Nhan thuc luan Phat giao

Loái quan nieäm thöïc taïi laø baûn chaát cuûa söï vaät nhö vaäy ñöôïc nhieàu theá heä trieát gia töø xöa ñeán nay, töø Ñoâng qua Taây, ñem ra baøn caõi vôùi nhieàu kieán giaûi khaùc nhau. Vaán ñeà coù hay khoâng coù thöïc taïi khaùch quan khoâng bao giôø coù theå giaûi quyeát ñöôïc bôûi vì nhöõng ngöôøi tranh caõi khoâng chòu ñoàng yù choïn moät soá tieâu chuaån gioáng nhau ñeå ñem aùp duïng. Theâm vaøo ñoù, coù caû moät chuoãi daøi quanh co lyù luaän, suy töôûng, vaø thaåm ñònh giöõa nhöõng gì quan saùt thaáy ñöôïc vaø nhöõng gì laø thaønh quaû keát thuùc. Töø xöa ñeán nay chöa coù moät noã löïc naøo nhö beân phía Phaät giaùo tìm caùch ñònh nghóa roõ raøng nhöõng tieâu chuaån khaûo saùt vaø pheâ bình tính xaùc ñaùng vaø quan troïng cuûa töøng hieän töôïng taâm vaät lyù noái tieáp sinh khôûi, baét ñaàu töø taùc yù, ñeán xuùc, thoï, töôûng, tö, ñeán cuoái cuøng, keát luaän veà hieän höõu laø gì.

Thay vì hoûi "Thaät laø gì?" ta caàn tìm kieám nhöõng tieâu chuaån khaû dó aùp duïng ñeå minh xaùc söï thaät cuûa thöïc taïi khaùch quan. Chaúng haïn nhö "Caên cöù treân thöù kinh nghieäm naøo ñeå noùi laø moät söï vaät naøo ñoù thaät?" Theo Phaùp Xöùng, söï vaät thaät laø söï vaät coù khaû naêng tính taùc duïng nôi ta ñeå trôû thaønh ñoái töôïng cuûa moät chuyeån thöùc pravrtti). Chuyeån thöùc laø töø baûn theå lieãu bieät cuûa thöùc "khi chuyeån bieán thì hieän ra hai phaàn, moät phaàn coù khaû naêng phaân bieät nhaän bieát, goïi laø kieán phaàn, phaàn kia khoâng coù khaû naêng phaân bieät, chæ laøm ñoái töôïng cho kieán phaàn goïi laø töôùng phaàn." (Luaän Thaønh Duy thöùc, Thích Thieän Sieâu dòch vaø chuù). Noùi caùch khaùc, söï vaät thaät phaûi coù khaû naêng tính phaùt ñoäng tri giaùc cho ñeán khi nhaän bieát roõ noù. Caùi thaät phaûi coù khaû naêng tính taùc duïng theo luaät nhaân duyeân.

Giaû duï ta ngaém nhìn moät ñoùa hoa trong moät thôøi gian. Ta coù caûm töôûng laø caûm giaùc, tri giaùc, vaø yù thöùc ta veà söï coù maët cuûa ñoùa hoa cuõng toàn taïi laâu baèng thôøi gian ta ñöùng ngaém. Thöïc ra, khoâng phaûi chæ coù moät caûm giaùc, moät tri giaùc, vaø moät yù thöùc maø caû moät loaït nhöõng caûm giaùc, tri giaùc, vaø yù thöùc noái tieáp nhau. Vôùi moãi caûm giaùc chaúng haïn, trong thôøi gian saùt na cuûa noù, vöøa luùc ñoùa hoa phaùt ñoäng taùc duïng vaø trôû neân ñoái töôïng cuûa noù, ñoái töôïng naøy laø aûnh töôïng cuûa ñoùa hoa truyeàn ñaït qua con maét. Ñuùng vaøo luùc naøy, aûnh töôïng cuûa ñoùa hoa lieàn ñöôïc huaân taäp trôû thaønh moät taân huaân chuûng töû vaø ñöôïc hieän haønh trôû laïi ngay sau ñoù ñeå laøm boái caûnh hoài töôûng cho söï hieåu bieát, töùc tueä phaùt sinh do söï taùc ñoäng tö duy cuûa taâm sôû cuoái (tö, cetaøna) cuûa naêm taâm sôû bieán haønh (taùc yù, xuùc, thoï, töôûng, vaø tö). Tri giaùc naøy ñöôïc taïo ra do moät aûnh töôïng môùi cuûa ñoùa hoa maø con maét môùi chuyeån ñaït vaøo. Voâ soá aûnh töôïng nhö theá ñöôïc tieáp noái truyeàn ñaït vaøo trung khu caûm giaùc, voâ soá ñoái töôïng tieáp noái nhau, vaø voâ soá hieän töôïng caûm giaùc vaø tri giaùc xuaát hieän noái tieáp nhau. Nhö theá thöùc laø moät doøng taâm sôû lieân tuïc, löu chuyeån bieán ñoåi töøng saùt na, chöù khoâng phaûi laø moät thöïc theå taâm lyù baát bieán.

Quaû vaäy, nhaän thöùc laø taùc duïng taâm lyù laáy naêm caên (maét, tai, muõi, löôõi, vaø thaân) laøm ñieåm töïa ñeå phaân tích vaø quan saùt söï thaät. Ñoaïn kinh sau ñaây ghi lôøi ñöùc Phaät giaûi thích nhaän thöùc vaø nhöõng gì coù theå laøm cho nhaän thöùc sai laàm.

"Chö Hieàn, do nhôn con maét vaø caùc saéc phaùp, nhaõn thöùc khôûi leân. Söï gaëp gôõ cuûa ba phaùp naøy laø xuùc. Do duyeân xuùc neân coù caûm thoï. Nhöõng gì ngöôøi ta caûm thoï thôøi ngöôøi ta töôûng tri. Nhöõng gì ngöôøi ta töôûng tri thôøi ngöôøi ta suy taàm. Nhöõng gì ngöôøi ta suy taàm thôøi ngöôøi ta hyù luaän. Vôùi nhöõng gì ngöôøi ta hyù luaän laøm nhôn, töôûng tri vaø voïng töôûng ñöôïm maøu hyù luaän quaáy nhieãu moät ngöôøi vôùi caùc saéc phaùp quaù khöù, töông lai vaø hieän taïi do con maét nhaän thöùc [With what one has mentally proliferated as the source, perceptions and notions tinged by mental proliferation beset a man with respect to past, future, and present forms cognizable through the eye].

Do nhôn loã tai vaø caùc tieáng, nhó thöùc khôûi leân. Do nhôn loã muõi vaø caùc höông, tyû thöùc khôûi leân. Do nhôn löôõi vaø caùc vò, thieät thöùc khôûi leân. Do nhôn thaân vaø xuùc, thaân thöùc khôûi leân. Do nhôn yù vaø caùc phaùp, yù thöùc khôûi leân. Söï gaëp gôõ cuûa ba phaùp naøy laø xuùc. Do duyeân xuùc neân ... (nhö treân) " (Majjhima Nikaya; Madhupindika Sutta: Sutta 18 OÕ Kinh Maät hoaøn)

