Ngöôøi Cö Só [ Trôû Veà ] [Home Page]
Ñaïi cöông veà "Thaéng phaùp taäp yeáu luaän"
(Abhidhammatthasangaha)Boä "Thaéng phaùp taäp yeáu luaän" naøy laø moät coâng trình khaûo cöùu, toùm taét vaø heä thoáng hoùa noäi dung cuûa baûy boä luaän thuoäc Thöôïng Toïa Boä bôûi moät vò Taêng só ngöôøi AÁn Ñoä, töông truyeàn laø ngaøi Anuruddha (A Naäu Ña La).Thích Taâm Thieän Veà möùc ñoä chính xaùc cuûa coâng trình toùm taét vaø heä thoáng hoùa naøy khoâng theå hoaëc khoù coù theå minh ñònh roõ raøng, vì chuùng ta khoâng coù ñieàu kieän ñeå ñoïc heát baûy boä luaän ñoù, ít ra laø veà phía ngöôøi vieát. Tuy nhieân, theo truyeàn thoáng Nam phöông Phaät giaùo, thì boä "A tyø ñaøm thaéng phaùp luaän" naøy laø moät trong nhöõng neàn taûng trieát hoïc cô baûn nhaát cuûa Nam phöông Thöôïng Toïa boä. Do ñoù, chuùng toâi döïa vaøo boä luaän naøy - vaø ñaëc bieät laø thoâng qua baûn dòch cuûa Hoaø thöôïng Thích Minh Chaâu, moät hoïc giaû coù thaåm quyeàn chuyeân moân veà taïng thö Paøli, ít nhaát laø ñoái vôùi ngöôøi Vieät Nam, ñeå trình baøy ñaïi cöông veà taâm lyù hoïc Phaät giaùo theo quan ñieåm cuûa Nam phöông Thöôïng Toïa boä.
(I) Doøng chaûy cuûa taâm thöùc qua Tyø Ñaøm Thaéng Phaùp Taäp Yeáu
1- Taâm baát thieän (Akusalacitta): Coù ba loaïi taâm cô baûn laø: taâm tham, taâm saân vaø taâm cuoàng si.Caû taâm ñaïo sieâu theá vaø quaû sieâu theá goïi chung laø taâm sieâu theá. Vaø, caû taâm theá gian (hôïp theá) vaø sieâu theá gian (sieâu theá) ñöôïc goïi laø Taâm (citta). Taùm phaân loaïi treân cuûa taâm ñöôïc goïi laø Taâm Vöông, töùc laø coäi nguoàn cuûa Taâm.2- Taâm voâ nhaân (Ahetukacitta): Coù ba loaïi: Taâm quaû baát thieän voâ nhaân, taâm quaû thieän voâ nhaân vaø taâm duy taùc voâ nhaân.
3- Taâm duïc giôùi baát tònh: Coù hai loaïi: Taâm baát thieän vaø taâm voâ nhaân.
4- Taâm (höõu nhaân) duïc giôùi thanh tònh: Coù ba loaïi: taâm thieän, taâm quaû, taâm duy taùc. Caû duïc giôùi thanh tònh vaø baát tònh ñeàu thuoäc veà taâm höõu nhaân.
5- Taâm saéc giôùi (Ruøpaøvacaracitta): Coù ba loaïi: Taâm thieän, taâm quaû, vaø taâm duy taùc.
6- Taâm voâ saéc giôùi (Aruøpaøvaracitta): Coù ba loaïi: taâm thieän, taâm quaû, vaø taâm duy taùc. Caû ba loaïi taâm treân cuûa saéc giôùi vaø voâ saéc giôùi ñeàu goïi laø taâm theá gian (hieäp theá).
7- Taâm ñaïo sieâu theá (Lokattaracitta): Coù 4 loaïi: taâm cuûa caûnh giôùi Sô thieàn (ly sanh hyû laïc), Nhò thieàn (ñònh sanh hyû laïc), Tam thieàn (ly hyû dieäu laïc) vaø Töù thieàn (xaû nieäm thanh tònh).
