Ngöôøi Cö Só [ Trôû Veà ] [Home Page]Taâm Lyù Hoïc Phaät Giaùo Thích Vieân Giaùc A. Khaùi Quaùt Heä Thoáng Tö Töôûng Phaät Hoïc Trieát hoïc Phaät giaùo coù theå chia laøm 3 thôøi kyø: thôøi kyø Phaät giaùo Nguyeân thuûy,thôøi kyø Boä phaùi, thôøi kyø Phaùt trieån Ñaïi thöøa.
Thôøi kyø Nguyeân thuyû laø thôøi kyø Ñöùc Phaät coøn taïi theá cho ñeán sau khi Ñöùc Phaät nhaäp Nieát baøn 100 naêm. Thôøi kyø Boä phaùi laø giai ñoaïn phaân phaùi, ban ñaàu laø hai phaùi chính : Thöôïng toïa boä vaø Ñaïi chuùng boä. Veà sau töø Thöôïng toïa boä vaø Ñaïi chuùng boä phaân chia thaønh khoaûng 20 boä phaùi khaùc nöûa. Thôøi kyø naày keùo daøi cho ñeán theá kyû I Ttl vaø Stl. Thôøi kyø Phaùt trieån Ñaïi thöøa töø theá kyû I cho ñeán theá kyû 5, do caùc nhaø tö töôûng Phaät hoïc lôùn nhö Maõ Minh, Long Thoï, Theá Thaân... hoaøn taát coâng cuoäc vaän ñoäng Ñaïi thöøa.
Tö töôûng trieát hoïc Phaät giaùo Nguyeân thuyû cô baûn laø giaûi thích nguoàn goác cuûa ñau khoå, vaïch ra con ñöôøng ñeå giaûi thoaùt khoå. Ñöùc Phaät tuyeân boá : "Naày caùc Tyû kheo, cuõng nhö nöôùc trong boán bieån chæ coù moät vò laø vò maën, giaùo phaùp cuûa ta chæ coù moät vò laø vò giaûi thoaùt". Con ñöôøng giaûi thoaùt ñöôïc bieåu hieän raát roõ qua giaùo lyù Töù dieäu ñeá. Troïng taâm trieát hoïc cuûa thôøi kyø naày laø giaùo lyù Voâ thöôøng, Voâ ngaõ, Duyeân sinh. Con ngöôøi vì khoâng nhaän thöùc ñöôïc söï chuyeån bieán voâ thöôøng cuûa vaïn vaät neân laàm chaáp laø vaïn vaät thöôøng taïi, coù ngaõ tính;do tham aùi sinh khôûi maø taïo neân nghieäp chöôùng, chòu ñau khoå luaân hoài trong luïc ñaïo. Con ñöôøng ñeå giaûi thoaùt ñau khoå laø döùt boû ñöôïc voâ minh tham aùi.
Ñöùc Phaät khoâng chuù troïng giaûi quyeát caùc vaán ñeà sieâu hình, Ñöùc Phaät khoâng truyeàn daïy taát caû nhöõng gì ngaøi bieát, maø ngaøi chæ daïy nhöõnh gì caàn thieát cho con ñöôøng dieät khoå. Coù laàn ôû trong moät khu röøng Ñöùc Phaät caàm moät naém laù trong tay vaø daïy : " Naày caùc Tyû kheo, nhöõng ñieàu maø Nhö Lai daïy, caùc con coù theå saùnh vôùi naêm laù naày, coøn nhöõng ñieàu Nhö Lai khoâng daïy thì nhö taát caû laù ôû trong röøng " [Töông öng]. Ñöùc Phaät thöôøng töø choái hoaëc giöõ im laëng ñoái vôùi nhöõng vaán ñeà sieâu hình, Malunkyaputta laø moät Tyû kheo ñaõ thaéc maéc veà moät soá vaán ñeà sieâu hình nhö :
"Theá giôùi thöôøng coøn hay khoâng thöôøng coøn... Nhö lai toàn taïi hay khoâng toàn taïi sau khi cheát ..." (TBK II). Ñöùc Phaät khuyeân khoâng neân laõng phí thì giôø vaø naêng löïc vaøo nhöõng luaän thuyeát sieâu hình. Nhöõng chuyeän nguï ngoân nhö Muõi teân ñoäc, ngöôøi muø sôø voi... laø ñeå noùi leân tinh thaàn thöïc tieãn cuûa Ñaïo Phaät.
Sau khi Ñöùc Phaät Nieát baøn 100 naêm, qua thôøi kyø phaân phaùi, tö töôûng Nguyeân thuyû ñöôïc caùc toâng phaùi trieån khai roäng hôn, ñi saâu hôn vaøo chi tieát cuûa nhöõng tö töôûng maø Ñöùc Phaät ñaõ noùi moät caùch khaùi quaùt; moãi toâng phaùi ñeàu nhaán maïnh moät maët naøo ñoù, tuyø theo ñieàu kieän thöïc teá cuûa moåi toâng phaùi maø coù saùng taïo hoaëc caûi bieân tö töôûng Phaät hoïc Nguyeân thuyû. Nhöõng vaán ñeà ñöôïc coi laø sieâu hình maø tröôùc ñaây Ñöùc Phaät töø choái traû lôøi, nay ñöôïc ñem ra baøn baïc trieån khai : neàn taûng cuûa vaïn vaät laø gì ? Vuõ truï toàn taïi nhö theá naøo ?... Ñaây laø nhöõng vaán ñeà caên baûn cuûa trieát hoïc.
Ñeå giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà naày vaø ñeå ñaùp öùng caùc yeâu caàu tö töôûng môùi, caùc kinh ñieån môùi xuaát hieän, nhöõng boä luaän lôùn ra ñôøi mang tính pheâ phaùn, caùc toâng phaùi ñeàu coù nhöõng luaän thuyeát döïa treân kinh ñieån naøo ñoù ñeå chöùng minh cho giaùo nghóa cuûa mình . Phaät giaùo Ñaïi thöøa hình thaønh tö traøo tö töôûng môùi qua caùc kinh ñieån nhö Baùt nhaõ, Phaùp hoa, Thaäp ñòa, Hoa nghieâm, Di ñaø, Duy ma caät, Thuû laêng nghieâm ...Thôøi kyø Ñaïi thöøa phaùt trieån noåi baät nhaát laø ngaøi Maõ Minh (Asvagosa) vaø Long Thoï (Nagarjuna).
Giaûi quyeát vaán ñeà Baûn theå luaän, Ñaïi thöøa chuû tröông "Khoâng luaän" baûn chaát cuûa theá giôùi hieän höõu laø Khoâng. Maõ Minh chuû tröông Chaân Nhö laø Baûn theå tuyeät ñoái, coøn Long Thoï thì chuû tröông baûn theå laø Chaân khoâng. Ngaøi tröôùc taùc boä Ñaïi trí ñoä luaän giaûi thích Ñaïi phaåm Baùt nhaõ, ngaøi chuû tröông Thaät töôùng cuûa caùc phaùp laø Chaân khoâng voâ töôùng qua lyù thuyeát Baùt baát trung ñaïo :"Baát sinh, baát dieät, baát thöôøng, baát ñoaïn, baát nhaát, baát dò, baát lai, baát khöù". Beân caïnh "Khoâng luaän", trieát lyù "Ngaõ khoâng phaùp höõu" cuûa Nhaát thieát höõu boä cuõng ñöôïc phaùt trieån. Thôøi kyø naày Phaät giaùo phaùt trieån maïnh meõ, quaù trình phaân laäp caøng saâu saéc, nhöõnh cuoäc tranh luaän veà trieát ly naûy sinh nhöõng vaán ñeà trieát hoïc môí nhö : moái quan heä giöõa hieän töôïng vaø baûn theå, giöõa taâm thöùc vaø tuyeät ñoái, laøm theá naøo ñeå ñöa taâm thöùc ñeán traïng thaùi giaùc ngoä... Nhöõng vaán ñeà naày ñoøi hoûi caùc nhaø tö töôûng Phaät hoïc phaûi giaûi quyeát vaán ñeà cô baûn veà nhaän thöùc luaän.