Ñieàu ñaùng chuù yù laø thay vì duøng ngoân ngöõ nhaân duyeân ñeå maø noùi "Do duyeân thoï, töôûng sanh khôûi" (Dependent upon feeling arises perception), trong phaàn kinh naøy coù choã ñöùc Phaät duøng ngoân ngöõ chuû ñoäng: "Nhöõng gì ngöôøi ta caûm thoï thôøi ngöôøi ta töôûng tri" (What one feels, that one perceives). Vôùi loái ngoân thuyeát nhö vaäy, Ngaøi muoán nhaán maïnh ñeán taàm quan troïng cuûa aûnh höôûng tai haïi do caûm thoï taùc duïng treân hình thaùi töôûng tri laøm sinh voïng töôûng veà ngaõ. Caùi maø ta töôûng tri nhö theá naøy ñaõ bò nhöõng gì ta caûm thoï nhö öu, hyû, khoå, laïc, xaû ñaùnh laïc höôùng qua phía khaùc vaø ñoàng thôøi laøm sinh voïng nieäm 'Ta'. Suy taàm tieáp theo töôûng tri laø cô hoäi ñeå xeùt xem töôûng tri daãn ñeán phieàn naõo khoå luïy hay daãn ñeán töï do giaûi thoaùt. Phaûi nhaän ñònh ngay ôû ñaây raèng töôûng tri vaø suy taàm laø nhöõng taùc duïng taâm lyù phaùt hieän theo luaät nhaân duyeân chöù khoâng do moät chuû theå naøo caû. Traùi laïi, neáu tin vaøo moät töï ngaõ thöôøng haèng baát bieán roài caên cöù treân voïng nieäm töï ngaõ aáy maø töôûng tri vaø suy taàm thôøi taát nhieân khôûi sinh hyù luaän, töùc laø baøn luaän sai laàm do ba phieàn naõo meâ hoaëc laø tham (tham duïc cho mình), maïn (töï cao), vaø taø kieán (yù kieán sai laàm).

Ngoaøi ra, hyù luaän laøm sinh voïng töôûng veà ñoái töôïng töôûng tri. Vì voïng töôûng cho neân töôûng raèng ñoái töôïng thöôøng taïi khoâng bieán chuyeån hö hoaïi qua ba thôøi quaù khöù, töông lai, vaø hieän taïi. Keát hôïp vôùi voïng töôûng veà ñoái töôïng töôûng tri, hyù luaän quaáy nhieãu thaân taâm laøm môø aùm söï nhaän thöùc.

Maët khaùc, ñoaïn kinh treân ñaây cho thaáy nhöõng taâm sôû bieán haønh (taùc yù, xuùc, thoï, töôûng, vaø tö) tieáp noái nhau theo luaät nhaân duyeân, taïo thaønh caûm giaùc tri thöùc, khoâng moät ngaõ naøo hieän höõu trong doøng hieän töôïng taâm lyù lieân tuïc chuyeån bieán. Chính taùc duïng cuûa thöùc tri nhaän söï vaän chuyeån tieáp noái sinh dieät cuûa nhöõng aán töôïng tri giaùc nhö moät doøng soâng chaûy xieát. Gioáng nhö moät phim haùt boùng ñang chieáu treân maøn aûnh, caùc aán töôïng tri giaùc lieân mieân xuaát hieän, luoân luoân sai bieät, khoâng bao giôø coù hai aán töôïng ñoàng nhaát trong hai saùt na tieáp noái nhau. Nhöng do taùc duïng cuûa thöùc chuùng xuaát hieän tieáp noái vôùi tính caùch töông tôï, coù veû nhö ñöôïc laëp laïi. Thöùc chuyeån bieán, hieän ra hai phaàn ñoái nhau. Moät chuû theå hieän höõu töông quan vôùi ñoái töôïng tri nhaän, töùc caùc aán töôïng. Trong giao theá taùc duïng nhö vaäy, chuû theå vaø ñoái töôïng ñoàng thôøi hieän höõu trong hieän taïi. Khi moät aán töôïng ñöôïc nhôù laïi, duø thuoäc quaù khöù, aán töôïng aáy cuõng hieän höõu trong hieän taïi. Söï vaän chuyeån töông tuïc vaø töông tôï cuûa aán töôïng tri giaùc laø hình thöùc toàn taïi cuûa noù. Caùch theá toàn taïi ñoù gôïi leân moái töông quan nhaân quaû cuûa caùc aán töôïng. Quaû vaäy, aán töôïng naøy ñi qua laø ñieàu kieän ñeå cho aán töôïng khaùc xuaát hieän. Hình aûnh cuûa aán töôïng quaù khöù ñaõ duyeân cho moät aán töôïng tri giaùc hieän taïi xuaát hieän. Nhö vaäy kinh nghieäm quaù khöù choàng chaát leân hieän taïi vaø aán töôïng tri giaùc hieän taïi thöïc söï chæ hieän höõu baây giôø vaø ôû ñaây.

Muïc ñích cuûa thöïc taäp tænh thöùc (mindfulness/awareness practice) laø giuùp ñaït ñöôïc moät söï hay bieát roõ raøng, trong saùng, chính xaùc, vaø thaâm saâu veà nhöõng gì ñang xaûy ra trong thaân taâm. Muoán kinh nghieäm moät caùch giaùn tieáp theá naøo laø tænh thöùc, haõy ñeå yù nhöõng luùc ñang thöïc taâm laøm moät vieäc gì ñoù maø trí oùc baän roän veà nhieàu chuyeän khaùc. Nhöõng khi nhö vaäy, thaân vaø taâm thaät söï khoâng ñöôïc hoøa hôïp, vaø ta khoâng coù maët trong hieän taïi, baây giôø vaø ôû ñaây.

Coù nhieàu tröôøng phaùi thieàn vaø phöông phaùp thieàn khaùc nhau, nhöng töïu trung haønh thieàn laø laáy taâm ñeå quaùn saùt chính noù. Thieát yeáu coù hai hình thöùc thieàn: Thieàn Chæ hay Thieàn Ñònh daãn ñeán söï an tónh vaéng laëng vaø Thieàn Quaùn hay Thieàn Tueä tieán tôùi söï tröïc nghieäm baûn chaát cuûa söï vaät vaø trí tueä giaûi thoaùt. Moät maët, ñònh taâm ñeå ñaït ñöôïc söï an tónh. Maët khaùc, höôùng taâm an tónh vaøo moät ñoái töôïng cuûa thaân (saéc) vaø taâm (danh) nhö hình saéc, aâm thanh, muøi vò, söï ñuïng chaïm, vaø suy nghó. Tieán boä ñaàu tieân laø ngaïc nhieân thaáy roõ söï phaân laäp con ngöôøi vôùi kinh nghieäm ñang töï thaân tænh giaùc, thaáy tri giaùc ñoái laäp vôùi kinh nghieäm, taâm rieâng bieät vôùi thaân. Thoaït ñaàu thaáy roõ ñaëc tính rieâng cuûa taâm, töùc laø söï nhaän bieát ñoái töôïng bao goàm caû xuùc, thoï, cuøng caùc traïng thaùi vaø phaûn öùng cuûa taâm nhö yeâu, gheùt, buoàn, vui, an tònh, chaùnh nieäm, ..., vaø ñaëc tính rieâng cuûa thaân, töùc laø töù ñaïi: söï cöùng meàm (ñaát), söï noùng laïnh (löûa), söï chuyeån ñoäng (gioù), vaø söï keát hôïp vaø tính chaát loûng (nöôùc). Sau ñoù laø thaáy roõ ñaëc tính nhaân duyeân, töùc laø thaáy thaân vaø taâm ñeàu coù giai ñoaïn khôûi leân, keùo daøi, vaø chaám döùt. Cuoái cuøng môùi nhaän thaáy roõ ñaëc tính chung cuûa thaân vaø taâm laø voâ thöôøng, khoå naõo, vaø voâ ngaõ. Nhö vaäy, baûn chaát thöïc söï cuûa caùc hieän töôïng taâm vaät lyù, yù nghóa thöïc söï cuûa cuoäc ñôøi seõ hieån loä nhôø vaøo nhöõng kinh nghieäm tröïc tieáp naøy.

