- Nhaân duyeân vaø Töù cuù
|
Troïng taâm cuûa Phaåm I: Quaùn nhaân duyeân laø phaân bieät giöõa nhaân (hetu) vaø duyeân (pratyaya). Chöõ "nhaân" (hetu) trong Trung luaän laø ñeå chæ moät hieän töôïng (bieán coá, traïng thaùi, hay quaù trình) töï tính noù coù naêng löïc daãn sanh quaû. Chöõ "duyeân" (pratyaya; condition) coù nghóa laø phaùp laøm duyeân. Ñoù laø moät hieän töôïng coù theå tröng ra nhaèm caét nghóa ñieàu kieän hieän höõu cuûa moät hieän töôïng khaùc goïi laø phaùp duyeân dó sinh hay duyeân khôûi. Quan heä giöõa caùc phaùp hoäi ñuû ñeå laøm duyeân cho moät quaû sanh vaø söï höõu "quaû" khoâng mang moät tính chaát huyeàn bí naøo vaø khoâng caàn thi thieát baát kyø moät khaùi nieäm sieâu hình naøo ñeå dieãn taû söï quan heä aáy. Bôûi theá ngaøi Long Thoï moät maët phaûn baùc moïi söï hieän höõu cuûa nhaân, moät maët xaùc quyeát duyeân chæ coù boán thöù maø thoâi. Ngay baøi tuïng ñaàu Phaåm I, Ngaøi ñöa ra moät phöông phaùp quaùn saùt vaø phaân tích söï sanh baèng vaøo töù cuù. Luaän thöùc daãn ñeán keát luaän laø moïi phaùp ñeàu voâ sinh, nghóa laø khoâng coù söï sanh coù töï tính töùc laø söï sanh do naêng löïc daãn sanh quaû töø töï tính cuûa nhaân. Sau ñaây laø baøi tuïng I.1.
Baûn chöõ Haùn:
utpannaø jaøtu vidyante bhaøvaøh kva cana ke cana//
Theo kinh Thaäp Ñòa, Ñaïi Boà taùt ñaõ ñuû Ñeä nguõ Ñòa muoán vaøo Ñeä luïc Hieän tieàn Ñòa phaûi quaùn saùt möôøi phaùp bình ñaúng: voâ töôùng, voâ theå, voâ sinh, voâ dieät, boån lai thanh tònh, khoâng hyù luaän, khoâng thuû xaû, tòch tònh, voâ töï tính (nhö huyeãn, nhö moäng, nhö boùng, nhö vang, nhö traêng trong nöôùc, nhö töôïng trong göông, nhö döông dieäm), höõu voâ baát nhò.
Trong Phaåm I, ngaøi Long Thoï choïn giaûi thích pheùp quaùn saùt taát caû phaùp voâ sinh vì do pheùp quaùn naøy maø thieàn sinh thoâng hieåu deã daøng chín phaùp bình ñaúng kia.
Trong baøi tuïng naøy, meänh ñeà toân bieåu töôïng quan heä nhaân quaû giöõa hai toân y laø "söï höõu" (bhaøva) vaø "sanh" (utpannaø vidyante). Theo phöông phaùp töù cuù, toân y "sanh" ñöôïc chia laøm boán caùch: töø chính noù, töø caùi khaùc, töø caû hai coäng laïi, vaø khoâng do nhaân naøo caû. Do ñoù, baøi tuïng naøy coù theå vieát laïi döôùi daïng lieân hôïp boán kieán giaûi:
P1. na svato bhaøvaøh utpannaø vidyante [söï höõu khoâng sanh töø chính noù]
P2. na parato bhaøvaøh utpannaø vidyante [söï höõu khoâng sanh töø caùi khaùc noù]
P3. na dvaøbhyaøm bhaøvaøh utpannaø vidyante [söï höõu khoâng sanh töø caû hai coäng laïi]
P4. na ahetuto bhaøvaøh utpannaø vidyante [söï höõu khoâng sanh khoâng coù nguyeân nhaân].
Hai kieán giaûi P1 vaø P2 coù taàm quan troïng ñaëc bieät. Chuùng khaùc nhau ôû choã kieán giaûi P1 noùi ñeán "töø chính noù" (svato), kieán giaûi P2 noùi ñeán "töø caùi khaùc noù" (parato). "Noù" vaø "caùi khaùc noù" trieät ñeå loaïi tröø hoã töông, nghóa laø coù noù thôøi khoâng coù caùi khaùc noù vaø ngöôïc laïi, ngoaøi ra khoâng coù caùi thöù ba naøo khaùc. Vì vaäy, taäp hôïp ñoàng phaåm vôùi noù vaø taäp hôïp ñoàng phaåm vôùi caùi khaùc noù boå sung nhau. Hoäi cuûa chuùng taïo thaønh vuõ truï ngoân thuyeát (universe of discourse) töùc laø taäp hôïp nhaân cuûa taát caû moïi söï höõu. Giao cuûa chuùng laø taäp hôïp roãng, töông öùng vôùi "caùc höõu sanh chaúng phaûi töø chính noù chaúng phaûi töø caùi khaùc noù". Theo loái thaønh laäp töù cuù nhö vaäy, thôøi taát caû chæ coù boán caùch sanh maø thoâi, khoâng coù caùch thöù naêm naøo khaùc. Sau ñaây laø hình veõ töôïng tröng boán kieán giaûi: taäp hôïp ñoàng phaåm vôùi noù (I), taäp hôïp ñoàng phaåm vôùi caùi khaùc noù (II), taäp hôïp vuõ truï ngoân thuyeát hoäi hai taäp hôïp aáy (III), vaø taäp hôïp giao roãng cuûa hai taäp hôïp aáy (IV).
Pheùp quaùn saùt taát caû phaùp voâ sinh goàm nhöõng giai ñoaïn sau ñaây:
1. Xaùc ñònh caùi gì phaûi baùc boû y theo lyù voâ ngaõ, töùc laø xaùc ñònh caùi phaûi baùc boû laø moät phaùp duyeân khôûi.
2. Quaùn saùt vaø phaân tích ñeå phaùt hieän taát caû moïi caùi gì sanh coù töï tính ñeàu phaûi sanh theo moät trong boán kieán giaûi cuûa töù cuù vaø taát caû chæ coù boán kieán giaûi aáy maø thoâi.
