BAÛN CHAÁT VAØ CON ÑÖÔØNG GIAÙC NGOÄ TRONG ÑAÏO PHAÄT Thích Nöõ Hueä Lieân
Neáu hieåu theo taâm lyù hoïc vaø nhaän thöùc luaän thì giaùc ngoä laø moät quaù trình chuyeån hoùa. Tröôùc heát laø söï chuyeån hoùa veà tri thöùc: ngu muoäi ñöôïc thay theá baèng tueä giaùc. . . Thöù hai laø söï chuyeån hoùa tình caûm: thaùi ñoä sôï haõi vaø lo aâu ñöôïc thay theá baèng söï an tònh vaø voâ uyù; ñau khoå baèng haïnh phuùc . . . Thöù ba laø söï chuyeån hoùa trong thaùi ñoä: chaáp thuû ñöôïc thay theá baèng ly tham . . . Thöù tö laø söï chuyeån hoùa trong caùch cö xöû: söï töôùc ñoaït ñöôïc thay theá baèng söï ban cho; löôøi bieáng baèng naêng ñoäng; söï phaù hoaïi baèng söï taïo ra. . .
*** I. TOÅNG QUAÙT VEÀ GIAÙC NGOÄ
Phaät giaùo, baét ñaàu baèng kinh nghieäm giaùc ngoä cuûa ñöùc Phaät Thích-ca Maâu-ni (Sakyamuni Buddha), laø con ñöôøng hay phöông phaùp (magga) ñeå ñaït ñeán söï giaùc ngoä thaønh Phaät. Phaät (Buddha) coù nghóa laø ngöôøi giaùc ngoä, ngöôøi tænh thöùc hoaøn toaøn khoûi caùc raøng buoäc vaø chaáp thuû cuûa theá gian; vaø söï giaùc ngoä (bodhi) laø söï tænh thöùc veà caùc hieän höõu vaø ñôøi soáng baèng nhaõn quan cuûa lyù nhaân duyeân. Laø moät ngöôøi tænh thöùc, nhöõng phaùp moân hay lôøi daïy cuûa Ngaøi ñeàu höôùng ñeán söï giaùc ngoä (bodhi) hoaëc söï tænh thöùc vieân maõn (sambodhi), khoâng coù gì coù theå xem laø ngang baèng.
Baèng nhöõng noã löïc chaân chaùnh cuûa baûn thaân thoâng qua con ñöôøng thieàn ñònh vaø quaùn chieáu, Ñöùc Phaät ñaõ trôû thaønh moät baäc giaùc ngoä toái thöôïng ñaàu tieân trong lòch söû nhaân loaïi. Sau khi töï mình thöïc chöùng con ñöôøng giaùc ngoä, ñöùc Phaät ñaõ höôùng daãn chuùng sanh moät caùch thieän xaûo vaø vi teá nhöõng kinh nghieäm giaùc ngoä cuûa Ngaøi vaø con ñöôøng ñaõ ñöa Ngaøi ñeán muïc ñích ñoù. Giaùo lyù cuûa ñöùc Phaät do ñoù ñöôïc xem laø giaùo lyù giaùc ngoä hay con ñöôøng ñöa ñeán giaùc ngoä.
II. NOÄI DUNG CUÛA GIAÙC NGOÄ
Khaùi nieäm giaùc ngoä trong ñaïo Phaät bao goàm nhieàu nghóa tuyø theo ngöõ caûnh maø noù xuaát hieän. Trong baøi vieát naøy, ngöôøi vieát xin trình baøy sô löôïc moät soá noäi dung quan troïng veà baûn chaát giaùc ngoä trong Phaät giaùo, thoâng qua kinh nghieäm hay con ñöôøng giaùc ngoä cuûa ñöùc Phaät ñöôïc phaûn aùnh trong kinh ñieån Paøli.
1. GIAÙC NGOÄ LAØ SÖÏ ÑAÏT ÑÖÔÏC BA MINH
Con ñöôøng tueä giaùc trong Phaät giaùo ñöôïc theå hieän baèng kinh nghieäm giaùc ngoä cuûa Ñöùc Phaät. Theo kinh ñieån Paøli, kinh nghieäm chöùng ñaéc cuûa ñöùc Phaät ñöôïc ghi nhaän baèng söï ngoä nhaäp boán thieàn saéc giôùi (ruøpajjhaønaøni), keá ñeán Ba Minh (tevijjaø) trong ba canh lieân tieáp cuûa moät ñeâm (Trung Boä Kinh I, 41ff, 521; II, 817ff). Kinh Sa Moân Quaû (Tröôøng Boä Kinh I, 93ff) haøm nguï yù raèng söï ñaït ñöôïc Ba Minh laø keát quaû cuoái cuøng cuûa ñôøi soáng phaïm haïnh. Nhieàu baøi kinh trong Tröôøng Boä Kinh vaø Trung Boä Kinh cuõng laäp laïi quan ñieåm naøy. Söï nghieân cöùu veà noäi dung cuûa caùc kinh naøy cho pheùp chuùng ta ñi ñeán keát luaän raèng quaù trình giaùc ngoä toái thöôïng (sambodhi) cuûa Phaät cuõng nhö nhöõng giai ñoaïn cuoái cuøng cuûa quaù trình ñöa ñeán quaû A-la-haùn ñöôïc hieåu ñoàng nhaát vôùi söï ñaït ñöôïc Ba Minh.
Kinh nghieäm ñaït ñöôïc moãi minh naøy ñöôïc kinh moâ taû nhö sau: "voâ minh laàn laàn bò tieâu dieät heát, minh hay aùnh saùng tueä giaùc phaùt sanh" (Trung Boä Kinh I, 54-57). Ba minh bao goàm:
(i) Tuùc maïng minh (pubbe nivaøsaønussati ~naø.na): laø tueä giaùc hay trí nhôù ñeán nhieàu ñôøi soáng quaù khöù cuûa baûn thaân töø nhöõng neùt ñaïi cöông cho ñeán chi tieát.
(ii) Thieân-nhaõn-minh (dibbacakkhu hay sattaøna.m cutuøpapaøta~naø.na): trí tueä nhaän bieát ñöôïc söï soáng vaø cheát cuûa chuùng sanh, ngöôøi haï lieät, keû cao sang, ngöôøi ñeïp ñeõ, keû thoâ xaáu, ngöôøi may maén, keû baát haïnh, ñeàu do haïnh nghieäp cuûa hoï.
(iii) Laäu-taän-trí (aøsavakkhaya~naø.na): trí tueä thaáy roõ veà hieän thöïc cuûa khoå vaø laäu hoaëc, nguyeân nhaân sanh khôûi cuûa chuùng, traïng thaùi an laïc do vaéng maët chuùng, vaø con ñöôøng daãn ñeán söï chaám döùt chuùng. Ñaây laø loaïi tueä giaùc cao nhaát mang laïi söï giaûi thoaùt hoaøn toaøn cho haønh giaû.
