Ngöôøi Cö Só [ Trôû Veà ] [Home Page]
Duy thöùc trong Thaéng Phaùp Taïng
Bình Anson
Giôùi thieäu:Nhaân ñoïc baøi vieát "Toâi hoïc Duy Thöùc" cuûa ñaïo höõu Chaùnh Haïnh ñaêng treân nguyeät san Phaät Hoïc, thaùng 6-1998, Louisville, Hoa Kyø, toâi xin maïo muoäi ñöôïc ñoùng goùp moät baøi vieát ngaén, giôùi thieäu sô löôïc vaø toùm taét veà duy thöùc hoïc trong Thaéng Phaùp nhö thöôøng ñöôïc hoïc taäp trong caùc coäng ñoàng Phaät giaùo Nguyeân thuûy. Baøi vieát naày döïa theo caùc yù töôûng chính trong baøi tham luaän "Some introductory notes on Abhidhamma" cuûa Tyø kheo Punnadhammo, Canada, ñaêng treân dieãn ñaøn truyeàn thoâng Internet naêm 1998.
-oOo-
Veà Thaéng Phaùp (Abhidhamma)
Taïng thöù ba cuûa Tam Taïng Kinh Ñieån (Tipitaka) laø Abhidhamma Pitaka. Taïng naày thöôøng ñöôïc goïi laø Luaän Taïng vì theo heä thoáng kinh ñieån Ñaïi thöøa, ñaây laø taäp hôïp caùc boä luaän giaûi cuûa caùc vò cao taêng Ñaïi thöøa. Tuy nhieân, trong heä Nguyeân thuûy vaø ñeå saùt nghóa, Abhidhamma laø taäp hôïp caùc baøi giaûng saâu xa cuûa Ñöùc Phaät veà theå tính cuûa vaïn phaùp, vaø thöôøng ñöôïc saùch Taøu phieân aâm laø A-tyø-ñaøm. Dòch ñuùng nghóa laø Vi Dieäu Phaùp hay Thaéng Phaùp. Cuõng coù ngöôøi dòch laø Ñoái Phaùp hay Ñaïi Phaùp, nhöng keùm phoå quaùt hôn.Theo truyeàn thoáng, Thaéng Phaùp ñöôïc nhieàu Phaät töû Nam toâng kính moä vaø tin töôûng raèng ñoù laø caùc baøi giaûng moãi ñeâm cuûa Ñöùc Phaät cho chö thieân vaø hoaøng haäu Ma-Da trong ba thaùng cuûa muøa haï thöù baûy taïi cung trôøi Ñao Lôïi. Vaøo ban ngaøy, Ngaøi toùm taét laïi cho Ñaïi ñöùc Xaù-lôïi-phaát, vaø sau ñoù ngaøi Xaù-lôïi-phaát khai trieån roäng ra thaønh boä Thaéng Phaùp.
Tuy nhieân, theo caùc nhaø nghieân cöùu kinh söû Phaät giaùo, boä Thaéng Phaùp naày ñöôïc khai trieån veà sau, trong caùc theá kyû hoaèng hoùa ñaïo Phaät trong thôøi kyø phaân chia boä phaùi, vaø ñöôïc ñuùc keát laïi taïi Ñaïi hoäi Keát taäp Kinh ñieån laàn thöù 4 ôû Tích Lan vaøo naêm 20 tröôùc Coâng Nguyeân. Ñaây laø keát quaû cuûa neàn vaên hoïc A-tyø-ñaøm, caên baûn chung cho moïi toâng phaùi, keå caû Ñaïi thöøa. Duø raèng veà sau naày, caùc dieãn dòch chi tieát cuûa Duy-thöùc toâng Ñaïi thöøa coù nhieàu khaùc bieät, coù theå noùi laø caùc yù töôûng chính yeáu vaø khaùi nieäm veà duy thöùc ñoù ñeàu cuøng coù chung moät nguoàn goác.