3. Laàn löôït quaùn saùt nguyeân nhaân cuûa töøng moãi kieán giaûi: taïi sao töï theå khoâng sanh töø chính noù, töø caùi khaùc, töø caû hai coäng laïi, khoâng do nguyeân nhaân naøo.
Heát giai ñoaïn naøy, thieàn sinh thaáy roõ söï höõu khoâng sanh do naêng löïc daãn sanh quaû cuûa baát cöù nhaân naøo. Bôûi söï höõu laø do duyeân sinh vaø khoâng do naêng löïc daãn sanh quaû cuûa nhaân maø sanh, neân taát nhieân söï höõu khoâng coù töï tính. Do ñoù, thieàn sinh keát luaän söï höõu khoâng coù töï tính.
Phaät Hoä (Buddhapaølita) luaän giaûi kieán giaûi P1 theo pheùp heä quaû phi lyù (reductio ad absurdum; pheùp phaûn chöùng) nhö sau:
(a1) Neáu söï höõu sanh töø chính noù, söï höõu ñaõ hieån nhieân neân söï sanh moät laàn nöõa khoâng caàn thieát.
(b1) Giaû thieát söï höõu sanh töø chính noù. Do söï sanh moät laàn nöõa khoâng caàn thieát neân daãn ñeán heä luaän phi lyù laø söï sanh keùo daøi lieân mieân baát taän, khoâng giaây phuùt naøo laø khoâng sanh.
(c1) Keát luaän: Söï höõu khoâng sanh töø chính noù.
Ñoái vôùi kieán giaûi P2 cuõng lyù luaän töông tôï theo pheùp heä quaû phi lyù:
(a2) Neáu söï höõu sanh töø caùi khaùc noù, thôøi noù sanh töø baát cöù caùi gì khaùc noù.
(b2) Giaû thieát söï höõu sanh töø caùi khaùc noù. Do noù sanh töø baát cöù caùi naøo khaùc neân daãn ñeán heä luaän phi lyù laø baát cöù caùi gì ñeàu sanh töø baát cöù caùi gì.
(c2) Keát luaän: Söï höõu khoâng sanh töø caùi khaùc noù.
Phaät Hoä aùp duïng pheùp phaûn chöùng cho moãi moät kieán giaûi vaø cuoái cuøng toång hôïp keát quaû cuûa boán töù cuù thôøi thaáy raèng vaïn höõu khoâng sanh töø chính noù, töø caùi khaùc noù, töø caû hai coäng laïi, vaø voâ nhaân, taát nhieân vaïn höõu voâ sinh. Baûn chöõ Haùn baøi tuïng I.1 neâu roõ trong caâu cuoái lôøi keát luaän naøy: "Thò coá tri voâ sinh" maø baûn chöõ Phaïn khoâng coù.
Veà sau, Thanh Bieän (Bhaøvaviveka) chuû tröông phaøm laäp moät thuyeát gì thôøi caàn laäp luaän theo qui taéc Nhaân minh, nghóa laø phaûi ñuû ba phaàn toân, nhaân, vaø duï. Ngaøi chæ trích Phaät Hoä khoâng ñöa ra moät chuû tröông, moät meänh ñeà toân naøo laøm tieâu ñích tranh luaän maø chæ duøng luaän phaùp taán coâng baèng pheùp phaûn chöùng. Nhö vaäy, luaän chöùng khoâng ñuû khaû naêng giaûi thích vaø thuyeát phuïc ñoái phöông vì thieáu chính xaùc vaø coù theå daãn ñeán keát luaän sai laàm. Chaúng haïn trong tröôøng hôïp chöùng minh kieán giaûi P1, lyù luaän coù theå xoay ra nhö sau:
(a1) Neáu söï höõu sanh töø chính noù, thôøi söï sanh moät laàn nöõa khoâng caàn thieát.
Nhöng vì coù theå ñaûo vò (a1) thaønh moät meänh ñeà töông ñöông:
(a1') Neáu söï sanh moät laàn nöõa caàn thieát thôøi söï höõu sanh khoâng töø chính noù,
cho neân Thanh Bieän noùi raèng ngöôøi ta coù theå hieåu laø Phaät Hoä xaùc nhaän:
"Neáu söï höõu sanh töø chính noù, thôøi söï sanh moät laàn nöõa khoâng caàn thieát vaø neáu söï sanh moät laàn nöõa caàn thieát thôøi söï höõu sanh khoâng töø chính noù."
Nhö theá, quaû thaät Phaät Hoä ñaõ xaùc quyeát "söï höõu sanh khoâng töø chính noù" töùc laø coù theå sanh hoaëc töø caùi khaùc noù, hoaëc töø caû noù vaø caùi khaùc noù, hoaëc khoâng coù nguyeân nhaân.
Xeùt cho kyõ, raéc roái gaây ra laø do chöõ na trong phaùt bieåu kieán giaûi P1 baèng tieáng Phaïn:
"P1. na svato bhaøvaøh utpannaø vidyante" [söï höõu khoâng sanh töø chính noù]
Chöõ na coù theå phuû ñònh ñoäng töø "vidyante" trong "utpannaø vidyante" (sanh) vaø cuõng coù theå phuû ñònh danh töø "svato" (töø chính noù). Neáu phuû ñònh ñoäng töø trong moät cuïm ñoäng töø (verb phrase) thôøi coù nghóa laø phuû ñònh toaøn theå meänh ñeà töùc laø moät phuû ñònh tuyeät ñoái (prasajyapratisedha), khoâng haøm yù moät khaúng ñònh ñaøng sau. Traùi laïi neáu phuû ñònh moät danh töø trong moät cuïm danh töø (noun phrase) thôøi ñoù laø moät phuû ñònh khoâng quaû quyeát (paryudaøsa) haøm yù moät khaúng ñònh ñaøng sau. Do ñoù, aùp duïng pheùp phaûn chöùng phaûn baùc moät meänh ñeà traùi nghòch vôùi meänh ñeà toân laø moät luaän phaùp nguy hieåm. Noù coù theå daãn ñeán moät phuû ñònh khoâng quaû quyeát haøm yù moät khaúng ñònh ñaøng sau, vaø cuoái cuøng ñöa ñeán keát quaû ngöôïc laïi duïng yù cuûa ngaøi Long Thoï nhö trong thí duï kieán giaûi P1 neâu treân.