Doøng kinh nghieäm thöïc chöùng tuyeät vôøi naøy ñöôïc dieãn taû trong kinh nhö sau:
"Vôùi taâm ñònh tónh, thuaàn tònh, khoâng caáu nhieãm, khoâng phieàn naõo, nhu nhuyeán, deã söû duïng, vöõng chaéc, bình thaûn nhö vaäy, ta daãn taâm höôùng taâm ñeán laäu taän trí. Ta thaéng tri nhö thaät: "Ñaây laø khoå," thaéng tri nhö thaät: "Ñaây laø nguyeân nhaân cuûa khoå," thaéng tri nhö thaät: "Ñaây laø khoå dieät," thaéng tri nhö thaät: "Ñaây laø con ñöôøng ñöa ñeán khoå dieät," thaéng tri nhö thaät: "Ñaây laø nhöõng laäu hoaëc," thaéng tri nhö thaät: "Ñaây laø nguyeân nhaân caùc laäu hoaëc," thaéng tri nhö thaät: "Ñaây laø caùc laäu hoaëc dieät," thaéng tri nhö thaät: "Ñaây laø con ñöôøng ñöa ñeán caùc laäu hoaëc dieät." Nhôø bieát nhö vaäy, nhôø thaáy nhö vaäy, taâm cuûa Ta thoaùt khoûi duïc laäu, thoaùt khoûi höõu laäu, thoaùt khoûi voâ minh laäu. Ñoái vôùi töï thaân ñaõ giaûi thoaùt nhö vaäy, khôûi leân trí hieåu bieát: Ta ñaõ giaûi thoaùt. Ta ñaõ thaéng tri: "Sanh ñaõ taän, phaïm haïnh ñaõ thaønh, vieäc caàn laøm ñaõ laøm, khoâng coøn trôû lui traïng thaùi naøy nöõa." (M. I. 23, 249; MLS. I, 29, 303; Trung Boä Kinh I, 57, 543).Minh ñaàu tieân maø ñöùc Phaät chöùng ngoä laø söï tueä tri veà chuoãi taùi sanh hay nhöõng ñôøi soáng quaù khöù cuûa chính Ngaøi trong ba coõi. Noùi caùch khaùc, taùi sinh laø moät khía caïnh cuûa luaân hoài (sa.msaøra). Söï hieän höõu cuûa caùc chuùng sanh ôû hieän taïi laø moät phaàn cuûa moät sôïi chuoãi chöa bò beû gaõy cuûa sanh giaø cheát vaø taùi sanh maø chuùng ñang tieáp dieãn töø voâ löôïng kieáp trong quaù khöù. Söï hieän höõu naøy caàn phaûi ñöôïc nhaän thöùc baèng trí tueä ñeå khoâng chaáp thuû coù theå khôûi leân trong töông lai. Nhôø vaäy con ñöôøng giaûi thoaùt luaân hoài ñöôïc chaám döùt.Minh thöù hai laø söï khaùm phaù ra nhöõng taùc duïng veà luaät cuûa nghieäp (P. kamma ; S. karma), voán chi phoái ñôøi soáng cuûa chuùng sanh xuyeân suoát quaù khöù hieän taïi vaø vò lai. Ñaây cuõng laø moät khía caïnh boå xung khaùc cuûa thuyeát luaân hoài. Noùi caùch khaùc nhôø söï chaám döùt caùc hoaït ñoäng taïo nghieäp, haønh giaû töøng böôùc tieán ñeán söï chöùng ñaéc Nieát-baøn.
Minh thöù ba xuaát hieän cuoái cuøng, nhö laø heä quaû töï nhieân cuûa hai minh tröôùc. Söï xuaát hieän cuûa noù raát chaéc chaén vaø maïnh meõ ñeå phaù vôõ nhöõng cô sôû cuoái cuøng cuûa luaân hoài. Noù ñöôïc giaûi thích nhö laø söï hieåu bieát veà thöïc taïi lieân quan ñeán Boán Chaân Lyù Cao Thöôïng hay Töù Thaùnh Ñeá (Töông Öng Boä Kinh V, 613).
Kinh nghieäm thöïc chöùng ba minh cuûa ñöùc Phaät ñöôïc Ngaøi tuyeân boá baèng moät baøi thi keä raát aán töôïng vaø coâ ñoïng:
Lang thang bao kieáp soángNhö vaäy, söï giaùc ngoä cuûa ñöùc Phaät laø söï nhaän ra baûn chaát veà söï hieän höõu cuûa con ngöôøi, söï hieåu bieát veà nhaân vaø quaû cuûa con ngöôøi vaø theá giôùi. Muïc ñích cuûa söï giaùc ngoä laø söï giaûi thoaùt khoûi nhöõng noãi ñau khoå trong sinh töû luaân hoài vaø söï ñaït ñöôïc haïnh phuùc hoaøn toaøn, Nieát-baøn.
Ta tìm nhöng chaúng gaëp,
Ngöôøi xaây döïng nhaø naøy,
Khoå thay, phaûi taùi sanh.
OÂi! Ngöôøi laøm nhaø kia (tham aùi)
Nay ta ñaõ thaáy ngöôi!
Ngöôøi khoâng laøm nhaø nöõa.
Ñoøn tay (thaân) ngöôi bò gaõy,
Keøo coät (phieàn naõo) ngöôi bò tan
Taâm ta ñaït tòch dieät,
Tham aùi thaûy tieâu vong.
(Kinh Phaùp Cuù, keä 153, 154)2. GIAÙC NGOÄ LAØ TUEÄ TRI VEÀ TÖÙ DIEÄU ÑEÁ
Nhìn töø moät goùc ñoä khaùc, söï giaùc-ngoä coù theå ñöôïc xem laø söï tueä tri veà Boán Chaân Lyù Thaùnh hay Töù Dieäu Ñeá (P. Cattaøri Ariya Saccaøni; S. Catvaøri AØrya-Satyaøni) [Töông Öng Boä Kinh V, 614]. Töù Dieäu Ñeá bao goàm thöïc traïng ñau khoå cuûa moïi hieän höõu hay khoå ñeá (dukkha ariya sacca), nguyeân nhaân gaây ra caùc ñau khoå cuûa hieän höõu hay taäp ñeá (dukkha samudaya ariya sacca), traïng thaùi vaéng maët toaøn boä khoái ñau khoå hay dieät ñeá (dukkha nirodha ariya sacca) vaø con ñöôøng thaùnh ñöa ñeán söï chaám döùt moïi ñau khoå hay ñaïo ñeá (dukkha nirodha gaømini-pa.tipadaø ariya sacca).
Tueä tri veà boán chaân lyù cao thöôïng laø thaáu roõ baèng trí tueä raèng (i) sanh, giaø, cheát, saàu, bi, khoå, öu, naõo, caàu khoâng ñöôïc laø khoå; noùi chung, naêm thuû uaån laø khoå; (ii) tueä tri ñöôïc nguyeân nhaân cuûa khoå laø tham aùi, yeáu toá daãn ñeán taùi sanh; (iii) tueä tri ñöôïc traïng thaùi vaéng maët toaøn boä tham aùi vaø ñau khoå (Nieát-baøn), vaø (iv) tueä tri ñöôïc con ñöôøng Thaùnh Ñaïo Taùm Ngaønh laø con ñöôøng giaûi thoaùt ñau khoå (ariya-a.t.thangika-magga) [Trung Boä Kinh I, 115-116].
Kinh ñieån ghi cheùp raèng tieán trình giaûi thoaùt cuûa ñöùc Phaät ñöôïc khôûi ñi baèng söï tueä tri veà baûn chaát ñau khoå cuûa ñôøi soáng theá tuïc; keá ñeán laø taâm haïnh kieân quyeát muoán thoaùt khoûi tình traïng theá tuïc cuûa cuoäc soáng ñau khoå ñoù, vaø sau cuøng laø söï chöùng ñaït Nieát-baøn baèng con ñöôøng thieàn ñònh veà boán chaân lyù thaùnh (Trung Boä Kinh I, 366f; Töông Öng Boä Kinh II, 185f; Taêng Chi Boä Kinh I, 260f). Sau moät quaù trình daøi tu taäp ñaày nhöõng thöû thaùch, cuoái cuøng ñöùc Phaät ñaõ thaønh coâng: tueä tri troïn veïn nguyeân nhaân cuûa taát caû khoå (Khoå-taäp) vaø con ñöôøng ñöa ñeán söï dieät khoå (Khoå-dieät-ñaïo), vaø chöùng ñaït Nieát-baøn (Paøli: nibbaøna; Sanskrit: nirvaø.na). Söï tueä tri ñoù ñöôïc kinh ñieån ñònh nghóa laø söï giaùc ngoä (bodhi) (Trung Boä Kinh I, 373f). Ñöùc Phaät tuyeân boá: "Chính trong caùi thaân daøi moät taàm coù töôûng coù yù naøy, Ta tuyeân boá theá giôùi, nguyeân nhaân cuûa theá giôùi, söï ñoaïn dieät theá giôùi vaø con ñöôøng ñöa ñeán söï ñoaïn dieät theá giôùi (Töông Öng Boä Kinh, I. 145-146). Theá giôùi ôû ñaây khoâng chæ ñôn thuaàn laø theá giôùi ngoaïi taïi, maø ñöôïc duøng ñeå chæ cho taát caû nhöõng gì chòu söï bieán hoaïi (Töông Öng Boä Kinh IV, 96).