Thöôøng noùi ñeán haønh thieàn laø noùi ñeán ngoài kieát giaø moät caùch an tónh ôû moät nôi vaéng veû yeân tònh. Nhöng theo kinh nghieäm cuûa nhieàu thieàn sö, haønh thieàn theo Baùt Chaùnh ñaïo khoâng baét buoäc phaûi soáng rôøi xa cuoäc soáng haèng ngaøy. Haèng ngaøy neáu thöïc taäp tænh thöùc, nghóa laø bieát lieân tuïc noã löïc yù thöùc vaø tænh giaùc trong moïi luùc vaø thöïc hieän moïi taùc ñoäng luoân luoân trong tænh giaùc thôøi chaùnh kieán vaø chaùnh nieäm seõ ñöôïc phaùt trieån. Ñöùc Phaät daïy raèng vaïn höõu vaän haønh theo ñöôøng loái rieâng cuûa chuùng vaø khuyeân ñöøng bao giôø tìm caùch thay ñoåi chuùng theo chieàu höôùng cuûa mính öa thích maø chæ caàn nhìn chuùng, ñeå chuùng dieãn bieán moät caùch töï nhieân. Thöïc taäp tænh thöùc laø bieát roõ phaïm vi hoaøn caûnh cuûa ñoái töôïng xuaát hieän ngay trong hieän taïi, ghi nhaän vaø giaùc tænh. Ta khoâng ngöøng theo doõi söï taùc duïng cuûa tham, saân, si trong sinh hoaït thöôøng nhaät, cöù ñeå cho moïi söï ñeán vaø ñi moät caùch töï nhieân, maø khoâng chaáp tröôùc naém giöõ, vì nhaän chaân ñöôïc ñaëc tính voâ thöôøng, khoå naõo, vaø voâ ngaõ cuûa chuùng. Khi chaùnh nieäm ñi lieàn vôùi giaùc tænh thì trí tueä seõ xuaát hieän vaø nhôø ñoù ta coù theå hieåu bieát roõ raøng tieán trình cuûa nhaän thöùc.

Ñoái töôïng cuûa nhaän thöùc khoâng phaûi do chuû theå cuûa nhaän thöùc taïo ra. Caû chuû theå (kieán phaàn) laãn ñoái töôïng (töôùng phaàn) nöông vaøo nhau maø hieän höõu vaø xuaát hieän ñoàng thôøi nhö laø ñoái töôïng chuyeån hieän cuûa thöùc. Thöùc laø neàn taûng baûn theå cho caû chuû theå vaø ñoái töôïng. Ñoái vôùi Traàn Na (Dignaøga), treân phöông dieän töôùng traïng, nghóa laø khoâng ñöùng treân quan ñieåm chaân lyù toái haäu, ñoái töôïng nhaän thöùc chæ coù hai thöù: töï töôùng (svalaksana) do caûm giaùc tröïc nhaän vaø toång töôùng (saømaønyalaksana) do suy luaän maø thoâng ñaït.

Töï töôùng coù nghóa laø caùi khoâng theå vin vaøo caùi naøo khaùc ñeå ñònh nghóa noù tröø ra chính noù. Noù coù theå thöïc nghieäm ñöôïc trong moät khoaûnh khaéc. Ngay trong saùt na ñöôïc thöïc chöùng, noù khoâng coù phaåm tính, danh tính, thuoäc tính, ..., nghóa laø thoaùt ra ngoaøi moïi thi thieát dieãn taû. Ñaëc tính cuûa töï töôùng laø hieän höõu (actual), ñoäc ñaùo (unique), ñaëc thuø (particular), toàn taïi chôùp nhoaùng (instantaneous), thaät coù (real; true), vaø khoâng do phaân bieät voïng töôûng (non-conceptual). Töï töôùng khoâng baét buoäc phaûi laø moät vaät lyù theå. Thí duï, tieáng khoùc cuûa moät ñöùa beù trong moät ñaùm ñoâng hay töø xa voïng laïi.

Toång töôùng laø söï höõu trong moät khoaûnh khaéc saùt na nhöng laïi bieåu loä nhö laø ôû taát caû moïi thôøi: thaáy söï höõu baây giôø vaø ôû ñaây nhö laø thaáy noù trong moïi luùc vaø ôû moïi nôi. Ngoaøi tính chaát toång quaùt, toång töôùng coøn coù ñaëc tính khaû truyeàn ñaït (communicability), nghóa laø coù theå ñem chia xeû giöõa nhieàu caù theå, coù theå ñònh nghóa, vaø coù theå phaùt bieåu qua ngoân ngöõ. Tuy treân nguyeân taéc, toång töôùng laø do voïng töôûng phaân bieät, nhöng toång töôùng khoâng hoaøn toaøn aûo, nhö hoa ñoám giöõa trôøi. Noù lieân heä ñeán lyù luaän keát caáu chaët cheõ (coherent ratiocinativity), thuoäc laõnh vöïc caùc vaät theå nhö lyù khaû thi thieát (coherently conceivable) vaø khaû höõu (possible).

Hai thöù ñoái töôïng nhaän thöùc, töï töôùng vaø toång töôùng, thuoäc hai laõnh vöïc hoaøn toaøn ñoäc laäp nhau, ñoái töôïng naøy khoâng theå bieán ñoåi thaønh ñoái töôïng kia. Thöïc ra, ñoù laø hình töôùng khaùc nhau cuûa söï vaät tuøy thuoäc phöông caùch nhaän thöùc söï vaät khaùc nhau.

Töông öùng vôùi hai ñoái töôïng, töï töôùng vaø toång töôùng, theo Traàn Na, chæ coù hai hình thaùi nhaän thöùc ñoái töôïng: hieän löôïng (pratyaksa) vaø tyû löôïng (anumaøna).

Caâu vaên Ngaøi duøng ñeå ñònh nghóa hieän löôïng trong Nhaân Minh nhaäp Chính Lyù luaän ñöôïc xem laø ngaén goïn nhaát töø tröôùc ñeán nay so vôùi taát caû nhöõng ñònh nghóa hieän löôïng hieän coù trong vaên hoïc Phaät giaùo. Caâu vaên aáy ñònh nghóa nhö theá naøy:

"Hieän löôïng laø tröø phaân bieät" [pratyaksam kalpanaø'podham].

Raát quan troïng ôû ñaây laø chöõ kalpanaø, dòch laø phaân bieät (conceptual construction). Phaân bieät haøm nguï yù nghóa so saùnh, suy taàm, caên cöù vaøo aán töôïng quaù khöù vaø hieän taïi. Vaäy hieän löôïng laø tri giaùc ñôn thuaàn khoâng phaân bieät vaät theå naøy vôùi vaät theå khaùc.Hieän löôïng tri nhaän vaät theå chöa töøng ñöôïc nhaän thöùc. Söï tri nhaän baét ñaàu ngay ôû saùt na ñaàu tieân cuûa quaù trình nhaän thöùc, saùt na hieän taïi. "Saùt na laø moät haïn kyø cöïc tieåu ñeå moät theå tính ñöôïc töïu thaønh vaø bieán maát ngay." (Luaän Caâu xaù, Theá Thaân). Ñuùng vaøo saùt na ñaàu tieân ñoù chôùp leân vaät theå ñöôïc tri nhaän. Thaät vaät höõu xuaát hieän trong haïn kyø raát ngaén naøy chính laø töï töôùng (svalaksana), ñoái töôïng cuûa hieän löôïng. Tri nhaän töï töôùng laø hoaït duïng cuûa naêm thöùc thaân [thaáy, nghe, neám, ngöûi, vaø xuùc chaïm goïi laø thöùc thaân vì chuùng nöông töïa treân thaân theå] cuûa töøng caù theå rieâng bieät; ñoù laø ñaëc tính cuûa tri giaùc hieän taïi, laø nhaän thöùc baèng hieän löôïng.