Veà sau, beânh vöïc laäp tröôøng cuûa Phaät Hoä, ngaøi Nguyeät Xöùng giaûi thích duïng yù phuû ñònh cuûa ngaøi Long Thoï trong boán kieán giaûi laø phuû ñònh tuyeät ñoái (prasajyapratisedha). Phaûn baùc kieán giaûi "khoâng sanh töø chính noù" khoâng coù nghóa laø coâng nhaän kieán giaûi ñoái nghòch "sanh töø caùi khaùc noù". Maët khaùc, meänh ñeà ñoái nghòch naøy cuõng bò phuû ñònh trong kieán giaûi thöù hai. Bôûi vaäy Thanh Bieän ñaõ chæ trích sai laàm. Ngoaøi ra, Phaät Hoä khoâng caàn phaûi baûo veä hay ñoái traùnh veà chuû tröông cuûa mình. Vì muïc ñích cuûa cuoäc tranh luaän laø chæ cho ñoái phöông thaáy hoïc thuyeát cuûa hoï sai laàm neân khoâng caàn toå chöùc luaän thöùc phaûi ñuû ba phaàn toân, nhaân, vaø duï. Duøng töø ngöõ, söï kieän ñoái phöông coâng nhaän ñeå phaù laäp luaän cuûa hoï laø ñuû roài. Vaû laïi, pheùp phaûn chöùng thöïc ra laø moät hình thöùc thu goïn cuûa phaù luaän theo quy taéc Nhaân minh.
Neân löu yù ôû ñaây khoâng moät thöïc taïi naøo bò phuû ñònh. Caùi bò phuû ñònh laø ngoân ngöõ vaø luaän lyù nhaäp theå trong caùc meänh ñeà toân "Söï höõu khoâng sanh töø chính noù, töø caùi khaùc noù, v..v..". Muïc ñích cuûa töù cuù Trung quaùn laø chæ baøy caùch thöùc phaûn baùc ngoân ngöõ vaø luaän lyù thoâng tuïc khi ñöôïc söû duïng moâ taû thöïc taïi cöùu caùnh. Söï phuû ñònh thaønh coâng laø vì keát caáu vaên phaùp cuûa meänh ñeà phaùt bieåu ñaët treân ñònh thöùc duyeân khôûi neân khoâng quy chieáu moät thöïc taïi naøo caû. Phöông caùch tö duy vaø phaùt bieåu thoâng tuïc laø quaûng dieãn vaø bieán dò loái giaûi thích nhò nguyeân veà hieän höõu: khaúng ñònh vaø phuû ñònh, tích cöïc vaø tieâu cöïc, moät vaø nhieàu,... Ngay trong moät meänh ñeà phaùn ñoaùn ñôn giaûn nhö "tôø giaáy naøy traéng" baét buoäc phaûi coù hai ngoân töø laø chuû töø "tôø giaáy naøy" vaø thuoäc töø "traéng". Theâm nöõa, khaùi nieäm "traéng" caàn coù khaùi nieäm ñoái nghòch "khoâng traéng" môùi ñònh nghóa ñöôïc: "traéng laø khieån tröø khoâng-traéng". Baát cöù phaùt bieåu naøo cuõng phaûi nöông vaøo ít nhaát laø hai khaùi nieäm môùi coù yù nghóa.
Thaät ra, suy luaän vaø moâ taû luoân luoân caên cöù treân kieán giaûi phaân hai veà hieän höõu. Neáu khoâng theá thôøi khoâng laøm sao noùi naêng baøn luaän veà quan heä giöõa taùc nghieäp vaø nghieäp, thaáy vaø ñoái töôïng bò thaáy, bieát vaø caùi bò bieát,... Moïi quaûng dieãn vaø bieán dò kieán giaûi phaân hai veà hieän höõu taïo neân caùi ñöôïc goïi laø hyù luaän [prapanca; nguyeân nghóa cuûa prapanca laø quaûng dieãn (expansion) hay bieán dò (diversity)]. Kieán giaûi phaân hai thaät ra voâ haïi nhöng khi ñi ñoâi vôùi chaáp tröôùc vaø coá chaáp thôøi sinh ra hyù luaän gaây nguy haïi raát lôùn. Hyù luaän coøn phoâ dieãn moät yù nghóa sai laàm raèng söï höõu coù töï tính, caùi khoâng coù maø voïng töôûng chaáp laø chaân thaät. Theo ngaøi Long Thoï, muoán nhoã heát goác reã moïi khoå ñau vaø voâ minh vi teá nhaát ra khoûi taâm trí ñeå giaûi thoaùt heát khoå, chuùng ta phaûi ñoaïn dieät hyù luaän. Trung luaän khoâng ngôùt phuû ñònh ngoân ngöõ vaø luaän lyù maëc daàu vôùi ñaëc tính quaûng dieãn vaø bieán dò ngoân ngöõ vaø luaän lyù laø coâng cuï toái caàn vaø höõu ích nhaát trong ñôøi soáng thöïc tieãn cuûa chuùng ta.
Moät phöông phaùp xaùc ñònh tính ñuùng cuûa luaän thöùc töù cuù Trung quaùn laø quaùn saùt vaø phaân tích caên cöù vaøo dieän thôøi gian cuûa vuõ truï ngoân thuyeát. Chaúng haïn, hai meänh ñeà "x sanh töø caùi khaùc noù" vaø "x khoâng sanh töø caùi khaùc noù" maâu thuaãn nhau. Caû hai neáu ñoàng thôøi thôøi khoâng theå ñuùng. Tuy nhieân, neáu xeùt moãi meänh ñeà ôû vaøo moät thôøi ñieåm khaùc nhau thôøi caû hai coù theå ñuùng. Söï kieän x sanh töø caùi khaùc noù ôû thôøi ñieåm "a" vaø söï kieän x khoâng sanh töø caùi khaùc noù ôû thôøi ñieåm "b" khaùc "a" thuoäc hai heä thoáng luaän lyù khaùc nhau. Bôûi vaäy muoán hieåu roõ caáu truùc luaän lyù cuûa töù cuù vaø xaùc ñònh tính ñuùng cuûa noù, caàn phaân bieät nhöõng heä thoáng töù cuù treân phöông dieän dòch chuyeån thôøi gian. Töù cuù Hoa nghieâm ñeà caäp sau ñaây laø moät thí duï khaùc vôùi töù cuù Trung quaùn treân phöông dieän ñoù.