Thaät roõ raøng ñeå thaáy raèng Töù Dieäu Ñeá bieåu thò moät phöông phaùp thöïc nghieäm taâm linh hay khaûo saùt moät ñoái töôïng nhö chuùng thaät söï laø: thaáy moät ñoái töôïng, xaùc ñònh nguoàn goác cuûa noù, bieát chaéc tình traïng vaéng maët cuûa noù nhö theá naøo, vaø caùc phöông phaùp ñeå ñaït ñöôïc traïng thaùi ñoù. Töù Dieäu Ñeá coøn ñöôïc saùnh ví vôùi tieán trình cuûa y hoïc tröôùc moät caên beänh: chöùng beänh, nguyeân nhaân gaây beänh, traïng thaùi laønh beänh, vaø nhöõng phöông thuoác chöõa trò. Cuõng vaäy, Ñöùc Phaät nhö moät vò löông y veà söï tu taäp tinh thaàn (Taêng Chi Boä Kinh II, 692; IV, 49) ñaõ chæ roõ cho chuùng ta thaáy veà boán giai ñoaïn cuûa moät quaù trình thöïc nghieäm taâm linh, vöôït thoaùt khoûi moïi ñau khoå: nhaän chaân roõ baûn chaát khoå cuûa nhöõng söï vaät ôû ñôøi, xaùc ñònh nguyeân nhaân phaùt sinh nhöõng söï khoå aáy, traïng thaùi vaéng maët ñau khoå, vaø nhöõng phöông phaùp dieät tröø ñau khoå.
Boán söï kieän treân laø nhöõng söï thaät muoân ñôøi maø taát caû nhaân loaïi vaø caùc loaøi höõu tình treân haønh tinh naøy vaø caùc haønh tinh khaùc phaûi coâng nhaän. Do vì tính khoâng theå bò phuû ñònh ñoù maø boán söï kieän naøy ñöôïc goïi laø boán chaân lyù thaùnh hay cao thöôïng (ariya sacca). Caû boán söï kieän treân neân ñöôïc xem quan troïng nhö nhau trong moät söï noái tieáp hôïp vôùi logic. Nghóa laø söï chöùng ñaït Nieát-baøn seõ khoâng theå thaønh töïu neáu con ñöôøng Nieát-baøn khoâng coù maët. Töông töï neáu khoâng nhaän ra nguyeân nhaân cuûa ñau khoå thì söï vaéng maët cuûa khoå khoâng theå coù ñöôïc. Neáu khoå chöa dieät tröø thì Nieát-baøn khoâng theå chöùng ñaït ñöôïc. Nhöng vì treân thöïc teá, ñau khoå laø moät hieän thöïc khoâng theå phuû ñònh. Nguyeân nhaân cuûa chuùng phaùt xuaát töø nhaän thöùc vaø haønh ñoäng thieáu khoân ngoan cuûa con ngöôøi. Nieát-baøn laø traïng thaùi vaéng maët toaøn boä ñau khoå vaø Baùt chaùnh ñaïo laø con ñöôøng ñöa ta thoaùt khoå. Do ñoù, ñöùc Phaät daïy raèng Töù thaùnh ñeá caàn ñöôïc nhaän thöùc nhö sau: thöïc taïi ñau khoå caàn phaûi lieãu tri (pari~n~neyya), nguyeân nhaân gaây ra ñau khoå caàn phaûi ñöôïc dieät tröø (pahaøtabba), traïng thaùi vaéng maët hoaøn toaøn ñau khoå caàn phaûi chöùng ngoä (sacchikaøtabba), vaø con ñöôøng thoaùt khoå caàn phaûi ñöôïc tu taäp (bhaøvetabba) (S. V, 420; Töông Öng Boä Kinh V, 612-613).
Khoâng chæ coù giaù trò haïn cuoäc trong tieán trình thöïc nghieäm taâm linh, höôùng ñeán giaûi thoaùt, nguyeân lyù nhaän thöùc cuûa Töù Dieäu Ñeá naøy coøn ñöôïc xem laø coâng thöùc aùp duïng chung cho taát caû moïi vaät ñöôïc nhaän thöùc (Töông Öng Boä Kinh II, 33-34). Nghieân cöùu moïi söï vaät theo phöông phaùp naøy, haønh giaû seõ coù theå tröø dieät ñöôïc nhöõng meâ laàm cuûa mình vaø thaáy söï vaät moät caùch chaân thaät. Söï thaáy bieát nhö thaät ñoù ñöôïc goïi laø chaùnh tri kieán (sammaødi.t.thi) hay minh kieán (vijja). Trong Phaät giaùo, söï chöùng ñaéc ñöôïc tri kieán naøy cuõng ñöôïc xem laø ñaït ñöôïc muïc ñích toái thöôïng, giaûi thoaùt moïi ñau khoå töùc laø Nieát-baøn (Töông Öng Boä Kinh II, 34).
Laïi nöõa, Töù Dieäu Ñeá caàn phaûi ñöôïc tueä tri vôùi ba chuyeån (tipariva.t.tam) vaø möôøi hai haønh töôùng (dvaødasaøkaøram). Ba chuyeån laø ba tri kieán töông öùng lieân heä ñeán moãi Ñeá cuûa Töù Thaùnh Ñeá, taïo neân taát caû möôøi hai haønh töôùng. Tri kieán ñaàu tieân laø nhaän ra moãi Ñeá nhö noù laø (sacca~naø.na, thò chuyeån). Tri kieán thöù hai laø nhaän ra caùi gì neân ñöôïc laøm veà moãi Ñeá (kicca~naø.na, khuyeán chuyeån): söï thaät veà hieän traïng ñau khoå caàn phaûi hieåu roõ, nguyeân nhaân gaây ra ñau khoå caàn phaûi ñöôïc tieâu tröø, traïng thaùi vaéng maët toaøn boä ñau khoå caàn phaûi ñöôïc chöùng ngoä, vaø con ñöôøng daãn ñeán chaám döùt ñau khoå caàn phaûi ñöôïc tu taäp. Tri kieán thöù ba laø nhaän ra söï hoaøn thaønh cuûa caùi gì neân ñöôïc laøm (kata~naø.na, chöùng chuyeån). Ñöùc Phaät tuyeân boá veà ñieàu naøy nhö sau:
Cho ñeán khi naøo, naøy caùc Tyû-kheo, trong boán Thaùnh ñeá naøy, vôùi ba chuyeån vaø möôøi hai haønh töôùng nhö vaäy, tri kieán nhö thaät khoâng kheùo thanh tònh ôû nôi Ta; thôøi naøy caùc Tyû-kheo, cho ñeán khi aáy, trong theá giôùi naøy vôùi Thieân giôùi, Ma giôùi, Phaïm thieân giôùi, vôùi quaàn chuùng Sa-moân, Baø-la-moân, chö Thieân vaø loaøi Ngöôøi, Ta khoâng ñaõ chöùng tri ñöôïc voâ thöôïng Chaùnh Ñaúng Giaùc.Noùi caùch khaùc, söï giaùc ngoä laø chaùnh tri kieán veà Töù Dieäu Ñeá.Vaø cho ñeán khi naøo, naøy caùc Tyû-kheo, trong boán Thaùnh ñeá naøy, vôùi ba chuyeån vaø möôøi hai haønh töôùng nhö vaäy, tri kieán nhö thaät ñaõ ñöôïc kheùo thanh tònh ôû nôi Ta; cho ñeán khi aáy, naøy caùc Tyû-kheo, trong theá giôùi naøy vôùi Thieân giôùi, Ma giôùi, Phaïm thieân giôùi, vôùi quaàn chuùng Sa-moân, Baø-la-moân, chö Thieân vaø loaøi Ngöôøi, Ta môùi chöùng tri raèng ta ñaõ ñaït ñöôïc voâ thöôïng Chaùnh Ñaúng Giaùc. (Töông Öng Boä Kinh V, 613-614)
3. GIAÙC NGOÄ LAØ TUEÄ TRI LYÙ NHAÂN QUAÛ
Trong Caâu-xaù Sôù Giaûi (Ko’savyaøkhyaø, VI, 4), Töù Dieäu Ñeá ñöôïc ñaët döôùi hai ñaàu ñeà: nhaân vaø quaû, hay theá gian vaø xuaát theá gian (luaân hoài vaø Nieát-baøn). Chaân lyù thöù nhöùt vaø thöù hai nhö laø thöïc traïng ñau khoå vaø nguyeân nhaân gaây ra ñau khoå. Chuùng tieâu bieåu cho heä nhaân quaû thuoäc phaïm vi luaân hoài (sa.msaøra) hay thuoäc veà theá gian (loka). Chaân lyù thöù ba vaø thöù tö nhö laø traïng thaùi vaéng maët toaøn boä ñau khoå vaø con ñöôøng daãn ñeán tình traïng thoaùt khoå tieâu bieåu cho heä nhaân quaû cuûa Nieát-baøn (nibbaøna, nirvaø.na), thuoäc xuaát theá gian (paraloka). Hai chaân lyù ñaàu tieân ñöôïc xem nhö laø ñaëc tính hoùa cuûa luaân hoài (sa.msaøra) voán chöùa ñaày nhöõng laäu hoaëc (P. aøsava ; S. aø’srava), vaø hai chaân lyù cuoái cuøng nhö ñoái laäp vôùi hai chaân lyù ñaàu khoâng coøn laäu hoaëc (P. anaøsava ; S. anaø’srava) hay giaûi thoaùt khoûi laäu hoaëc. Toùm laïi, Töù Dieäu Ñeá nhaèm traû lôøi nhöõng caâu hoûi sau ñaây:
1. Nhaân cuûa luaân hoài laø gì? * Xin traû lôøi laø tham aùi (ta"nhaø), phieàn naõo (P. kilesa; S. kle’sa) vaø voâ minh (avijja).
