Ngöôøi Cö Só [ Trôû Veà ] [Home Page]
Quaùn nhaân duyeân Hoàng Döông Töông quan nhaân quaû Kinh Thuûy saùm, Hoøa thöôïng Thích Trí Quang dòch, coù ñoaïn: "Ñeä töû chuùng con trong giôø phuùt naøy, thaân taâm an tònh, khoâng coøn hoa daïng, khoâng coøn vöôùng maéc, ñích thò laø luùc sinh thieän dieät aùc, neân cuøng phaùt theâm boán thöù quaùn saùt ñeå laøm phöông tieän dieät tröø toäi aùc: quaùn saùt nhaân duyeân, quaùn saùt quaû baùo, quaùn saùt baûn thaân, quaùn saùt thaân Phaät." Nhö vaäy, quaùn saùt nhaân duyeân laø moät trong boán "phöông tieän hieäu quaû hôn caû trong vieäc huûy dieät moïi thöù toäi loãi, chính yeáu baäc nhaát trong söï loaïi tröø moïi thöù chöôùng ngaïi." Kinh giaûi thích: "Quaùn saùt nhaân duyeân laø xeùt toäi loãi cuûa chuùng con ñaây xuaát töø voâ minh, töø nhöõng tö töôûng khoâng phaûi hieàn laønh, töø caùi lyù do khoâng coù söùc maïnh cuûa söï chaùnh quaùn. Neân ñaõ khoâng thaáy toäi loãi cuûa mình, khoâng gaàn thieän höõu laø Phaät Boà taùt, chaïy theo ñöôøng ma, ñi vaøo caùi ngoõ cong maø laïi hieåm. Nhö caù caén caâu khoâng bieát tai hoïa, nhö taèm laøm keùn töï quaán töï buoäc, nhö con thieâu thaân nhaøo vaøo löûa ngoïn töï thieâu töï ñoát. Vì lyù do ñoù khoâng theå sieâu thoaùt."
Nhöng theá naøo laø toäi loãi? Theo kinh, "saéc thaùi toäi loãi tuy thaät voâ löôïng, ñaïi theå maø noùi, khoâng ngoaøi ba thöù, moät laø phieàn naõo, hai laø aùc nghieäp, ba laø khoå baùo. Caû ba thöù naøy coù theå trôû ngaïi tueä giaùc giaûi thoaùt cuûa caùc thaùnh giaû, laïi coøn trôû ngaïi quaû baùo toát ñeïp cuûa caû nhaân thieân, neân trong kheá kinh meänh danh ba chöôùng. ... Dieät ñöôïc ba chöôùng thì saùu giaùc quan, möôøi thöù aùc nghieäp, cho ñeán taùm vaïn boán ngaøn traàn lao, ñeàu saïch taát caû." Nhö vaäy, quaùn nhaân duyeân laø moät trong caùc phaùp moân coù hieäu naêng chuyeån hoùa nhöõng hoaøn caûnh khoâng may ñaày chöôùng ngaïi thaønh con ñöôøng theânh thang ñöa ñeán giaùc ngoä.
Noùi veà nhaân duyeân, thöôøng ngöôøi ta hay phaân bieät moät caùch ñôn giaûn vai troø cuûa khoa hoïc laø moâ taû caùch thöùc "laøm theá naøo?" (how?) caùc hieän töôïng hieän ra vaø vai troø cuûa trieát hoïc hay toân giaùo laø tìm caùch traû lôøi caâu hoûi "taïi sao?" (why?). "Laøm theá naøo" lieân quan ñeán quaù trình nhaân quaû hay "phöông tieän", coøn "taïi sao?" thôøi lieân heä ñeán muïc ñích, nguyeân nhaân.