8- Taâm quaû sieâu theá (dò thuïc sieâu theá): Coù 4 loaïi: taâm cuûa quaû vò Sô thieàn (Döï löu quaû), Nhò thieàn (Nhaát lai quaû), Tam thieàn (Baát lai quaû) vaø Töù thieàn (A la haùn quaû).
(II) Taùc naêng trong doøng chaûy cuûa taâm (Taâm Sôû Höõu)
1- Taâm sôû bieán haønh (Sabbacittasaødhaøranaø) - Coù 7 loaïi taâm sôû:
Xuùc (Phasso), thoï (Vedanaø), töôûng (Sannaø), tö (Cetanaø), nhaát taâm (Kaggataø), maïng caên (Jivitindriyam) vaø taùc yù (Manasikaøra).2- Taâm sôû bieät caûnh (Akusalacetasika) - Coù 6 loaïi taâm:Taàm (Vitakka), töù (Vicaøra), thaéng giaûi (Adhimokkho), tinh taán (Viriyam), hyû (Piti) vaø duïc (Chando). Caû taâm sôû höõu bieán haønh vaø bieät caûnh goïi laø sôû höõu töï (chuû theå), tha (ñoái töôïng).3- Taâm sôû baát thieän (Akusalacetasika) - Coù 14 loaïi:- Taâm si meâ (Moho), voâ taøm (Ahirikam), voâ quí (Anottapam), traïo cöû (Uddhacca).4- Taâm sôû thieän (Tònh quang) (Sabhanacetasika) - Coù 19 loaïi:
- Taâm tham (Lobho), taø kieán (Ditthi), kieâu maïn (Maøno).
- Taâm saân (Doso), taät ñoá (Issaø), boûn xeûn (Macchariyam), hoái quaù (Kukhuccam), hoân traàm (Thina), thuøy mieân (Middha) vaø nghi (Viccikicchaø).Tín (Saddhaø), nieäm (Sati), taøm (Hiri), quí (Ottappam), khoâng tham (Alobho), khoâng saân (Adoso), xaû ly (Tatramajjhattataø: trung tính), taâm sôû thö thaùi (Kaøyapassaddhi), taâm thö thaùi (Cittapassaddhi), taâm sôû khinh an (Kaøyalahuøta), taâm khinh an (Cittalahutaø), taâm sôû nhu hoøa (Kaøyamudutaø), taâm nhu hoøa (Cittamudutaø), taâm sôû thích öùng (Kaøyakamm-annataø), taâm thích öùng (Cittakammannataø), taâm sôû tinh caàn (Kaøyapaøgunnataø), taâm tinh caàn (Cittapaøgunnataø), taâm chính tröïc (Cittujjukataø).(III) Hieän höõu (Phaùp) qua A Tyø Ñaøm Thaéng Phaùp Taäp Yeáu1- Saéc cô baûn (Bhuøta - rupam) - Coù 4 loaïi:
Ñaát (Pathavi - dhaøtu), nöôùc (Apo - dhaøtu), gioù (Vaøyo - dhaøtu) vaø löûa (Tejo - dhaøtu).2- Saéc chuû theå (Pasaøda-ruøpam) - Coù 5 loaïi:Maét (Cakkhu), tai (Sotam), muõi (Ghaønam), löôõi (Jihaø), vaø thaân (Kaøyo).3- Saéc ñoái töôïng (hay Haønh caûnh: Gocararuøpam) - Coù 5 loaïi:Saéc (Ruøpam), thanh (Saddo), höông (Gandho), vò (Raso), xuùc (Photthabbam).4- Saéc baûn tính (Bhaøvaruøpam) - Coù 2 loaïi:Nam tính (Purisattam); nöõ tính (Itthattam).5- Saéc taâm sôû y (Hadayruøpam): laø cô caáu neàn taûng cuûa taâm thöùc (Hadayavatthu).6- Saéc sinh maïng (Jivitaruøpam): laø maïng caên, töùc laø thaân theå vaø caùc quan naêng (Jivitindriyam).