2. Quaû cuûa luaân hoài laø gì? * Xin traû lôøi laø ñau khoå hay khoâng toaïi nguyeän (dukkha).
3. Nhaân cuûa Nieát baøn laø gì? * Xin traû lôøi laø söï tu taäp con ñöôøng chaân chaùnh (magga)
4. Quaû cuûa Nieát baøn laø gì? * Xin traû lôøi laø söï chaám döùt cuûa tham aùi, phieàn naõo vaø voâ minh.
Noùi caùch khaùc, giaùc ngoä laø Tri Kieán veà Lyù Nhaân Quaû. Ñoù laø tueä tri ñöôïc baát thieän, caên boån baát thieän, tueä tri ñöôïc thieän vaø caên boån thieän (Trung Boä Kinh I, 112). Möôøi aùc nghieäp laø baát thieän, tham saân si laø caên boån baát thieän. Möôøi thieän nghieäp laø thieän, khoâng tham saân si laø caên boån thieän.
4. GIAÙC NGOÄ LAØ TRI KIEÁN LYÙ DUYEÂN KHÔÛI
Trong Töù Thaùnh Ñeá, Thaùnh ñeá thöù nhaát vaø thöù hai laø thuoäc veà Lyù Duyeân Khôûi (Paticcasamuppaøda) (Taêng Chi Boä Kinh I, 318). Lyù duyeân khôûi ñöôïc hieåu nhö söï hoaït ñoäng treân taát caû saùu hình thaùi cuûa chuùng sanh coøn trong voøng luaân hoài (ñòa nguïc, ngaï quyû, suùc sanh, ngöôøi, a-tu-la vaø trôøi) vaø trong ba coõi: duïc giôùi (kaømadhaøtu), saéc giôùi (ruøpadhaøtu) vaø voâ saéc giôùi (aruøpadhaøtu). Lyù Duyeân Khôûi naøy ñöôïc Ñöùc Phaät tueä tri ngay sau khi Ngaøi chöùng ñaït ñöôïc giaùc ngoä voâ thöôïng (Kinh Phaät Töï Thuyeát 1 & 2).
Lyù Duyeân Khôûi (P. paticca-samuppaøda, S. pratìtya-samutpaøda) laø nguyeân lyù töông thuoäc töông ñoái cuûa taát caû moïi söï vaät hieän töôïng treân theá gian naøy, töø vaät höõu hình cho ñeán voâ hình, töø vaät chaát ñeán taâm lyù. Tính caùch töông thuoäc cuûa hieän höõu ñöôïc moâ taû baèng tính ñieàu kieän töông ñoái nhö sau:
Do caùi naøy coù maët, caùi kia coù maët. Do caùi naøy sanh, caùi kia sanh. Do caùi naøy khoâng coù maët, caùi kia khoâng coù maët. Do caùi naøy dieät, caùi kia dieät. (Töông Öng Boä Kinh II, 55-56, 119, 171; Trung Boä Kinh II, 453; III 222).Trong moái lieân heä vôùi hieän höõu luaân hoài cuûa caùc chuùng sanh trong ba coõi saùu ñöôøng, lyù duyeân khôûi ñöôïc hieåu laø möôøi hai maéc xích nhaân duyeân (nidaøna), lieân heä moät caùch töông thuoäc vôùi nhau trong caùch sau ñaây:Do voâ minh (P. avijjaø, S. avidyaø) coù maët neân haønh (sankhaøra, sa.mskaøra) coù maët; do haønh coù maët neân thöùc (vi~n~naøna, vij~naøna) coù maët; do thöùc coù maët neân danh saéc (naømaruøpa) coù maët; do danh saéc coù maët neân luïc nhaäp (salaøyatana, .sa.daøyatana) coù maët; do luïc nhaäp coù maët neân xuùc (phassa, spar’sa) coù maët; do xuùc coù maët neân thoï (vedanaø, vendanaø) coù maët; do thoï coù maët neân aùi (ta"nhaø, t.r.s.naø) coù maët; do aùi coù maët neân thuû (upaødaøna) coù maët; do thuû coù maët neân höõu (bhava) coù maët; do höõu coù maët neân sanh (jaøti) coù maët; do sanh coù maët neân giaø vaø cheát (jaraømara.na) coù maët. Do giaø cheát coù maët neân voâ minh coù maët (Töông Öng Boä Kinh II, 10; Taêng Chi Boä Kinh I, 318).Vaø nhö vaäy, caùi duyeân khôûi trôû laïi töø ñaàu. Cöù nhö vaäy maø luaân chuyeån baát taän trong luaân hoài töø quaù khöù ñeán hieän taïi vaø töông lai. Trong tieán trình thöïc nghieäm taâm linh, höôùng ñeán giaûi thoaùt, ñöùc Phaät nhaán maïnh ñeán ba duyeân, ñoù laø, söï khaéc phuïc voâ minh, aùi vaø thuû. Loaïi boû ñöôïc ba nhaân duyeân naøy haønh giaû tu taäp seõ chaéc chaén beû gaõy caùi voøng maéc xích luaân hoài vaø neám ñöôïc quaû vò giaûi thoaùt cuûa Nieát-baøn.Töôûng cuõng neân löu yù raèng vì laø tính duyeân khôûi coù ñieàu kieän, khaùi nieäm voøng chuyeàn luaân hoài khoâng coù nghóa cho raèng voâ minh laø maéc xích ñaàu tieân cuûa sinh töû. Bôûi leõ, ñaïo Phaät khoâng thöøa nhaän coù moät nguyeân nhaân ñaàu tieân sanh ra caùc nguyeân nhaân coøn laïi. Do ñoù, voâ minh khoâng phaûi laø khoâng coù nhaân, cuõng khoâng phaûi laø nguyeân nhaân thöù nhaát. Voâ minh do caùc laäu hoaëc (aøsava) laøm nhaân. Kinh noùi raèng: "Töø taäp khôûi cuûa laäu hoaëc, coù taäp khôûi cuûa voâ minh, töø ñoaïn dieät cuûa laäu hoaëc coù ñoaïn dieät cuûa voâ minh." (Trung Boä Kinh I, 127). Noùi caùch khaùc, tính töông thuoäc cuûa möôøi hai maéc xích coù theå baét ñaàu baèng maéc xích tham aùi (ta.nhaø), hay thaäm chí baèng ñoà aên (aøhaøra). Coù boán loaïi ñoà aên: ñoaøn thöïc, xuùc thöïc, tö nieäm thöïc vaø thöùc thöïc. (Xem Töông Öng Boä Kinh II, 27-29, 180-185). Nhöõng maéc xích nhaân duyeân naøy di chuyeån trong moät caùi voøng khoâng coù söï baét ñaàu tuyeät ñoái, vaø khoâng coù lieân quan ñeán thôøi gian hay khoâng gian. Do vaäy chuùng ta thaáy Lyù Duyeân Khôûi cuûa Phaät giaùo khoâng giaûi thích nguoàn goác theá giôùi maø chæ laø ñeå xaùc nhaän söï vaät ôû ñôøi do nhaân duyeân maø sanh ra. Coâng thöùc Lyù Duyeân Khôûi naøy cuõng ñöôïc duøng ñeå chöùng minh raèng theá giôùi vì hieän höõu moät caùch töông ñoái neân khoâng coù vaät naøo coù moät thaät theå baát bieán. Noùi caùch khaùc, theo Phaät giaùo neáu theá giôùi vaø moïi vaät coù moät thaät theå thì thöïc theå ñoù chính laø nguyeân lyù duyeân khôûi töông thuoäc hay coøn goïi laø "y tha duyeân khôûi taùnh" (Idapaccayataø Paticcasamuppada) (Trung Boä Kinh I, 375). Coù nghóa laø nhöõng söï vaät cuûa theá giôùi hieän höõu ñeàu phuï thuoäc nhau. Do vaäy, nguyeân lyù duyeân khôûi ñöôïc xem laø chìa khoùa ñöa ñeán chaân lyù. Noùi khaùc hôn, khi naøo haønh giaû chöùng ngoä ñöôïc söï thaät cuûa chaân lyù naøy thì vò aáy thaáy ñöôïc "söï thaät" cuûa moïi hieän höõu treân ñôøi. Vôùi lyù do treân, Ñöùc Phaät ñaõ ñoàng hoùa söï tueä tri veà duyeân khôûi vôùi thaáy ñöôïc Phaät vaø chaùnh phaùp:
