Ngöôøi Cö Só          [ Trôû Veà ]          [Home Page]

---

 
Nhaân Minh luaän

Hoàng Döông

---

Löôïng ñoaùn: Nhaän thöùc thöïc taïi

Söï toång hôïp baéc caàu noái keát töï töôùng vôùi toång töôùng, khaû naêng tính taùc duïng vôùi suy luaän phaùn ñoaùn goïi laø löôïng ñoaùn (Judgment). Moïi nhaän thöùc thöïc taïi ñeàu coù taùc duïng laø thi thieát khaùi nieäm ñeå giaûi thích caûm giaùc ñôn thuaàn. Roát cuoäc, nhaän thöùc thöïc taïi toùm thu laïi chaúng qua chæ laø löôïng ñoaùn. Coù hai caùch löôïng ñoaùn. Moät laø töôûng ñoaùn (ekatva-adhyavasaøya; perceptual judgment), söï quyeát ñònh ñoàng nhaát moät khaùi nieäm vôùi caûm giaùc ñôn thuaàn töùc thöïc taïi ñieåm. Hai laø töï löôïng ñoaùn (svaørthaønumaøna; inferential judgment), söï keát noái quy hôïp hai khaùi nieäm veà vôùi thöïc taïi ñieåm.

Töôûng ñoaùn: Caùi naøy laø caùi aáy

Hieän löôïng coù taùc duïng laø caûm tri söï coù maët cuûa moät vaät theå trong taàm nhaän thöùc. Töï töôùng, töùc vaät töï thaân (Thing-in-Itself), ñoái töôïng cuûa hieän löôïng, chæ coù taùc duïng trong saùt na hieän taïi, cho neân coøn goïi laø thöïc taïi ñieåm (point-instant of reality), khoâng theå hình dung vaø naém baét baèng tri thöùc thöôøng nghieäm ñöôïc. Noùi theo Duy thöùc thì thöïc taïi ñieåm coù theå xem nhö laø höõu chaát taùnh caûnh, hieän töôùng cuûa caùc phaùp caên cöù treân tinh theå cuûa thöùc (voâ chaát taùnh caûnh). Phaùp Xöùng cho bieát coù theå duøng phöông phaùp noäi quan (pratyaksena = sva-samviditena; introspection) ñeå theå nghieäm caûm giaùc ñôn thuaàn vaø hieän quaùn thöïc taïi ñieåm. Tieáp ngay sau saùt na tri giaùc hieän taïi laø saùt na taùc yù (manasi-kaøra). Treân phöông dieän nhaän thöùc, saùt na taùc yù vaãn coøn coù tính caùch baát khaû tö nghì vaø baát khaû thuyeát. Nhöng saùt na taùc yù laø ñieåm khôûi ñaàu cuûa phaân bieät. Trí giaùc phaân bieät sinh khôûi ñuùng vaøo luùc tröïc giaùc hoaøn taát nhieäm vuï caûm nhaän ñoái töôïng. Vaøo thôøi ñieåm baét ñaàu phaân bieät naøy, thöïc taïi ñieåm, töùc töï töôùng, phaân ngay laøm ñoâi. Moät beân laø chuû theå caûm thoï vaø beân kia laø aûnh töôïng cuûa töï töôùng, ñoái töôïng vaø nguyeân nhaân cuûa söï caûm thoï. Nhöõng gì caûm thoï seõ laøm duyeân cho yù chí haønh ñoäng (cetanaø; tö) sinh khôûi vaø ñoái töôïng nhaän thöùc trôû neân coù tính caùch ñaùng öa thích hay khoâng ñaùng öa thích. Do taùc duïng toång hôïp cuûa taàm (vitarka; söï quan saùt thoâ) vaø töù (vicaøra; söï quan saùt teá), tueä hieän khôûi [tueä ñaây laø taâm sôû bieät caûnh tueä, coù nghóa söï ñoan chaéc, söï cho raèng mình bieát, chôù khoâng phaûi laø tueä cuûa trí tueä giaûi thoaùt], voïng töôûng phaân bieät, toâ ñieåm aûnh töôïng thaønh khaùi nieäm, vaø ñònh danh cho khaùi nieäm vöøa ñöôïc thi thieát. Ngay sau ñoù, töôûng ñoaùn ñoàng nhaát khaùi nieäm vôùi thöïc taïi ñieåm theo moâ daïng cuûa caâu noùi: "Ñaây laø con boø". Chöõ "Ñaây" chæ vaøo töï töôùng, thöïc taïi ñieåm maø tri thöùc thöôøng nghieäm khoâng theå hình dung vaø naém baét. Töø ngöõ "con boø" chæ vaøo toång töôùng, moät khaùi nieäm coù teân goïi, ñöôïc töôûng ñoaùn ñoàng nhaát vôùi thöïc taïi ñieåm. Töôûng ñoaùn laø moät quyeát ñònh toång hôïp thoáng nhaát hai phaàn khaùc bieät, ñöa ñeán daïng thöùc "caùi naøy laø caùi aáy" (tad eva idam; this is that). Caùi naøy laø ñôn thuaàn, ñaëc thuø, khoâng noùi leân ñöôïc. Caùi aáy laø voïng töôûng ña thuø, toång quaùt, phaùt bieåu deã daøng.

Töôûng ñoaùn: Nhòp caàu nhaän thöùc"x = a"