Tyû löôïng laø duøng trí phaân bieät, so saùnh, loaïi suy ñeå bieát, vaø thöôøng döïa vaøo söï kieän ñöôïc bieát, ñöôïc thaáy maø suy bieát nhöõng söï kieän chöa bieát, chöa thaáy. Tyû löôïng caên cöù vaøo toång töôùng ñeå phaân bieät. Phaân bieät toång töôùng laø hoaït duïng cuûa yù thöùc; ñoù laø ñaëc tính cuûa suy luaän, laø nhaän thöùc baèng tyû löôïng. Coù naêm caùch tyû löôïng:

1. Töôùng tyû löôïng, laø baèng vaøo söï töôùng beân ngoaøi cuûa söï vaät maø suy ñoaùn, nhö thaáy khoùi maø suy bieát coù löûa.

2. Theå tyû löôïng, laø baèng vaøo söï theå cuûa söï vaät, töø moät phaàn maø suy bieát toaøn theå, nhö thaáy caùi voøi maø suy bieát con voi; thaáy hoâm nay maët trôøi moïc phöông Ñoâng maø suy bieát ngaøy hoâm qua vaø ngaøy mai maët trôøi cuõng moïc phöông Ñoâng.

3. Nghieäp tyû löôïng, laø suy ñoaùn baèng vaøo ñoäng taùc cuûa söï vaät, nhö thaáy caây coû lay ñoäng maø suy bieát coù gioù.

4. Phaùp tyû löôïng, laø thaáy moät phaåm tính (phaùp) naøy cuûa söï vaät thôøi suy ñoaùn phaåm tính quan heä khaùc, nhö bieát söï vaät laø do taïo taùc maø suy ra söï vaät seõ hö hoaïi vaø bieán ñoåi.

5. Nhaân quaû tyû löôïng, laø thaáy nhaân maø suy bieát coù quaû hay ngöôïc laïi, nhö bieát haït gioáng luùa toát maø suy bieát caây luùa seõ moïc ra to, hoaëc thaáy ngöôøi coù ñaïo ñöùc maø suy bieát ngöôøi aáy ñaõ coù nhaân tu.

Hai caùch löôïng bieát naøy coù taùc duïng hoaøn toaøn khaùc nhau, khoâng bao giôø laãn loän vôùi nhau. Nghóa laø, hieän löôïng khoâng theå nhaän thöùc toång töôùng vaø tyû löôïng khoâng theå tri nhaän saùt na sinh dieät. Treân thöïc teá, hai caùch löôïng bieát ñoù khoâng laøm sao coù theå phaân bieät ñöôïc. Quaû vaäy, vôùi caûm giaùc, hình aûnh cuûa ñoái töôïng ñöôïc tröïc quaùn, saéc saûo roõ raøng (visadaøbha). Vôùi suy luaän, hình aûnh cuûa ñoái töôïng ñöôïc tri nhaän giaùn tieáp qua nhöõng daáu hieäu ñaëc tröng, lôø môø (asphuta), hay voâ hình. Neáu moät ngoïn löûa naèm trong taàm maét thôøi töùc khaéc ñöôïc nhaän thöùc tröïc tieáp. Ñoù laø caûm giaùc. Neáu söï hieän höõu cuûa noù ñöôïc truy nhaän qua caûm giaùc thaáy khoùi thì ñoù laø nhaän thöùc giaùn tieáp baèng suy luaän. Trong caû hai tröôøng hôïp, ñeàu coù moät coát loõi caûm giaùc vaø moät hình aûnh thi thieát. Nhöng trong tröôøng hôïp hieän löôïng, caûm giaùc chieám öu theá thì hình aûnh saéc saûo roõ raøng. Trong tröôøng hôïp tyû löôïng, trí thöùc chieám öu theá thì hình aûnh trôû neân lôø môø hay voâ hình.

Ñaõ bieát khoâng theå phaân bieät hai caùch löôïng bieát treân thöïc teá thì taïi sao caàn phaûi phaân bieät chuùng laøm gì? Phaân bieät baèng caùch naøo? Bôûi vì nhaän thöùc hieän löôïng laø moät thöù nhaän thöùc ñôn thuaàn, khoâng bò chi phoái bôûi taäp tuïc, truyeàn thoáng, vaø tö duïc neân coù thaåm quyeàn toái thöôïng, laø chöùng lyù vöõng chaéc nhaát. Cho neân caàn phaûi phaân caùch vôùi tyû löôïng, moät loái nhaän thöùc baèng trí naêng lieãu bieät, chuû theå luoân luoân ly caùch vôùi ñoái töôïng. Tyû löôïng töï noù khoâng coù thaåm quyeàn. Noù khoâng ñöôïc maâu thuaãn vôùi chöùng lyù hieän löôïng. Tuy nhieân, chính nhôø tyû löôïng maø hieän löôïng ñöôïc phaùt bieåu.

Muoán phaân chia hieän löôïng vaø tyû löôïng thôøi phaûi sieâu vieät moïi kinh nghieäm theá tuïc, vaø giaû thieát söï dò bieät giöõa chuùng laø moät söï dò bieät ngoaøi theá gian, maét traàn khoâng theå thaáy ñöôïc.

Söï khaùc bieät giöõa hieän löôïng vaø tyû löôïng giuùp ta nhaän chaân giôùi haïn cuûa söï hieåu bieát thoâng tuïc. Giôùi haïn ñoù laø ta khoâng theå duøng luaän lyù theá gian ñeå sieâu quaù kinh nghieäm tröïc quan cuûa caûm giaùc. Ta seõ hoûi: "Nhö theá thì laøm sao giaûi thích ñöôïc chuû tröông ñaïi ngaõ ñaïo ñöùc, lyù töôûng giaûi thoaùt, thuyeát y nghieäp luaân hoài, hay yù nghóa Nieát baøn, taát caû caùc vaán ñeà aáy ñeàu sieâu quaù caûm giaùc?" Ñoái vôùi caùc vaán ñeà sieâu quaù caûm giaùc, laäp tröôøng vaø lôøi daïy cuûa ñöùc Phaät raát roõ raøng chính xaùc. Chaúng haïn nhö ñoaïn kinh sau ñaây:

"Naøy caùc tu só! Ñöøng bao giôø chaáp nhaän lôøi daïy cuûa ta chæ vì do loøng toân kính! Haõy ñeå cho caùc baäc coù hoïc phaân tích lôøi daïy cuûa ta nhö theå vaøng ñöôïc coâng nhaän sau khi ñoát, caét, vaø chaø xaùt." [Theo Th. Stcherbatsky, Buddhist Logic, tu só Taây taïng noùi trích ñoaïn naøy trong Kinh Ghana Sutra. Nhieàu taùc giaû khaùc noùi daãn trích töø baøi keä Jnaønasaørasamuccaya, 31].

Trong lôøi phaùt bieåu, ñöùc Phaät muoán aùm chæ ñoát vaøng laø tröïc tieáp kieåm chöùng, töùc laø duøng giaùc quan tröïc quaùn noäi dung cuûa lôøi Phaät daïy. Chaø xaùt laø giaùn tieáp kieåm chöùng, töùc laø duøng suy luaän phaân bieät noäi dung cuûa lôøi Phaät daïy. Cuoái cuøng caét chia thaønh maûnh vuïn laø ñeå thaáy roõ khoâng coù maâu thuaãn naøo trong noäi dung cuûa lôøi Phaät daïy. Theo loái giaûi thích nhö vaäy thôøi coù taát caû ba loaïi söï vaät Phaät noùi ñeán: hieän coù, hieän vaéng, vaø sieâu höõu. Neáu hieän coù, thôøi phaûi tröïc quaùn nhö thöû vaøng baèng caùch ñoát. Neáu söï vaät hieän vaéng vaø neáu coù daáu hieäu gì cuûa noù hieän höõu thôøi phaûi döïa vaøo daáu hieäu maø suy luaän kyõ caøng nhö thöû vaøng baèng caùch chaø xaùt. Trong tröôøng hôïp söï vaät sieâu höõu nhö caùc vaán ñeà sieâu quaù caûm giaùc neâu ra trong caâu hoûi treân thôøi phaûi suy luaän minh ñònh tính chaát phi maâu thuaãn cuûa noù. Ngay caû trong tröôøng hôïp naøy duø coù kinh vaên ñaùng tin caäy ñeà caäp söï vaät sieâu höõu, ta vaãn phaûi suy luaän ñeå nhaän chaân söï vaät nhö thaät chöù nhaát thieát khoâng tin töôûng vaøo kinh vaên.