Thaät ra, trong laõnh vöïc khoa hoïc cuõng coù nhöõng tieâu chuaån rieâng ñeå xaùc ñònh nhaân duyeân cuûa bieán coá hay hieän töôïng X, haàu traû lôøi thích ñaùng caâu hoûi "Taïi sao X?" nhaèm traùnh maâu thuaãn giöõa caùch giaûi thích "laøm theá naøo" vaø laäp luaän traû lôøi "taïi sao vaäy?". Caâu hoûi "Taïi sao X?" hình nhö phaùt xuaát töø nhu caàu thieát laäp moät traät töï cho caùc ñieàu tai nghe maét thaáy nhaèm laøm chuùng aên khôùp thích hôïp vôùi nhau. Nhöng chuùng aên khôùp thích hôïp vôùi nhau hay khoâng laø coøn tuøy theo chuùng ñöôïc saép xeáp trong caùi khung yù nieäm naøo. Nhö theá, khi baùc boû moät caâu traû lôøi thôøi coù theå taïi vì caùch giaûi thích ñoái nghòch vôùi caùc khaùi nieäm coù saün trong khung ñoù hoaëc trong khung ñoù khoâng coù khaùi nieäm naøo khaû dó duøng ñeå giaûi thích bieán coá hay hieän töôïng ñeà caäp trong caâu hoûi.
Trong tröôøng hôïp ñôn giaûn nhaát, söï aên khôùp thích hôïp laø söï lieân hôïp hai hieän töôïng noái tieáp theo nhau. Kinh nghieäm cho thaáy moãi laàn maët trôøi laën thôøi caûnh vaät maùt meû hôn. Moãi laàn muøa heø khoâ raùo thôøi muøa maøng khoâng toát ñeïp. Moãi laàn coù naïn ñoùi thôøi beänh taät phaùt sinh. Ñeå moâ taû söï noái tieáp hai hieän töôïng nhö vaäy, ngöôøi ta thöôøng noùi: "Trôøi maùt laø do maët trôøi laën". "Muøa maøng maát laø vì khoâng ñuû möa". "Beänh taät phaùt laø taïi thieáu aên". Roài töø ñoù hieän töôïng naøo khôûi hieän tröôùc thôøi goïi laø nhaân vaø khôûi hieän sau thôøi goïi laø quaû. Tìm hieåu nhaân duyeân töï nhieân ñöa ñeán thaønh laäp töông quan nhaân quaû. Lieân heä nhaân quaû laø thoùi quen lieân hôïp hai hieän töôïng naøo thöôøng xuaát hieän ñeàu ñaën noái ñuoâi nhau. Trieát vaø söû gia David Hume chuû tröông cöïc ñoan raèng traät töï nhaân quaû chæ laø söï phaûn chieáu cuûa nhöõng taäp quaùn thaáy bieát maø thoâi. Neáu quaû thaät nhö vaäy thôøi söï hieåu bieát cuûa con ngöôøi khoâng maáy khaùc ñieàu kieän phaûn xaï (conditioned reflex) cuûa con choù maø Pavlov ñieàu khieån bieát saép ñöôïc cho aên khi nghe chuoâng gioùng. Trong tröôøng hôïp naøy, söï aùp ñaët ñieàu kieän khoâng coøn höõu hieäu neáu kích thích vaø phaûn öùng caùch nhau moät khoaûng thôøi gian ñaùng keå. Do ñoù, neáu chæ thuï ñoäng vin vaøo thoùi quen maø lieân hôïp caùc hieän töôïng hay bieán coá thaønh nhaân vôùi quaû thôøi chaéc chaén khoâng bao giôø thaáu hieåu ñöôïc beänh soát reùt laø do muoãi gaây ra hay nguyeân nhaân boán muøa laø do truïc quay cuûa quaû ñaát coù moät ñoä nghieâng. Trong thöïc teá coù quaù nhieàu ñoái töôïng thaáy bieát vaø voâ soá caùch gheùp chuùng thaønh töøng ñoâi nhaân quaû.