Duøng kyù hieäu toaùn hoïc, chöõ x bieåu tröng thöïc taïi ñieåm xem nhö moät aån soá, chöõ a thay theá khaùi nieäm xaây döïng baèng voïng töôûng phaân bieät döïa treân aûnh töôïng cuûa thöïc taïi ñieåm, vaø ñoàng nhaát thöùc (identity):x = a moâ taû söï ñoàng nhaát giöõa hai söï theå hoaøn toaøn dò bieät laø thöïc taïi ñieåm ñaëc thuø vaø khaùi nieäm toång quaùt. Neáu giaûi thích ñoàng nhaát thöùc nhö laø moät meänh ñeà (proposition), thôøi veá ñaàu x goïilaø chuû töø (the subject) bieåu tröng thöïc taïi ñieåm töùc vaät töï thaân vaø veá sau a goïi laø thuoäc töø (the predicate) bieåu tröng thuoäc tính cuûa vaät töï thaân. Thoâng thöôøng khi thöïc hieän moät löôïng ñoaùn, chæ coù thuoäc tính laø ñöôïc ñaët teân, coøn vaät töï thaân vì khoâng ñònh tính ñöôïc neân khoûi caàn nhaéc ñeán trong ngoân thuyeát. Chuû töø coù theå phaùt bieåu baèng moät ñieäu boä hay baèng moät ñaïi danh töø (pronoun). Caùch löôïng ñoaùn nhö vaäy coù theå ñaõ phaùt sinh töø thôøi tö töôûng nhaân loaïi môùi baét ñaàu phaùt trieån. Haõy nhìn moät ñöùa beù töôûng ñoaùn khi nhaän ra moät con thuù trong saùch. Noù chæ vaøo hình vaø noùi teân con thuù ñoù. Ñieäu boä chæ tay vaøo hình chính laø ñeå phaùt bieåu vaät töï thaân cuûa con thuù. Noùi teân con thuù chính laø moâ taû khaùi nieäm veà con thuù aáy. Noùi toùm laïi, taát caû moïi löôïng ñoaùn ñeàu laø söï keát noái moät phaàn töû khoâng theå ñònh danh vôùi moät khaùi nieäm coù teân ñaët.

Xeùt rieâng töøng veá, x rieâng, a rieâng, thôøi chaû coù veá naøo ñem ñeán söï hieåu bieát roõ raøng veà vaät theå caû. Nhöng toång hôïp chuùng laïi thôøi coù söï nhaän thöùc thöïc söï. Thí duï khi nhìn moät con boø tröôùc maét, tröôùc heát con boø aáy coù caù theå dò bieät so vôùi nhöõng con boø khaùc. Chaúng haïn nhö noù ñang ôû vaøo moät vò trí ñaëc bieät trong thôøi gian vaø khoâng gian vôùi thaân töôùng ñaëc thuø khaùc vôùi nhöõng con boø ñaõ thaáy tröôùc ñaây. Tuy vaäy, con boø aáy cuõng coù coïng töôùng chung cho loaøi boø ñeå cho thaáy bieát ngay noù laø moät con boø nhö nhöõng con boø khaùc.

Phía tröïc giaùc x cho ta nhìn thaáy vaät theå coù khaû naêng taùc quaû (artha-kriyaø-sakti), dò bieät caù tính (asadrsa; specific, individual), khoâng theå baøy toû baèng ngoân ngöõ (sabdasyaøvisaya), vaø coù theå thaáy bieát maø khoâng caàn ñeán ngoân ngöõ hay khaùi nieäm. Phía khaùi nieäm a cho ta thaáy bieát ñaëc tính cuûa vaät theå laø coïng töôùng (saømaønya-laksana; generality) chung cho vaø ñoàng thôøi hieän höõu nôi moïi caù theå ñoàng loaïi, khoâng coù vò trí nhaát ñònh trong thôøi gian vaø khoâng gian, caàn ñeán töôûng töôïng, ngoân ngöõ, hay luaän lyù ñeå phoâ baøy vaø mieâu taû.

Toùm laïi, töôûng ñoaùn coù theå xem nhö laø söï quy chieáu moät khaùi nieäm veà vôùi vaät töï thaân lieân heä, ñem moät söï theå coù theå phaùt bieåu thaønh lôøi qui hôïp veà vôùi moät söï theå khoâng theå baøy toû baèng ngoân ngöõ.

Töï löôïng ñoaùn: Bieát caùi khoâng thaáy nhôø caùi thaáy

Töï löôïng ñoaùn laø toång hôïp keát lieân caûm giaùc vôùihaikhaùi nieäm, theo daïng "ñaây laø khoùi do löûa sinh ra" hay "ÔÛ ñoù coù löûa, bôûi vì coù khoùi". Trong tröôøng hôïp naøy, "ñaây laø khoùi" laø moät töôûng ñoaùn. Löûa khoâng ñöôïc nhìn thaáy. Nhöng cöù baûo raèng "ÔÛ ñoù coù löûa", thôøi chính do löôïng ñoaùn baèng tyû löôïng. Bieát ñöôïc coù löûa laø nhôø giaùn tieáp nhaän thöùc qua trung gian 'khoùi', moät bieåu töôùng cuûa 'löûa'. Vaät tuy khoâng thaáy nhöng bieåu töôùng cuûa noù thôøi thaáy ñöôïc, vaø bieåu töôùng naøy ngay chính noù cuõng laø bieåu töôùng cuûa moät thöïc taïi ñieåm. 'Khoùi' vaø 'löûa' töông quan lieân heä theo luaät nhaân quaû (tadutpatti; Principle of Causality; Non-identity of the underlying reality).
 

Moät thí duï khaùc veà töï löôïng ñoaùn: "Taïi ñaây coù caây, bôûi vì coù nhieàu simsapaøs" hay "Caùi naøy laø caây, bôûi vì noù laø simsapaø". Hai khaùi nieäm 'caây' vaø 'simsapaø' chæ khaùc nhau treân phöông dieän luaän lyù. Chuùng cuøng quy hôïp veà chung moät thöïc taïi ñieåm, bieåu hieän qua caùc töø ngöõ 'Taïi ñaây', 'Caùi naøy'. Ñoù laø söï töông quan lieân heä theo luaät ñoàng quy nhaát (taødaøtmya; Principle of Identity). Ñoàng quy nhaát coù nghóa laø caû hai khaùi nieäm 'caây' vaø 'simsapaø' ñeàu quy hôïp veà cuøng chung moät thöïc taïi ñieåm, chung moät caên baûn höõu phaùp (dharmì; substratum) [Höõu phaùp laø chæ vaät töï thaân, coøn goïi laø töï taùnh, töï theå cuûa söï vaät]
 

ÔÛ ñaây maáy chöõ 'Principle of Identity' ñöôïc dòch laø luaät ñoàng quy nhaát thay vì luaät ñoàng nhaát. Lyù do laø ñeå traùnh hieåu laàm vôùi luaät ñoàng nhaát aùp duïng trong Tam ñoaïn luaän, theo ñoù moãi söï vaät, hieän töôïng luoân luoân ñoàng nhaát vôùi chính noù, A laø A, B laø B. Cuõng neân nhaéc laïi raèng theo Phaät giaùo, cuøng moät caây simsapaø maø ôû vaøo hai thôøi ñieåm khaùc nhau thôøi ñöôïc xem nhö laø hai vaät theå hoaøn toaøn khaùc bieät, tuy caû hai ñöôïc bieåu töôïng baèng moät khaùi nieäm chung laø simsapaø. Hai saùt na sinh dieät cuûa simsapaø töông quan lieân heä theo luaät nhaân quaû, gioáng nhö tröôøng hôïp 'khoùi' vaø 'löûa'.
 