"Ai thaáy ñöôïc lyù duyeân khôûi, ngöôøi aáy thaáy ñöôïc phaùp; ai thaáy ñöôïc phaùp, ngöôøi aáy thaáy ñöôïc lyù duyeân khôûi. (Trung Boä Kinh I, 422).Chính coâng thöùc naøy traû lôøi vaán ñeà ñôøi soáng con ngöôøi (Töông Öng Boä Kinh II, 46) vaø theá giôùi, voán ñöôïc chuùng sanh chaáp thuû hoaëc laø coù (atthitaø) hoaëc laø khoâng coù (natthitaø) nhö laø hai cöïc ñoan ñoái laäp nhau (Töông Öng Boä Kinh II, 37, 140).Ñöùc Phaät khoâng chæ laø ngöôøi ñaàu tieân trong lòch söû nhaân loaïi ñaõ khaùm phaù ra söï vaän haønh cuûa maéc xích möôøi hai nhôn duyeân naøy maø Ngaøi coøn laø ngöôøi ñaàu tieân ñaõ laøm chuû ñöôïc chuùng trong ñoâi tay cuûa Ngaøi vaø Ngaøi ñaõ chaët ñöùt chuùng thaønh töøng maéc xích rôøi raïc ñeå chuùng seõ khoâng bao giôø coù theå troùi buoäc Ngaøi vaøo caûnh khoå ñau trong ba coõi saùu ñöôøng nöõa. Do vaäy Ngaøi ñaõ ñöôïc giaùc ngoä, vaø söï giaùc ngoä cuûa Ngaøi laø giaùc ngoä veà nguyeân lyù duyeân khôûi cuûa caùc phaùp.
Toùm laïi, giaùc ngoä laø tri kieán veà Lyù Duyeân Khôûi xuyeân qua Töù Thaùnh Ñeá. Tueä tri möôøi hai nhaân duyeân, veà söï taäp khôûi cuûa möôøi hai nhaân duyeân (do caùi naøy khôûi neân caùi kia khôûi), veà söï ñoaïn dieät cuûa möôøi hai nhaân duyeân (do caùi naøy dieät neân caùi kia dieät), vaø veà con ñöôøng ñöa ñeán ñoaïn dieät cuûa möôøi hai nhaân duyeân (con ñöôøng Thaùnh Ñaïo Taùm Ngaønh) (Trung Boä Kinh I, 117-128).
5. GIAÙC NGOÄ LAØ THAÁY ROÕ BA PHAÙP AÁN
Vôùi tueä tri veà Töù Dieäu Ñeá cuõng nhö tueä tri veà Lyù Duyeân Khôûi, ngöôøi tu taäp seõ thaáy roõ ba chaân lyù neàn taûng (Tilakkhana) cuûa moïi hieän höõu ñoù laø voâ thöôøng (anicca), khoå (dukkha), vaø voâ ngaõ (anatta). Chuùng sanh vaø nhöõng ñoái töôïng cuûa theá giôùi chæ laø hieän höõu töông quan vaø vì vaäy chuùng laø voâ thöôøng sanh dieät vaø nguoàn goác cuûa khoå. Ngoaïi tröø söï giaùc ngoä vaø Nieát-baøn, khoâng coù gì maø khoâng baét nguoàn baèng chuoãi nguyeân nhaân vaø ñieàu kieän. Caùi gì laø khoå ñeàu laø troáng roãng, voâ ngaõ, khoâng ngaõ, khoâng ngaõ sôû höõu, khoâng theå laøm theo yù ta muoán (Trung Boä Kinh III, 100; Töông Öng Boä Kinh IV, 97). Sau khi thaáy nhö vaäy, nhaøm chaùn (nibbada) khôûi leân trong taâm cuûa haønh giaû. Do nhaøm chaùn neân ly tham (viraøga) xuaát hieän. Do coù thaùi ñoä ly tham neân haønh giaû ñöôïc giaûi thoaùt (vimutti). Ñænh cao cuûa tieán trình tu taäp naøy laø giaûi thoaùt tri kieán (vimutti~naø.nadassana) hay söï giaùc ngoä hoaøn toaøn (sambodhi). (Töông Öng Boä Kinh III, 155)
6. GIAÙC NGOÄ LAØ THAÁY ÑÖÔÏC LYÙ VOÂ NGAÕ
Nhö keát quaû taát yeáu cuûa Lyù Duyeân Khôûi, Ñöùc Phaät tuyeân boá raèng, khoâng theå coù moät thöïc theå thöôøng haèng vaø khoâng thay ñoåi keå caû ngaõ, vaø taát caû hoaëc baát cöù caùi gì thuoäc veà nhöõng thaønh phaàn cuûa con ngöôøi hay ngoaøi con ngöôøi, vaät chaát, tinh thaàn hay hieän töôïng, khoâng theå ñöôïc xaùc ñònh vôùi caùi ngaõ thöôøng haèng, vì, trong tröôøng hôïp ñoù, noù do duyeân hôïp vaø cuõng seõ chòu söï bieán hoaïi. Nhöõng thaønh phaàn cuûa con ngöôøi chæ laø moät hieän höõu taïm thôøi, do ñoù con ngöôøi khoâng neân chaáp thuû chuùng vaø khoâng nghó veà chuùng baèng thaùi ñoä "caùi naøy laø cuûa toâi" (eta.m mama), "caùi naøy laø toâi" (eso’ ham asmi) vaø "caùi naøy laø baûn ngaõ cuûa toâi" (eso me attaø) [S. IV. 2ff; Töông Öng Boä Kinh IV, 82].
Ñöùc Phaät nhaän ra raèng yeâu thöông ngaõ laø nguyeân nhaân chính cuûa khoå ñau traàn theá, vaø caùch toát nhaát ñeå loaïi boû chaáp ngaõ naøy laø tri kieán raèng khoâng coù caùi ngaõ thöôøng haèng. Quan ñieåm veà caùi toâi laø nguoàn goác cuûa moïi ñau khoå cuûa kieáp nhaân sinh. Ñi ngöôïc laïi khuynh höôùng toân troïng baûn ngaõ cuûa theá gian, giaùo lyù cuûa ñöùc Phaät cho raèng moïi söï vaät keå caû chuùng sanh laø voâ ngaõ vaø moïi thaønh phaàn cuûa moät con ngöôøi voán tuyø thuoäc vaøo luaät duyeân khôûi. Khoâng coù baát cöù moät vaät gì trong con ngöôøi hay ngoaøi con ngöôøi maø khoâng chòu luaät phoå bieán naøy.
7. GIAÙC NGOÄ LAØ TUEÄ TRI CAÙC PHAÙP LAØ KHOÂNG
Khaùi nieäm "khoâng" (P. su~n~nataø, S. suønyataø) trong Phaät giaùo hoaøn toaøn khoâng phaûi laø caùi khoâng troáng roãng. Noù laø moät thuaät ngöõ ñöôïc duøng chæ söï vaéng maët cuûa ngaõ (Töông Öng Boä Kinh IV, 97; Trung Boä Kinh III, 100). Töø ñònh Lyù Duyeân Khôûi, moïi söï vaät hieän töôïng xuaát hieän, toàn taïi vaø hoaïi dieät roài trôû thaønh caùi khaùc v.v. . . ñeàu ñöôïc hình thaønh baèng chuoãi caùc ñieàu kieän töông duyeân. Nghóa laø chuùng chæ laø hieän höõu trong moái töông quan do duyeân sanh. Chuùng döôøng nhö chæ "thaät" treân maët "hieän töôïng" nhöng "khoâng thöïc" ôû "cöùu caùnh." Khi nhaän thöùc ñöôïc caùc phaùp laø voâ ngaõ, haønh giaû seõ nhaän ra ñöôïc taùnh khoâng cuûa caùc phaùp. Khoâng (suønyataø) laø ñöùng hay vöôït leân "treân" hai phöông dieän khaúng ñònh vaø phuû ñònh, hieän höõu vaø khoâng hieän höõu, toàn taïi hay hoaïi dieät.