Noùi toùm laïi, tính phi maâu thuaãn (non-contradiction) laø chöùng lyù toái haäu cuûa thöïc taïi vaø chaân lyù.

Theo hai caùch nhaän thöùc hieän löôïng vaø tyû löôïng, ngoaïi giôùi coù hai dieän. Dieän ñaëc thuø (particular) töông öùng vôùi caûm giaùc vaø dieän phoå quaùt (universal) töông öùng vôùi suy luaän.

Dieän ñaëc thuø goàm toaøn saùt na sinh dieät töùc laø nhöõng chôùp naêng löôïng sinh khôûi (flashes of energy). Caûm giaùc tri nhaän ñoái töôïng ngay ôû saùt na sinh dieät ñaàu tieân cuûa quaù trình nhaän thöùc, saùt na hieän taïi. Trong moät saùt na hieän taïi ñuû caû ba hình thöùc sinh dieät laø sinh, truï, vaø dieät. Heát thaûy söï vaät ñeàu laø nhöõng chuoãi saùt na sinh dieät, töùc thôøi, rieâng bieät. Thöïc taïi toái haäu laø töùc thôøi, laø saùt na sinh dieät hieän taïi.

Dieän phoå quaùt laø phuû ñònh dieän ñaëc thuø vaø ngöôïc laïi. Neáu dieän ñaëc thuø laø thaät (vastu), coù hieäu naêng (samartha), khoâng giaû laäp (nirvikalpaka), khoâng phaùt bieåu ñöôïc, khoâng truyeàn ñaït luaän thuyeát ñöôïc, khoâng sai bieät (abhinna), sieâu phaøm, thöïc taïi toái haäu, voâ hình dung (niraøkaøra), thì ngöôïc laïi, dieän phoå quaùt laø khoâng thaät, voâ hieäu naêng, giaû laäp, khaû ngoân thuyeát, coù theå truyeàn ñaït bieän luaän, sai bieät, phaøm tuïc, thöïc taïi kinh nghieäm thoâng tuïc, coù hình dung.

Thuyeát saùt na sinh dieät thích hôïp vôùi chuû tröông cuûa Phaùp töôùng toâng, "Tam phaùp trieån chuyeån, Nhaân quaû ñoàng thôøi." Tam phaùp ñaây laø chuûng töû, hieän töôïng, töùc caùc phaùp hieän haønh, vaø taân huaân chuûng töû. Trieån laø xoay nöûa chöøng. Chuyeån (parinaøma) theo luaän sö An Hueä (Sthiramati) trong baûn chuù sôù Tam thaäp tuïng (Trimsikaø-bhaøsya) ñöôïc giaûi thích laø:

1. söï bieán chuyeån nhaân dieät quaû sinh do ñoù maø coù söï khaùc bieät, vaø

2. söï bieán chuyeån nhaân dieät quaû sinh cuøng xaûy ra trong moät thôøi gian cuûa saùt na hieän taïi, töùc laø sinh dieät ñoàng thôøi (samakaøla; simultaneous).

Löu yù nhaân quaû ôû ñaây laø kaørana vaø kaørya chöù khoâng phaûi hetu vaø phala.Vôùi kaørana xem nhö laø taùc ñoäng, (chaúng haïn, thaáy, nghe, .. .) vaø kaørya xem nhö keát quaû cuûa söï taùc ñoäng, (caùi bò thaáy, ñöôïc nghe, ...) cho neân môùi coù söï khaùc bieät giöõa taùc ñoäng vôùi keát quaû cuûa taùc ñoäng. Khaùc vôùi hetu vaø phala nhaát ñònh luoân luoân laø nhaân vaø quaû, kaørana vaø kaørya coù theå luùc thì kaørana xem nhö laø "nhaân" vôùi "quaû" laø kaørya, luùc thì kaørya laø "nhaân" vôùi "quaû" laø kaørana. Trong moïi trieån chuyeån, An Hueä phaân bieät nhaân chuyeån (hetu parinaøma) vôùi quaû chuyeån (phala parinaøma). Trong nhaân chuyeån, hieän töôïng, nguyeân laø phala, thôøi baây giôø laø kaørana, vaø chuûng töû, luoân luoân laø hetu, thôøi baây giôø laø kaørya. Nhaân chuyeån coøn goïi laø huaân taäp (vaøsanaø). Trong quaû chuyeån, chuûng töû laø kaørana vaø hieän töôïng laø kaørya. Quaû chuyeån laø söï phaùt hieän hieän töôïng töø chuûng töû thaønh hieän haønh. Nhö vaäy kaørana vaø kaørya coù theå chuyeån töø caùi naøy qua caùi kia vaø ngöôïc laïi. Nhaân chuyeån vaø quaû chuyeån phaùt sinh dò bieät vaø xaûy ra ñoàng thôøi, ñoù laø yù nghóa cuûa caâu "Tam phaùp trieån chuyeån, Nhaân quaû ñoàng thôøi".

Theo thuyeát saùt na sinh dieät, toàn taïi (duration) laø saùt na sinh dieät noái nhau sinh khôûi khoâng coù giaùn ñoaïn, tröông ñoä (extension) laø saùt na sinh dieät sinh khôûi ñoàng thôøi vaø tieáp caän nhau, vaø chuyeån ñoäng (motion) laø saùt na sinh dieät sinh khôûi tieáp caän vaø töông tuïc. Khoâng coù thôøi gian vaø khoâng gian naèm rieâng ngoaøi söï vaät. Trí phaân bieät thöôøng nhìn vaøo söï vaät nhö hieän höõu trong khoâng gian hay qua thôøi gian, caû khoâng gian laãn thôøi gian ñöôïc xem nhö bình chöùa. Söï thaät laø khi taùch khoâng gian vaø thôøi gian ra khoûi söï vaät thôøi chuùng khoâng coù chuùt khaû naêng taùc duïng naøo caû. Coù theå noùi raèng moãi saùt na sinh dieät laø moät haït thôøi gian, moät haït khoâng gian, hay moät caûm tính. Nhöng ñoù laø voïng töôûng, chöù saùt na sinh dieät khoâng coù phaåm tính, khoâng toàn taïi, vaø khoâng theå phaân.

Ngoaøi ra, vôùi ñaëc tính saùt na sinh dieät, moät vaät theå khoâng coù söï chuyeån ñoäng maëc daàu saùt na sinh dieät sinh khôûi töông tuïc baát ñoaïn cho ta caûm töôûng moät vaät theå ñang chuyeån ñoäng, gioáng nhö moät daõy ñeøn laàn löôït chuyeån ngoïn löûa lieân tuïc töø ñeøn naøy ñeán ñeøn keá tieáp cho ta caûm töôûng moät ngoïn löûa ñang di ñoäng. Chuyeån ñoäng coù nghóa laø khôûi leân ôû choã naøy vaø bieán maát ôû choã khaùc. Nhö theá, haïn kyø sinh dieät cuûa noù toái thieåu laø hai saùt na. Moät saùt na khôûi leân maø khoâng bieán maát thì yù nghóa sinh dieät trong saùt na seõ khoâng coù vaø vaät theå khoâng coøn laø ñoái töôïng cuûa caûm giaùc nöõa.

Thöïc ra, khoâng coù thöïc theå di chuyeån maø chæ coù taùc duïng lieân tuïc. Chính ngay vaät theå laø chuyeån ñoäng. Hai saùt na sinh dieät keá tieáp nhau laø hai saùt na sinh dieät khaùc nhau, saùt na sinh dieät naøy bieán maát khoâng lieân heä chuùt naøo vôùi saùt na sinh dieät keá tieáp. Ñieàu naøy ñöôïc chöùng minh baèng caùch khaûo saùt söï rôi cuûa moät vaät theå.