Töôûng ñoaùn laø nhaän thöùc thöïc taïi dieåm x qua trung gian bieåu töôùng cuûa noù laø khaùi nieäm a. Töï löôïng ñoaùn laø nhaän thöùc thöïc taïi ñieåm x qua trung gian caëp bieåu töôùng a vaø b. Caëp khaùi nieäm a vaø b töông quan lieân heä hoaëc nhö nhaân vôùi quaû hoaëc do luaät ñoàng quy nhaát. Vì chuû töø x khoâng theå ñònh tính ñöôïc neân khi phaùt bieåu, khoûi caàn nhaéc ñeán. Tuy vaät töï thaân x khoâng ñöôïc noùi ñeán maø ngöôøi ta vaãn hieåu laø noù hieän höõu nhö caên baûn höõu phaùp (substratum) cuûa hai phaùp a vaø b [phaùp laø chæ thuoäc tính cuûa vaät töï thaân]. Do ñoù, moâ daïng cuûa töï löôïng ñoaùn töôûng chöøng nhö chæ coøn coù hai khaùi nieäm maø thoâi, khaùi nieäm naøy duøng laøm chöùng cöù ñeå ñoaùn ñònh khaùi nieäm kia.

Töï löôïng ñoaùn: Suy töôûng nghóa ñeå phaùt bieåu theå

Tuy nhieân ngoïn löûa maø söï hieän höõu ñöôïc suy ñoaùn vaãn coù tính dò bieät ñaëc thuø gioáng nhö ngoïn löûa nhaän bieát tröïc tieáp baèng maét. Ta khoâng theå nhaän ra moät ngoïn löûa ñaëc thuø neáu ta khoâng bieát ñeán nhöõng phaåm tính coïng höõu cuûa ngoïn löûa ñoái töôïng vaø ñoàng thôøi cuûa taát caû caùc ngoïn löûa khaùc treân theá giôùi. Cuõng theá, ta khoâng theå bieát ñöôïc ngoïn löûa ta suy ñoaùn laø moät hieän thöïc,neáu ta khoâng quy hôïp ngoïn löûa aáy baèng trí töôûng töôïng veà vôùi moät thöïc taïi ñieåm.

 
Nhö vaäy, töï löôïng ñoaùn laø quy hôïp ngoïn löûa töôûng töôïng veà vôùi moät thöïc taïi ñieåm, chaúng khaùc naøo töôûng ñoaùn nhaän bieát moät thöïc taïi ñieåm nhôø vaøo thi thieát khaùi nieäm. Baèng caûm giaùc, nhaän thöùc naém baét caùi ñaëc thuø vaø thi thieát khaùi nieäm. Baèng suy luaän, nhaän thöùc naém baét khaùi nieäm vaø thi thieát caùi ñaëc thuø. Töôûng ñoaùn vaø töï löôïng ñoaùn chæ khaùc bieät nhau chöøng ñoù. Töïu trung hai caùch löôïng ñoaùn aáy bieåu hieän söï toång hôïp caûm giaùc vôùi tröø caûm giaùc (sensation and non-sensation), thi thieát khaùi nieäm vôùi tröø thi thieát khaùi nieäm (conception and non-conception), voïng töôûng vôùi tröø voïng töôûng (imagination and non-imagination). Noùi caùch khaùc, löôïng quaû nhaän thöùc, töùc söï vaät bò thaáy bieát, bao goàm hai maët: maët theå, töùc laø töï theå cuûa söï vaät tröïc nhaän baèng caûm giaùc vaø maët nghóa, töùc laø nghóa lyù, tính caùch cuûa söï vaät do suy luaän voïng ñoaùn. Theå coøn goïi laø töï taùnh, höõu phaùp, vaø sôû bieät (bò phaân bieät). Ñoái öùng vôùi ba teân aáy cuûa theå, nghóa coù ba teân khaùc laø: sai bieät, phaùp, vaø naêng bieät (naêng löïc phaân bieät). Khi caû theå vaø nghóa goïi chung thôøi löôïng quaû nhaän thöùc coù töï taùnh vaø sai bieät, höõu phaùp vaø phaùp, sôû bieät vaø naêng bieät.

Do ñoù, töï löôïng ñoaùn khoâng phaûi laø moät pheùp dieãn dòch maø laø moät phöông caùch nhaän thöùc thöïc taïi baét nguoàn töø söï kieän laø thöïc taïi coù bieåu töôùng. Caùi ñích nhaém suy ñoaùn laø moät ñieåm cuûa thöïc taïi vôùi bieåu töôùng cuûa noù. Thí duï, moät traùi nuùi vôùi ngoïn löûa khoâng thaáy, maø suy ñoaùn löûa coù ôû ñoù. Ngoïn löûa naøy laø bieåu töôùng cuûa moät thöïc taïi ñieåm.Noù khoâng phaûi laø caùi ñích cuûa söï suy ñoaùn. Caùi ñích suy ñoaùn laø thöïc taïi ñieåm maø bieåu töôùng laø ngoïn löûa khoâng thaáy. Vaäy qua taùc duïng nhaân quaû cuûa hai khaùi nieäm, 'coù khoùi thôøi coù löûa', töï löôïng ñoaùn ñem söï theå coù theå phaùt bieåu thaønh lôøi qui hôïp veà vôùi moät söï theå baát khaû ngoân thuyeát.
 

Trong tröôøng hôïp "Taïi ñaây coù caây, bôûi vì coù simsapaøs", caùi ñích suy ñoaùn laø thöïc taïi ñieåm, caên baûn höõu phaùp chung cuûa hai khaùi nieäm 'simsapaø' vaø 'caây'. AÙp duïng luaät ñoàng quy nhaát vaøo hai khaùi nieäm aáy, töï löôïng ñoaùn toång hôïp noái keát hai khaùi nieäm ñeå ñi ñeán söï nhaän thöùc thöïc taïi. Trong tröôøng hôïp naøy, töï löôïng ñoaùn cuõng ñem söï theå coù theå phaùt bieåu thaønh lôøi qui hôïp veà vôùi moät söï theå baát khaû ngoân thuyeát.