Ngaøi Theá Thaân vaøo theá kyû thöù 4 Stl, nhaän thaáy ñaây laø vaán ñeà nguyeân taéc cuûa baát cöù moät heä thoáng naøo, ngaì laø moät nhaø tö töôûng Phaät hoïc lôùn. Ngaì hoïc hoûi taát caû truyeàn thoáng tö töôûng AÁn ñoä coå ñaïi, ban ñaàu ngaì theo truyeàn thoáng Höõu boä, sau theo truyeàn thoáng Ñaïi thöøa. Ñieåm qua taát caû lyù thuyeát ñöông thôøi, ngaøi cho raèng giaûi quyeát vaán ñeà veà nhaän thöùc luaän, töùc laø hoaøn chænh heä thoáng trieát lyù veà "Con ñöôøng giaûi thoaùt". Ñöùng treân laäp tröôøng Ñaïi thöøa, ngaøi xaây döïng hoïc thuyeát Duy thöùc, môû roäng noäi dung cuûa baûn theå tuyeät ñoái, ngaøi ñoàng nhaát noù vôùi taâm thöùc.
Ngaøi cho raèng söï vaät hieän töôïng ñeàu do taâm thöùc maø coù;neáu khoâng coù taâm thöùc thì khoâng coù theá giôùi chuû quan vaø khaùch quan. Taâm thöùc ñöôïc tònh hoùa thì baûn theå Tuyeät ñoái chính laø taâm thöùc. Ñaây chính laø muïc ñích toái haäu cuûa moät ngöôøi Phaät töû.
C. G. Jung, moät nhaø Taâm lyù Phöông taây noåi tieáng, nghieân cöùu veà Ñaïo Phaät, phaùt bieåu : "Coát tuyû giaùo thuyeát cuûa Ñöùc Phaät laø söï giaûi phoùng khoå ñau baèng söï phaùt trieån taâm thöùc ñeán möùc cuøng cöïc". Vaäy con ñöôøng töø Long Thoï cho ñeán Theá Thaân cuõng chæ laø con ñöôøng maø Phaät giaùo Nguyeân thuyû ñaõ chuû tröông : Con Ñöôøng giaûi thoùat .
B. Taâm Lyù Hoïc Trong Giaùo Lyù Nguyeân Thuûy
Giaûi quyeát vaán ñeà thoaùt khoå, Ñaïo Phaät laáy taâm thöùc cuûa con ngöôøi laøm troïng taâm, baát cöù heä tö töôûng Phaät giaùo naøo neáu taùch rôøi taâm thöùc cuûa con ngöôøi thì Phaät giaùo khoâng coøn ñaát ñöùng. Ñaïo Phaät chuù troïng vaøo yeáu toá taâm thöùc cuûa con ngöôøi bôûi leõ: moät laø con ngöôøi laø chuû nhaân cuûa chính noù, chöù noù khoâng phaûi laø saûn phaåm saùng taïo cuûa thöôïng ñeá. Hai laø taâm thöùc coù taùc duïng chi phoái raát lôùn ñoái vôùi ñôøi soáng con ngöôøi vaø xaõ hoäi, vì taâm thöùc laø ñoäng löïc cuûa ngoân ngöõ vaø haønh vi .
Trieát hoïc phöông Taây thöôøng ñöa ra nhöõng laäp luaän nhö taâm coù tröôùc hay vaät coù tröôùc, tinh thaàn laø treân heát hay vaät chaát laø quyeát ñònh ..v..v.. Ñoù laø nhöõng vaán ñeà cuûa söï tranh luaän, maø Ñaïo Phaät khoâng maøng ñeán. Chuù troïng khaûo saùt taâm lyù, Ñaïo Phaät nhaän thöùc raèng taâm thöùc con ngöôøi ñoùng vai troø chính trong vieäc kieán taïo ñôøi soáng haïnh phuùc hay khoå ñau, nhö tronh kinh Phaùp Cuù Ñöùc Phaät daïy :" Trong caùc phaùp, taâm daãn ñaàu, taâm laøm chuû, taâm taïo taùc taát caû. Neáu ñem taâm oâ nhieãm ñeå noùi naêng hay haønh ñoäng thì quaû baùo ñau khoå seõ ñi theo nhö baùnh xe laên theo con vaät keùo xe. Ngöôïc laïi neáu ñem taâm thanh tònh ñeå noùi naêng hay haønh ñoäng thì quaû toát ñeïp ñi theo nhö boùng theo hình". Noùi taâm daãn ñaàu, taâm laøm chuû khoâng coù nghóa laø chuû tröông taâm coù tröôùc vaät hay laø tinh thaàn quyeát ñònh vaät chaát, nhö trong trieát hoïc phöông Taây quan nieäm, Ñöùc Phaät muoán noùi ñeán ñoäng cô cuûa hieän töôïng khoå ñau hay haïnh phuùc, töùc laø caùi ñieàu kieän chính cuûa hieän töôïng khoå vui. Ñaây laø moät kinh nghieäm thöïc tieãn chöù khoâng phaûi laø moät heä thoáng trieát lyù .
Söï khaùc nhau cuûa Taâm lyù hoïc Phaät giaùo vaø Taâm lyù hoïc phöông Taây ôû choã phöông Taây phaân tích caùc hieän töôïng taâm lyù chöù khoâng ñi saâu vaøo baûn chaát cuûa taâm lyù, nhaän thöùc giaù trò cuûa taâm lyù , cuûng coá phaùt trieån chuùng , muïc ñích laø thoûa maõn caùc nhu caàu taâm lyù nhö laø moät phöông thöùc theå hieän söï haïnh phuùc .
Taâm lyù hoïc Phaät giaùo cuõng phaân tích caùc hieän töôïng taâm lyù nhöng ñaùnh giaù phaân loaïi roài ñònh höôùng chuùng vaø vaán ñeà quan troïng laø chuyeån hoùa taâm lyù trôû thaønh trong saïch ñeå ñaït ñeán muïc ñích haïnh phuùc chaân thaät. Haïnh phuùc chaân thaät aáy phaûi laø töø boû caùc taâm lyù oâ nhieãm, voán thuoäc veà baûn naêng vaø gaây ñau khoå cho con ngöôøi vaø tha nhaân . Nhö vaäy Taâm lyù hoïc Phaät giaùo khoâng thuaàn tuyù laø vaán ñeà taâm lyù maø coøn laø vaán ñeà cuûa luaân lyù hoïc, ñaïo ñöùc hoïc vaø giaûi thoaùt hoïc.