Ngaøi Phaùp Taïng, vò toå thöù ba nhöng thöôøng ñöôïc xem nhö saùng toå ñích thöïc cuûa Hoa nghieâm toâng, ñaõ coù coâng heä thoáng hoùa toaøn veïn neàn trieát hoïc Hoa nghieâm. Trong soá raát nhieàu taùc phaåm cuûa Ngaøi, Hoa nghieâm Nhaát thöøa Giaùo nghóa Phaân teà Chöông, coøn goïi vaén taét laø Hoa nghieâm Nguõ giaùo Chöông, laø boä luaän caên baûn ñöôïc duøng laøm saùch giaùo khoa khoâng nhöõng veà giaùo lyù Hoa nghieâm maø coøn veà tö töôûng Phaät giaùo nöõa. Chöông hai: "Duyeân khôûi moân luïc nhaân nghóa" cuûa boä luaän naøy ñöôïc daønh giaûng giaûi veà saùu nghóa cuûa nhaân. Saùu nghóa cuûa nhaân laø saùu ñaëc tính cuûa caùi ñöôïc quan nieäm laø nhaân. Saùu nghóa naøy do ngaøi Phaùp Taïng ñöùng treân phöông dieän theå vaø duïng giaûi thích laïi saùu nghóa cuûa phaùp chuûng töû [saùt na dieät, quaû caâu höõu, haèng tuøy chuyeån, taùnh quyeát ñònh, ñaõi chuùng duyeân, vaø daãn töï quaû] thuyeát giaûng trong Nhieáp Ñaïi thöøa luaän cuûa Voâ Tröôùc.Saùu nghóa cuûa nhaân vaø Töù cuù Hoa nghieâm Nguõ giaùo Chöông
Xeùt maët theå, nhaân coù hai: Khoâng vaø Höõu. Nhaân Khoâng laø caên cöù vaøo söï kieän moïi hieän töôïng do duyeân sinh ñeàu voâ töï tính. Nhaân höõu laø caên cöù vaøo söï kieän moïi hieän töôïng do duyeân sinh ñeàu laø danh töï giaû töôùng. Höõu möôïn danh maø coù cho neân giaû höõu.
Xeùt maët duïng, nhaân coù hai: höõu löïc vaø voâ löïc. Nhaân höõu löïc laø caên cöù vaøo söï kieän nhaân töï noù ñôn ñoäc hay chung hôïp vôùi duyeân maø coù naêng löïc daãn sanh quaû. Nhaân voâ löïc laø caên cöù vaøo söï kieän nhaân khoâng coù naêng löïc daãn sanh quaû.
Ngoaøi ra, xeùt veà maët leä thuoäc duyeân ñeå sanh quaû, nhaân coù hai: nhaân ñaõi duyeân (ñaõi duyeân töùc ñôïi duyeân) laø nhaân leä thuoäc duyeân vaø nhaân baát ñaõi duyeân laø nhaân khoâng leä thuoäc duyeân maø sanh quaû.
Ñöùng treân saùu quan ñieåm: Khoâng vaø höõu, höõu löïc vaø voâ löïc, ñaõi duyeân vaø baát ñaõi duyeân, ngaøi Phaùp Taïng saép ñaët saùu ñaëc tính cuûa nhaân theo thöù töï sau ñaây. Hoa nghieâm Nguõ giaùo Chöông goïi saùu ñaëc tính naøy laø saùu nghóa cuûa nhaân:
N1. Khoâng, höõu löïc, vaø baát ñaõi duyeân.
N2. Khoâng, höõu löïc, vaø ñaõi duyeân.
N3. Khoâng, voâ löïc, vaø ñaõi duyeân.
N4. Höõu, höõu löïc, vaø baát ñaõi duyeân.
N5. Höõu, höõu löïc, vaø ñaõi duyeân.
N6. Höõu, voâ löïc, vaø ñaõi duyeân.
Ñieàu ñaùng löu yù laø trong soá saùu nghóa coù boán laø höõu löïc (N1, N2, N4, N5) vaø hai voâ löïc (N3, N6). Ñoù laø vì hai ñaëc tính sau ñaây bò gaït boû:
N7. Khoâng, voâ löïc, vaø baát ñaõi duyeân.
N8. Höõu, voâ löïc, vaø baát ñaõi duyeân.
Lyù do: Ngaøi Phaùp Taïng cho raèng khi voâ löïc veà maët duïng vaø baát ñaõi duyeân veà maët leä thuoäc duyeân thôøi khoâng coøn lyù do gì ñeå quan nieäm caùi ñoù laø nhaân nöõa.
Ngaøi Phaùp Taïng duøng teân saùu ñaëc tính cuûa chuûng töû ñeå ñònh danh saùu nghóa cuûa nhaân vaø giaûi thích nhö sau.
Nghóa 1: "Khoâng, höõu löïc, vaø baát ñaõi duyeân". Ñaây laø nghóa "saùt na dieät". Taïi sao? Do saùt na dieät maø hieån loä voâ töï tính. Ñoù laø Khoâng. Do dieät naøy maø quaû phaùp ñöôïc sanh. Ñoù laø höõu löïc. Nhöng söï taøn taï dieät vong naøy khoâng phaûi do löïc cuûa duyeân, neân noùi laø baát ñaõi duyeân (khoâng leä thuoäc duyeân).
Nghóa 2: "Khoâng, höõu löïc, vaø ñaõi duyeân". Ñaây laø nghóa "quaû caâu höõu". Do "caâu höõu", nghóa laø coäng ñoàng hieän höõu, neân môùi coù theå (hieän) höõu, nhö theá laø baát höõu töùc Khoâng. Do "caâu" töùc töông taùc cho neân coù theå thaønh höõu. Ñoù laø höõu löïc. Do "caâu" neân khoâng phaûi laø ñôn ñoäc, cho neân ñaõi duyeân (leä thuoäc duyeân).