Neáu thu goïn phaïm vi cuûa tö duy laïi chæ goàm toaøn löôïng ñoaùn, thôøi nhaän thöùc coù theå xem nhö coù ñaëc tính laø keát hôïp phaàn töû duøng lôøi phaùt bieåu ñöôïc vôùi moät phaàn töû baát khaû thuyeát. Hoaëc coù theå xem nhaän thöùc nhö laø söï quy chieáu moät hay hai khaùi nieäm veà vôùi vaät töï thaân lieân heä. Rieâng veà töï löôïng ñoaùn, hai khaùi nieäm lieân heä caàn phaûi töông quan töông lieân vôùi nhau hoaëc do luaät nhaân quaû, hoaëc do luaät ñoàng quy nhaát.Nhö vaäy, moïi löôïng ñoaùn, hay nhaän thöùc, ñeàu laø voïng töôûng quy hôïp veà vôùi thöïc taïi. Thuaàn voïng töôûng laø hoaøn toaøn töôûng töôïng maø khoâng coù thöïc taïi. Thuaàn thöïc taïi laø thöïc taïi maø khoâng coù phaân bieät voïng töôûng. Nhaän thöùc laø voïng töôûng quy chieáu veà vôùi thöïc taïi khaùch quan. Nhö vaäy, nhaän thöùc luoân luoân ñem söï theå coù theå phaùt bieåu thaønh lôøi qui hôïp veà vôùi moät söï theå baát khaû ngoân thuyeát.

Ba ngoân töø löôïng ñoaùn

Thöù nhaát laø chuû töø (paksa; logical Subject). Chuû töø coù theå laø vaät töï thaân hay laø moät phaåm tính.

Neáu chuû töø laø vaät töï thaân thôøi chuû töø luoân luoân laø moät thöïc taïi ñieåm, khoâng coù teân ñeå goïi, maø chæ coù theå duøng nhöõng töø nhö "ñaây", "caùi naøy", "caùi aáy", thay theá ñeå tieän duïng khi phaùt bieåu. Moïi thi thieát voïng töôûng phaân bieät ñeàu thaønh laäp treân caên baûn vaät töï thaân.

Neáu chuû töø laø moät phaåm tính, thôøi ñoù laø moät khaùi nieäm suy töø vaät töï thaân, duøng laøm caên baûn höõu phaùp cho söï löôïng ñoaùn keá tieáp. Nhö theá, phaåm tính chuû töø hieän thaân nhö moät vaät theå ñeå thay theá vaät töï thaân. Thí duï: Trong meänh ñeà "ÔÛ ñaây coù löûa, bôûi vì ôû ñaây coù khoùi", chuû töø "ÔÛ ñaây" bieåu töôïng vaät töï thaân. Trong meänh ñeà "Nuùi coù löûa, bôûi vì nuùi coù khoùi", chuû töø "Nuùi" laø khaùi nieäm suy töø vaät töï thaân. Noù coøn laø caên baûn höõu phaùp cuûa 'khoùi' vaø 'löûa'. Trong tröôøng hôïp naøy, chuû töø laø moät phöùc theå, bao goàm moät ñòa ñieåm ñaëc bieät hieän thaáy vaø moät phaàn khoâng thaáy phaûi suy ñoaùn môùi thaáy. Phaàn phaûi suy ñoaùn naøy laø thöïc taïi ñieåm coù bieåu töôùng laø löûa.

Vaät töï thaân khoâng bao giôø giöõ vai troø thuoäc tính cuûa baát cöù moät vaät theå naøo khaùc.

Thöù hai laø thuoäc töø (saødhya; logical Predicate). Noù bieåu tröng phaåm tính, thuoäc tính cuûa chuû töø nhôø suy luaän maø bieát. Tuy ñöôïc phaùt bieåu baèng moät danh töø nhö "löûa" (fire), nhöng ñoù laø "phaåm tính löûa" (fireness) cuûa chuû töø "ôû ñaây". Chaúng haïn, meänh ñeà "baát cöù choã naøo coù khoùi, thôøi choã aáy coù löûa" coù theå phaùt bieåu moät caùch chính xaùc hôn laø "baát cöù choã naøo coù phaåm tính khoùi (smokeness), thôøi choã aáy coù phaåm tính löûa (fireness)".

Thöôøng khi toå chöùc luaän thöùc, ngöôøi laäp luaän keát hôïp chuû töø vôùi thuoäc töø ñeå laäp toân, nghóa laø ñeå neâu leân toân chæ, meänh ñeà, hay chuû tröông cuûa mình. Meänh ñeà toân goàm coù hai phaàn. Phaàn tröôùc chuû töø goïi laø tieàn traàn höõu phaùp, phaàn sau thuoäc töø goïi laø haäu traàn phaùp. Caû tieàn traàn laãn haäu traàn ñeàu goïi laø toân y, nghóa laø taøi lieäu, yeáu toá ñeå y cöù vaøo ñoù maø toå chöùc meänh ñeà toân. Khi keát hôïp tieàn traàn vôùi haäu traàn laïi vôùi nhau thôøi meänh ñeà thoáng nhaát goïi laø toân theå. Toân theå laø meänh ñeà ñöôïc thaønh laäp (toân sôû laäp), laø chuû tröông ñöa ra ñeå thuyeát phuïc ñoái phöông coâng nhaän.

Thöù ba laø lyù do hay nhaân (hetu; reason) duøng chöùng minh thaønh laäp toân sôû laäp. Nhaân ñöôïc phaùt bieåu trong moät meänh ñeà theo daïng thöùc "Chuû töø = Thuoäc töø, bôûi vì Nhaân". Thí duï: "ÔÛ ñaây coù löûa, bôûi vì coù khoùi", "Taïi ñaây coù caây, bôûi vì coù simsapaøs". Thoâng thöôøng vì khoâng caàn phaûi noùi ñeán chuû töø cho neân trong tyû löôïng chæ coøn laïi hai ngoân töø laø nhaân vaø thuoäc töø: "Simsapaø laø moät caây", "söï coù khoùi coù nghóa laø söï coù löûa", hay "khoùi laø do löûa sinh ra".