Tính Thöïc Tieãn cuûa Taâm Lyù Hoïc Phaät Giaùo
Trong kinh Phaùp Cuù Phaât daïy :
" Ñöøng laøm caùc ñieàu aùc Haõy laøm caùc ñieàu laønh Giöõ taâm yù trong saïch Lôøi Phaät coù 3 ñieàu : moät laø khoâng laøm caùc ñieàu aùc, töùc laø khoâng thöïc hieän caùc haønh ñoäng veà thaân theå hay ngoân ngöõ laøm toån haïi ñeán mình vaø tha nhaân, nghóa laø khoâng laøm toån thöông veà thaân theå, veà taâm lyù hay tình caûm... cuûa con ngöôøi . Môùi nhìn qua ta thaáy ñaây laø vaán ñeà cuûa luaân lyù nhöng neáu nhìn saâu ta seõ thaáy ñaây laø vaán ñeà cô baûn cuûa giaûi thoaùt . Laøm ñieàu aùc xuaát phaùt töø taâm lyù oâ nhieåm nhö tham, saân si... khi ñình chæ ñöôïc ñieàu aùc thì coù nghiaõ laø söï oâ nhieåm cuûa taâm ñaõ ñöôïc kieåm soaùt. Cheá ngöï ñöôïc taâm aùc laø böôùc ñaàu cuûa loä trình thoaùt khoå . Hai laø laøm caùc ñieàu laønh , xuaát phaùt töø taâm lyù tích cöïc vaø thanh tònh, laøm laønh laø vaán ñeà ñaïo ñöùc, ñaïo ñöùc cuõng laø cô sôû cuûa giaûi thoaùt hay cuûa haïnh phuùc. Ñieàu aùc khoâng ñöôïc ñoaïn tröø, ñieàu laønh khoâng ñöôïc phaùt trieån thì vaán ñeà thanh loïc taâm thöùc khoâng theå thaønh töïu. Laø lôøi chö Phaät daïy" Tính thöïc tieãn cuûa Taâm lyù hoïc Phaät giaùo raát roõ qua phaùt bieåu cuûa ñieàu thöù 3 laø giöõ taâm yù trong saïch, nguyeân lyù thöù 3 laø heä quaû cuûa hai nguyeân lyù : ñình chæ caùc ñieàu aùc vaø laøm caùc ñieàu laønh. Khoâng coù haønh vi oån ñònh con ngöôøi khoâng coù taâm lyù oån ñònh, ngöôïc laïi taâm lyù khoâng oån ñònh thì haønh vi tieáp tuïc khoâng oån ñònh. Nhö vaäy Ñöùc Phaät khoâng cho raèng taâm lyù laø taát caû maø taâm lyù laø nhaân toá chính trong quaù trình xaây döïng haïnh phuùc. Söï öùc cheá veà maët taâm lyù laø ñoäng löïc saûn sinh khoå ñau, ngöôïc laïi söï giaûi phoùng aùp löïc cuûa taâm laø nguoàn soáng vui töôi giaûi thoaùt. Giöõ taâm yù trong saïch laø kieåm soaùt caùc ñoäng löïc oâ nhieãm ñöøng ñeå chuùng töï do taøn phaù vaø gaây roái loaïn vaø cuõng laø thieát laäp moät cô cheá cho haønh vi vaø ngoân ngöõ ñöôïc chuaån möïc. Moät khi taâm lyù ñöôïc thanh tònh hoaøn toaøn thì moïi aùp löïc cuûa taâm lyù seõ hoaøn toaøn bò trieät tieâu, ñoù laø söï giaûi thoaùt . Nhö vaäy Taâm lyù hoïc Phaät giaùo khoâng thuaàn lyù, khoâng taùch bieät vôùi nhöõng kinh nghieäm soáng cuûa con ngöôøi.
Taâm Lyù Hoïc trong Giaùo Lyù Cô Baûn
1 . Töù Dieäu Ñeá
Taâm lyù hoïc Phaät giaùo laø Taâm lyù hoïc öùng duïng, nhaát laø Taâm lyù hoïc ñöôïc trình baøy trong Kinh Taïng vaø qua caùc giaùo lyù caên baûn. Giaùo lyù Töù dieäu ñeá ñöôïc coi laø giaùo lyù neàn taûng cuûa heä thoáng tö töôûng Phaät hoïc, phaân tích veà taâm lyù ñaõ noùi leân tính hai maët cuûa taâm lyù : Moät laø tính oâ nhieãm. Hai laø tính thanh tònh. Sau naøy caùc luaän thö veà taâm lyù ñeàu neâu baät hai tính nhieãm vaø tònh cuûa taâm lyù moät caùch chi tieát. Taâm lyù oâ nhieãm laø nhöõng hoaït ñoäng taâm lyù ñöa ñeán ñau khoå phieàn muoän, ngöôïc laïi taâm lyù thanh tònh thì ñöa deán ñôøi soáng haïnh phuùc an vui.
Khoå laø moät thöïc traïng cuûa ñôøi soáng nhöng noãi khoå aáy khoâng phaûi do töï nhieân maø coù, khoâng phaûi do ngaãu nhieân, khoâng phaûi do thöôïng ñeá aùp ñaët nhö laø moät söï tröøng phaït con ngöôøi, maø khoå laø keát quaû cuûa taâm lyù oâ nhieãm, nghóa laø söï khoå do con ngöôøi taïo neân vaø phaûi gaùnh laáy . Naêng löïc taâm lyù oâ nhieãm ñöôïc bieåu hieän qua taâm lyù tham lam, saân haän vaø si meâ, söï khoå hieän höõu do 3 loaïi taâm lyù oâ nhieãm naøy hieän höõu ; laäp luaän keá tieáp laø söï khoå seõ khoâng coù maët neáu 3 loaïi taâm lyù naøy khoâng toàn taïi. Vì vaäy phaân tích taâm lyù qua giaùo lyù Töù dieäu ñeá ñeå ñöa ñeán moät thaùi ñoä : ñoaïn tröø caùc taâm lyù baát thieän vaø phaùt trieån nhöõng taâm lyù thieän. ÔÛ ñaây caùi khoâng neân laøm vaø caùi neân laøm ñöôïc neâu roõ : möôøi ñieàu aùc laø khoâng neân laøm vaø Baùt chaùnh ñaïo laø ñieàu neân laøm. Vaäy Taâm lyù hoïc Phaät giaùo coù saéc thaùi ñaïo ñöùc hoïc vaø giaûi thoaùt hoïc.
Tính hai maët cuûa taâm lyù, ñoái öùng vôùi hai maët khoå ñau vaø haïnh phuùc cuûa ñôøi ngöôøi, vì vaäy Töù dieäu ñeá chuù troïng ñeán ñoaïn tröø taâm oâ nhieãm, tònh hoaù taâm thöùc, khoâng ñi saâu vaøo taâm lyù mang tính tröøu töôïng nhö caùc luaän thö veà sau. Caùc traïng thaùi taâm lyù thieàn ñònh ñöôïc khaûo saùt laø nhöõng kinh nghieäm thöïc tieãn chöù khoâng phaûi laø caùc traïng thaùi taâm lyù naèm ngoaøi khaû naêng cuûa con ngöôøi .
2 . Thaäp Nhò Nhaân Duyeân
Taâm lyù ñöôïc phaân tích qua giaùo lyù 12 nhaân duyeân, noùi ñeán quaù trình taâm lyù oâ nhieãm, töùc laø khaûo saùt moät caùch saâu hôn baûn chaát cuûa taâm oâ nhieãm vaø ñöa ñeán nhaän ñònh raèng cô caáu cuûa taâm thöùc con ngöôøi laø oâ nhieãm, nhaän thöùc cuûa con ngöôøi phaàn lôùn laø sai laàm . Taâm lyù ñöôïc vaän haønh bôûi ñoäng löïc laø voâ minh, moät traïng thaùi meâ muoäi baûn naêng, noù chi phoái moïi hoaït ñoäng cuûa taâm lyù oâ nhieãm, noù nhö laø neàn taûng cuûa nhaän thöùc, hay noùi caùch khaùc nhaän thöùc laø voâ minh .
Khoå laø moät caûm giaùc, caûm giaùc aáy bao goàm nhieàu ñieàu kieän, voâ minh laø moät ñieàu kieän trong nhöõng ñieàu kieän. Voâ minh laø ñieàu kieän nguoàn cuûa doøng soâng taâm lyù. Noùi Voâ minh sinh ra Haønh laø chöa ñuû vaø deã hieåu laàm raèng chu trình 12 nhaân duyeân chæ dieãn ra theo chieàu thôøi gian, chieàu doïc. Veà maët taâm lyù, caûm thoï khoå khoâng phaûi laø keát quaû cuûa moät quaù trình taâm lyù ñôn giaûn maø laø moät söï toång hôïp ñoàng thôøi cuûa caùc ñieàu kieän khaùc nhau. Do vaäy, Taâm lyù trong 12 nhaân duyeân phaûi ñöôïc phaân tích theo chieàu ngang, laø chieàu cuûa khoâng gian. Voâ minh laø ñieàu kieän cuûa Haønh. Haønh laø löïc vaän ñoäng cuûa taâm lyù vaø vaät lyù ( thaân haønh, khaåu haønh, yù haønh ) neáu khoâng coù ñoäng löïc thì khoâng coù söï toàn taïi, ñoäng löïc toàn taïi cuûa chuùng sinh ñöôïc coi laø Voâ minh. Haønh laø bieåu hieän cuûa Voâ minh, Voâ minh nuoâi döôõng Haønh vaø Haønh laøm cho Voâ minh taêng söùc maïnh. Taâm lyù toàn taïi nhôø coù ñoäng löïc maø ñoäng löïc aáy laø ñoäng löïc oâ nhieãm, cho neân doøng soâng taâm lyù laø oâ nhieãm.