7- Thöïc saéc (Ahaøra-ruøpam): laø ñoaøn thöïc (kabalinkaøro-aøharo) cuõng goïi laø thöïc toá.
Saéc taâm sôû y, saéc sinh maïng vaø thöïc saéc coøn ñöôïc goïi laø thaân bieåu vaø khaåu bieåu.
Nhö vaäy 18 loaïi saéc phaùp treân ñöôïc phaân loaïi theo töï taùnh (Sabhaøvaruøpam), töï töôùng (Salakkhana - ruøpam), sôû taïo (Nipphannaruøpam), saéc saéc (Ruøpa - rupam) vaø tö duy saéc (Sammasanaruøpam).
Saéc laø vaät chaát, laø nhöõng gì thuoäc vaät lyù. Do ñoù töï taùnh saéc laø nhöõng gì coù tính chaát noùng, laïnh, cöùng, öôùt, aâm, döông v.v... Saéc töï töôùng laø chæ cho voâ thöôøng, voâ ngaõ cuûa saéc töôùng. Ñoù laø söï dieãn bieán cuûa sinh, truï, dò, dieät; thaønh, truï, hoaïi, khoâng... Caùc phaùp thuoäc veà taâm (taâm lyù) vaø saéc (vaät lyù) goïi chung laø Höõu vi phaùp (Sankhatam). Vaø ngöôïc laïi, caùc phaùp vöôït ngoaøi dieãn bieán cheá ñònh cuûa taâm lyù vaø vaät lyù, khoâng bò giôùi haïn, cheá ñònh bôûi sinh vaø dieät, thì ñöôïc goïi laø Voâ vi (Asamskrta). Caùc phaùp höõu vi ñöôïc goïi laø Tuïc ñeá, caùc phaùp voâ vi (nhö Nieát Baøn) ñöôïc goïi laø Chaân ñeá.
(IV) Nhaän xeùt chung veà Thaéng phaùp luaän
ÔÛ treân chuùng ta vöøa trình baøy toùm löôïc moät soá theå caùch vaø caùc danh töø dieãn ñaït cô baûn veà taâm lyù hoïc theo Thaéng phaùp taäp yeáu luaän cuûa Nam phöông Thöôïng Toïa boä. ÔÛ ñaây, chæ trình baøy toùm taét moät soá noäi dung "tö töôûng" cô baûn cuûa luaän thö naøy.
Tröôùc heát, chuùng ta thaáy raèng, Thaéng phaùp luaän caét nghóa vaø giaûi minh taâm lyù hoïc qua boán khaùi nieäm cô baûn, ñoù laø: (a) Taâm (Citta), (b) Taâm sôû (Cetasika), (c) Saéc (Ruøpa) vaø (d) Nieát baøn.
Qua boán khaùi nieäm treân, con ngöôøi theo Thaéng phaùp luaän tröôùc heát laø moät con ngöôøi bao goàm taâm thöùc (taâm lyù) vaø saéc phaùp (vaät lyù). Ñieàu naøy töông töï nhö hôïp theå cuûa 5 uaån (Pancaskandhas) trong Phaät giaùo Nguyeân thuûy, hay chính nhöõng giaùo huaán cuûa Phaät trong Nikaøya. Tuy nhieân, trong naêm uaån, Saéc uaån (Ruøpa) thuoäc veà saéc phaùp (theá giôùi vaät lyù), 4 uaån coøn laïi (thoï, töôûng, haønh vaø thöùc) thuoäc veà taâm phaùp (theá giôùi taâm lyù). Treân cô sôû cuûa Taâm phaùp naøy, luaän thö ñaõ ñi saâu vaøo phaân tích theá giôùi cuûa taâm lyù vaø caùc hieän töôïng dieãn bieán cuûa noù qua 89 hay 121 loaïi taâm vaø 52 taâm sôû.