Moïi vaät theå ñeàu goàm boán yeáu toá, ñaát, nöôùc, löûa, vaø gioù, moãi yeáu toá bieåu tröng moät phaåm tính. Ñaát laø tính beàn bæ raén chaéc, nöôùc laø keát hôïp lieân hôïp, löûa laø tính noùng laïnh, vaø gioù laø tính ñoäng hay naëng nheï (laghutva = ìranaøtmaka). Neáu vaät theå khi noùng khi ñoäng, khi ñaëc khi loûng ñoù laø tuøy thuoäc vaøo cöôøng ñoä naêng löôïng vaø ñieàu kieän nhaân duyeân maø yeáu toá naøy hay yeáu toá kia trôû thaønh noåi baät. Döôùi maét moät nhaø khoa hoïc thì boán yeáu toá caên baûn ñoù coù theå xem töông ñöông vôùi nhöõng löïc (forces) hay naêng löôïng töû (quanta of energy). Khi moät vaät theå rôi, taïi moãi ñieåm khoâng gian vaø thôøi gian, toác ñoä cuûa vaät theå thay ñoåi, naêng löôïng töû vaø troïng löôïng cuûa vaät theå cuõng thay ñoåi. Nghóa laø ta coù nhöõng vaät theå khaùc bieät nhau sau moãi saùt na ñang rôi noái ñuoâi nhau chöù khoâng phaûi cuøng moät vaät theå rôi töø ñaàu ñeán cuoái.

Ñöôïc Hueä Vieãn (laõnh ñaïo nhoùm tín ñoà Nieäm Phaät ôû Trung Hoa ñaàu tieân laø Baïch lieân xaõ) hoûi veà leõ sinh dieät trong moät saùt na hieän taïi, hay nhieàu saùt na, Ngaøi La Thaäp traû lôøi: "Phaät daïy thaúng raèng noäi thaân cuûa con ngöôøi thì coù sinh, laõo, beänh, töû, nieäm nieäm khoâng ñình truù; beân ngoaøi thì laù vaøng coû uùa rôi ruïng ñieâu linh cuõng khoâng phaûi haèng thöôøng. Baûn yù Phaät laø khieán con ngöôøi khoâng khôûi leân kieán chaáp thöôøng taïi, nhaèm boû theá phaùp, thöïc haønh chaùnh ñaïo maø thoâi; thöïc söï Phaät khoâng noùi nhaát thôøi hay dò thôøi gì caû. Nhöõng phaân bieät naøy laø do Ca Chieân Dieân ñoù." (Tueä Só. Trieát hoïc veà taùnh Khoâng). Ca Chieân Dieân laø ngöôøi ñaàu tieân gaây döïng heä thoáng Höõu boä.

Coù ngöôøi cho raèng baøn veà giaùo lyù cuûa ñöùc Phaät maø ñem toaùn hoïc vaøo thì quaù ngaây ngoâ. Tröôùc heát xin trích moät chuù thích ñaùng löu yù trong Th. Stcherbatsky. Buddhist logic, I, laëp laïi nhaän xeùt cuûa trieát gia Phaùp noåi tieáng, Henri Louis Bergson, ñöôïc giaûi Nobel vaên chöông naêm 1927, veà söï gioáng nhau giöõa theá giôùi cuûa nhaø toaùn hoïc vaø theá giôùi saùt na sinh dieät cuûa Phaät gia.

"OÂng H. Bergson xaùc ñònh raèng theá giôùi cuûa nhaø toaùn hoïc quaû thaät laø moät theá giôùi töùc thôøi, theá giôùi ñoù cuõng laø ksanika nhö theá giôùi cuûa Phaät gia. OÂng aáy noùi (Cr. Ev., trang 23-24) OÕ "theá giôùi nhaø toaùn hoïc ñöông ñaàu laø moät theá giôùi bieán dieät vaø taùi sinh moãi khoaûnh khaéc, theá giôùi maø Descartes ñaõ nghó ñeán khi noùi veà saùng taïo lieân tuïc". Y Ù nghó ñoù quaû thaät coù tính caùch Phaät giaùo, töôûng nhö laø ñaõ vieát baèng tieáng Phaïn OÕ ye bhaøvaø nirantaram aørabhyanta iti mahaøpandita-sri-Dhekaratena vikalpitaøs, te sarve jyotir-vidyaø-prasiddhaøh pratiksanam utpadyante vinasyante ca. Ñoù laø lôøi cuûa Bergson ñöôïc dòch ra tieáng Phaïn, ñoïc nghe nhö trích daãn töø moät baûn vaên AÁn ñoä. Cuõng ñaùng chuù yù laø moät trong nhöõng chöõ ñoàng nghóa vôùi tö töôûng hay thi thieát laø 'laøm tính' (sankalana). Do ñoù, tö töôûng, aûo töôûng saùng taïo, vaø toaùn hoïc trôû neân lieân heä maät thieát vôùi nhau, samaøkalayet = vikalpayet = utprekseta."

Maët khaùc, cuõng neân nhaéc laïi raèng con soá quan troïng nhaát cuûa toaùn hoïc, soá khoâng, töùc zero chính laø do ngöôøi AÁn ñoä tìm ra. Theâm nöõa, caùc nhaø thieân vaên hoïc AÁn ñoä thôøi xöa ñaõ quan nieäm ñôn vò thôøi gian nhö laø moät haït thôøi gian baát khaû phaân trong ñoù khoâng coù boä phaän naøo lieân heä ñeán thôøi gian tröôùc vaø thôøi gian sau (puørva-apara-bhaøga-vikala). Hoï goïi chuyeån ñoäng cuûa moät vaät theå trong moät thôøi khoaûng laø "chuyeån ñoäng chæ trong thôøi gian ñoù (tat-kaølikì gatih)". Noùi theo thuaät ngöõ toaùn hoïc hieän ñaïi, chuyeån ñoäng aáy laø chuyeån ñoäng töùc thôøi (instantaneous motion) vaø caùi thôøi gian ñoù chính laø vi phaân cuûa kinh ñoä cuûa moät haønh tinh (differential of a planet's longitude). Nhieàu nhaø baùc hoïc ngöôøi Anh ñaõ ñaët vaán ñeà vôùi Haøn laâm vieän Hoaøng gia laø toaùn vi phaân (Differential calculus) chính do ngöôøi AÁn ñoä khaùm phaù ñaàu tieân. (Th. Stcherbatsky. Buddhist logic, I).