Nhìn chung, Thaéng Phaùp laø moät coá gaéng nhaèm toång hôïp caùc baøi giaûng trong Kinh taïng qua moät caáu truùc bao quaùt vaø lieân keát. Thaéng Phaùp laø moät heä thoáng taâm lyù hoïc phöùc taïp vaø tinh vi. Ngoaøi ra, Thaéng Phaùp cuõng nhaém ñeán caùc vaán ñeà veà sieâu hình, theå tính, luaän lyù, giaûi thoaùt naèm ngoaøi phaïm vi cuûa taâm lyù hoïc taây phöông hieän thôøi.
Ñeå thoâng hieåu Thaéng Phaùp, ngoaøi vieäc tra cöùu kinh ñieån vaø saùch vôû (xin xem phaàn Taøi Lieäu Tham Khaûo ôû cuoái baøi vieát), haønh giaû caàn phaûi thöïc chöùng quaùn nieäm noäi taâm, trong ñoù phöông caùch höõu hieäu nhaát laø haønh trì caùc phaùp thieàn minh saùt -- chaúng haïn nhö caùc phöông phaùp trong quyeån Thanh Tònh Ñaïo (Visudhimagga) cuûa ngaøi Phaät AÂm (Buddhaghosa) maø hieän nay vaãn coøn ñöôïc aùp duïng taïi nhieàu thieàn vieän ôû Mieán Ñieän, Thaùi Lan vaø Tích Lan.
Thaéng Phaùp lieät keâ raát chi tieát veà caùc phaàn töû cuûa taâm thöùc vaø moâ taû söï vaän haønh raát vi teá cuûa taâm thöùc. Ñeå theå nghieäm, haønh giaû caàn phaûi quaùn saùt noäi taâm moät caùch tinh töôøng töøng thôøi khaéc moät, vaø töø ñoù seõ hieåu Thaéng Phaùp roát raùo hôn. Trong yù nghóa ñoù, Thaéng Phaùp coù theå xem nhö laø moät moân taâm lyù hoïc thöïc nghieäm tinh vi vaø bao quaùt.
Caùc nguyeân taéc cô baûn
Moät caùch toùm taét, Thaéng Phaùp ñöôïc döïa chaët cheû theo Ba Ñaëc Tính -- tam phaùp aán -- cuûa moïi hieän töôïng höõu vi: Khoå (dukkha), Voâ thöôøng (anicca), Voâ ngaõ (anatta). Theâm vaøo ñoù, Thaéng Phaùp cuõng döïa theo luaät Duyeân khôûi, nhö laø moät nguyeân taéc toång quaùt vaø moät söï vaän haønh coù ñieàu kieän tính. Taát caû moïi bieán coá treân ñôøi ñeàu vaän haønh theo luaät nhaân quaû, khoâng coù gì ngaãu nhieân hoaëc aùp ñaët bôûi moät vò thaàn taïo hoùa. Ñieàu kieän tính laø söï dieãn taû cuûa moät chuoãi nhaân-vaø-quaû, nhaát laø 12 nhaân duyeân thöôøng ñöôïc thaáy trong nhieàu baøi kinh, baét ñaàu baèng: "do voâ minh maø duyeân sinh caùc nghieäp haønh, do haønh maø duyeân sinh thöùc, v.v...", vaø ñöa ñeán caùc hoaïn khoå.Töø ñoù, Thaéng Phaùp ñöa ra caùc tieân ñeà sau:
