theá thoâi.

Nhìn nhö vaäy, ngöôøi ta khoâng coøn lyù do naøo nöõa ñeå chæ trích nhau giöõa caùc toâng phaùi Phaät giaùo : Nguyeân Thuûy, Ñaïi Thöøa, Kim Cöông Thöøa, Thieàn, Tònh Ñoä, Maät toâng, v.v. Caùi taâm laø caùi hoøa ñoàng taát caû, laø nôi gaëp gôõ cuûa taát caû nhöõng ai, ôû moïi chaân trôøi vaø thôøi ñaïi, ñaõ coù can ñaûm ñi tìm giaùc ngoä, Chaân Lyù hay Tuyeät Ñoái, trong chieàu saâu thaúm cuûa taâm linh.

Ñeå keát luaän, neáu chuùng ta thaáy ñaïo Phaät coù phaàn naøo phöùc taïp, röôøm raø vaø khoù hieåu, thì neân ñem ra soi saùng bôûi caâu "Phaät taïi taâm", thì moïi söï seõ trôû neân saùng suûa vaø giaûn dò.

                                                                        Trònh Nguyeân Phöôùc
                                                                                                                        1/1999
                                                              (vieát ñeå töôûng nhôù tôùi Thaày Thieän Chaâu,
phaùp danh TaâmThaät)

1) Lama ANAGARIKA GOVINDA , Meùditation creùatrice et conscience multidimensionnelle, Albin Michel, 1979, Paris
2) NYANAPONIKA THERA, Satipatthana, le coeur de la meùditation bouddhiste, Librairie d'Ameùrique et d'Orient. J. Maisonneuve, 1983, Paris
3) Lama SURYA DAS, Eveillez le Bouddha qui est en vous, Robert Laffont, 1998, Paris
4) HT THÍCH THANH TÖ Ø, Thieàn sö Trung Hoa (3 cuoán), Nhaø Xuaát Baûn TPHCM, 1995, HCM
5) HT THÍCH THIEÄN CHAÂU, Tìm Ñaïo, Nhaø Xuaát Baûn TPHCM, 1996, HCM
6) HT THÍCH THIEÄN SIEÂU, Voâ Ngaõ laø Nieát Baøn, Nhaø Xuaát Baûn Thuaän Hoùa, 1996, Hueá