Trôû laïi vôùi thuyeát saùt na sinh dieät, caùc luaän sö Phaät giaùo cho raèng tính caùch töùc thôøi cuûa söï hieän höõu, töùc laø saùt na sinh dieät, laø moät söï thaät toái haäu, chöù khoâng phaûi laø moät phöông tieän toaùn hoïc. Trong vuõ truï söï vaät duy nhaát khoâng do voïng töôûng, khoâng do aûo töôûng thaønh laäp laø saùt na sinh dieät, cô sôû cuûa moïi thi thieát. Coù theå duøng khaùi nieäm "ñieåm" trong toaùn hoïc ñeå bieåu tröng saùt na sinh dieät. Ñieåm khoâng coù kích thöôùc trong khoâng gian vaø thôøi gian. Saùt na sinh dieät cuõng theá khoâng toàn taïi vaø khoâng coù tröông ñoä. Nhöng chính xaùc hôn nöõa, saùt na sinh dieät hieän taïi hay töï töôùng coù theå so saùnh vôùi vi phaân cuûa caûm giaùc (The Thing-in-itself has been compared with a "Differential of Sensibility" by S. Maimon. Trong Th. Stcherbatsky. Buddhist logic, I). Gioáng nhö nhaø toaùn hoïc thaønh laäp vaän toác töø vi phaân, taâm cuûa con ngöôøi ví nhö moät nhaø toaùn hoïc töï nhieân, taïo ra söï toàn taïi töø nhöõng saùt na caûm giaùc töông tuïc sinh khôûi. Töôûng cuõng neân bieát raèng khaùi nieäm vi phaân trong toaùn hoïc laø duøng ñeå bieåu töôïng söï di chuyeån tieán ñeán moät giôùi haïn. Thöôøng toaùn hoïc veõ moät ñöôøng thaúng voâ taän ôû hai ñaàu laø ñeå töôïng tröng daõy soá thöïc. Ñaëc tính cuûa noù laø giöõa baát kyø hai soá thöïc naøo cuõng coù moät soá thöïc khaùc. Nhö vaäy, ñöôøng thaúng soá coù theå duøng ñeå hình dung moät chuoãi saùt na sinh dieät töông tuïc, hai saùt na keá tieáp nhau khoâng coù khoaûng caùch, chuùng khaùc nhau vì töông öùng vôùi hai soá khaùc nhau. Ñöôøng thaúng aáy coù theå bieåu töôïng ba thôøi quaù khöù, hieän taïi, vaø vò lai. Baát cöù ñieåm naøo treân ñoù cuõng coù theå choïn laøm goác, duøng bieåu töôïng hieän taïi. Thöôøng thì ñieåm zero, töùc soá khoâng, ñöôïc choïn. Moïi phaân bieät voïng töôûng coù theå bieåu töôïng baèng moät ñieåm treân ñöôøng thaúng soá. Nhö theá, thöïc taïi toái haäu truù taïi ñieåm goác, töùc hieän taïi, ñöôïc xem nhö ñieåm giôùi haïn cuûa moïi voïng töôûng phaân bieät xuaát xöù töø suy luaän.

Theo treân, nhaän thöùc baét nguoàn töø kinh nghieäm giaùc quan vaø yù thöùc. Caùi goïi laø theá giôùi kinh nghieäm chaúng qua chæ thaønh laäp treân quan heä nhaän thöùc giöõa saùu caên vaø saùu caûnh. Trong Phaåm Taát caû, Kinh Töông Öng Boä, Taäp IV. 15, ñöùc Phaät minh ñònh neáu khoâng coù cô quan caûm giaùc thì khoâng theå coù theá giôùi kinh nghieäm.

Vì baét nguoàn töø kinh nghieäm, nhöõng ñieàu ñöôïc nhaän thöùc baèng hieän löôïng hay tyû löôïng töï chuùng khoâng coù tính caùch xaùc thöïc, neân caàn phaûi ñem kieåm chöùng. Theo Phaùp Xöùng, coù ba tieâu chuaån phaûi ñöôïc ñoàng thôøi aùp duïng nhöõng khi phaùn xeùt nhaän thöùc coù ñuùng hay khoâng.

Thöù nhaát, caùc döõ kieän do nhaän thöùc ñuùng mang laïi phaûi keát hôïp chaët cheõ vaø khoâng maâu thuaãn vôùi giaùo lyù cuûa ñöùc Phaät vaø nhöõng döõ kieän ñaõ thu goùp veà tröôùc (avisamvaødakatva). Thöù hai, nhöõng ñieàu hieåu bieát môùi nhaän thöùc theâm sau phaûi coù tính chaát môùi laï (avijnaøtaørtha-prakaøsakatva). Tieâu chuaån naøy giuùp phaùt trieån söï hieåu bieát vaø traùnh khoûi caùi bieát trong voøng luaån quaån vaø thaùi ñoä cöùng raén ñoái vôùi nhöõng kieán thöùc hieän ñaïi. Thöù ba, caùi bieát phaûi coù tính caùch thöïc duïng (vyavahartavyatva). Tieâu chuaãn naøy ñaùp öùng muïc ñích thöïc duïng cuûa taâm lyù luaän Phaät giaùo: Söï caàn phaûi bieát roõ nhöõng hoaït ñoäng taâm lyù moät caùch nhö thaät laø nhaém vaøo muïc ñích dieät tröø phieàn naõo, phaùt huy chaân trí ñeå ñaït ñeán giaûi thoaùt.

Noùi treân laø nhöõng tieâu chuaãn xaùc thöïc chung cho caû hai hình thaùi nhaän thöùc. Rieâng ñoái vôùi hieän löôïng, caàn phaûi theâm moät tieâu chuaãn nöõa veà tính nhö thaät cuûa ñieàu ñöôïc nhaän thöùc. Lyù do: söï hieåu bieát baèng hieän löôïng coù aûnh höôûng ñeán theá giôùi hieän höõu (realm of actuality) coøn söï hieåu bieát baèng tyû löôïng chæ aûnh höôûng ñeán theá giôùi nhö lyù khaû höõu (realm of coherent possibility). Theo tieâu chuaãn ñuùng nhö thaät, caùi gì thaät ñeàu coù khaû naêng tính taùc ñoäng (arthakriyaøsaømarthya). Moät söï theå thaät bao giôø cuõng haøm chöùa tieàm naêng thuùc ñaåy moät haønh ñoäng nôi ta cho ñeán khi ta nhaän bieát roõ noù. Noùi nhö theá coù nghóa laø khi nhaän thöùc ñuùng ta ñaït tôùi moät ñieåm töïa duøng laøm ñieåm phaùt xuaát haønh ñoäng. Ñieåm phaùt xuaát naøy laø cuûa moät thöïc taïi coù taùc duïng (artha-kriyaø-ksamam vastu; efficient reality) vaø haønh ñoäng ñaït tôùi ñieåm phaùt xuaát aáy laø phaùt ñoäng tri giaùc thaønh töïu. Do ñoù phaùt ñoäng tri giaùc thaønh töïu thieát laäp moät söï töông quan giöõa hieäu quaû cuûa nhaän thöùc ñuùng, töùc laø keát quaû maø taùc duïng cuûa söï theå aáy mang ñeán vôùi söï thaät höõu cuûa söï theå. Nhaän thöùc ñuùng laø nhaän thöùc coù khaû naêng ñem laïi keát quaû. Nhöõng ñieàu nhaän thöùc ñuùng ñeàu coù naêng löïc taùc duïng theo luaät nhaân duyeân (artha-kriyaø, causal efficiency). Thí duï: chöùng lyù ñeå bieát moät ñoùa hoa thaät höõu laø khaû naêng ñoùa hoa aáy phaùt ñoäng tri giaùc ñeå trôû thaønh ñoái töôïng cuûa nhaän thöùc ñuùng. Nhaän thöùc ñuùng ñoùa hoa coù nghóa laø ñaït ñeán caùi ñieåm thaät höõu cuûa noù, caùi dieåm cuûa thöïc taïi coù taùc duïng. Töø ñieåm aáy coù theå phaùt hieän nhöõng haønh ñoäng nhö laø ñöùng laëng yeân nhìn ñoùa hoa hay ngaét noù vaø caàm noù trong tay.

AÙp duïng nhöõng tieâu chuaãn treân ta coù theå chöùng nghieäm tính xaùc thöïc baèng phöông phaùp dieãn dòch suy ñònh ñeå tìm xem nhöõng ñieàu nhaän thöùc coù phuø hôïp vôùi kinh nghieäm hay khoâng. Nhaän thöùc ñuùng laø nhaän thöùc khoâng bò kinh nghieäm phaûn chöùng gaây maâu thuaãn phi lyù. Chaúng haïn, neáu coù moät ngöôøi noùi leân söï thaät vaø veà sau neáu kinh nghieäm luoân luoân cho thaáy chaúng bao giôø coù ñieàu gì xaûy ra traùi ngöôïc vôùi lôøi ngöôøi aáy noùi, thì ngöôøi aáy coù theå ñöôïc xem nhö laø nguoàn goác cuûa nhaän thöùc ñuùng hay noùi caùch khaùc, ngöôøi aáy laø chaùnh tri kieán. Khoa hoïc cuõng quan nieäm nhaän thöùc ñuùng theo kieåu aáy. Moïi nhaän thöùc khoâng vaáp phaûi maâu thuaãn khi dieãn dòch suy ñònh ñeàu laø nhaän thöùc ñuùng.