1. Khoâng coù gì sinh ra maø khoâng coù nguyeân nhaân.
2. Khoâng coù gì sinh ra maø chæ do moät nguyeân nhaân.
3. Khoâng coù gì sinh ra maø khoâng coù taùc ñoäng.
4. Khoâng coù gì toàn taïi hôn moät thôøi khaéc.Boán phaân haïng chính
Thaéng Phaùp ñeà caäp ñeán hai loaïi söï thaät: söï thaät thoâng thöôøng (chaân lyù cheá ñònh, tuïc ñeá, theá ñeá, sammutisacca), vaø söï thaät tuyeät ñoái (chaân lyù sieâu vieät, chaân ñeá, ñeä nhaát nghóa ñeá, paramatthasacca). Theo ñeä nhaát nghóa ñeá, taát caû moïi söï vaät treân ñôøi, moïi phaùp (dhamma), coù theå ñöôïc xeáp theo boán phaân haïng chính:1. Saéc (Rupa)Ñeå ñoái chieáu vôùi Kinh taïng, trong caëp Danh-Saéc thì ôû ñaây, Thaéng phaùp chia Danh (nama) laøm 2 loaïi: Taâm vaø Taâm sôû. Trong khaùi nieäm veà nguõ uaån -- saéc, thoï, töôûng, haønh, thöùc -- thì thöùc (vinnana) ñöôïc Thaéng Phaùp xem nhö laø Taâm (hay taâm vöông), coøn thoï, töôûng, haønh thì ñöôïc xem laø Taâm sôû (rieâng Haønh thì ñöôïc chia cheû ra laøm nhieàu phaàn töû khaùc).
2. Taâm, taâm vöông (Citta)
3. Sôû höõu taâm, hay Taâm sôû (Cetasika)
4. Nieát Baøn (Nibbana, Nirvana)Saéc Phaùp
Saéc laø theå chaát voâ tri giaùc haèng bieán hoaïi ñoåi thay. Coù taát caû 28 saéc phaùp, phaân thaønh 2 nhoùm:1. Nhoùm Töù ñaïi (Ñaïi chuûng): ñaát, nöôùc, löûa, gioù.Trong nhoùm töù ñaïi, Ñaát laø ñaëc tính cöùng meàm, choaùn khoâng gian; Nöôùc laø ñaëc tính deõo nhôøn, queán tuï; Löûa laø ñaëc tính noùng laïnh, naêng löôïng; vaø Gioù laø ñaëc tính di ñoäng, ñaøn hoài.
2. Nhoùm Y ñaïi sinh (Töù ñaïi sôû taïo): goàm 24 saéc phaùpNhoùm Y ñaïi sinh laø do boán Ñaïi chuûng saéc keát hôïp taùc thaønh, goàm coù 24 saéc phaùp: 5 Tònh saéc, 4 Haønh caûnh saéc, 2 Baûn taùnh saéc, 1 Taâm sôû y saéc, 1 Maïng saéc, 1 Thöïc saéc, 1 Haïn giôùi saéc, 2 Bieåu saéc, 3 Bieán hoùa saéc, vaø 4 Töôùng saéc.
Taâm Phaùp (Taâm Vöông Phaùp)
Taâm, theo Thaéng Phaùp, laø söï nhaän thöùc söï hieän höõu cuûa ñoái töôïng, söï bieát, sinh khôûi trong moät thôøi khaéc khi coù traàn caûnh. Coù nhieàu caùch phaân chia Taâm. Thoâng thöôøng laø phaân chia laøm 6 taâm (thöùc), theo saùu cöûa tieáp xuùc: maét, tai, muõi, löôõi, thaân, vaø yù.Theo caùch phaân giaûi chi tieát cuûa Thaéng Phaùp thì taâm toång theå ñöôïc chia laøm 89 taâm vöông. Coù nhieàu caùch keát nhoùm caùc taâm vöông naày, trong ñoù coù theå keát nhoùm theo coõi giôùi:
1. Duïc giôùi coù 54 taâm: 23 dò thuïc taâm, 11 duy taùc taâm, 12 baát thieän taâm, vaø 8 thieän taâm.Cuõng coù khi taâm ñöôïc chia laøm 121 taâm vöông. Söï khaùc bieät laø do caùch phaân chia cuûa taâm sieâu theá: thay vì chia laøm 8 loaïi taâm sieâu theá thì taâm taïi 5 taàng thieàn-na (jhana) cuûa moãi ñaïo quaû ñöôïc ñöa vaøo, taïo thaønh 40 taâm sieâu theá (8 x 5).2. Saéc giôùi coù 15 taâm: 5 thieän taâm, 5 dò thuïc taâm, vaø 5 duy taùc taâm, tuøy theo caùc caáp ñoä thieàn-na höõu saéc (rupajhana).