Thí nghieäm Pavlov maát raát nhieàu thôøi giôø laëp ñi laëp laïi kích thích sinh lyù ñeå daïy con choù nhoû daõi khi nghe tieáng chuoâng lieàn nghó ñeán thöùc aên. Traùi laïi, con ngöôøi thöôøng chæ caàn moät laàn kinh nghieäm lieân hôïp hai bieán coá noái ñuoâi nhau laø voäi keát luaän ngay raèng ñoù laø traät töï nhaân quaû, nhaát laø khi taâm naõo coù yù höôùng tra taàm nguyeân nhaân cuûa moät söï kieän chính mình ñang chöùng nghieäm. Chaúng haïn sau khi vöøa aên xong moät ít döa chua ta caûm thaáy ñau xoùt trong buïng. Ta lieàn suy ngay nguyeân nhaân buïng ñau laø do döa chua, khoâng caàn bieát tröôùc ñoù ta ñaõ aên döa chua laàn naøo hay chöa. Hôn nöõa, töôûng raèng ñaõ tìm ra nguyeân nhaân cuûa ñau buïng vôùi chæ moät laàn kinh nghieäm thôøi sau ñoù ta thaáy khoâng caàn kinh nghieäm aên döa chua vaø ñau buïng theâm laàn naøo khaùc nöõa ñeå tin chaéc hôn veà caùi luaät nhaân quaû ta môùi nghó ra. Theâm vaøo ñoù, caùi trí nhôù toát cuûa ta luoân luoân nhaéc ta khoâng neân aên döa chua, ñoàng thôøi gaây nôi ta nieàm tin "döa chua laø nguyeân nhaân cuûa ñau buïng". Theá roài ta truyeàn laïi nieàm tin aáy cho con chaùu vaø cho ngöôøi khaùc. Do ñoù, moät truyeàn thoáng khoâng aên döa chua coù theå phaùt sinh trong toaøn theå moät quoác gia suoát vaøi theá kyû. Nhö vaäy, traät töï theo ñoù caùi naøo nhaân caùi naøo quaû trôû neân khoâng do kinh nghieäm baûn thaân thaáy bieát maø do söï tin töôûng vaøo kinh nghieäm cuûa ngöôøi khaùc hay do taäp quaùn truyeàn thoáng aùp ñaët.
Coøn moät phöông caùch khaùc raát thoâng duïng ñeå thieát laäp töông quan nhaân quaû. Ñoù laø duøng ngoân ngöõ thay kinh nghieäm. Caùch naøy cho ta caûm töôûng laø ta ñang lieân hôïp kinh nghieäm vôùi nhau, nhöng kyø thaät ta ñang lieân hôïp danh töï vôùi nhau. Trong moïi caâu giaûi thích, hai chöõ "bôûi vì" ñaùng lyù phaûi ñöùng tröôùc moät kinh nghieäm nguyeân nhaân. Nhöng thoâng thöôøng hai chöõ aáy ñöôïc xem nhö laø ñaõ giaûi thích nguyeân nhaân khoâng caàn bieát ñeán kinh nghieäm naøo ñöôïc phaùt bieåu sau hai chöõ aáy. Sau ñaây laø moät vaøi thí duï.
Hoûi: Taïi sao thaèng Ba gheùt laøm vieäc?
Traû lôøi: Bôûi vì noù löôøi.
Giaûi thích nhö vaäy khoâng neâu ra moät thöù töï nhaân quaû maø chæ lieân hôïp caùc töø ngöõ, gheùt laøm vieäc vaø löôøi. Nhöng vì löôøi coù nghóa laø gheùt laøm vieäc neân cuoái cuøng chaúng khaùc naøo noùi: "Thaèng Ba gheùt laøm vieäc bôûi vì noù gheùt laøm vieäc". Nhöõng thí duï töông töï khaùc: "Thuoác phieän laøm ta nguû bôûi vì nhöõng phaåm tính gaây nguû cuûa noù". "Chuùa Trôøi khoâng theå phaïm toäi bôûi vì Chuùa Trôøi laø Ñaáng toaøn haûo". Nhöõng phaùt bieåu nhö vaäy khoâng neâu ra söï lieân hôïp hai kinh nghieäm maø chæ laø söï lieân hôïp nhöõng danh töø neân khoâng ñuùng laø nhöõng lôøi giaûi thích.