Nghóa 3: "Khoâng, voâ löïc, vaø ñaõi duyeân". Ñaây laø nghóa "ñaõi chuùng duyeân". Taïi vì loaïi nhaân naøy caàn söï hoã trôï cuûa nhieàu ñieàu kieän khaùc nöõa môùi coù theå daãn ñeán quaû. Do khoâng coù töï tính neân Khoâng. Nhaân khoâng sanh nhöng do duyeân sinh, neân nhaân voâ löïc. Do yù nghóa naøy maø noùi ñaõi duyeân.
Nghóa 4: "Höõu, höõu löïc, vaø baát ñaõi duyeân". Ñaây laø nghóa "taùnh quyeát ñònh". Do nhaân khoâng thay ñoåi chuûng loaïi cuûa töï thaân ñeå daãn ñeán quaû, cho neân coù nghóa laø höõu. Töï thaân khoâng thay ñoåi nhöng coù khaû naêng sanh quaû, cho neân höõu löïc. Nhöng söï khoâng thay ñoåi naøy khoâng phaûi do löïc cuûa duyeân, neân baát ñaõi duyeân.
Nghóa 5: "Höõu, höõu löïc, vaø ñaõi duyeân". Ñaây laø nghóa "daãn töï quaû". Do daãn xuaát keát quaû töï thaân neân coù nghóa laø höõu. Tuy nhaân caàn söï hoã trôï cuûa ñôïi duyeân môùi sanh quaû nhöng khoâng phaûi laø sanh quaû cuûa duyeân, neân coù nghóa laø höõu löïc. Chính do ñieàu naøy maø noùi laø ñaõi duyeân.
Nghóa 6: "Höõu, voâ löïc, vaø ñaõi duyeân". Ñaây laø nghóa "haèng tuøy chuyeån". Vì tuøy thuoäc caùi khaùc cho neân khoâng theå laø voâ. Vì töông tuïc chuyeån bieán khoâng theå traùi nghòch vôùi duyeân neân khoâng coù taùc duïng cuûa löïc (voâ löïc). Chính do ñieàu naøy maø coù nghóa laø ñaõi duyeân.
Sau khi giaûi thích, ngaøi Phaùp Taïng lieân keát saùu nghóa cuûa nhaân vôùi hai daïng töù cuù daãn töø Thaäp ñòa kinh luaän vaø Ñaïi thöøa A tyø ñaït ma taäp luaän.
Daïng töù cuù thöù nhaát daãn töø Thaäp ñòa kinh luaän (Dasabhuømi-saøstra) cuûa Theá Thaân, Boà ñeà löu chi dòch:
Thaâm quaùn (veà 12 chi duyeân khôûi) coù boán:
ÑL1. Höõu phaàn khoâng phaûi laø tha taùc, vì sanh ra töø nhaân cuûa töï thaân [söï höõu khoâng sanh töø caùi khaùc noù],
ÑL2. Khoâng phaûi töï taùc vì sanh do duyeân [söï höõu khoâng sanh töø chính noù],
ÑL3. Phi caû hai taùc, vì sanh do tuøy thuaän, vì khoâng coù tri giaû, vì thôøi gian taïo taùc khoâng ñình truù. [söï höõu khoâng sanh töø caû hai coäng laïi],
ÑL4. Khoâng phaûi voâ nhaân taùc, vì tuøy thuaän maø hieän höõu [söï höõu khoâng sanh khoâng coù nguyeân nhaân].
Daïng töù cuù thöù hai daãn töø Ñaïi thöøa A tyø ñaït ma taäp luaän (Abhidharmasamuccaya), Voâ Tröôùc taïo, ñöôïc dieãn ñaït nhö sau:
TL1. Vì chuûng töû töï thaân hieän höõu neân khoâng sanh ra töø caùi khaùc [söï höõu khoâng sanh töø caùi khaùc noù].
TL2. Vì hoäi caùc duyeân môùi sanh, neân khoâng phaûi töï sanh [söï höõu khoâng sanh töø chính noù].
TL3. Vì khoâng coù taùc duïng neân khoâng coïng sanh [söï höõu khoâng sanh töø caû hai coäng laïi].
TL4. Vì coù coâng naêng neân khoâng phaûi laø voâ nhaân [söï höõu khoâng sanh khoâng coù nguyeân nhaân].
Hai daïng töù cuù noùi treân cuøng coù moät caáu truùc luaän lyù gioáng nhau:
ÑLTL1. Vì sanh do nhaân cuûa töï thaân, neân khoâng sanh töø moät duyeân [söï höõu khoâng sanh töø caùi khaùc noù].
ÑLTL2. Vì sanh töø moät duyeân, neân khoâng sanh töø moät nhaân [söï höõu khoâng sanh töø chính noù].
ÑLTL3. Khoâng sanh töø caû hai nhaân vaø duyeân vì khoâng coù tri giaû vaø vì thôøi gian taùc duïng khoâng ñình truù [söï höõu khoâng sanh töø caû hai coäng laïi].
ÑLTL4. Khoâng phaûi voâ nhaân maø sanh, vì do tuøy thuaän maø hieän höõu [söï höõu khoâng sanh khoâng coù nguyeân nhaân].
Trong kieán giaûi ñaàu ÑLTL1 lyù do "khoâng sanh töø caùi khaùc noù" ñöôïc giaûi thích laø vì "do nhaân cuûa töï thaân" maø sanh. Trong kieán giaûi thöù hai ÑLTL2, lyù do "khoâng sanh töø chính noù" ñöôïc giaûi thích laø vì "do duyeân (caùi khaùc noù)" maø sanh. Nhö vaäy laø khaúng ñònh meänh ñeà naøy ñeå giaûi thích lyù do phuû ñònh meänh ñeà kia vaø ngöôïc laïi.