3. Voâ saéc giôùi coù 12 taâm: 4 thieän taâm, 4 dò thuïc taâm, vaø 4 duy taùc taâm, tuøy theo caùc caáp ñoä thieàn-na voâ saéc (arupajhana).
4. Sieâu theá giôùi (lokuttaram) coù 8 taâm sieâu theá: taâm ñaïo vaø taâm quaû cuûa moãi quaû vò thaùnh (Döï löu, Nhaát lai, Baát lai, A-la-haùn).
Moät caùch keát hôïp khaùc laø keát theo 4 nhoùm: 12 thieän taâm, 21 baát thieän taâm, 36 dò thuïc taâm vaø 20 duy taùc taâm. Baát thieän taâm laø taâm phaùt sinh töø tham, saân, si; coøn Thieän taâm laø taâm phaùt sinh töø voâ tham, voâ saân, voâ si. Caùc taâm naày ñeàu taïo nghieäp (kamma) maø keát quaû laø caùc taâm Dò thuïc. Taâm Duy taùc laø taâm tuy coù haønh ñoäng nhöng khoâng taïo nghieäp, khoâng coù keát quaû dò thuïc.
Taâm sôû (Sôû höõu taâm)
Taâm sôû laø caùc phaàn caáu thaønh Taâm vöông, laø phaàn sôû höõu cuûa Y Ù hoaëc Thöùc, phuï trôï cho söï bieát caûnh. Coù taát caû 52 taâm sôû: Thoï, Töôûng, vaø 50 taâm sôû trong nhoùm Haønh. Boán ñaëc tính quan troïng cuûa taâm sôû laø:- ñoàng sinh vôùi Taâm,Chuùng ta caàn bieát roõ caùc ñaëc tính quan troïng naày, bôûi vì khi phaân tích töøng thaønh phaàn, coù khi ta laàm töôûng raèng coù moät söï taùch bieät giöõa taâm vaø taâm sôû.
- ñoàng dieät vôùi Taâm,
- ñoàng nöông moät vaät vôùi Taâm, vaø
- ñoàng bieát moät caûnh vôùi Taâm.Moãi khi moät loaïi taâm sinh ra thì keøm theo vôùi moät taäp hôïp caùc taâm sôû töông öùng. Moãi loaïi taâm coù moät nhoùm taâm sôû rieâng bieät theo caùc qui luaät nhaát ñònh. Tuy nhieân coù nhoùm taâm sôû bieán haønh (sabbacittasadharana, universals) keát hôïp trong moïi loaïi taâm, trong ñoù coù 7 taâm sôû: xuùc, thoï, töôûng, tö, nhaát taâm (ñònh), maïng quyeàn, vaø taùc yù.
Nhoùm taâm sôû bieät caûnh (pakinnaka, occasionals) laø caùc taâm sôû coù theå thieän, coù theå baát thieän, tuøy theo ñoái töôïng taâm, goàm coù 6 taâm sôû: taàm, töù, thaéng giaûi (quyeát ñònh), tinh taán (caàn), hoan hyû, vaø duïc.
Nhoùm taâm sôû baát thieän (akusala, unwholesome) goàm coù 14 taâm sôû: si, voâ taøm (khoâng hoå theïn), voâ quyù (khoâng sôï toäi loãi), traïo cöû, tham, taø kieán, saân, maïn, taät (ganh gheùt), laän (boûn xeûn), hoái quaù (hoái haän), hoân traàm, thuïy mieân, vaø hoaøi nghi.