Ngoaøi ra, söï thaønh laäp toân sôû laäp laø do quy naïp töø nhöõng söï traïng rieâng nhôø kinh nghieäm baûn thaân thu thaäp. Moãi söï traïng rieâng laø moät ví duï cuûa toân sôû laäp. Bôûi vaäy ñeå laøm taêng giaù trò cuûa luaän chöùng, nhaân phaûi ñeøo theo duï, töùc nhöõng ví duï thích hôïp. Moãi ví duï chaúng nhöõng laø moät tröôøng hôïp rieâng cuûa toân sôû laäp maø coøn bao haøm trong noù tính caùch cuûa nhaân. Nhaân vaø duï laø naêng laäp, nghóa laø ñoäng löïc, nguyeân lieäu, lyù leõ ñeå thaønh laäp chuû tröông toân sôû laäp (bò thaønh laäp). Thí duï: "ÔÛ ñaây coù löûa, bôûi vì coù khoùi. Ví nhö trong beáp", "Taïi ñaây coù caây, bôûi vì coù simsapaøs. Ví nhö baïch maõ laø moät con ngöïa".

Caû hai caùch löôïng ñoaùn, töôûng ñoaùn vaø töï löôïng ñoaùn, ñeàu quy hôïp khaùi nieäm veà vôùi vaät töï thaân. Tuy vaäy, töï löôïng ñoaùn khaùc bieät vôùi töôûng ñoaùn vì töï löôïng ñoaùn coù chöùa moät lyù do ñeå giaûi thích söï quy hôïp veà vôùi vaät töï thaân. Thí duï: Khi toång hôïp keát lieân moät thöïc taïi ñieåm vôùi hình aûnh cuûa moät ngoïn löûa khoâng nhìn thaáy, thôøi phaûi giaûi thích lyù do taïi sao thöïc hieän moät söï quy hôïp nhö vaäy. Lyù do laø vì thaáy khoùi. Khoùi laø söï töôùng beân ngoaøi cuûa söï coù löûa, bôûi vaäy keát luaän coù lyù do chaùnh ñaùng.

Ba töôùng cuûa Nhaân: ñieàu kieän caàn ñeå chôn tyû löôïng

Nhaân chôn naêng laäp phaûi hoäi ñuû ba töôùng (triruøpatva), töùc ba moái lieân keát:
 

- moät, nhaân phaûi quan heä ñaày ñuû vôùi toân tieàn traàn höõu phaùp, nghóa laø nhaân phaûi laø moät thuoäc tính cuûa toân tieàn traàn höõu phaùp (Paksa-sattva. Bieán thò toân phaùp taùnh).

Thí duï:
Toân : AÂm thanh laø voâ thöôøng.
AÂm thanh coù nhieàu thuoäc tính nhö voâ thöôøng, voâ hình, do taïo taùc maø coù, .. .. Vaäy nhaân phaûi laø moät thuoäc tính trong ñoù. Chaúng haïn,

Nhaân : Do taïo taùc maø coù.

- hai, nhaân phaûi lieân heä vôùi moät taäp hôïp con, nghóa laø moät soá chöù khoâng phaûi toaøn boä, caùc söï theå ñoàng phaåm tính vôùi toân haäu traàn phaùp (Sapaksa-sattva. Ñoàng phaåm ñònh höõu taùnh). Trong thí duï vôùi toân: AÂm thanh laø voâ thöôøng, voâ thöôøng laø toân haäu traàn thuoäc tính. Taäp hôïp con caùc söï theå ñoàng phaåm tính vôùi toân haäu traàn bao goàm moät soá söï theå nhö bình, baøn, .. .. Soá vaät theå naøy goïi laø toân ñoàng phaåm, ñeàu voâ thöôøng nhö aâm thanh. Vaäy "Nhaân: Do taïo taùc maø coù" lieân heä vôùi taäp hôïp con caùc toân ñoàng phaåm vì caùc söï theå cuûa taäp hôïp con naøy ñeàu do taïo taùc maø coù.

Caàn löu yù raèng ôû ñaây ñieàu kieän laø chæ caàn lieân heä vôùi moät taäp hôïp con caùc toân ñoàng phaåm maø thoâi. Chaúng haïn, "Nhaân: Do taïo taùc maø coù" khoâng lieân heä gì vôùi nhöõng hieän töôïng toân ñoàng phaåm nhö saám seùt, gioù, möa, maëc daàu chuùng ñeàu voâ thöôøng nhö aâm thanh nhöng khoâng do taïo taùc maø coù.

Laáy moät toân ñoàng phaåm ñem ra laøm ví duï thôøi vaät theå aáy goïi laø ñoàng duï.

- ba , nhaân phaûi hoaøn toaøn khoâng lieân heä gì vôùi toaøn boä nhöõng söï theå khaùc phaåm tính vôùi toân haäu traàn phaùp (Asapaksa - asattva. Dò phaåm bieán voâ taùnh).

Trôû laïi vôùi thí duï treân:

Toân: AÂm thanh laø voâ thöôøng.

Nhaân: Do taïo taùc maø coù.

Toân haäu traàn phaùp laø voâ thöôøng. Vaäy toaøn boä nhöõng söï theå khaùc phaåm tính vôùi toân haäu traàn phaùp goàm taát caû nhöõng söï theå thöôøng coøn. Ñoù goïi laø toân dò phaåm. Taát caû nhöõng gì thöôøng coøn thôøi khoâng do taïo taùc maø coù. Do ñoù nhaân khoâng lieân heä vôùi toaøn boä toân dò phaåm.

Laáy moät toân dò phaåm ñem ra laøm ví duï thôøi vaät theå aáy goïi laø dò duï.

Nhìn qua söï quan heä giöõa Nhaân vôùi hai ngoân töø kia, Chuû töø vaø Thuoäc töø, roõ raøng laø Nhaân ñoùng vai troø chuû yeáu trong moïi töï löôïng ñoaùn.