Thöùc laø khaû naêng phaûn aùnh theá giôùi hieän töôïng, laø khaû naêng phaân bieät, laø caùi bieát, vaø caùi bieát aáy cuõng laø bieåu hieän cuûa Voâ minh. Cho neân caùc luaän thö veà sau ñoàng nhaát Thöùc vôùi Voâ minh, vaø khi ñeà caäp ñeán caùi bieát khoâng bò Voâ minh taùc ñoäng thì duøng töø Trí ( Trí tueä ) nhö noùi :" Chuyeån thöùc thaønh Trí" ( Chuyeån 8 thöùc thaønh 4 trí ). Baûn chaát cuûa thöùc laø Voâ minh vaø löïc vaän ñoäng cuûa Haønh laøm cho Thöùc trôû thaønh meâ laàm. Vì vaäy döôùi söï bieåu hieän cuûa thöùc trôû thaønh 2, ñoù laø theá giôùi cuûa chuû theå vaø ñoái töôïng, dieãn tieán taâm lyù bao giôø cuõng phaûi coù chuû theå nhaän thöùc vaø ñoái töôïng nhaän thöùc, do vaäy theá giôùi hieän töôïng laø theá giôùi cuûa taâm lyù chöù khoâng laø theá giôùi khaùch quan. Chuû theå ôû ñaây laø Danh ( tinh thaàn ). Ñoái töôïng ôû ñaây laø Saéc ( vaät chaát ), tinh thaàn vaø vaät chaát laø bieåu hieän cuûa thöùc. Luaän thö Duy Thöùc veà sau döïa treân cô sôû naøy maø xaây döïng hoïc thuyeát Duy Thöùc cuûa mình. Cô sôû cuûa chuû theå vaø ñoái töôïng sinh khôûi laø 6 giaùc quan ( luïc nhaäp ) tieáp xuùc vôùi ñoái töôïng cuûa chuùng (xuùc ), söï tieáp xuùc giöõa giaùc quan vaø ñoái töôïng môùi nhìn nhö laø moät söï tieáp xuùc thuaàn vaät lyù, nhöng thöïc ra ñaây coøn laø moät kích thích cuûa taâm lyù nöõa.
Thoï laø caûm giaùc, ñaây laø moät yeáu toá taâm lyù quan troïng vì caûm giaùc laø söï bieåu hieän roõ neùt cuûa tieán trình taâm lyù maø ai cuõng töï caûm nhaän ñöôïc. Thoï ñöôïc trình baøy trong Kinh Taïng coù 3 loaïi : caûm thoï khoù chòu, caûm thoï deã chòu, vaø caûm thoï trung tính. Tuy nhieân Thoï trong tieán trình 12 nhaân duyeân nghieâng veà khía caïnh deã chòu ( laïc thoï, hyû thoï ) coù leõ muoán noùi ñeán baûn naêng höôûng thuï hay baûn naêng höôùng ñeán haïnh phuùc cuûa ñôøi soáng con ngöôøi. Haïnh phuùc laø nhu caàu toái haäu cuûa con ngöôøi, haïnh phuùc maø con ngöôøi tìm kieám laø söï caûm xuùc deã chòu cuûa taâm lyù thoï. Nhö ñaõ noùi, söï vaän ñoäng cuûa doøng soâng taâm thöùc xuaát phaùt töø ñoäng löïc Voâ minh neân moïi dieãn bieán ñeàu nhuoäm maøu ñen toái, öôùc voïng haïnh phuùc hay caùi ñöôïc coi laø haïnh phuùc thöïc chaát laø maët khaùc cuûa khoå ñau. Tieáp theo sau caûm giaùc vui söôùng laø söï haøi loøng, söï thoûa maõn goïi laø aùi. Ñoái vôùi tieán trình taâm lyù thì aùi laø taâm lyù bieåu hieän maïnh meõ vaø keát thuùc chu trình cuûa taâm thöùc, noù trôû thaønh moät naêng löïc toång hôïp ñeå taïo thaønh moät taùc duïng trong taâm thöùc hay trong haønh ñoäng cuûa con ngöôøi vaø taát nhieân Voâ minh ñöôïc bieåu hieän trong aùi laø maïnh nhaát . Trong 12 nhaân duyeân AÙi ñöôïc coi laø then choát cho voøng troøn sinh töû .
Thuû laø söï vöôùng maéc, söï naém baét, söï giöõ gìn baûo thuû hay söï ghi nhaän moät kinh nghieäm, taâm lyù naøy chæ laø moät heä quaû cuûa AÙi maø thoâi . Phaân tích caùc yeáu toá taâm lyù trong 12 nhaân duyeân coù veû nhö laø moät dieãn bieán taâm lyù theo thöù töï vaø coù thôøi gian nhöng treân thöïc teá thì chuùng dieãn ra raát nhanh gaàn nhö ñoàng thôøi, coù theå noùi trong moät yù nieäm laø coù ñuû 12 nhaân duyeân . Taâm lyù chaáp thuû laø söï bieåu hieän cuûa AÙi hay laø cuûa söï thoûa maõn, ñaây laø yeáu toá taâm lyù mang tính ích kyû maø veà sau luaän thö Duy Thöùc phaân tích saâu hôn caên nguyeân cuûa chuùng vaø thöùc Maït na laø coäi nguoàn cuûa söï chaáp thuû naøy. Söï chaáp thuû, veà maët noåi laø heä quaû cuûa AÙi nhöng noù cuõng laø bieåu hieän cuûa ñoäng löïc Voâ minh, noù hình thaønh moät baûn naêng sinh toàn vaø baûn naêng höôûng thuï, baûo veä caùi haïnh phuùc töø choái caùi khoå ñau.
Toùm laïi, xuaát phaùt töø söï khoâng thaáy, khoâng bieát roõ ( Voâ minh ) veà chính mình, veà tha nhaân vaø veà theá giôùi maø trong ñoù mình soáng . Treân cô sôû khoâng thaáy roõ, vaø thaùi ñoä töï veä con ngöôøi nhaän thöùc theá giôùi chung quanh nhö laø ñoái töôïng taùch rôøi vôùi chính mình. Do töï veä con ngöôøi xoâ ñaåy caùc ñoái töôïng baát lôïi, khoâng vöøa yù caøng xa caøng toát vaø naém baét caùc ñoái töôïng coù lôïi vaø vöøa yù caøng chaët caøng hay. Do vaäy con ngöôøi lieân tuïc xoâ ñaåy vaø naém baét suoát cuoäc ñôøi cuûa mình moät caùch khoán khoå, theá giôùi nhö vaäy nhö laø moät bieån khoå meânh moâng. Khi thöông moät ngöôøi thì baïn luoân coá gaéng taïo moïi ñieàu kieän ñeå tieáp caän ngöôøi aáy, duï doã vaø chinh phuïc ngöôøi aáy. Vì baïn cho raèng ñaây laø ñoái töôïng ñem ñeán cho mình nieàm vui vaø haïnh phuùc, baïn khoâng muoán ai chia xeû tình thöông cuûa ngöôøi aáy, ngöôøi aáy laø cuûa baïn, baïn phaûi giöõ gìn baûo veä caùi cuûa baïn. Nhö vaäy coù hai vaán ñeà xaûy ra: Moät laø baïn phaûi ñaáu tranh, xoâ ñaåy nhöõng ai vaø nhöõng gì coù khaû naêng cöôùp maát ñoái töôïng cuûa baïn, do vaäy baïn coù theå choáng caû theá giôùi. Hai laø baïn phaûi ñaáu tranh vôùi tính khí cuûa ngöôøi aáy voán luoân luoân muoán thoaùt ra ngoaøi söï troùi buoäc cuûa baïn. Ba laø baïn phaûi ñaáu tranh vôùi chính baûn thaân cuûa mình, nghiaõ laø veà taâm lyù baïn vaãn bò nhöõng caûm giaùc maát maùc, chaùn chöôøng laøm cho nieàm vui cuûa baïn bò pha loaûng , chuùng ta seõ phaûi tieáp tuïc chòu ñöïng söï roái loaïn baát an coøn nieàm haïnh phuùc thì vaãn chaäp chôøn phía tröôùc, nhö vaäy taâm lyù luoân bò khuûng hoaûng, luoân bò aùp löïc. Söï giaûi phoùng aùp löïc taâm lyù laø ñieàu kieän cuûa haïnh phuùc hoaøn toaøn, laø muïc tieâu cuûa moïi ñöôøng loái tu taäp.