Nhoùm taâm sôû tònh quang (sobhana, beautiful) laø caùc taâm sôû toát ñeïp, trong saïch, thanh tònh, vaø goàm coù 25 taâm sôû, ñöôïc chia laøm 4 loaïi:
- 19 taâm sôû tònh quang bieán haønh: tín, nieäm, taøm, quyù, voâ tham, voâ saân, haønh xaõ, tònh thaân, tònh taâm, khinh thaân, khinh taâm, nhu thaân, nhu taâm, thích thaân, thích taâm, thuaàn thaân, thuaàn taâm, chaùnh thaân, vaø chaùnh taâm.- 3 taâm sôû tieát cheá: chaùnh ngöõ, chaùnh nghieäp, vaø chaùnh maïng.
- 2 taâm sôû voâ löôïng: bi vaø tuøy hyû.
- 1 taâm sôû tueä quyeàn (pannindriya): hieåu bieát söï vaät ñuùng nhö thaät, qua 3 ñaëc töôùng khoå, voâ thöôøng, vaø voâ ngaõ.
Loä trình taâm (Taâm loä)
Moät trong nhöõng yù nieäm chính yeáu trong Thaéng Phaùp laø söï vaän haønh cuûa taâm, goïi laø Taâm Loä hay Loä trình Taâm (cittavithi, cognitive series). Moät taâm khôûi sinh, truï vaø dieät trong moät thôøi gian raát ngaén, thöôøng goïi laø moät saùt na taâm (cittakkhana, mind-moment). Moãi khi tieáp xuùc vôùi ñoái töôïng, caùc loaïi taâm xaûy ra theo moät loä trình raát phöùc taïp, tuøy theo caùc hoaøn caûnh rieâng bieät. Thoâng thöôøng, caùc vò giaûng sö duøng moät thí duï ñôn giaûn khi maét thaáy moät ñoái töôïng ñeå dieãn taû moät loä trình tieâu bieåu goàm 17 saùt na nhö sau:1. Hoä kieáp (bhavanga, höõu phaàn) vöøa quaSaùt na taâm ñaàu tieân goïi laø goïi laø "hoä kieáp vöøa qua" vì luùc ñoù, caûnh chöa coù taùc ñoäng qua maét, vaø luoàng hoä kieáp coøn lieân heä vôùi caûnh quaù khöù. Hai saùt na keá tieáp laø khi hoä kieáp ruùng ñoäng vaø tan vôû, vaø taâm trôû veà thöïc taïi, vaø höôùng veà ñoái töôïng qua con maét (nhaõn moân höôùng taâm), vaø nhaõn thöùc sinh khôûi. Ba saùt na keá tieáp laø taâm baét ñaàu tieáp nhaän vaø suy xeùt, phaùn ñoaùn. Baûy saùt na taâm toác haønh laø quan troïng nhaát vì ñaây laø luùc taâm coù theå taïo nghieäp haønh môùi. Nghieäp naày coù theå taïo quaû töùc thôøi trong loä trình keá tieáp, hay seõ taïo quaû trong moät töông lai veà sau hoaëc kieáp sau. Hai saùt na cuoái cuøng laø taâm ghi nhaän, tuøy theo baûn chaát cuûa ñoái töôïng maø cöôøng ñoä ghi nhaän coù theå thay ñoåi. Cuoái cuøng, taâm laïi rôi vaøo luoàng hoä kieáp (bhavanga), vaø tieán vaøo loä trình keá tieáp. Treân moät bình dieän naøo ñoù, coù hoïc giaû cho raèng quan nieäm veà luoàng bhavanga laø caên baûn cho vieäc khai trieån caùc quan nieäm veà Taøng thöùc (A-laïi-da thöùc) cuûa Duy thöùc toâng veà sau naày.