Tha löôïng ñoaùn (Paraørthaønumaøna; syllogism)

Traàn Na phaân bieät töï löôïng ñoaùn vôùi tha löôïng ñoaùn. Töï löôïng ñoaùn laø nhaän thöùc hieåu bieát veà moät söï vaät coù theå truyeàn ñaït baèng ngoân ngöõ nhöng chöa truyeàn ñaït. Tha löôïng ñoaùn khoâng phaûi laø moät hình thaùi nhaän thöùc, maø laø ngoân luaän töùc moät soá meänh ñeà cuûa ngöôøi laäp luaän saép ñaët ñeå truyeàn ñaït söï hieåu bieát veà söï vaät ñaõ ñöôïc nhaän thöùc. Nhö vaäy tha löôïng ñoaùn laø nguyeân nhaân tröïc tieáp phaùt sinh trí hieåu bieát cuûa ngöôøi nghe. Bôûi theá tha löôïng ñoaùn ñöôïc ñònh nghóa laø "ngoân luaän duøng ñeå truyeàn ñaït ba ngoân töø töï löôïng ñoaùn cho ngöôøi khaùc".

Ba ngoân töø töï löôïng ñoaùn, Chuû töø, Thuoäc töø, vaø Nhaân hay Lyù do, ñöôïc saép thaønh ba chi, toân (pratijnaø), nhaân (hetu), duï (drstaønta) vaø phaûi nghieäm ñuû hai ñieàu kieän lieân keát, moät laø giöõa Nhaân vôùi Thuoäc töø (vyaøpti), vaø hai laø giöõa Chuû töø vôùi Nhaân (paksadharmataø). Hai ñieàu kieän quan heä naøy ñaõ ñöôïc neâu ra trong ba töôùng cuûa Nhaân.

Caùch toå chöùc luaän phaùp vaø caùc loãi laàm laäp luaän lieân heä ñeán töï löôïng ñoaùn vaø tha löôïng ñoaùn ñöôïc Nhaân Minh luaän cuûa Traàn Na vaø Phaùp Xöùng thu toùm trong taùm moân coát yeáu. Boán moân nhaèm muïc ñích ngoä tha: chôn naêng laäp, töùc laäp toân ñuùng, nhaân ñuùng, vaø duï ñuùng; tôï naêng laäp, töùc loãi laàm laäp toân sai, nhaân sai, vaø duï sai; chôn naêng phaù, töùc laäp moät luaän thöùc ñuùng ñuû caû ba phaàn toân, nhaân, vaø duï ñeå phaù boû chuû tröông cuûa ñoái phöông; vaø tôï naêng phaù, töùc loãi laàm laäp luaän ñeå ñaû phaù hay chæ trích khoâng ñuùng caùch luaän thöùc cuûa ñoái phöông. Boán moân nhaèm muïc ñích töï ngoä: chôn hieän löôïng, tôï hieän löôïng, chôn tyû löôïng, vaø tôïtyû löôïng, ñeà caäp ñeán nhöõng tieâu chuaån nhaèm xeùt bieát khi naøo hieän löôïng vaø tyû löôïng laø sai hay ñuùng.

Nhaân Minh luaän

Kheá kinh tuy thöôøng ghi laïi nhöõng caùch thöùc laäp luaän cuûa ñöùc Phaät [chaúng haïn trong kinh Saùu saùu, kinh soá 148, Trung Boä kinh, ñöùc Phaät aùp duïng pheùp phaûn chöùng (reductio ad absurdum) ñeå chöùng minh raèng khi quan nieäm ngaõ laø moät baûn theå thöôøng haèng baát bieán vaø khi heát thaûy naêm uaån taïo neân höõu tình ñeàu sinh dieät, thôøi ñoàng nhaát hoùa baát cöù uaån naøo vôùi ngaõ taát nhieân daãn ñeán keát luaän phi lyù laø ngaõ cuõng sinh dieät] nhöng tuyeät nhieân trong Tam taïng Kinh ñieån khoâng thaáy trình baøy nhaän thöùc vaø luaän lyù theo moät heä thoáng naøo roõ reät. Phaûi ñôïi ñeán thôøi kyø chuyeån xe phaùp laàn thöù hai vaø laàn thöù ba môùi xuaát hieän nhieàu taùc phaåm veà luaän lyù hoïc. Caùc phöông thöùc lyù luaän do Tuùc Muïc [Aksapaøda, coøn coù teân laø Gotama, Coà Ñaøm; ñöôïc xem nhö laø vò tò toå cuûa Chaùnh lyù phaùi (Nyaøya), moät trong Luïc Phaùi chính thoáng cuûa Baø la moân giaùo noåi tieáng veà luaän lyù hoïc] trình baøy trong kinh Chaùnh Lyù (Nyaøya Sutra) ñaõ ñöôïc Long Thoï vaø Ñeà Baø cuûa Tam luaän toâng cuøng vôùi Voâ Tröôùc vaø Theá Thaân cuûa Phaùp töôùng toâng phoûng theo vaø chænh lyù ñeå duøng trong caùc cuoäc tranh luaän vôùi caùc giaùo phaùi khaùc.
 

Nhaân Minh luaän, moät teân goïi khaùc cuûa luaän lyù trôû thaønh moät moân hoïc chính thöùc cuûa Taêng Ni keå töø thôøi Traàn Na (Dignaøga, Ñaïi Vöùc Long), moät moân ñeä cuûa Theá Thaân (Vasubandhu), vaøo giöõa theá kyû thöù naêm. Trong soá caùc luaän thöùc Nhaân Minh do Ngaøi vieát, coù cuoán Chaùnh Lyù Moân Luaän laø quan troïng nhaát, trong ñoù Ngaøi toùm taét vaø caûi taïo laïi heát thaûy phöông phaùp Nhaân Minh cuûa ñôøi tröôùc. Sau ñoù, hoïc troø cuûa Ngaøi laø Phaùp Xöùng (Dharmakìrti) vaø Thieân Chuû (Sankarasvamin; Thöông Kieát La Chuû) tieáp tuïc hoaøn chænh coâng trình cuûa thaày laäp thaønh moân Nhaân Minh hoïc coù heä thoáng chaët cheõ. Cuoán Nhaân Minh nhaäp Chaùnh Lyù luaän (Nyaøya-pravesa) cuûa Thieân Chuû do Tam taïng Phaùp sö Huyeàn Trang dòch ra Haùn vaên tuy toùm taét nhöng ñaày ñuû yeáu nghóa Nhaân Minh ñaõ ñöôïc löu truyeàn ñeán baây giôø. Hieän nay, saùch tieáng Vieät veà Nhaân Minh hoïc coù quyeån Giôùi thieäu Nhaân Minh hoïc cuûa Phaùp sö Thích Trí Ñoä, vaø quyeån Loái vaøo Nhaân Minh hoïc do HT Thích Thieän Sieâu soaïn. Saùch cuûa Thaày Thieän Sieâu giaûng giaûi roõ raøng roát raùo luaän thöùc Nhaân Minh vôùi raát nhieàu thí duï cuï theå saùng toû. Ñeå coù moät yù nieäm khaùi quaùt veà quy taéc luaän lyù cuûa Nhaân minh, xin trích ra ñaây moät vaøi ñoaïn cuûa saùch aáy.