3 . Nguõ Uaån
Phaân tích taâm lyù theo giaùo lyù 5 uaån, chuùng ta nhaän thaáy con ngöôøi ñöôïc phaân tích thaønh naêm lónh vöïc, hay noùi caùch khaùc con ngöôøi laø hôïp theå cuûa 5 yeáu toá : yeáu toá vaät lyù vaø yeáu toá taâm lyù. Yeáu toá taâm lyù coù 4 khía caïnh : caûm giaùc, tri giaùc, yù chí vaø nhaän thöùc. Coù nhieàu caùch phaân tích veà 4 yeáu toá taâm lyù naøy, tuyø theo caùi nhìn cuûa caùc tröôøng phaùi tö töôûng Phaät giaùo, coù nôi phaân tích taâm lyù theo chieàu doïc thôøi gian nhö caûm giaùc ñeán tröôùc roài tri giaùc, roài caùc xöû lyù cuûa yù chí, roài ñeán söï ghi nhaän vaø giöõ gìn trong taâm thöùc chieàu saâu. Coù nôi phaân tích theo chieàu khoâng gian caûm giaùc phaàn caïn, tri giaùc saâu hôn yù chí vaø thöùc ñi vaøo vi teá saâu saéc hôn noù aån kín beân trong .
Tröôùc heát chuùng ta thaáy raèng taâm lyù vaø vaät lyù laø moái quan heä baát khaû phaân, ñieàu naøy xuyeân suoát lòch söû Taâm lyù hoïc Phaät giaùo baát cöù thôøi kyø vaø tröôøng phaùi naøo, saéc phaùp bao giôø cuõng hieän höõu beân caïnh taâm phaùp. Saéc uaån bao goàm moïi yeáu toá vaät lyù thaân theå vaø moâi tröôøng soáng. Dieãn bieán taâm lyù ñöôïc phaân tích laø nhöõng nhoùm taâm lyù cuøng tính chaát : nhoùm caûm giaùc bao goàm nhöõng caûm xuùc bôûi theá giôùi beân ngoaøi vaø theá giôùi beân trong, neáu nhìn rieâng leõ thì caûm giaùc thuaàn tuyù khoâng ñöa ñeán moät taùc duïng tích cöïc naøo, chæ ñôn giaûn laø moät phaûn öùng coù ñieàu kieän, nhöng neáu nhìn caûm giaùc trong moái quan heä chung thì trong caûm giaùc coù ñaày ñuû 4 yeáu toá vaät lyù, tri giaùc, yù chí, vaø nhaän thöùc. Neáu nhö vaäy thì caûm giaùc coù moät taùc duïng tích cöïc ñoái vôùi doøng soâng taâm thöùc con ngöôøi, thaäm chí noù ñoùng vai troø chuû yeáu trong ñôøi soáng con ngöôøi, vì con ngöôøi soáng vôùi muïc ñích höôùng ñeán caûm giaùc haïnh phuùc.
Nhoùm Tri giaùc bao goàm nhöõng nhaän bieát caùc ñoái töôïng beân ngoaøi hay beân trong chính laø nhöõng kinh nghieäm, neáu khoâng coù kinh nghieäm con ngöôøi seõ khoâng nhaän ra ñöôïc caùi gì caû. Nhaän bieát laø söï ñoái chieáu nhöõng töôùng traïng ñaõ coù vôùi caùi ñang coù, neáu ñaët Tri giaùc trong moái quan heä chung thì coù luùc Tri giaùc coù maët tröôùc caûm giaùc, vaø coù luùc thì sau caûm giaùc. Ví duï, nhö khi thaáy aám nöôùc boác hôi bieát laø nöôùc soâi moät caûm giaùc haøi loøng vì seõ coù taùch traø noùng, ñoù goïi laø Tri giaùc ñeán tröôùc ; coøn neáu nhö ta sôø tay aám nöôùc caûm giaùc noùng vaø ñoäng cuûa aám nöôùc laøm ta khoù chòu vaø ta bieát nöôùc saép soâi, ñaây laø tröôøng hôïp caûm giaùc coù tröôùc. Neáu chæ laø tri giaùc thuaàn tuyù thì chuùng khoâng ñöa ñeán moät taùc duïng tích cöïc naøo, neáu chuùng lieân heä vôùi caùc yeáu toá taâm lyù khaùc thì môùi ñuû khaû naêng taïo neân moät taùc duïng ( taïo nghieäp ).
Trong Taâm lyù hoïc phoå thoâng caûm giaùc vaø tri giaùc ñöôïc goïi laø nhaän thöùc caûm tính vaø cho raèng Tri giaùc laø nhaän thöùc cao hôn caûm giaùc. Giaùo lyù 5 uaån cho raèng trong moái quan heä cuûa chuùng, caûm giaùc vaø tri giaùc döïa vaøo nhau tuyø theo ñieàu kieän cuï theå maø chuùng coù taùc duïng maïnh hay yeáu .
Yeáu toá taâm lyù thöù 3 laø Haønh, töùc laø hoaït ñoäng cuûa tö duy, bao goàm caùc hoaït ñoäng taâm lyù maïnh meõ, xaùc ñònh, coù tính chuû yù, tính quyeát ñònh nhö caùc taâm lyù ham muoán, giaän döõ, thöông yeâu, gheùt boû... nhöõng taâm lyù naøy coù naêng löïc ñeå taïo ra haäu quaû, töùc laø taïo nghieäp. Haønh laø loaïi taâm lyù coù taùc duïng thuùc ñaåy taïo neân haønh vi vaø ngoân ngöõ, do vaäy trong kinh Phaät daïy Haønh coù taâm haønh, khaåu haønh, vaø thaân haønh. Neáu noùi moät caùch deã hieåu thì haønh laø nhöõng taâm lyù tính toaùn, quyeát ñònh coù tính caùch yù chí, nghóa laø vaãn ôû phaïm vi maët noåi cuûa taâm lyù. Tuy nhieân neáu noùi moät caùch teá nhò thì Haønh laø ñoäng löïc saâu kín, laø söï vaän ñoäng cuûa heä thoáng taâm thöùc theo xu höôùng vaø tính chaát ñaõ ñöôïc tích luyõ. Do söï vaän ñoäng cuûa taâm Haønh saâu kín maø ta coù nhöõng bieåu hieän naèm ngoaøi kieåm soaùt cuûa yù thöùc, chuùng thuoäc baûn naêng vaø töï phaùt. Tuyø thuoäc vaøo tính chaát cuûa Haønh maø con ngöôøi coù nhöõng bieåu hieän khaùc nhau ; moãi ngöôøi laø moãi theá giôùi, chuùng ta raát khoù phaùn ñoaùn ñoäng cô cuûa haønh vi con ngöôøi, ví duï nhö moät ngöôøi coù moät nghóa cöû cao ñeïp nhö cöùu giuùp moät ngöôøi khoán khoå ñoäng cô maø anh ta laøm ñieàu toát aáy ñoâi khi chæ laø do xuùc ñoäng bôûi moät aùnh maét cuûa ñoái töôïng. Taïi sao coù söï xuùc ñoäng aáy ? Ñoù laø taùc duïng saâu kín cuûa Haønh .
Yeáu toá taâm lyù thöù 4 laø thöùc. Thuùc laø khaû naêng phaûn aùnh moïi ñoái töôïng beân ngoaøi hay beân trong, chöùc naêng cuûa thöùc laø nhaän ra söï coù maët cuûa ñoái töôïn, laø neàn taûng chung cho moïi hoaït ñoäng taâm lyù. Nhöõng taâm lyù thuoäc veà caûm giaùc, tri giaùc, yù chí ñeàu nöông vaøo neàn taûng laø thöùc. Noùi caùch khaùc Thuùc laø baûn theå taâm lyù coøn caûm giaùc , tri giaùc, yù chí ... laø hieän töôïng taâm lyù . Sau naøy caùc luaän thö taâm lyù hoïc Phaät giaùo goïi thöùc laø Taâm vöông vaø caùc hieän töôïng taâm lyù laø taâm sôû . Thöùc phaûi coù maët thì caùc taâm lyù khaùc môùi coù côû hoaït ñoäng, moái quan heä giöõa thöùc vaø nhöõng hieän töôïng taâm lyù khaùc laø baát khaû phaân ly. Chöùc naêng cuûa thöùc töông töï nhö moät taám kieáng phaûn aùnh taát caû nhöõng ñoái töôïng ñi ngang qua noù, tuy vaäy khoâng neân hieåu thöùc laø moät thöïc theå cöùng ñô nhö taám kieáng, maø thöùc thì raát sinh ñoäng vì moái töông taùc giöõa caùc dieãn bieán taâm lyù .