So saùnh vôùi töù cuù Trung quaùn, thôøi hai kieán giaûi ñaàu trong töù cuù Trung quaùn khoâng cuøng moät thöù töï tröôùc sau vaø ñaëc bieät laø ngaøi Long Thoï khoâng giaûi thích lyù do phuû ñònh meänh ñeà naøy baèng caùch khaúng ñònh meänh ñeà kia nhö trong ÑLTL1 vaø ÑLTL2. Kieán giaûi thöù ba trong töù cuù Trung quaùn khoâng khaùc vôùi kieán giaûi thöù ba ÑLTL3. Kieán giaûi thöù tö Trung quaùn coù söï dò bieät vì chæ noùi voûn veïn raèng khoâng coù söï höõu naøo sanh khoâng coù nguyeân nhaân. Traùi laïi, kieán giaûi thöù tö ÑLTL4 neâu roõ lyù do vì tuøy thuaän maø hieän höõu, neân khoâng theå noùi laø khoâng coù nhaân. Noùi caùch khaùc, ÑLTL4 xaùc nhaän nhaân hieän höõu.
Söï dò bieät laø do quan nieäm veà dòch chuyeån thôøi gian trong hai heä thoáng luaän lyù khaùc nhau. Moät beân, ngaøi Long Thoï phaùt bieåu boán kieán giaûi cuûa töù cuù cuøng treân moät bình dieän thôøi gian. Bôûi theá boán kieán giaûi Trung quaùn trieät ñeå loaïi tröø laãn nhau. Kieán giaûi naøo cuõng bò ba kieán giaûi kia phaûn baùc. Keát quaû cuûa töù cuù vì theá maø khoâng ñöôïc xaùc chöùng. Beân kia, traùi laïi, phaûi xeùt boán kieán giaûi ÑLTL theo caùc dieän thôøi gian khaùc nhau. Lyù do laø taïi hai meänh ñeà ñaàu, ÑLTL1 vaø ÑLTL2, khoâng theå ñoàng thôøi ñuùng ñöôïc.
Ñeå lieân keát saùu nghóa cuûa nhaân vôùi töù cuù Ñòa luaän hay Taäp luaän, Hoa nghieâm Nguõ giaùo Chöông ñaàu tieân khoâng duøng ñeán hai quan ñieåm nhaân Khoâng vaø nhaân Höõu. Boán quan ñieåm: höõu löïc vaø voâ löïc, ñaõi duyeân vaø baát ñaõi duyeân ñöôïc söû duïng ñeå thaønh laäp moät heä thoáng boán caâu HN1, HN2, HN3, HN4 töông öùng vôùi töù cuù Ñòa luaän hay Taäp luaän. Sau ñoù gheùp theâm vaøo moãi caâu quan ñieåm nhaân Khoâng hay nhaân Höõu, Nguõ giaùo Chöông coù hai heä töù cuù: moät vôùi nhaân Khoâng, moät vôùi nhaân Höõu. Nhöng duø nhaân Khoâng hay nhaân Höõu, ñieàu naøy khoâng aûnh höôûng gì ñeán söï töông öùng giöõa boán caâu HN1, HN2, HN3, HN4 vôùi töù cuù Ñòa luaän hay Taäp luaän.
HN1. Nhaân höõu löïc vaø baát ñaõi duyeân, töông öùng vôùi kieán giaûi ÑLTL1.
HN2. Nhaân voâ löïc vaø ñaõi duyeân, töông öùng vôùi kieán giaûi ÑLTL2.
HN3. Nhaân voâ löïc vaø baát ñaõi duyeân, töông öùng vôùi kieán giaûi ÑLTL3.
HN4. Nhaân höõu löïc vaø ñaõi duyeân, töông öùng vôùi kieán giaûi ÑLTL4.
Caâu HN1 laø kieán giaûi ñaàu cuûa töù cuù Hoa nghieâm, coøn goïi laø "Baát tha sanh". "Höõu löïc" coù nghóa laø "sanh töø chính noù" vaø "baát ñaõi duyeân" coù nghóa laø "khoâng sanh töø caùi khaùc noù". Vaäy kieán giaûi "Baát tha sanh" coù theå phaùt bieåu laø: "Vì sanh töø chính noù neân khoâng sanh töø caùi khaùc noù". Khi phaùt bieåu coù neâu lyù do vì sao khoâng sanh töø caùi khaùc noù: Ñoù laø vì sanh töø chính noù.
Caâu HN2 laø kieán giaûi thöù hai cuûa töù cuù Hoa nghieâm, coøn goïi laø "Baát töï sanh". "Voâ löïc" coù nghóa laø "khoâng sanh töø chính noù", vaø "ñaõi duyeân" coù nghóa laø "sanh töø caùi khaùc noù". Vaäy kieán giaûi "Baát töï sanh" coù theå phaùt bieåu laø: "Vì sanh töø caùi khaùc noù neân khoâng sanh töø chính noù". Khi phaùt bieåu coù neâu lyù do vì sao khoâng sanh töø chính noù: Ñoù laø vì sanh töø caùi khaùc noù.
Caùch phaùt bieåu hai kieán giaûi ñaàu trong Nguõ giaùo Chöông phaân bieät hai lyù do sanh quaû, töø chính noù töùc laø do nhaân cuûa töï thaân vaø töø caùi khaùc noù töùc laø do duyeân, caên cöù treân quan ñieåm "sanh", khaùc haún vôùi caùch Trung quaùn phaùt bieåu hai kieán giaûi ñaàu: "khoâng sanh töø caùi khaùc noù" vaø "khoâng sanh töø chính noù", chæ phuû ñònh söï sanh chöù khoâng giaûi thích lyù do phuû ñònh. Trung quaùn chuû tröông quan ñieåm "khoâng sanh".
Tröôøng hôïp caâu HN3 laø tröôøng hôïp vöøa voâ löïc vöøa baát ñaõi duyeân neân nhö ñaõ noùi treân khoâng coù ñaëc tính cuûa caùi ñöôïc quan nieäm laø nhaân. Caâu HN3 coù theå phaùt bieåu laø: "khoâng sanh töø chính noù vaø khoâng sanh töø caùi khaùc noù". Caâu naøy tuy coù teân goïi "Baát coäng sanh", nhöng vì khoâng coù gì laø ñaëc tính cuûa nhaân, neân khoâng ñöôïc chính thöùc coâng nhaän laø kieán giaûi thöù ba cuûa töù cuù Hoa nghieâm.