 

Danh nghóa vaø chuû ñích cuûa Nhaân Minh

(1) Nhaân minh laø moät trong nguõ minh hoïc, naêm moân hoïc bao goàm heát thaûy moïi vaán ñeà maø Phaät giaùo vaø caùc toân giaùo khaùc ôû AÁn doä raát chuù troïng vaøo thôøi baáy giôø: Noäi minh, nghieân cöùu giaùo nghóa cuûa toân giaùo mình; Nhaân minh, nghieân cöùu phöông thöùc lyù luaän, töùc luaän lyù hoïc; Thanh minh, nghieân cöùu ngoân ngöõ, vaên töï, cuù phaùp, töùc ngöõ hoïc; Y phöông minh, töùc y hoïc; vaø Coâng xaûo minh, nghieân cöùu coâng ngheä, kyõ thuaät, khoa hoïc.

(2) Nhaân, laø nguyeân nhaân, laø ñieàu chính yeáu ñöôïc moân hoïc naøy chuù troïng nghieân cöùu phaùt minh. Nhaân minh laø thoâng hieåu minh baïch veà nguyeân nhaân aáy. Nhaân coù hai thöù.

(a) Sanh nhaân laø nhaân tröïc tieáp. Ngöôøi laäp luaän duøng sanh nhaân laø ngoân ngöõ chaët cheõ, xaùc ñaùng ñeå laøm phaùt sinh trí hieåu bieát cuûa ngöôøi nghe.

(b) Lieãu nhaân laø nhaân giaùn tieáp. Trí cuûa ngöôøi nghe laø lieãu nhaân laøm cho ngoân luaän cuûa ngöôøi laäp luaän ñöôïc saùng toû.

Caû hai, sanh vaø lieãu nhaân, ñeàu caàn thieát cho vieäc lyù luaän ñöôïc thaønh. Sanh nhaân thuoäc cuûa ngöôøi laäp luaän, coøn lieãu nhaân thì thuoäc cuûa ngöôøi nghe.

"Taát caû luaän lyù ñeàu nhaèm muïc ñích töï ngoä vaø ngoä tha. Tam ñoaïn luaän cuûa Aristotle laø phaùp thöùc suy tö, chuù troïng ôû choã ñuùng sai cuûa tö duy suy lyù, laáy nguyeân lyù chung ñaõ ñöôïc hieåu roõ dieãn dòch suy ñònh ñeå hieåu ñeán boä phaän rieâng, muïc ñích laø töï ngoä. Coøn Nhaân minh laø luaän thöùc bieän luaän, chuù yù ôû choã ñuùng sai cuûa bieän luaän nhaèm muïc ñích ngoä tha. Muoán ngoä tha phaûi nhôø ñeán bieän luaän, nhöng neáu bieän luaän khoâng coù pheùp taéc thì chæ taïo ra söï hieåu bieát sai laàm cho ngöôøi nghe, chöù khoâng theå ngoä tha ñöôïc. Do muïc ñích ngoä tha ñoù, Nhaân minh raát chuù troïng choã ñuùng sai trong phaùp bieän luaän Laäp vaø Phaù.

Theo Nhaân minh, ngöôøi laäp luaän neâu ra chuû tröông ñeå tranh luaän vôùi ngöôøi khaùc, neân söï ñuùng sai khoâng phaûi chæ do mình quyeát ñònh maø coøn do ngöôøi ñoái luaän vaø ngöôøi laøm chöùng quyeát ñònh. Theá neân, muoán laäp luaän tröôùc phaûi duøng hieän löôïng trí vaø tyû löôïng trí ñeå hieåu roõ söï lyù, hieåu roõ nguyeân nhaân keát quaû vaø hieåu roõ caùch duøng töø, pheùp laäp luaän, nghóa laø tröôùc phaûi coù trí töï ngoä roài sau môùi laäp luaän ñeå ngoä tha. Neáu tröôùc khoâng töï ngoä thì khoù coù theå ñaït ñöôïc muïc ñích ngoä tha. Trí hieän löôïng vaø trí tyû löôïng laø hai khaû naêng hieåu bieát vöøa tröïc tieáp vöøa kinh nghieäm suy lyù, vöøa caûm tính vöøa lyù tính. Luaän lyù Nhaân minh ñöôïc xaây döïng treân trí hieän löôïng vaø trí tyø löôïng neân coù theå ñöa ngöôøi nghe ñi xa, hieåu thaáu choã ñích thöïc cuûa söï vaät, chöù khoâng bò cuïc haïn trong suy lyù tröøu töôïng nhö Tam ñoaïn luaän hay Bieän chöùng phaùp Taây phöông. Trieát gia Ñöùc hieän ñaïi Karl Jaspers ñaõ nhaän ñònh raèng bieän chöùng phaùp cuûa Hegel laø moät thöù bieän chöùng phaùp cuûa tö duy, coøn bieän chöùng phaùp cuûa Ñoâng phöông laø bieän chöùng phaùp cuûa kinh nghieäm thöïc hieän."