Phaàn taâm lyù ñöôïc phaân tích thaønh 4 phaàn laø moät caùch chia ñeå deã khaûo saùt, raát göôïng eùp vaø deã hieåu laàm raèng moãi phaàn coù moät ranh giôùi rieâng. Thöïc ra khi moät ñoái töôïng ñöôïc nhaän thöùc thì moïi taâm lyù ñeàu sinh khôûi, tuyø theo söï kích thích cuûa ñoái töôïng maïnh hay yeáu vaø tuyø theo söï nhaïy caûm cuûa caùc quan naêng maø nhaän thöùc laø nhaän thöùc thuaàn tuyù hay laø nhaän thöùc coù taùc duïng thuùc ñaåy haønh vi .
Phaân tích taâm lyù cuûa con ngöôøi döïa treân neàn taûng, moät naêng löïc Thöùc phoå quaùt, laø moät phaùt hieän ñoäc ñaùo trong lòch söû taâm lyù hoïc, ñoù laø cô sôû ñeå caùc luaän thö taâm lyù hoïc Phaät giaùo veà sau phaùt trieån vaø giaûi quyeát caùc vaán ñeà nhu yeáu cuûa taâm thöùc.
Toùm laïi phaân tích taâm lyù qua giaùo lyù 5 uaån cho thaáy 2 maët cuûa taâm lyù : baûn theå vaø hieän töôïng. Thaáy roõ caùc moái quan heä baát khaû phaân cuûa caùc hieän töôïng taâm lyù. Maët khaùc söï baát khaû phaân giöõa taâm lyù vaø vaät lyù, noäi dung hoaït ñoäng taâm lyù khoâng coù moät chuû theå ñoäc laäp, coá ñònh, giaù trò rieâng tö naøo. Do vaäy con ngöôøi laø moät toång hôïp vuûa caùc hieän töôïng taâm lyù , vaät lyù. Khoâng phaûi toàn taïi nhö moät ñoái töôïng cuûa tö duy, khaùi nieäm maø laø cuûa thöïc taïi voâ thöôøng , khoå, voâ ngaõ.
Keát Luaän
Taâm lyù hoïc Phaät giaùo qua giaùo lyù Nguyeân thuyû laø taâm lyù hoïc öùng duïng vaøo thöïc tieån cuûa ñôøi soáng chöù khoâng phaûi laø nhöõng lyù luaän khoâ khan, sieâu hình, muïc ñích laø :
- Cung caáp phöông phaùp nhaän thöùc veà con ngöôøi chính mình.
- Tìm caùch thay ñoåi tình traïng ñau khoå do roái loaïn taâm lyù .
- Giuùp con ngöôøi ñònh höôùng tö duy vaø haønh ñoäng ñeå ñem ñeán söï chaân thieän cho ñôøi soáng .
- Giuùp con ngöôøi ñi saâu vaøo ñôøi soáng noäi taâm ñeå giaûi phoùng nhöõng öùc cheá taâm lyù, nhöõng keát tuï cuûa caùc naêng löôïng khoå ñau vaø voâ minh .
Treân cô sôû lyù duyeân sinh , naêm uaån , taâm lyù hoïc Phaät giaùo veà sau hình thaønh moät heä thoáng taâm lyù hoïc raát phöùc taïp vaø tinh vi qua söï xuaát hieän caùc luaän thö cuûa caùc boä phaùi , caùc luaän thö taâm lyù hoïc tieâu bieåu vaø phoå bieán laø Thaéng phaùp taäp Yeáu luaän ( Abhidhammatthasangaha ) thuoäc thöôïng toaï boä . Caâu xaù luaän ( Abhidhammakosa ) thuoäc veà Nhaát thieát höõu boä , do Theá Thaân vieát vaø Duy thöùc hoïc ( Vijuõnanaphivada ) cuõng ôû Theá Thaân vieát thuoäc Phaät giaùo ñaïi thöøa .C. Khaùi quaùt veà Taâm Lyù Hoïc Phaät Giaùo qua caùc Luaän Thö tieâu bieåu I. THAÉNG PHAÙP :
Thaéng phaùp laø taïng thöù 3 trong tam taïng ( Kinh, luaät, luaän ) goïi laø taïng luaän ( AbhidhammaPitaka ) Trung hoa dòch laø A Tyø Ñaøm hay A tyø ñaït ma , thöôøng goïi laø Vi dieäu phaùp . Döïa treân cô sôû nhöõng lôøi daïy cuûa Ñöùc Phaät vaø theå tính cuûa caùc phaùp , Thaéng phaùp ñeà caäp ñeán caû nhöõng vaán ñeà sieâu hình veà baûn theå , veà giaûi thoaùt . Boä Thaéng phaùp naøy coù nôi coi laø cuûa Ngaøi Xaù Lôïi Phaát .
Ñònh nghiaõ veà luaän thì Nguyeân thuyû hay Ñaïi thöøa ñeàu gioáng nhau . Theo Nhieáp ñaïi thöøa luaän thì Luaän coù nghiaõ :
1. Ñoái phaùp : Coù 2 nghiaõ :
. Ñoái höôùng : Töùc laø ñoái dieän vôùi Nieát baøn , höôùng ñeán Nieát baøn .
. Ñoái quaùn : laø ñoái dieän vôùi caùc phaùp hieän töôïng ñaõ quan saùt , phaân tích .
2. Soá : trình baøy giaûi thích nhöõng danh töø , nhöõng thuaät ngöõ , phaùp soá moät caùch roõ raøng vaø thöù töï .3. Phuïc : Duøng ñeå khuaát phuïc caùc taø thuyeát cuûa ngoaïi ñaïo .
4. Thoâng : Giaûi thích thoâng suoát nghiaõ lyù saâu kín ôû trong kinh taïng , nghiaõ laøgiaûi thích lôøi Phaät daïy moät caùch roäng raõi.
Luaän Ñaïi Trí Ñoä giaûi thích :" Ñoái vôùi caùc caâu hoûi maø ñaùp , hoaøn toaøn laø hình thöùc luaän cöùu , neâu ra nhieàu maët ñeå phaân bieät , nhö noùi 18 giôùi thì phaân bieät caùi naøo laø saéc , caùi naøo khoâng phaûi saéc , caùi naøo coù theå thaáy , caùi naøo khoâng theå thaáy , caùi naøo laø höõu laäu , caùi naøo laøvoâ laäu , caùi naøo laø thieän , caùi naøo laø baát thieän ..v.. v.. nhö theá goïi laø Luaän" .
Thaéng phaùp laäp luaän döïa treân nguyeân taéc :
. Khoâng coù gì sinh ra maø khoâng coù nguyeân nhaân .
. Khoâng coù gì sinh ra maø chæ do moät nguyeân nhaân .
. Khoâng coù gì sinh ra maø khoâng coù taùc duïng .
. Khoâng coù gì toàn taïi hôn moät saùt na .
Moïi söï vaät moïi phaùp treân ñôøi ñöôïc chia laøm 4 lónh vöïc chính :
. Saéc phaùp : ( Rupa ) Theá giôùi vaät lyù , coù theå goïi laø theá giôùi khaùch quan .
. Taâm vöông : ( Citta ) Khaû naêng nhaän thöùc, laø Taâm theå
. Taâm sôû : ( Cetasika ) laø nhöõng hoaït ñoäng taâm lyù , coù theå goïi laø theá giôùi chuû quan .
. Nieát baøn ( Nirvana ) laø phaùp sieâu theá giôùi , phaùp voâ ñieàu kieän vaø khoâng bieán hoaïi .