Söï phaân tích naøy ñöôïc döïa vaøo caûnh giôùi (traïng thaùi) cuûa taâm lyù qua caùc caáp ñoä nhö: coõi duïc, coõi saéc, coõi voâ saéc vaø sieâu theá, hay ñöôïc cuï theå hoùa theo taùc naêng hoaït ñoäng nhö: taâm thieän, taâm baát thieän, taâm voâ nhaân, taâm tònh quang; hoaëc nhö: taâm thieän, taâm dò thuïc, taâm duy taùc - Theo taùc naêng daãn khôûi söï taùi sinh hay khoâng... Beân caïnh ñoù, caùc loaïi taâm sôû (taùc naêng cuûa taâm vöông) nhö: xuùc, thoï, töôûng, tö, maïng caên, nhaát taâm vaø taùc yù luoân luoân cuøng hieän khôûi cuøng vôùi söï tri giaùc cuûa maét, tai, muõi, löôõi vaø thaân (5 caên). Vôùi söï phaân tích chi tieát nhö theá, luaän thö Abhidhamma (Thaéng phaùp) ñaõ xaây döïng leân moät loä trình taâm (Cittavithi) thoâng qua söï sinh vaø dieät trong 16 saùt na taâm:
1- Höõu phaàn chuyeån ñoäng (Bhavangacalana) (sinh khôûi, rung chuyeån)Ñaây laø loä trình cuûa taâm, noù laø söï hieän khôûi vaø hoaøn dieät cuûa taát caû caùc hieän töôïng vaø dieãn bieán taâm lyù. Söï khaùm phaù naøy laø moät coáng hieán vó ñaïi cuûa luaän thö Abhidhamma cho ngaønh khaûo cöùu Taâm lyù hoïc noùi chung vaø Taâm lyù hoïc Phaät giaùo noùi rieâng.
2- Höõu phaàn döøng nghæ (Bhavangupaccheda) (söï ñöùng yeân)
3- Nguõ moân höôùng taâm (Pancadvaøraøvajjana) (5 caên höôùng taâm)
4- Nhaõn thöùc (hay caùc thöùc) (Cakkhuvinnana) (caùc thöùc hieän höõu)
5- Tieáp thoï taâm (Sampaticchana) (caûm thoï)
6- Suy ñaïc taâm (Santirana) (suy thöùc)
7- Xaùc ñònh taâm (Votthapana) (chuyeån ñoäng 7 saùt na taâm)
8-14- Toác haønh taâm (Javana)
15-16- Ñoàng sôû duyeân taâm (Tadaølambana) (cuøng sinh khôûi...)Moät ñieåm noåi baät kyø vó khaùc, ñoù laø khaùi nieäm Kieát sinh thöùc (Patisandhi). Khaùi nieäm naøy dieãn ñaït veà söï vaän haønh cuûa taâm trong ñieåm khôûi ñaàu vaø keát thuùc cuûa ñôøi soáng con ngöôøi, cuõng coøn goïi laø "yù nieäm toái sô" cuûa sinh linh vaïn höõu (sentient beings). Noù laø söùc maïnh caùc nghieäp thöùc (nghieäp löïc) vaø vaän haønh döôùi hình thöùc cuûa nhöõng naêng löôïng taâm lyù (mental energy), duy trì ñôøi soáng taâm thöùc cuûa con ngöôøi vaø caùc loaøi höõu tình khaùc. Maëc daàu vaán ñeà naøy vöôït ngoaøi khaû naêng tri giaùc cuûa tri thöùc thöôøng nghieäm, song, noù coù theå ñöôïc nhaän thöùc trong caùc caûnh giôùi cuûa thieàn ñònh ôû taàm cao. Do ñoù, söï hieåu bieát veà Kieát sanh thöùc laø ñieàu caàn thieát cho con ngöôøi vaø cuõng laø ñieàu maø caùc trieát gia luoân luoân tìm kieám.