Vì Nhaân minh hoïc ñöôïc Traàn Na vaø Phaùp Xöùng caûi caùch ñoåi môùi raát hoaøn chænh neân Nhaân minh hoïc töø ñôøi Traàn Na trôû ñi ñöôïc goïi laø Taân Nhaân minh. Coøn Nhaân minh tröôùc kia thì goïi laø Coå Nhaân minh. Caùc boä luaän Phaät giaùo ra ñôøi sau naøy chòu aûnh höôûng raát lôùn cuûa Taân Nhaân minh vaø ñöôïc vieát treân theå thöùc luaän lyù cuûa Nhaân minh, chaúng haïn nhö Thaønh Duy Thöùc luaän cuûa Hoä Phaùp (Dharmapaøla) hay Chöôûng Traân luaän cuûa Thanh Bieän (Bhaøvaviveka) Neáu khoâng hieåu Nhaân minh thì khoù maø hieåu thaáu lyù nghóa cuûa nhöõng boä luaän naøy.

Thí duï veà luaän thöùc Nhaân Minh

"Ñaïi phaøm muoán laäp moät lyù luaän thì caàn phaûi ñuû ba ñieàu kieän.

A. Noùi ñieàu mình ñaõ nhaän bieát ñeå cho ngöôøi khaùc cuõng nhaän bieát. Nhö mình nhaän bieát caùi chôùp do ñieån löïc taïo thaønh vaø noùi ra cho ai ai cuõng nhaän bieát nhö vaäy. Ñieàu aáy goïi laø toân.

B. Song neáu chæ noùi suoâng caùi toân cuûa mình, thì chaéc ngöôøi khaùc khoâng chòu coâng nhaän, neân caàn phaûi noùi roõ nguyeân nhaân vì sao maø laäp ra caùi toân aáy. Ñoù goïi laø nhaân.

C. Ñaõ chæ roõ caùi toân vaø nhaân roài, thì caàn phaûi laáy nhöõng söï hieän thieät maø ai ai cuõng ñeàu coâng nhaän laøm chöùng cöù cho caùi toân vaø nhaân cuûa mình, coù caû chöùng cöù veà maët phaûi vaø chöùng cöù veà maët traùi nöõa thì caøng toát. Ñoù goïi laø duï."

"Noùi toùm laïi, phaøm laäp moät thuyeát gì caàn phaûi ñuû ba phaàn laø toân, nhaân, vaø duï. Thieáu toân thì khoâng coù toân chæ, thieáu nhaân thì khoâng coù nguyeân do, thieáu duï thì khoâng coù baèng cöù. Ba phaàn thieáu moät thì khoâng theå thaønh lyù luaän ñuùng ñaén. Song veà caùi duï thì coát nhaát caàn phaûi coù ñoàng duï, coøn khoâng laäp dò duï cuõng khoâng coù loãi."

Sau ñaây laø moät soá thí duï veà laäp luaän theo quy taéc Nhaân Minh.

Thí duï 1:

Toân: Tieáng laø voâ thöôøng.

Nhaân: Vì bò laøm ra.

Ñoàng duï: Lyù duï hay duï theå: Neáu caùi ñöôïc laøm ra, (phoái hôïp vôùi nhaân) thì thaáy noù voâ thöôøng (phoái hôïp vôùi toân).

Söï duï hay duï y: Ñoàng duï nhö caùi bình.

Dò duï: Lyù duï hay duï theå: Nhöõng caùi thöôøng ñeàu khoâng bò laøm ra.

Söï duï hay duï y: Dò duï nhö hö khoâng.

Thí duï 2:

Baøi keä trong kinh Laêng Nghieâm döôùi ñaây cho thaáy roõ tính caùch Nhaân minh trong kinh Phaät.

Chôn taùnh höõu vi khoâng,

Duyeân sanh coá nhö huyeãn.

Voâ vi voâ khôûi dieät,

Baát thaät nhö khoâng hoa.

Phaàn moät:

Toân: Chôn taùnh höõu vi khoâng

(Ñuùng theo thaät taùnh, caùc phaùp höõu vi laø khoâng thaät coù)

Nhaân: Duyeân sanh coá (Vì do duyeân sanh).

Ñoàng duï: Söï duï hay duï y: Nhö huyeãn (Ví nhö troø aûo thuaät).

Phaàn hai:

Toân: Chôn taùnh, voâ vi baát thaät

(Ñuùng theo thaät taùnh, caùc phaùp voâ vi laø khoâng thaät)

Nhaân: Voâ khôûi dieät coá (Vì khoâng coù töôùng sanh vaø dieät).

Ñoàng duï: Söï duï hay duï y: Nhö khoâng hoa (Ví nhö hoa ñoám giöõa khoâng).

"Pheùp lyù luaän Nhaân minh raát coâng baèng xaùc thöïc. Nhôø ñoàng nhöõng phaùp lyù luaän coâng baèng nhö treân, neân ngaøy xöa ôû AÁn ñoä ñaõ coù theå khai nhöõng Voâ Giaù ñaïi hoäi ñeå cho caùc nhaø toân giaùo, caùc nhaø trieát hoïc cuøng nhau bieän luaän coâng khai; beân naøo thua, beân naøo ñöôïc, ñeàu nöông theo luaän Nhaân minh maø xeùt ñoaùn. Laïi trong caùc Voâ Giaù ñaïi hoäi kia, beân naøo laäp moät caùi löôïng coù loãi, hoaëc khoâng theå baùc nhöõng caùi löôïng traùi vôùi toân chæ cuûa mình thì phaûi chòu thua ngay, khoâng ñöôïc noùi qua vieäc khaùc ñeå traùnh neù, neân khoâng coù nhöõng söï caõi coï daây döa nhö caùc xöù khaùc.

Coù ngöôøi noùi: "Lyù luaän chæ laø nhöõng tö töôûng theá gian, khoâng theå nöông theo ñoù maø bình phaåm caùc söï huyeàn bí"; song hoï noùi nhö vaäy thì hoï ñaõ töï nhaän caùc caùi huyeàn bí aáy laø voâ lyù roài; laïi hoï töï ñaët ra ngoaøi voøng lyù luaän thì chính caùi thuyeát ñoù cuûa hoï cuõng khoâng coøn giaù trò gì; maø ñaõ khoâng coøn giaù trò thì pheùp lyù luaän theo Nhaân minh vaãn ñuû giaù trò ñeå baét beû nhöõng thuyeát sai laàm cuûa hoï.

Pheùp Nhaân minh coøn coù nhöõng caùch hoûi laïi beân ñòch, hoaëc phaân tích töøng boä phaän cho roõ raøng ñeå traùnh caùc söï hieåu laàm."

Toång keát