So vôùi Trung quaùn, kieán giaûi thöù ba Trung quaùn coù theå phaùt bieåu laø: "khoâng sanh töø chính noù vaø caùi khaùc noù". Trung quaùn baùc boû söï sanh töø hoäi cuûa hai taäp hôïp boå sung, taäp hôïp ñoàng phaåm vôùi noù vaø taäp hôïp ñoàng phaåm vôùi caùi khaùc noù, töùc laø taäp hôïp goàm nhaân cuûa taát caû moïi söï höõu. Noùi caùch khaùc, kieán giaûi thöù ba Trung quaùn baùc boû söï sanh töø moïi nhaân.
Caâu HN4 (nhaân höõu löïc vaø ñaõi duyeân) laø kieán giaûi thöù tö (thaät ra laø kieán giaûi thöù ba) cuûa töù cuù Hoa nghieâm, coøn goïi laø "baát voâ nhaân sanh", coù theå phaùt bieåu laø: "Sanh töø chính noù vaø sanh töø caùi khaùc noù". Roõ raøng kieán giaûi thöù tö Hoa nghieâm laø moät meänh ñeà khaúng ñònh söï sanh. Hoa nghieâm Nguõ giaùo Chöông giaûi thích hai chöõ "baát voâ" laø moät phuû ñònh keùp neân "baát voâ nhaân " coù nghóa laø "coù nhaân". Chöõ nhaân ôû ñaây coù nghóa roäng bao haøm caû duyeân nöõa. Vì theá, trong Nguõ giaùo Chöông, danh töø "Baát voâ nhaân sanh" khoâng chæ daønh rieâng cho kieán giaûi thöù tö maø thoâi. Noù ñöôïc duøng ñeå chæ chung cho taát caû boán kieán giaûi, keå caû kieán giaûi thöù ba xem nhö khoâng coù caùi ñöôïc goïi laø nhaân (thaät ra chæ coù ba kieán giaûi).
So vôùi Trung quaùn, kieán giaûi thöù tö Trung quaùn coù theå phaùt bieåu: "khoâng sanh töø caùi chaúng phaûi chính noù chaúng phaûi caùi khaùc noù". Nhö vaäy coù nghóa laø voâ sinh, chöù khoâng haøm yù: "sanh töø chính noù vaø sanh töø caùi khaùc noù".
Nhö trình baøy treân ñaây, söï phaân loaïi saùu nghóa cuûa nhaân ñaõ ñöôïc ngaøi Phaùp Taïng caên cöù treân quan nieäm "laø nhaân thôøi phaûi coù taùc duïng, höõu löïc hay voâ löïc maø ñaõi duyeân". Do ñoù, Ngaøi gaït boû moïi caùi khoâng coù taùc duïng, cho raèng chuùng khoâng töông öùng vôùi baát cöù kieán giaûi naøo cuûa töù cuù, vaø chuû tröông "vaïn phaùp ñeàu sanh do nhaân vaø duyeân". Ñaây laø nguoàn goác cuûa söï khaùc bieät vôùi töù cuù Trung quaùn. Vì theo Trung quaùn, "nhaân khoâng sanh quaû" vaø "khoâng coù nhaân töï noù coù naêng löïc daãn sanh quaû".
Taát caû lieân heä giöõa saùu nghóa cuûa nhaân (Hoa nghieâm Nguõ giaùo Chöông), saùu ñaëc tính cuûa chuûng töû (Nhieáp luaän), vaø ba loaïi töù cuù Ñòa luaän, Taäp luaän, Hoa nghieâm ñöôïc trình baøy trong Baûng I.
Töù cuù Nguõ giaùo Chöông y cöù vaøo tieàn ñeà "sanh töø chính noù hay sanh töø caùi khaùc noù", nghóa laø hoaëc meänh ñeà "sanh töø chính noù", hoaëc meänh ñeà "sanh töø caùi khaùc noù", hoaëc caû hai meänh ñeà ñoù ñeàu phaûi chaân thaät (true). Bôûi vaäy, hai meänh ñeà phaùt bieåu hai kieán giaûi ñaàu khoâng theå ñoàng thôøi ñuùng. Cuõng vì lyù do ñoù maø kieán giaûi thöù ba khoâng bao giôø ñuùng. Ngöôïc laïi, töù cuù Trung quaùn khoâng y cöù vaøo moät tieàn ñeà nhö vaäy.
Ñoái vôùi töù cuù Hoa nghieâm, nhaân Khoâng hay nhaân Höõu chaúng coù aûnh höôûng naøo ñeán noäi dung cuûa boán kieán giaûi. Ngöôïc laïi, trong töù cuù Trung quaùn, nhaân Khoâng töông öùng vôùi loaïi töù cuù phuû ñònh: baát töï sanh, baát tha sanh, baát coäng sanh, baát voâ nhaân sanh. Nhaân höõu töông öùng vôùi loaïi töù cuù khaúng ñònh: höõu, voâ, höõu voâ, phi höõu phi voâ. Loaïi töù cuù phuû ñònh laø nhaèm ñoaïn dieät hyù luaän. Loaïi töù cuù khaúng ñònh laø nhaèm noùi leân söï höõu laø giaû danh giaû höõu vì kyø thaät ñoù chæ laø duyeân khôûi ñöôïc phuïc hoaït töø taùnh Khoâng sau khi traûi qua moät laàn bò phuû ñònh.
Theo Trung quaùn, trong töù cuù phuû ñònh, moïi laäp luaän lieân heä caùc kieán giaûi ñeàu thaønh laäp cuøng treân moät bình dieän thôøi gian vaø daãn ñeán keát quaû laø taát caû boán kieán giaûi ñeàu bò baùc boû. Traùi laïi trong töù cuù khaúng ñònh laäp luaän lieân heä caùc kieán giaûi khoâng cuøng ñöùng chung treân cuøng moät bình dieän. Trong Nguõ giaùo Chöông cuõng theá luaän chöùng töù cuù ñöôïc thaønh laäp treân nhieàu bình dieän thôøi gian khaùc nhau.