Nhöõng thí duï vöøa keå tuy hoà ñoà trong söï nhaän xeùt töông quan nhaân quaû nhöng vaãn coù khía caïnh tích cöïc ñaùng ñeà caäp. Suy ñoaùn traät töï nhaân quaû töø ñoäc nhaát moät kinh nghieäm baûn thaân coù theå giuùp ta hoïc hoûi nhanh choùng hôn so vôùi söï hoïc hoûi cuûa caùc ñoäng vaät khaùc. Tin töôûng vaøo kinh nghieäm tha nhaân ñeå chaáp nhaän moät töông quan nhaân quaû cuõng laø thaùi ñoä toát, thaùi ñoä saün saøng hôïp taùc vôùi keû khaùc nhaèm thöïc hieän nhöõng lôïi ích chung. Söû duïng ngoân ngöõ thay theá thöïc nghieäm möu caàu hieåu bieát laø khaû naêng ñaëc bieät duy chæ loaøi ngöôøi treân quaû ñaát naøy sôû ñaéc. Lyù do: taùc ñoäng ngoân ngöõ laø moät phöông caùch thöïc haønh thí nghieäm baèng töôûng töôïng vaø taùc ñoäng trong ñaàu oùc chaéc chaén laø nhanh choùng vaø an toaøn hôn laø ôû theá giôùi beân ngoaøi. Chính do khaû naêng "thöïc haønh thí nghieäm baèng tö töôûng" maø söï hoïc hoûi cuûa con ngöôøi ñöôïc môû roäng khaép moïi laõnh vöïc quan heä vôùi ñôøi soáng.
Toùm laïi, söï nhìn nhaän quaù trình hoïc hoûi cuûa con ngöôøi nhö dao hai löôõi taát nhieân coù taùc duïng treân quan ñieåm giaûi thích vaø töø ñoù treân quan nieäm nhaân quaû. Noùi nhö vaäy coù nghóa laø moïi meänh ñeà phaùt bieåu töông quan nhaân quaû ñeàu thuoäc loaïi ñònh ñeà (postulate) töùc laø loaïi giaû thieát coù lôïi ích thöïc tieãn khoâng kieåm chöùng baèng luaän lyù ñöôïc maø chæ baèng taùc duïng cuûa kinh nghieäm. Chæ nhöõng taùc ñoäng kieåm chöùng môùi mang laïi yù nghóa cho meänh ñeà xaùc quyeát bieán coá A laø nhaân cuûa bieán coá B. Baèng vaøo nhöõng taùc ñoäng kieåm chöùng, töông quan nhaân quaû coù theå phaân thaønh ba loaïi: loaïi quan saùt, loaïi giaû ñònh, vaø loaïi taùc ñoäng.
Töông quan nhaân quaû loaïi quan saùt
Khi baûo "A laø nhaân (quan saùt) cuûa B" laø coù yù muoán noùi raèng: "Haõy chöïc xem A phaùt hieän thôøi seõ thaáy B phaùt hieän". Trong tröôøng hôïp naøy khoâng theå coù taùc duïng naøo treân A hay treân B, chæ ngoài yeân maø quan saùt söï xuaát hieän cuûa chuùng. Neáu coù söï dieãn tieán ñeàu ñaën A luoân luoân xaûy ra tröôùc B, thôøi ta baûo A laø nhaân (quan saùt) cuûa B. Vì tieáng seùt luoân luoân phaùt sinh lieàn sau tia chôùp neân ta coù theå baûo tia chôùp laø nhaân (quan saùt) cuûa tieáng seùt. Trong tröôøng hôïp A vaø B phaùt sinh ñoàng thôøi hay trình töï phaùt sinh A vaø B thay ñoåi, coù khi A tröôùc B sau, coù khi B tröôùc A sau thôøi baát cöù A hay B caùi naøy coù theå goïi laø nhaân cuûa caùi kia. Thí duï: Vò trí thaúng ñöùng cuûa kim ñoàng hoà nhaø ga Hueá luoân luoân phaùt hieän hoaëc ngay tröôùc khi hoaëc ngay sau khi chuyeán taøu soá 456 ñeán ga. Ta coù theå noùi: "vò trí thaúng ñöùng cuûa kim ñoàng hoà laø nhaân cuûa söï taøu ñeán hay ngöôïc laïi". Ñoái vôùi ngöôøi raønh ñi taøu löûa vaø quen thuoäc vôùi caùc thôøi khaéc bieåu thôøi noùi nhö vaäy nghe raát chöôùng tai. Ñaùng leõ thuaän lyù phaûi noùi: "Chuyeán taøu soá 456 ñeán ga vaøo luùc 5 giôø 55 phuùt, vaø giôø taøu ñeán xeâ xích töø 5:55 ñeán 6:05".