Con ngöôøi vaø theá giôùi quan cuûa con ngöôøi laø Duïc giôùi, töùc theá giôùi cuûa nhöõng sinh linh, khaùt voïng traàn tuïc. Do ñoù, muoán bieát ñöôïc hieän höõu cuûa Saéc giôùi, Voâ saéc giôùi vaø Sieâu theá giôùi, taát yeáu phaûi ñi vaøo hieän quaùn (thieàn ñònh), thuaät ngöõ goïi laø Vipassanaø (Minh saùt tueä). Vì leõ, nhöõng caûnh giôùi sieâu hình ñoù voán thoaùt hieän ngoaøi tri thöùc, luaän lyù hay phaùn ñoaùn cuûa con ngöôøi; noù chæ coù theå ñöôïc caûm nhaän vaø hieån thò bôûi trong thieàn ñònh. Vaø ñeå ñaït ñöôïc nhöõng caûnh giôùi ñoù, ñoøi hoûi con ngöôøi moät söï noã löïc toái cao, vöôït qua moïi caûm nhieãm traàn tuïc cuûa maïng caên vaø yù thöùc phaân bieät. Ñaây laø noäi dung cuûa Ñònh hoïc trong luaän thö Abhidhamma.
Veà maët giaûi thoaùt, luaän thö, nhö ñaõ trình baøy, ñeà caäp raát cuï theå veà taùc naêng hoaït ñoäng cuûa taâm theo khuynh höôùng thieän, baát thieän vaø voâ nhaân (taâm lô löûng khoâng tieán ñeán muïc ñích cuõng khoâng lui veà nguyeân ñoäng löïc). Taâm thieän laø taâm ñöa con ngöôøi ñeán gaàn söï giaûi thoaùt, taâm baát thieän ñöa con ngöôøi ñeán khoå ñau, vaø taâm tònh quang (Sobhanacitta) hay taâm saùng suoát (tueä giaùc) ñöa con ngöôøi ñeán giaûi thoaùt, giaùc ngoä. Ñaây laø noäi dung cuûa Giôùi hoïc vaø Tueä hoïc trong luaän thö Abhidhamma.
Töø ba phöông dieän treân cho thaáy raèng Abhidhamma laø neàn taûng cô caáu cuûa tö töôûng trieát hoïc Phaät giaùo sau thôøi Phaät dieät ñoä. Ñieåm ñaëc bieät cuûa noù laø giaûi minh hieän höõu qua laêng kính cuûa Ñeä nhaát nghóa ñeá (Paramatthasacca), nghóa laø hieän höõu ñöôïc nhìn töø töï töôùng cuûa duyeân sinh töông taùc - caùi caên nguyeân ñeå thieát laäp neân moät toång töôùng, chöù khoâng phaûi laø töø caùi dieän maïo bao quaùt cuûa moãi moãi söï theå troâng coù veû nhö ñoäc laäp, coâ lieâu.
Vaø caùi muïc ñích toái haäu cuûa luaän thö Abhidhamma laø duøng phöông tieän hieän quaùn ñeå ñöa con ngöôøi ñi vaøo thaêng chöùng Nieát baøn nhö ñaõ trình baøy trong 4 taâm quaû sieâu theá. Ñoù chính laø söï ñoaïn dieät 14 baát thieän taâm hay noùi cuï theå laø: Tham, saân vaø si. Ñaây laø loä trình tieâu bieåu cuûa taâm lyù hoïc Phaät giaùo ñöôïc trình baøy qua Thaéng phaùp luaän cuûa Nam phöông Thöôïng Toïa boä.
Trích "Taâm Lyù Hoïc Phaät Giaùo", Thích Taâm Thieän, Saøi Goøn, 1998.---------------
Source : [BuddhaSasana]
[ Trôû Veà ]