8. GIAÙC NGOÄ LAØ TRI KIEÁN NHÖ THAÄT
Töø moät caùch tieáp caän khaùc, giaùc ngoä trong Phaät giaùo coøn coù nghóa laø söï tueä tri veà baûn chaát "nhö thò" cuûa moïi söï vaät (P. yathaøbhuøta-~naø.nadassana, S. yathaøbhuøta.m-j~naønadar’sana). Nghóa laø nhìn söï vaät ñuùng nhö baûn chaát cuûa chuùng laø, maø khoâng heà coù theâm vaøo baát kyø moïi aùp ñaët, thuoäc tính naøo leân baûn thaân chuùng. Kinh ñieån Ñaïi thöøa, nhaát laø kinh Phaùp Hoa ñaõ trieån khai moät caùch roát raùo thaùi ñoä nhaän thöùc ñuùng vôùi baûn chaát cuûa söï vaät thaønh nguyeân lyù "thaäp nhö thò" ñoù laø: (i) nhö thò taùnh, (ii) nhö thò töôùng, (iii) nhö thò theå, (iv) nhö thò löïc, (v) nhö thò taùc, (vi) nhö thò nhaân, (vii) nhö thò duyeân, (viii) nhö thò quaû, (ix) nhö thò baùo, (x) nhö thò boån maït cöùu caùnh. Giaù trò ñaïo ñöùc cuûa caùch nhìn söï vaät ñuùng vôùi baûn chaát cuûa chuùng laø, naèm ôû choã noù giuùp cho haønh giaû khoâng chaáp thuû vaøo theá giôùi ngoaïi taïi vaø theá giôùi caûm xuùc vaø phaûn öùng cuûa chuùng. Nhôø vaäy haønh giaû coù theå soáng ung dung töï taïi trong ñôøi, vöôït thoaùt khoûi moïi troùi buoäc. Moät khi troùi buoäc khoâng coøn, taâm haønh giaû seõ giaûi thoaùt vaø söï giaûi thoaùt ñoù ñöôïc thöïc hieän baèng trí tueä.
9. GIAÙC NGOÄ LAØ HAØNG PHUÏC MA QUAÂN THAM, SAÂN, SI
Theo ñöùc Phaät, saùu caên cuûa chuùng ta vaø nhöõng ñoái töôïng cuûa chuùng laø ñang röïc chaùy vôùi ba ngoïn löûa cuûa tham (lobha), saân (dosa) vaø si (moha). Muïc ñích cuûa con ñöôøng thöïc nghieäm taâm linh trong Phaät giaùo laø laøm theá naøo ñeåø daäp taét nhöõng ngoïn löûa ñoù. Hoïc thuyeát veà ba ngoïn löûa ñöôïc ñeà caäp ñaàu tieân trong baøi phaùp thöù ba cuûa ñöùc Phaät, The Adittapariyaøya Sutta (Dictionary of Paøli Proper Names, trang 247) hay Kinh Bò Boác Chaùy (Aditta Sutta trong Töông Öng Boä Kinh IV, 33-40). Thuaät ngöõ maøra ñöôïc duøng trong vaên hoïc Paøli vôùi nghóa boùng hôn laø nghóa ñen cuûa töø naøy. Ma ôû ñaây khoâng coù nghóa laø ma quyû hay aùc ma nhö trong caùc kinh Jataka ñaõ huyeàn thoaïi hoaù, maø nhaèm aùm chæ cho "söï cheát" (Töông Öng Boä Kinh I, 283; Kinh Phaùp Cuù, keä 46, 47, 48, 287; Kinh Taäp, keä 357, 587 v.v…) vaø quan troïng hôn laø caùc phieàn naõo (kilesa) (Kinh Taäp, keä 166; Phaùp Cuù, keä 37, 276, 350). Trong ngöõ caûnh ñoù, khaùi nieäm giaùc ngoä ôû ñaây cuõng khoâng coù nghóa laø chieán thaéng ngoaïi ma, boïn ma quaân beân ngoaøi, maø laø chieán thaéng caùc teân giaëc laäu hoaëc vaø phieàn naõo trong taâm (Trung Boä Kinh I, 360; Kinh Taäp, keä 425-449).
Kinh ñieån Paøli ñaõ lieät keâ ra möôøi ñoäi quaân ma quan troïng maø moïi haønh giaû tìm kieám giaùc ngoä phaûi kieân cöôøng ñaáu tranh ñeå tieâu dieät chuùng. Ñoäi quaân thöù nhaát laø duïc, thöù hai laø baát laïc, thöù ba laø ñoùi vaø khaùt, thöù tö laø tham aùi, thöù naêm laø hoân traàm thuøy mieân, thöù saùu laø sôï haõi, thöù baûy laø nghi ngôø, thöù taùm laø deøm pha ngoan coá, thöù chín laø lôïi danh cung kính danh voïng, vaø thöù möôøi laø töï ñeà cao mình, huûy baùng keû khaùc (Kinh Taäp, keä 436-439). Nhöõng ñoäi quaân ma naøy cö truù trong taâm cuûa con ngöôøi, ngaên chaën söï giaùc ngoä cuûa haønh giaû. Söï xuaát hieän cuûa Ma quaân tröôùc giôø phuùt Ñöùc Phaät ñaït ñöôïc söï giaùc ngoä voâ thöôïng chính laø söï xuaát hieän cuûa möôøi teân giaëc phieàn naõo vöøa neâu maø ñöùc Phaät ñaõ chieán thaéng nhôø thieàn ñònh. Khuùc khaûi hoaøn ñoù ñöôïc ñöùc Phaät vaø caùc vò A-la-haùn phaùt bieåu trong minh thöù ba ñoù laø tri kieán veà söï chaám döùt toaøn boä caùc laäu hoaëc (laäu taän trí).
Do ñoù, ñaáu tranh vôùi ma quaân laø söï nhieáp phuïc taâm tö, cheá ngöï caùc phieàn naõo (kilesa), deïp tröø caùc chöôùng ngaïi taâm (nìvara.na) voán ngaên chaën con ñöôøng ñeán giaûi thoaùt. Kinh ñieån moâ taû raèng ñöùc Phaät ñaõ chieán thaéng ñöôïc nhöõng ñoäi quaân ma naøy baèng göôm trí tueä (Kinh Taäp, keä 443; Phaùp Cuù, keä 40). Nhö vaäy coù theå noùi söï giaùc ngoä chính laø haøng phuïc ma quaân trong taâm, daäp taét löûa tham saân si, ñoaïn taän caùc kieát söû, giaûi thoaùt sanh y (nhöõng nguyeân nhaân ñöa ñeán taùi sanh), nhaän ra Nieát-baøn an tònh.
III. CON ÑÖÔØNG ÑÖA ÑEÁN SÖÏ GIAÙC NGOÄ
Neáu Ñöùc Phaät laø moät con ngöôøi giaùc ngoä, khoâng phaûi laø Thöôïng ñeá hay ñaáng taïo hoaù, thì nhöõng gì Ngaøi giaùc ngoä ñöôïc vaø thöïc hieän ñöôïc, dó nhieân nhöõng ngöôøi khaùc cuõng coù theå ñaït ñöôïc vaø laøm ñöôïc. Nhöng ñaït ñöôïc baèng caùch naøo? Caâu traû lôøi ñôn giaûn laø haõy maïnh daïn ñaët töøng böôùc chaân vöõng chaéc leân con ñöôøng xa xöa maø ñöùc Phaät ñaõ ñi qua. Ñoù laø con ñöôøng: nhaän chaân ñau khoå nhö moät thöïc taïi, truy ra nguoàn goác cuûa ñau khoå, caûm nhaän traïng thaùi vaéng maët ñau khoå vaø thöïc hieän con ñöôøng thoaùt khoå ñoù. Ñoù laø con ñöôøng daãn ñeán söï chaám döùt cuûa khoå, töø theá giôùi cuûa söï sanh ñeán theá giôùi voâ sanh, töø meâ môø ñeán tænh thöùc.