Tuy nhieân, neân töï nhieân nhaän xeùt söï töông quan nhaân quaû moät caùch chaát phaùc, ñöøng luoân luoân buoäc mình giaûi thích baèng lyù trí. Coá nhieân, veà laâu veà daøi phöông caùch lyù ñoaùn vaãn caàn thieát hôn laø nhaän thöùc chaát phaùc ngaây thô. Nhöng phaûi nhôù raèng lyù giaûi thöôøng baét nguoàn töø nhöõng thieân kieán coù saün vaø nhöõng thieân kieán naøy laøm trôû ngaïi söï khaùm phaù nhöõng kieán thöùc môùi meû hay söï hieåu bieát thaâm saâu. Söï nhaän xeùt ngaây thô veà töông quan nhaân quaû giöõa vò trí kim ñoàng hoà vaø söï taøu ñeán tuy "sai laàm" nhöng haøm chöùa moät yù nieäm raát quan troïng: tuøy theo loái quan saùt, nhaân vaø quaû coù theå thay theá laãn nhau.
Moät thaùi ñoä cöïc ñoan cuûa hình thaùi nhaän thöùc chaát phaùc veà töông quan nhaân quaû laø khoâng tin coù nhaân coù quaû vaø quan nieäm taát caû hieän töôïng ñeàu sinh khôûi moät caùch tình côø. Ñoù laø chuû tröông cuûa hoïc thuyeát ngaãu nhieân, coøn goïi laø voâ nhaân voâ duyeân luaän, khoâng thöøa nhaän coù baát cöù moät quy luaät hay lyù phaùp naøo. Ñoái vôùi phaùi naøy, thieän aùc vaø hoïa phuùc ñeàu ngaãu nhieân chöù khoâng do moät haønh vi hay yù chí naøo cuûa con ngöôøi. Treân phöông dieän ñaïo ñöùc, thuyeát naøy phuû nhaän traùch nhieäm caù nhaân, vì vaäy khoâng ích lôïi cho nhaân sinh.
Töông quan nhaân quaû loaïi giaû ñònh
Moät bieán coá A ñöôïc xem nhö nhaân (giaû ñònh) cuûa bieán coá B neáu ôû vaøo tình theá sau ñaây: B hieän khôûi vaø gaây ngaïc nhieân khi chöa bieát A ñaõ hieän khôûi, vaø khi bieát A ñaõ xaûy ra thôøi khoâng coøn ngaïc nhieân taïi sao B xaûy ra. Noùi caùch khaùc, A ñöôïc xem laø nhaân (giaû ñònh) cuûa B neáu khi nghe giaûi thích "B hieän khôûi laø vì A xaûy ra" ta lieàn thoát leân: "Laø theá aø!". Nhö vaäy söï thieát laäp töông quan nhaân quaû giöõa A vaø B loaïi giaû ñònh hoaøn toaøn chuû quan, bôûi vì nguyeân nhaân giaûi thích moät bieán coá baát thöôøng laø moät bieán coá quen thuoäc ñoái vôùi caù nhaân.