Ñònh nghóa nhaän thöùc ñuùng moät caùch thieát thöïc nhö vaäy cho thaáy nhaän thöùc ñuùng khoâng phaûi laø söï nhaän thöùc moät Tuyeät ñoái, maø laø söï bieát roõ nguoàn goác, chaân töôùng, vaø taùc duïng cuûa caûm giaùc hay tri giaùc trong sinh hoaït thöôøng ngaøy. Haèng ngaøy ngöôøi phaøm tuïc nhaän thöùc nhôø vaøo giaùc quan hay baèng suy luaän. Hoï tin raèng coù moät söï lieân heä giöõa giaùc quan vaø ñoái töôïng nhaän thöùc. Hoaëc nhieàu luùc hoï chæ thaáy daáu hieäu cuûa moät söï vaät quen bieát hieän ñang naèm ngoaøi taàm giaùc quan cuûa hoï. Tuy theá, vì tin raèng daáu hieäu ñoù lieân heä vôùi söï vaät quen bieát maø hoï hieän khoâng thaáy, cho neân hoï suy luaän ñeå bieát roõ söï vaät töông öùng vôùi daáu hieäu hoï thaáy. Chaúng haïn khi thaáy khoùi ôû ñaàu nuùi, hoï suy luaän raèng ôû ñoù coù löûa. Nhôø vaäy, hoï döïa vaøo ñieàu ñang thaáy ñeå tìm bieát caùi khoâng theå thaáy. Tuy nhieân, hoï cuõng caàn ñeán kinh nghieäm thaáy ngoïn löûa ñang boác khoùi trong beáp ñeå chöùng lyù cho suy luaän.

Theo chuû tröông cuûa Phaùp Xöùng, baát cöù vaät theå naøo trôû thaønh ñoái töôïng cuûa nhaän thöùc ñuùng ñeàu coù khaû naêng taùc duïng theo luaät nhaân duyeân (causally efficient) vaø ñeàu ñöôïc xem laø thaät. Bôûi vaäy phöông phaùp thích öùng nhaát ñeå chöùng nghieäm tính xaùc thöïc laø tìm xem nhöõng ñieàu ñöôïc nhaän thöùc coù hay khoâng coù taùc duïng nhaân duyeân. Thí duï: Löûa naøo ñoát chaùy vaø naáu aên ñöôïc laø löûa thaät. Moãi khi hieän höõu, löûa ñoù coù taùc duïng vaät lyù vaø hieån thò choùi saùng daãu ôû taän moät nôi xa maø maét coøn nhìn thaáy ñöôïc. Löûa khoâng coù maët, do trí töôûng töôïng maø coù, khoâng ñoát chaùy, khoâng naáu aên ñöôïc, vaø khoâng toûa ra aùnh saùng laø löûa khoâng thaät.

Hieän taïi, "caùi baây giôø (the now)", "caùi ôû ñaây (here)", "caùi naøy (the this)" ñeàu thaät. Moïi ñieàu gì thuoäc quaù khöù, töông lai ñeàu khoâng thaät. Moïi khaùi nieäm, töôûng töôïng, vaéng maët, phoå quaùt, toång töôùng, ñeàu khoâng thaät. Moïi quan heä phaùp taéc ñeàu khoâng thaät neáu ñöôïc tri nhaän rieâng bieät vôùi nhöõng söï vaät lieân heä. Thöïc taïi toái haäu (ultimate reality) laø khoâng gì khaùc ngoaøi saùt na hieän taïi cuûa taùc duïng nhaân duyeân.

Ñeå giuùp hieåu roõ nhaän thöùc luaän Phaät giaùo, töôûng cuõng neân noùi ñeán nhaän thöùc luaän vaø phöông phaùp bieän chöùng kyø laï cuûa phaùi Kyø Na (Jainism). Treân ñaïi theå, giaùo lyù Kyø Na thieân veà trí tueä hôn laø veà söï thôø phöôïng, vì theá giaùo lyù Kyø Na gaàn vôùi giaùo lyù cuûa nhaø Phaät. Nhöng veà phöông dieän nhaän thöùc vaø luaän lyù thì phaùi naøy coù chuû tröông hoaøn toaøn khaùc bieät. Theo phaùi naøy, coù hai hình thaùi nhaän thöùc: nhaän thöùc söï vaät nhö thaät (pramaøna; knowledge of the thing as it is in itself) vaø nhaän thöùc söï vaät qua quan heä (naya; knowledge of a thing in its relation). Nhaän thöùc söï vaät qua quan heä coù theå noùi laø söï tri nhaän baát cöù moät hieän töôùng naøo trong voâ soá hieän töôùng cuûa söï vaät. Trong tröôøng hôïp naøy, tính xaùc thöïc cuûa nhaän thöùc coù tính chaát töông ñoái, tuøy thuoäc hình thaùi nhaän thöùc cuûa moãi caù theå rieâng bieät. Do ñoù, hình thaùi nhaän thöùc qua quan heä ñöôïc xem nhö bao goàm heát thaûy moïi thaåm ñònh cuûa heát thaûy moïi quan ñieåm caù theå rieâng bieät. Nhö vaäy, tính chaát coá höõu cuûa moãi söï vaät laø höõu theå, maø cuõng laø voâ theå. Thuoäc tính naøo cuûa söï vaät cuõng moät phaàn thöïc, moät phaàn khoâng thöïc. Phaùi naøy ñem chuyeän con voi vôùi saùu ngöôøi muø ra laøm thí duï ñeå giaûi thích quan ñieåm thuyeát nhaän thöùc töông ñoái cuûa hoï. Moãi moät ngöôøi muø noùi ñuùng ñieàu hoï sôø bieát, laàm laãn moät phaàn con voi vôùi toaøn theå con voi. Moïi chuyeän ôû theá gian naøy cuõng ñeàu coù tính caùch töông ñoái nhö vaäy. Thöïc taïi laø moät phöùc theå voâ bieân bao dung heát thaûy moïi quan ñieåm töông ñoàng vaø töông ñaõi. Vì theá thöïc taïi laø höõu laø voâ, laø ñaëc thuø laø phoå quaùt, laø thöôøng laø ñoaïn, laø ñoàng laø dò. Toùm laïi, khi xaùc nhaän moät ñieàu gì laø ñuùng hay sai thôøi phaûi noùi roõ theâm laø ñaõ nhaän thöùc theo hình thaùi naøo.

Khaùc haún vôùi phaùi Kyø Na, Traàn Na chuû tröông laø chæ coù hai caùch löôïng bieát söï vaät hoaøn toaøn khaùc bieät vaø khoâng xen laãn nhau: hieän löôïng vaø tyû löôïng. Ñoái töôïng nhaän thöùc coù hai thöù. Töï töôùng, coát loõi nhö thaät, do hieän löôïng töùc caûm giaùc ñôn thuaàn nhaän bieát vaø toång töôùng, quan heä danh tính vaø thuoäc tính cuûa söï theå do tyû löôïng töùc phaân bieät so saùnh maø suy bieát. Treân böôùc ñöôøng tu hoïc vôùi muïc ñích töï ngoä vaø ngoä tha, caû hieän löôïng trí laãn tyû löôïng trí ñeàu caàn duøng ñeå hieåu bieát roõ söï lyù, hieåu bieát roõ nguyeân nhaân keát quaû, vaø hieåu bieát roõ caùch duøng ngoân ngöõ cuøng pheùp taéc lyù luaän haàu chia xeû söï hieåu bieát vôùi keû khaùc.