Kinh ñieån cheùp raèng sau khi töø boû hai cöïc ñoan: söï ñaém say trong caùc duïc (kaømasukhallikaønuyoga) vaø söï töï haønh khoå mình (attakilamthaønuyoga), ñöùc Phaät ñaõ kieân quyeát ñi theo con ñöôøng Trung Ñaïo (majjhimaø pa.tipadaø), ñoù laø con ñöôøng thaùnh goàm taùm ngaønh (Töông Öng Boä Kinh V, 611). Con ñöôøng naøy ñöôïc toùm goïn trong ba ñaëc tính: giôùi (sìla), ñònh (samaødhi) vaø tueä (pa~n~naø) [Trung Boä Kinh I, 660). Con ñöôøng thaùnh taùm ngaønh bao goàm chaùnh kieán (sammaø di.t.thi), chaùnh tö duy (sammaø sankappa), chaùnh ngöõ (sammaø vaøcaø), chaùnh nghieäp (sammaø kammanta), chaùnh maïng (sammaø aøjìva), chaùnh tinh taán (sammaø vaøyaøma), chaùnh nieäm (sammaø sati), vaø chaùnh ñònh (sammaø samaødhi) (Töông Öng Boä Kinh V, 612 vaø nhieàu kinh khaùc).
Nhöõng phöông phaùp tu haønh naøy ñöôïc chia thaønh ba nhoùm thanh tònh (tisikkhaø), ñoù laø: (i) tueä hoïc (pa~n~naø) töùc goàm chaùnh kieán vaø chaùnh tö duy, (ii) giôùi hoïc (sìla) töùc goàm chaùnh ngöõ, chaùnh nghieäp vaø chaùnh maïng, vaø (iii) ñònh hoïc (samaødhi) töùc goàm chaùnh tinh taán, chaùnh nieäm vaø chaùnh ñònh (Trung Boä Kinh I, 660). Con ñöôøng giaùc ngoä cuûa moät baäc höõu hoïc goàm coù taùm chi phaàn nhö vöøa neâu, trong khi ñoù, con ñöôøng cuûa baäc A-la-haùn goàm coù möôøi chi phaàn voán goàm taùm chi phaàn treân coäng vôùi hai chi phaàn môùi laø chaùnh trí (sammaø ~naø.na) vaø chaùnh giaûi thoaùt (sammaø vimutti) (Trung Boä Kinh III, 245; Taêng Chi Boä Kinh IV, 563). Do vaäy, ba voâ laäu hoïc trôû thaønh boán voâ laäu hoïc baèng söï theâm vaøo cuûa giaûi thoaùt hoïc (vimutti) (Taêng Chi Boä Kinh I, 550-551, 703; II, 271), hay coù theå trôû thaønh naêm voâ laäu hoïc baèng söï theâm vaøo cuûa giaûi thoaùt tri kieán (vimutti ~naø.nadassana) (Taêng Chi Boä Kinh II, 747).
Chaùnh Kieán laø yeáu toá quan troïng nhaát trong Phaät giaùo (Trung Boä Kinh III, 238). Veà phöông dieän lòch söû, Phaät giaùo ñaõ baét nguoàn töø söï giaùc ngoä toái thöôïng cuûa ñöùc Phaät döôùi caây boà-ñeà taïi Bodhgaya. Veà phöông dieän nhaân quaû, coù theå noùi raèng Phaät giaùo baét ñaàu coù hình daïng khi hoaøng töû Siddhattha, vò Phaät töông lai, chöùng kieán ba hieän töôïng cuûa ñôøi soáng: moät ngöôøi giaø, moät ngöôøi beänh, vaø moät ngöôøi cheát. Xuyeân qua caûnh traïng naøy Ngaøi nhaän ra chaân lyù cuûa khoå (dukkha), chaân lyù ñaàu tieân cuûa Töù Dieäu Ñeá, vaø söï nhaän ra naøy khoâng gì ngoaøi Chaùnh Kieán hay laø quan ñieåm chaân chaùnh (Sammaø di.t.thi), böôùc ñaàu tieân cuûa con ñöôøng Baùt Thaùnh Ñaïo.
Chính chaùnh kieán hay laø nhaän thöùc chaân chaùnh (Sammaødi.t.thi) naøy ñaõ thuùc giuïc Ngaøi sôùm töø boû ñôøi soáng theá tuïc, ñeå tìm kieám ba chaân lyù coøn laïi, ñoù laø nguyeân nhaân cuûa khoå, Nieát-baøn vaø con ñöôøng thoaùt khoå. Sau saùu naêm tu taäp vôùi nhieàu thöû thaùch, cuoái cuøng Ngaøi ñaõ ñaït ñöôïc giaûi thoaùt tri kieán (Vimutti~naø.nadassana). Quaù trình giaùc ngoä toái thöôïng, vì vaäy, baét ñaàu vôùi chaùnh tri kieán (Sammaødi.t.thi) vaø chaám döùt vôùi giaûi thoaùt tri kieán (Vimutti~naø.nadassana). Giaûi thoaùt tri kieán cuõng coøn hieåu ñoàng nghóa vôi söï giaùc ngoä hoaøn toaøn (Sammaøsambodhi), möùc ñoä tueä giaùc cao nhaát maø moät haønh giaû coù theå chöùng ñaït ñöôïc. Sau khi thöïc hieän thaønh coâng con ñöôøng cöùu khoå ñoä meâ, ñöùc Phaät ñaõ tuyeân boá raèng: "Xöa cuõng nhö nay, Ta chæ noùi leân söï khoå vaø söï dieät khoå." (Trung Boä Kinh I, 318). Vaø Ngaøi cuõng tuyeân boá raèng hoïc thuyeát cuûa Ngaøi chæ coù moät vò, ñoù laø vò giaûi thoaùt. (Ud.p. 56; Kinh Phaät Töï Thuyeát, trang 352)
Chaùnh tri kieán (sammaødi.t.thi), nhaän thöùc giaùc ngoä ñaàu tieân, caàn phaûi ñöôïc tu taäp vaø tích tuï baèng söï giuùp ñôõ töø beân ngoaøi cuõng nhö trí tueä cuûa vò aáy (Trung Boä Kinh I, 644). Quan ñieåm giaùc ngoä naøy laø neàn taûng chuû yeáu cho ngöôøi ñeä töû thu thaäp vaø phaùt trieån ñeå giaûi thoaùt chính mình ra khoûi voøng luaân hoài. Noù laø söï nhaän chaân ñöôïc ba baûn chaát hay ñaëc taùnh cuûa ñôøi soáng (tilakkha.na) ñoù laø voâ thöôøng (anicca), khoå (dukkha) vaø voâ ngaõ (anatta) (Trung Boä Kinh I, 313-315, 510-511). Söï bieát naøy laøm giaûm ñi caùc thaùi ñoä ngaõ maïn "toâi laø" caùc thaùi ñoä chaáp thuû (abhijjaø) "cuûa toâi laø" cuõng nhö söï hieàm haän (vyaøpaøda). Trong con ñöôøng thaùnh taùm ngaønh, chaùnh kieán ñöa ñeán chaùnh tö duy vaø theo caùch aáy ñöa ñeán chaùnh ngöõ,ø chaùnh nghieäp, chaùnh maïng, chaùnh tinh taán, chaùnh nieäm vaø chaùnh ñònh. Nhöõng thaønh töïu taâm linh chaúng haïn nhö söï an tònh cuûa taâm coù theå giuùp vò haønh giaû thoaùt ra khoûi söï chi phoái cuûa theá gian, höôùng ñeán thaùi ñoä soáng ly tham vaø giaûi thoaùt (Trung Boä Kinh I, 316).
Söï giaùc ngoä hay tri kieán ñöa ñeán giaûi thoaùt toái haäu laø bieåu hieän veà söï chöùng ñaït cao nhaát cuûa ñôøi soáng phaïm haïnh. Ñoù laø chaùnh trí (~naø.na) hay thaùnh tueä (pa~n~naø). Trong luaân hoài (sa.msaøra) noù taïm khoâng hieän höõu, do voâ minh (avijjaø) hay söï vaéng maët cuûa tri kieán ñuùng ñaén. Nhôø coù noù maø chuùng sanh tìm ra ñöôïc söï giaûi thoaùt. Noùi caùch khaùc, nhôø vaøo söï hieän höõu cuûa trí tueä maø quaù trình luaân hoài cuûa moät caù nhaân thoâng qua söï vaän haønh cuûa caùc laäu hoaëc (aøsava) bò chaët ñöùt hay tieâu dieät hoaøn toaøn (Trung Boä Kinh II, 300). Ñeán ñaây, vò thaùnh ñeä töû ñaõ hoaøn thaønh con ñöôøng giaûi thoaùt goàm möôøi chi phaàn.