Thí duï hoûi: "Taïi sao nhieàu ngöôøi chaïy veà moät höôùng vaäy neø?"
Traû lôøi: "Phía aáy coù ñaùm chaùy".
Caâu hoûi haøm chöùa yù nghó veà moät ñieàu gì baát thöôøng xaûy ra. Thöôøng ngaøy khoâng coù caûnh nhieàu ngöôøi chaïy ñoå doàn veà moät höôùng. Nhöng neáu ñaõ coù laàn nhìn thaáy raát nhieàu ngöôøi cuøng chaïy veà phía moät ñaùm chaùy, thôøi ñieàu ñoù taïo neân moät söï quen thuoäc: "ñaùm chaùy laø nhaân cuûa söï chaïy ñoå doàn veà moät phía". Bôûi vaäy cho neân moät bieán coá baát thöôøng (chaïy veà moät höôùng) ñaõ do giaûi thích maø trôû thaønh moät bieán coá quen thuoäc (ñoâng ngöôøi chaïy veà phía moät ñaùm chaùy). Chuùng ta haøi loøng vôùi caâu traû lôøi chæ khi naøo ñieàu maø ta cho laø baát thöôøng (do ñoù môùi hoûi: "Taïi sao?") trôû thaønh ñieàu ta quen thuoäc (ñieàu maø ta töôûng voïng). Nhö vaäy chuû quan maø xeùt caâu traû lôøi coù thích ñaùng hay khoâng, caùi ñoù tuøy thuoäc nhöõng gì caù nhaân quan nieäm laø thöôøng hay baát thöôøng.
Haõy löu yù raèng phöông phaùp quan saùt khoâng theå aùp duïng ñeå kieåm chöùng töông quan nhaân quaû loaïi giaû ñònh. Ta khoâng nhìn ra phía ngoaøi ñeå tìm caùch xaùc ñònh "A laø nhaân cuûa B". Traùi laïi, ta vin vaøo nhöõng töôûng voïng beân trong vaø thöôøng hay suy luaän ñeå phaân tích nhöõng ñieàu phaùt bieåu veà söï lieân heä nhaân quaû laø ñuùng (valid) hay sai, laø chaân (true) hay giaû.
Meänh ñeà phaùt bieåu ñöôïc coâng nhaän laø ñuùng chæ khi naøo noù ñöôïc suy dieãn töø nhöõng meänh ñeà ñuùng khaùc hôïp theo nhöõng qui taéc luaän lyù öôùc ñònh. Meänh ñeà ñöôïc coâng nhaän laø chaân thaät chæ khi naøo hoäi ñuû ba ñieàu kieän sau ñaây.
1. Meänh ñeà phaûi haøm nguï nhöõng döï ñoaùn (predictions) coù theå thöû nghieäm baèng nhieàu caùch taùc ñoäng suy ra töø chính nhöõng döï ñoaùn aáy.
2. Caùc caùch taùc ñoäng ñaõ ñöôïc thöïc hieän ñeå thöû nghieäm caùc döï ñoaùn cuûa meänh ñeà.
3. Caùc döï ñoaùn cuûa meänh ñeà ñaõ ñöôïc thöû nghieäm baèng caùc caùch taùc ñoäng.
Trong tröôøng hôïp ñieàu kieän thöù 3 khoâng thaønh coâng, nghóa laø caùc caùch taùc ñoäng ñem ra aùp duïng ñeàu khoâng mang laïi keát quaû nhö döï ñoaùn thôøi meänh ñeà ñöôïc coâng nhaän laø giaû (false), khoâng chaân thaät. Neáu ñieàu kieän thöù 2 khoâng thoûa maõn, nghóa laø tuy coù nghó ra nhieàu caùch taùc ñoäng nhöng khoâng thöïc hieän baát cöù caùch naøo, thôøi meänh ñeà ñöôïc coâng nhaän laø baát ñònh (indeterminate). Cuoái cuøng neáu ñieàu kieän 1 khoâng ñöôïc thoûa maõn, nghóa laø meänh ñeà khoâng haøm nguï moät döï ñoaùn naøo hoaëc neáu coù maø khoâng gôïi ra baát kyø moät caùch taùc ñoäng naøo ñeå thöû nghieäm thôøi meänh ñeà xem nhö voâ nghóa. Nhö vaäy khoa hoïc coâng nhaän boán loaïi meänh ñeà: chaân, giaû, baát ñònh (vöøa chaân vöøa giaû?), vaø voâ nghóa (khoâng chaân khoâng giaû?) khaùc haún vôùi logic cuûa Aristotle chæ chaáp nhaän hai loaïi meänh ñeà chaân vaø giaû maø thoâi.