Saéc phaùp laø phaùp voâ tri vaø luoân bieán ñoåi chia thaønh 2 nhoùm :
. Töù ñaïi chuûng : Ñaát , nöôùc , gioù , löûa .
. Töù ñaïi sôû taïo : ( do töù ñaïi maø sinh ) coù 24 loaïi
Töù ñaïi goàm Ñaát laø ñaët tính cöùng ; Nöôùc laø ñaët tính loûng ; Löûa laø ñaët tính nhieät ñoä ; Gioù laø ñaët tính ñoäng .Töù ñaïi sôû taïo coù 24 : 5 tònh saéc , 4 haønh caûnh saéc , 2 baûn taùnh saéc , 1 taâm sôû y saéc , 1 maïng saéc , 1 thöïc saéc , 1 haïn giôùi saéc , 2 bieåu saéc , 3 bieán hoaù saéc vaø 4 töôùng saéc .
Taâm vöông vaø taâm sôû laø nhöõng hoaït ñoäng taâm lyù caû 2 maët theå tính vaø hieän töôïng .
So saùnh vôùi giaùo lyù 12 nhaân duyeân vaø 5 uaån ta nhaän thaáy raèng Danh saéc trong 12 nhaân duyeân thì Danh ( mana ) chính laø taâm vaø taâm sôû . Ñoái vôùi 5 uaån thì yeùu toá Thoï, Töôûng , Haønh laø taâm sôû , coøn Thöùc laø Taâm vöông .
Taâm vöông goïi laø Citta , ngöõ caên Cit nghiaõ laø suy nghó , Taâm vöông laø khaû naêng nhaän thöùc söï coù maët cuûa moät ñoái töôïng ( theo Thaéng phaùp caùc töø ngöõ nhö taâm , taâm sôû, Danh , yù thöùc laø moät ). Taâm vöông nhaän thöùc söï hieän höõu cuûa moät ñoái töôïng laø caùi bieát sinh khôûi trong moät thôøi gian raát ngaén ( 1 saùt na ). Taâm vöông khoâng suy nghó treân ñoái töôïng . Vieäc suy nghó veà ñoái töôïng laø chöùc naêng cuûa Taâm sôû .
Taâm sôû goïi laø Cetasika , laø nhöõng hoaït ñoäng taâm lyù , nhöõng yeáu toá taâm lyù , Taâm vöông chæ laø moät söï toång hôïp cuûa nhöõng taâm sôû , Taâm sôû laø nhöõng phaàn töû taïo thaønh taâm thöùc vaø soáng trong taâm thöùc , gioáng nhö moät doøng soâng ( taâm vöông ) laø nhöõng gioït nöôùc cuûa doøng soâng ( taâm sôû ). Moät beân laø theå tính , moät beân laø hieän töôïng .
Khaùi nieäm veà taâm vöông vaø taâm sôû laø moät khaùi nieäm ñaëc bieät chæ coù Taâm lyù hoïc Phaät giaùo môùi coù .
Moái quan heä giöõa Taâm vöông vaø Taâm sôû coù 4 yeáu toá :
. Ñoàng sinh .
. Ñoàng dieät .
. Ñoàng ñoái töôïng .
. Ñoàng giaùc quan .
Ñieàu naøy muoán noùi raèng söï hoaït ñoäng cuûa Taâm vöông vaø Taâm sôû laø baát khaû phaân , chuùng laø moät caùi naøy , laø caùi kia... phaân bieät chæ ñeå quan saùt vaø thaáy ñöôïc quy luaät vaän ñoäng cuûa taâm lyù .Taâm vöông coù 89 taâm chia laøm 4 loaïi :
. Duïc giôùi taâm : laø taâm lyù thoâng thöôøng ñuû thaát tình luïc duïc .
. Saéc giôùi taâm vaø
. Voâ saéc giôùi taâm : laø taâm cuûa thieàn ñònh .
. Sieâu theá giôùi taâm : laø taâm cuûa baäc giaùc ngoä an truù Nieát baøn .
Veà tính chaát taâm vöông coù 4 laõnh vöïc :
. Taâm thieän .
. Baát thieän taâm .
. Dò thuïc taâm .
. Duy taùc taâm .
( Dò thuïc taâm laø taâm keát quaû , coù saün do ñôøi tröôùc ñöa ñeán vaø maëc ñònh nhö theá . Duy taùc laø taâm khoâng ñöa ñeán keát quaû gì ñoù laø taâm cuûa baäc thaùnh ).Taâm sôû coù 52 taâm chia laøm 4 nhoùm :
. Taâm sôû bieàn haønh coù 7 : laø nhöõng taâm lyù coù maët khaép moïi hoaït ñoäng cuûa taâm
. Taâm sôû bieät caûnh coù 6 : laø nhöõng taâm lyù chæ coù maët theo töøng ñoái töôïng töông öùng .
. Taâm sôû baát thieän coù 14 : laø nhöõng taâm lyù oâ nhieãm roái loaïn vaø taïo khoå ñau .
. Taâm sôû thieän coù 25 : laø nhöõng taâm lyù toát ñeïp phuø hôïp vôùi an laïc vaø giaûi thoaùt .
Nieát baøn laø nhöõng phaùp khoâng mang tính voâ thöôøng vaø ñau khoå , laø phaùp khoâng tuyø thuoäc vaøo caùc ñieàu kieän . Töï tính an tònh , vaéng laëng . Coù 2 loaïi :
. Höõu dö y Nieát baøn : Laø Nieát baøn khi coøn theå xaùc .
. Voâ dö y Nieát baøn : laø Nieát baøn khi ñaõ vieân tòch , theå xaùc khoâng coøn .II. CAÂU XAÙ LUAÄN : ( Abhidharma- Kosa )
Caâu xaù luaän do Ngaøi Theá Thaân ( Vasubhandhu ) soaïn vaøo ñaàu theá kyû thöù 5 , khaù treã so vôùi Thaéng phaùp . Caâu xaù luaän laø boä luaän ñuùc keát tö töôûng cuûa caùc luaän thö thuoäc boä phaùi Nhaát thieát höõu boä , moät boä phaùi coù aûnh höôûng lôùn ñoái vôùi neàn vaên hoïc Phaät giaùo .
Döïa treân giaùo lyù Töù Ñeá , naêm uaån , möôøi hai xöù , möôøi taùm giôùi , Caâu xaù luaän thieát laäp heä thoáng luaän lyù cuaû mình :" Ngaõ khoâng phaùp höõu".
Caùc phaùp ñöôïc phaân bieät theo Caâu xaù luaän thaønh 5 laõnh vöïc : Saéc phaùp, taâm vöông , taâm sôû, taâm baát töông öng vaø voâ vi phaùp .
. Saéc phaùp coù 11 : goàm 5 giaùc quan , 5 ñoái töôïng cuûa giaùc quan , vaø voâ bieåu saéc .
. Taâm vöông : laø khaû naêng nhaän thöùc , chæ coù moät ( bao goàm caû 6 thöùc ) .
. Taâm sôû : caùc hieän töôïng taâm lyù goàm 46 phaùp .
. Taâm baát töông öng haønh coù 14 : laø nhöõng phaùp taïo taùc töø saéc vaø taâm .
. Voâ vi phaùp coù 3 : laø nhöõng phaùp khoâng coù ñieàu kieän , goàm Traïch dieät voâ vi, Phi traïch dieät voâ vi , vaø Hö khoâng voâ vi .
Nhö vaäy noùi vaén taét caùc phaùp coù 2 : Moät laø höõu vi . Hai laø voâ vi . Naêm uaån bao haøm heát 72 phaùp höõu vi : Saéc 11 , Thoï 1 , Töôûng 1 , Haønh 58 , Thöùc 1 ( taâm vöông ) .Veà maët tính chaát cuõng phaân chia taâm lyù theo caùc laõnh vöïc khaùc nhau :
. Ñaïi ñòa phaùp coù 10 : töông ñöông vôùi bieán haønh taâm sôû .
. Ñaïi thieän ñòa phaùp coù 10 : töùc laø caùc taâm lyù toát ñeïp , hieàn thieän .
. Ñaïi phieàn naõo coù 6 : töông ñöông vôùi caùc caên baûn phieàn naõo trong Duy thöùc vaø baát thieän taâm sôû cuûa Thaéng phaùp .