Tuy nhieân, coù moät soá kinh cuõng ñeà caäp ñeán söï giaùc ngoä nhö laø keát quaû taát yeáu cuûa caùc phaùp moân khaùc ngoaøi Taùm chaùnh ñaïo. Chaúng haïn Töông Öng Boä Kinh cheùp raèng nhôø söï tu taäp veà Töù Nhö YÙ Tuùc (iddhi-paøda) maø Nhö Lai ñöôïc goïi laø vò A-la-haùn, baäc Chaùnh Ñaúng Giaùc (Töông Öng Boä Kinh V, 423). Cuõng trong kinh Töông Öng, ôû moät ñoaïn khaùc, ñöùc Phaät khaúng ñònh nhôø vaøo söï phaùt trieån Naêm Caên (pa~ncindriyaøni) (Töông Öng Boä Kinh V, 312, 361) hoaëc tu taäp Thaát Boà-ñeà Phaàn (satta bojjha"ngaø) maø chuùng sanh phaøm phu trôû thaønh baäc giaùc ngoä (Töông Öng Boä Kinh V, 201-202).
Veà sau, soá löôïng phaùp moân ñöôïc taêng leân thaønh ba möôi baûy phaåm trôï ñaïo (sattati.msaø bodhipakkhiyaø dhammaø) (Tröôøng Boä Kinh I, 614). Vôùi söï phaùt trieån cuûa Phaät giaùo Ñaïi thöøa, caùc Ba-la-maät (paøramitaø) vaø caùc Ñòa (bhuømi) cuõng ñöôïc xem nhö nhöõng con ñöôøng daãn ñeán giaùc ngoä (Xem Phaåm Thaäp Ñòa trong Kinh Hoa Nghieâm). Roài daàn daø, con ñöôøng giaùc ngoä ñöôïc nhaân leân thaønh taùm vaïn boán ngaøn phaùp moân, moät con soá töôïng tröng cho soá löôïng lôùn khoâng theå tính ñeám ñöôïc. Nghóa laø theo ñaïo Phaät Ñaïi thöøa, con ñöôøng giaùc ngoä khoâng coù giôùi haïn, saün saøng ñoùn nhaän taát caû chuùng sanh coù taám loøng taàm caàu giaûi thoaùt khoûi ñau khoå cuûa nhaø löûa ba coõi.
VI. KEÁT LUAÄN
Neáu hieåu theo taâm lyù hoïc vaø nhaän thöùc luaän thì giaùc ngoä laø moät quaù trình chuyeån hoùa. Söï chuyeån hoaù coù theå dieãn ra ôû boán phöông dieän, ñoù laø tri thöùc, tình caûm, thaùi ñoä vaø caùch cö xöû. Tröôùc heát laø söï chuyeån hoùa veà tri thöùc: ngu muoäi (avijjaø) ñöôïc thay theá baèng tueä giaùc (vijjaø = pa~n~naø). Thöù hai laø söï chuyeån hoùa tình caûm: thaùi ñoä sôï haõi vaø lo aâu ñöôïc thay theá baèng söï an tònh vaø voâ uyù; ñau khoå baèng haïnh phuùc; tham lam, keo kieät ñöôïc thay theá baèng söï ñoä löôïng, saün loøng giuùp ñôõ tha nhaân; vò kyû hay ích kyû ñöôïc thay theá baèng taám loøng vò tha voâ ngaõ, v.v… Thöù ba laø söï chuyeån hoùa trong thaùi ñoä: chaáp thuû ñöôïc thay theá baèng ly tham; haän thuø baèng tình höõu nghò; aùc taâm baèng loøng thöông. Thöù tö laø söï chuyeån hoùa trong caùch cö xöû: söï töôùc ñoaït ñöôïc thay theá baèng söï ban cho; löôøi bieáng baèng naêng ñoäng; söï phaù hoaïi baèng söï taïo ra. . .
Boán phöông dieän chuyeån hoaù treân voán phuï thuoäc laãn nhau nhö Lyù Duyeân Khôûi (pa.ticcasamuppaøda). Nghóa laø söï chuyeån hoùa veà tri thöùc seõ coù theå daãn ñeán söï chuyeån hoùa veà tình caûm, töø ñoù ñöa ñeán söï thay ñoåi veà thaùi ñoä, vaø veà caùch cö xöû, ñeå coù ñöôïc moät ñôøi soáng trong saïch vaø an tònh trong yù nghó, lôøi noùi vaø haønh ñoäng.
Ngöôøi Phaät töû tu taäp con ñöôøng giaùc ngoä laø ñeå laøm cho chính mình ñöôïc haïnh phuùc vaø ñem laïi haïnh phuùc cho ngöôøi khaùc ngay trong hieän taïi. Tuøy theo möùc ñoä tueä tri maø keát quaû haïnh phuùc ñaït ñöôïc nhieàu hay ít. Ñöùc Phaät daïy: "Ngöôøi chæ haønh trì moät phaàn, thì thaønh töïu cuõng chæ moät phaàn; ngöôøi haønh trì toaøn phaàn, thì thaønh töïu ñöôïc toaøn phaàn." (Taêng Chi Boä Kinh I, 422). Töông töï, Töông Öng Boä Kinh V, 315 ghi: "Ai laøm vieân maõn, ñöôïc quaû vieân maõn; ai laøm töøng phaàn, ñöôïc quaû töøng phaàn."
Toùm laïi, khaùc vôùi vaø vöôït leân treân söï cöùu roãi trong caùc toân giaùo khaùc, söï giaùc ngoä trong Phaät giaùo khoâng phaûi laø moät caùi gì huyeàn bí hay sieâu nhieân. Noù chæ laø söï chuyeån hoùa toaøn dieän veà tri thöùc, tình caûm, thaùi ñoä vaø caùch cö xöû. Giaùc ngoä do ñoù coù theå ñaït ñöôïc hay chöùng nghieäm ngay trong ñôøi soáng naøy khi caùc noã löïc chaân chaùnh cuûa caù nhaân ñöôïc ñaàu tö vaø thöïc hieän ñuùng möùc. Vì quaû vò giaùc ngoä ñöôïc thöïc hieän ngay trong ñôøi soáng ñau khoå naøy, taïi giaây phuùt hieän taïi naøy, ngöôøi ñaït ñöôïc giaùc ngoä vaãn soáng trong theá giôùi nhö moïi ngöôøi, coù nhöõng nhu caàu caàn thieát haèng ngaøy, thöïc hieän boån phaän, nhöng coù ñieàu, vò aáy khoâng gioáng nhö ngöôøi theá tuïc, ôû choã, vò aáy hoaøn toaøn khoâng coøn caùc chaáp thuû caù nhaân, tính heïp hoøi, ích kyû; traùi laïi vò aáy soáng vôùi loøng vò tha, khoâng vöôùng maéc moïi thöù ôû ñôøi (Taêng Chi Boä Kinh IV, 444). Taâm haønh cuûa vò aáy do vaäy ñöôïc kinh moâ taû nhö caùnh chim bay löôïn treân baàu trôøi xanh bao la khoâng ñeå laïi daáu veát ! (Phaùp Cuù, keä 92-93).
***
GHI CHUÙ
- Caùc tham khaûo veà kinh ñieån Paøli vaø baûn dòch tieáng Anh trong baøi vieát naøy ñeàu döïa treân aán baûn cuûa Hoäi Thaùnh Ñieån Paøli (PTS). Caùc baûn dòch tieáng Vieät veà kinh ñieån Paøli ñeàu cuûa HT. Thích Minh Chaâu, aán baûn Ñaïi Taïng Kinh Vieät Nam, do Vieän Nghieân Cöùu Vieät Nam aán haønh.
- Chöõ P vaø chöõ S trong daáu ngoaëc ñôn laø vieát taét cuûa caùc chöõ Paøli vaø Sanskrit.
[ Trôû Veà ]