Caû Boà taùt Long Thoï laãn ngaøi Phaùp Taïng ñeàu chuû tröông ñoaïn dieät hyù luaän ñöa ñeán thöïc chöùng taùnh Khoâng. Phía Trung quaùn, töù cuù phuû ñònh laø phöông phaùp söû duïng ñeå bao haøm toaøn theå vuõ truï ngoân thuyeát. Ñeå thöïc hieän quaù trình phuû ñònh khaép toaøn theå vuõ truï ngoân thuyeát, töù cuù Trung quaùn caàn ñöôïc thaønh laäp treân duy nhaát moät bình dieän thôøi gian. Do ñoù, trong heä thoáng luaän lyù Trung quaùn heát thaûy moïi ngoân thuyeát (ngoân ngöõ vaø luaän lyù) ñoàng thôøi trôû neân sai laàm caàn phaûi trieät ñeå ñoaïn taän ñeå chöùng ñaït caùi "chaân khoâng dieäu höõu". Phía Hoa nghieâm Nguõ giaùo Chöông, coù ñieåm dò bieät laø quaù trình ñoaïn hoaëc chöùng chaân daãn ñeán keát quaû laø moät khi "lìa haún voïng töôûng hyù luaän thôøi thaáy ngay trong töï thaân saün coù trí hueä roäng lôùn laø Phaät taùnh, cuøng Phaät khoâng khaùc". Nhö vaäy, caùi "nhaân cuûa töï thaân" laø "caùi coøn laïi" sau moät tieán trình tu ñoaïn phieàn naõo.
Thaät ra, khi Trung quaùn noùi taát caû ñeàu khoâng laø chöa noùi roõ ñeán "caùi taùnh chaân thöïc baát khoâng" töùc laø caùi "nhaân cuûa töï thaân" ñeà caäp trong Nguõ giaùo Chöông. Cuõng nhö chæ bieát moäng töôûng cuøng moäng caûnh ñeàu khoâng maø chaúng noùi ñeán ngöôøi nguû meâ (ví duï caùi chaân taùnh) thôøi chöa heát lyù. Laïi coù ngöôøi hoûi: Neáu taát caû ñeàu khoâng coù "phaùp thaät" thôøi nöông vaøo ñaâu ñeå hieän ra caùc phaùp giaû doái? Theo Thaät giaùo, phaùp theá gian vaø phaùp xuaát theá gian ñeàu nöông taâm "baát khoâng boån giaùc" ñeå thöïc hieän. Hoa nghieâm Nguyeân nhaân luaän, Toâng Maät luaän chuû, Hoøa thöôïng Thích Khaùnh Anh dòch, daãn kinh Phaùp Coå vaø kinh Ñaïi phaåm Baùt nhaõ ñeå laøm chöùng raèng lyù luaän cuûa Trung quaùn chöa roát raùo, khoâng ñaày ñuû yù nghóa, vaø phaùp khoâng laø cöûa ban sô cuûa Ñaïi thöøa. Ñuùng nhö kinh Giaûi thaâm maät ñaõ noùi, giaùo phaùp thuyeát giaûng trong thôøi kyø chuyeån phaùp luaân laàn thöù hai khoâng lieãu nghóa (Neyartha): "Ñöùc Theá toân chæ vì nhöõng vò xu höôùng Ñaïi thöøa, caên cöù ñaïo lyù 'caùc phaùp toaøn khoâng, khoâng sinh khoâng dieät, baûn lai vaéng baët, töï taùnh nieát baøn', duøng söï aån maät maø chuyeån phaùp luaân, tuy caøng raát laï, caøng raát hieám, nhöng phaùp luaân ñöôïc chuyeån trong thôøi kyø naøy vaãn coøn coù caùi treân nöõa, vaãn coøn chòu ñöïng ñaû phaù, vaãn laø nghóa lyù chöa hoaøn haûo, vaãn laø nôi ñaët chaân cuûa söï tranh luaän." (Kinh Giaûi thaâm maät, Thích Trí Quang dòch).
Giaùo lyù Hoa nghieâm ñöôïc tuyeân thuyeát trong khi ñöùc Phaät theå nhaäp Haûi aán Tam muoäi. Giaùo lyù naøy bieåu hieän söï giaùc ngoä cuûa Phaät môùi thaät roát raùo, lieãu nghóa, vì ñaõ ñöôïc Ngaøi chöùng thöïc vaø chöùng ngoä khoâng ñoàng vôùi nhöõng kinh giaùo khaùc ñöôïc tuyeân thuyeát tuøy theo cô hoäi. Lyù Vieân dung cuûa Hoa nghieâm veà moät Toaøn theå hoã töông dung nhieáp caên cöù treân thuyeát voâ ngaõ, treân ñònh thöùc duyeân khôûi, vaø treân nieàm xaùc tín vaøo hieän höõu cuûa caùi "boån giaùc chaân taâm" töùc Phaät taùnh trong taát caû chuùng sinh. Taùnh laø caùi nhaân hieän thôøi, Phaät laø quaû seõ ñeán. Boån giaùc, taùnh Phaät saün coù, laø nhaân ñoái vôùi thæ giaùc, nghóa laø môùi giaùc ngoä. Chaân taâm laø caùi nhaân chính thöùc ñeå thaønh Phaät. Ngaøi Thanh Löông quoác sö giaûi thích raèng ñoái vôùi chö Phaät, chaúng nhöõng chuùng sinh ñoàng nhaân maø thoâi, maø cuõng ñoàng quaû nöõa, neáu taâm khoâng meâ. Caâu aáy coù nghóa laø veà nhaân thôøi duø chuùng sinh ñang ôû trong trieàn, vaãn saün quaû phaùp ra khoûi trieàn, neân kinh môùi noùi raèng: "Khoâng moät chuùng sinh naøo maø chaúng coù ñuû trí hueä (Phaät taùnh) cuûa Nhö Lai, nhöng chuùng chaúng chöùng ñaëng ñeå thieät hieän ra, laø vì bôûi chuùng coøn voïng töôûng chaáp tröôùc". Laïi nöõa, quaû trí nôi nhaân cuûa phaøm phu chính laø quaû trí ñaõ thaønh cuûa chö Phaät khaùc. Nhö vaäy, trong nhaân cuûa töï thaân töùc "baát khoâng boån giaùc", nhaân quaû, töï tha ñeàu khoâng hai theå.
Hoàng Döông
[ Trôû Veà ]