. Ñaïi baát thieän coù 2 : taâm lyù baát thieän phoå bieán nhö voâ taøm , voâ quyù .
. Tieåu phieàn naõo coù 10 : töông ñöông vôùi Tuyø phieàn naõo .
. Baát ñònh phaùp coù 8 : laø nhöõng taâm lyù khoâng ñònh roõ laø thieän hay aùc .III. DUY THÖÙC HOÏC :
Heä thoáng Duy thöùc thuoäc Ñaïi thöøa , nhöng do Ngaøi Theá Thaân phaùt trieån vaø hoaøn chænh neân phaân tích taâm lyù vaãn döïa treân cô sôû Caâu xaù luaän , chæ coù söï khaùc bieät laø saùng taïo theâm 2 thöùc laø thöùc thöù 7 ( Maït na ) vaø thöùc thöù 8 ( A laïi da ). Duy thöùc coi thöùc A laïi da laø thöùc caên baûn .
Caùc phaùp ñöôïc phaân thaønh 5 laõnh vöïc gioáng nhö Caâu xaù , goàm coù :
. Saéc phaùp coù 11 .
. Taâm vöông coù 8 .
. Taâm sôû coù 51 .
. Taâm baät töông öng haønh coù 24 .
. Voâ vi phaùp coù 6 .
Tính chaát khaùc nhau cuûa hieän töôïng taâm lyù ñöôïc chia ra 5 nhoùm :
. Bieán haønh coù 5 .
. Bieät caûnh coù 5 .
. Thieän taâm coù 11 .
. Caên baûn baát thieän coù 6 .
. Tuyø phieàn naõo coù 20 .
. Baát ñònh coù 4 .
So saùnh vôùi Thaéng phaùp vaø Caâu xaù , Duy thöùc coù nhöõng ñieåm töông ñoàng vaø dò bieät nhö sau :
Taâm vöông : Duy thöùc coù 8 , Caâu xaù coù 1 ( bao goàm 6 thöùc ) Thaéng phaùp coù 89 ( hay 121 ) Caâu xaù cho laø moät vì nhìn veà taâm vöông moät caùch toång quaùt , coøn Thaéng phaùp thì nhìn moät caùch chi tieát . Rieâng ñoái vôùi Duy thöùc taêng theâm 2 taâm vöông Maït na vaø A laïi da , bôûi leõ :1. Maït na :
Y Ù thöùc hoaït ñoäng maët noåi vôùi caùc ñoái töôïng beân ngoaøi hay beân trong, vaø coù luùc Y Ù thöùc khoâng hoaït ñoäng nhö tröôøng hôïp nguõ say , cheát giaác . Vaäy phaûi coù thöùc toàn taïi lieân tuïc laøm neàn taûng cho Y Ù thöùc hoaït ñoäng khi ñuû ñieàu kieän ( nhö thöùc daäy ) . Thöù ñeán thöùc laøm neàn taûng aáy phaûi coù nhöõng tính chaát gaàn guõi vôùi Y Ù thöùc vaø ít nhaát cuõng phaûi coù nhöõng daáu hieäu ñeå noùi leân söï coù maët cuûa noù .
Thöùc Maït na seõ giaûi quyeát 2 vaán ñeà treân . Ñoái vôùi vaán ñeà laøm choå döïa cho Y Ù thöùc thì Maït na coøn coù caùi teân khaùc laø Y Ù caên ( caên cöù cuûa yù thöùc ) , Töø ngöõ Y Ù laø dòch töø Manar maø ra . Luaän Caâu xaù ñaõ giaûi quyeát vaán ñeà choå döïa cuûaY Ù thöùc laø Y Ù caên , goïi Y Ù caên laø taâm vöông . Y Ù caên khoâng chæ laøchoå döïa cuûa Y Ù thöùc maø coøn laø choå döïa cuûa 5 thöùc caûm giaùc ( nhaõn thöùc... ) Y Ù caên coù 2 khaû naêng : Moät laø laøm noái tieáp sinh maïng . Hai laø töï taïi vaän haønh daãn daét chuùng sinh ñi vaøo luïc ñaïo . Khaùi nieäm veà yù caên laø phaùt trieån roäng hôn töø khaùi nieäm Höõu phaàn thöùc ( Bhavanga ) cuûa Thaéng phaùp , ñeán Duy thöùc thì Y Ù caên ñöôïc chuyeån mình theâm moät böôùc thaønh Maït na , noù mang theâm chöùc naêng môùi , ñoù laø naêng löïc chaáp ngaõ .
Chaáp ngaõ hay laø baûn naêng töï veä naèm saâu trong tieàm thöùc cuûa con ngöôøi nhöng noù cuõng bieåu hieän roõ nôi caùc hieän töôïng taâm lyù : Tính coá chaáp , ngaõ maïn , baûo thuû , vöôùng maéc ... chaáp ngaõ laø daáu hieäu cuûa thöùc Maït na , vaø chaáp ngaõ laø caùi toàn taïi lieân tuïc vaø töùc thôøi .
2. A laïi da :
Neáu Y Ù thöùc laø hoaït ñoäng taâm lyù maët noåi vaø Maït na laø caên cöù cuûa yù thöùc vôùi tính chaát chaáp ngaõ . Vaäy coù caùi ngaõ naøo cho Maït na chaáp thuû vaø coù caùi gì löu tröõ toaøn boä hoaït ñoäng cuûa thaân , khaåu , yù vaø söï vaän ñoäng cuûa nhaân quaû , nghieäp baùo nhö theá naøo ? Thöùc A laïi da laø moät naêng löïc baûo toàn taát caû moïi naêng löïc cuûa söï toàn taïi . A laïi da laø thöùc toång theå vaø raát khoù nhaän thöùc . Thaønh laäp thöùc thöù 8 Duy thöùc môû ra ñöôïc loái thoaùt cho heä thoáng taâm lyù hoïc Phaät giaùo .
- Vaán ñeà Nieát baøn - voâ vi :
Thaéng phaùp ñöa ra 2 phaùp Nieát baøn laø Höõu dö y Nieát baøn vaø Voâ dö y Nieát baøn . Caâu xaù luaän thì chia thaønh 3 phaùp voâ vi : Hö khoâng voâ vi , Traïch dieät voâ vi , vaø Phi traïch dieät voâ vi .
Hö khoâng voâ vi : Hö khoâng , goïi laø voâ ngaïi , tính khoâng chöôùng ngaïi vaät khaùc vaø khoâng coù vaät naøo chöôùng ngaïi mình , hö khoâng voâ vi laø theå taùnh cuûa moïi vaät phi nhaân duyeân .
Traïch dieät voâ vi : Trí tueä giaûn traïch ñoaïn tröø laäu hoaëc thaønh töïu Nieát baøn . Nieát baøn aáy phi nhaân duyeân .
Phi traïch dieät voâ vi : caùc phaùp khoâng ñuû duyeân neân khoâng toàn taïi , khoâng toàn taïi neân khoâng huyû dieät . Noù khoâng ñöôïc trí tueä giaûn traïch neân goïi laø phi traïch dieät .
Nhö vaäy Caâu xaù ñöa vaøo hö khoâng vaø phi traïch dieät , coøn traïch dieät voâ vi töông ñöông vôùi Nieát baøn .
Duy thöùc taêng theâm 3 phaùp voâ vi laø : Baát ñoäng dieät voâ vi , laø traïng thaùi baát ñoäng cuûa thieàn thöù tö . Thoï töôûng dieät voâ vi , laø ñònh dieät thoï töôûng cuûa vò A La Haùn , vaø chaân nhö voâ vi laø phaùp chaân thaät , laø Nieát baøn .
Tuyø theo quan ñieåm maø phaùp voâ vi taêng hay giaûm nhöng ñieàu chung nhaát ñeàu coi Nieát baøn laø phaùp voâ vi .
Caùc söï khaùc bieät khoâng phaûi laø ñoái khaùng , ngoaøi ra Saéc phaùp vaø Taâm sôû khoâng khaùc nhau maáy , phaàn lôùn laø töông ñoàng.
Source : Ñaïo Phaät Ngaøy Nay
[ Trôû Veà ]