2. Hoä kieáp ruùng ñoäng
3. Hoä kieáp döùt doøng
4. Nguõ moân höôùng taâm (ôû ñaây laø nhaõn moân)
5. Nhaõn thöùc
6. Tieáp thu
7. Xaùc ñònh
8. Phaùn ñoaùn
9 - 15. Baûy saùt na taâm toác haønh (javana, impluse)
16 - 17. Hai saùt na taâm ñoàng sôû duyeân (thaäp di)Caàn neân bieát raèng toaøn theå moät loä trình nhö theá xaûy ra raát nhanh, vaø coù haøng vaïn loä trình xaûy ra chæ trong moät chôùp maét. Ngoaøi ra coøn coù caùc loä trình taâm khaùc, tuøy theo hoaøn caûnh, chuû theå vaø ñoái töôïng. Thaéng Phaùp coøn ñeà caäp caùc loä trình taâm ñaëc bieät nhö luùc caän töû, luùc nhaäp thai, khi haønh giaû ñaéc caùc taàng thieàn-na, vaø khi ñaït caùc ñaïo quaû thaùnh. Xin xem theâm chi tieát trong caùc taøi lieäu lieät keâ ôû phaàn Tham Khaûo.
Nieát Baøn
Phaân haïng cuoái cuøng laø Nieát Baøn. Ñaây laø phaùp duy nhaát khoâng coù ñaëc töôùng voâ thöôøng vaø phieàn khoå. Ñaây laø phaùp duy nhaát khoâng coù ñieàu kieän tính (phaùp voâ vi) hoaëc phuï thuoäc vaøo caùc phaùp khaùc. Veà töï taùnh (sabhavato) thì Nieát Baøn laø an tònh, vaéng laëng (santi) vaø chæ coù moät. Theo söï vieäc thì Nieát Baøn coù hai: höõu dö y Nieát Baøn vaø voâ dö y Nieát Baøn. Thaät ra, chuùng ta khoâng theå naøo dieãn taû hoaëc phaân tích Nieát Baøn baèng ngoân töø ñoái ñaûi cuûa hieäp theá.Bình Anson
Thaùng 01, 1999
Perth, Western AustraliaTaøi lieäu tham khaûo:
Vieät ngöõ(1) Vi Dieäu Phaùp (troïn boä 7 quyeån), Hoøa thöôïng Giôùi Nghieâm dòch, Chuøa Kyø Vieân (Quaän 3) xuaát baûn taïi Saøi Goøn trong thaäp nieân 1990.Anh ngöõ(2) Vi Dieäu Phaùp Nhaäp Moân, Tyø kheo Giaùc Chaùnh, xuaát baûn taïi Saøi Goøn trong thaäp nieân 1970.
(3) Sieâu Lyù Hoïc, Tyø kheo Giaùc Chaùnh, xuaát baûn taïi Saøi Goøn trong thaäp nieân 1970.
(4) Thaéng Phaùp Taäp Yeáu Luaän, Hoøa thöôïng Minh Chaâu dòch, Vaïn Haïnh, Saøi Goøn, 1973. Chuøa Kyø Vieân (Washington DC) in laïi naêm 1989.
(1) N. Van Gorkom (1976). Abhidhamma in Daily Life. Bangkok, Thailand. ISBN 189-76-3317-3(2) Mahathera Narada (1979). A Manual of Abhidhamma. Colombo, Sri Lanka. Reprinted by Buddhist Missionary Society, Malasia, 1987.
(3) Bhikkhu Bodhi (1993). A Comprehensive Manual of Abhidhamma. Kandy, Sri Lanka. ISBN 955-24-0103-8
(4) Buddhaghosa. The Path of Purification (Visuddhimagga), translated by Bhikkhu Nanamoli (1991). Kandy, Sri Lanka. ISBN 955-24-0023-6 (Thanh Tònh Ñaïo, Ni sö Trí Haûi dòch Vieät).
(5) Sayadaw U Acinna (1997). The Light of Wisdom. Kuala Lumpur, Malaysia.
-oOo- Source : BuddhaSasana
[ Trôû Veà ]