Theo nhö vöøa trình baøy veà tính ñuùng vaø tính chaân cuûa meänh ñeà thôøi moïi phaùt bieåu töông quan nhaân quaû theo loaïi giaû ñònh chæ coù theå ñuùng maø thoâi chöù khoâng theå chaân thaät, vì thöôøng laàm laãn tính ñuùng vôùi tính chaân neân ít ngöôøi gia coâng thöû nghieäm ñeå phaân bieät meänh ñeà laø chaân hay giaû. Vaû laïi, thöôøng khi phaùt bieåu, meänh ñeà khoâng haøm chöùa moät döï ñoaùn naøo coù theå gôïi leân moät phöông caùch kieåm chöùng. Chaúng haïn noùi: "Ma baét maát hoàn", "Ñaáng Toái Cao taïo ra vaïn vaät"
Theo Nhaân minh luaän, ñoái töôïng nhaän thöùc chæ coù hai thöù: töï töôùng (svalaksana) do caûm giaùc tröïc nhaän vaø toång töôùng (saømaønyalaksana) do suy luaän maø thoâng ñaït. Töï töôùng coù nghóa laø caùi khoâng theå vin vaøo caùi khaùc ñeå ñònh nghóa noù tröø ra chính noù. Noù coù theå thöïc nghieäm ñöôïc trong moät khoaûnh khaéc. Ngay trong saùt na ñöôïc thöïc chöùng, noù khoâng coù phaåm tính, danh tính, thuoäc tính,..., nghóa laø thoaùt ra ngoaøi moïi thi thieát dieãn taû. Toång töôùng laø söï höõu trong moät khoaûnh khaéc saùt na nhöng laïi bieåu loä nhö laø ôû taát caû moïi thôøi: thaáy söï höõu baây giôø vaø ôû ñaây nhö laø thaáy noù trong moïi luùc vaø ôû moïi nôi. Ngoaøi tính chaát toång quaùt, toång töôùng coøn coù theå phaùt bieåu qua ngoân ngöõ, coù theå ñònh nghóa, vaø ñem chia xeû giöõa nhieàu caù theå. Treân nguyeân taéc, toång töôùng tuy do voïng töôûng phaân bieät nhöng khoâng hö aûo nhö hoa ñoám giöõa trôøi.
Moïi nhaän thöùc thöïc taïi ñeàu coù taùc duïng laø thaønh laäp töông quan nhaân quaû loaïi giaû ñònh ñeå giaûi thích söï quan heä giöõa töï töôùng do caûm giaùc ñôn thuaàn nhaän bieát (hieän löôïng) vaø toång töôùng laø nhöõng khaùi nieäm ñöôïc thi thieát ngay sau saùt na ñaàu tieân cuûa quaù trình nhaän thöùc (tyû löôïng). Theâm vaøo ñoù, baåm tính con ngöôøi laø muoán duøng ngoân ngöõ vaø luaän lyù ñeå dieãn taû vaø truyeàn ñaït nhöõng töông quan nhaân quaû phaùt hieän theo trí phaân bieät cuûa mình. Chính vì theá maø ngoân ngöõ vaø luaän lyù trôû neân raát caàn thieát trong ñôøi soáng xaõ hoäi, nhöng cuõng raát nguy haïi neáu khoâng bieát phaân bieät tính ñuùng vaø tính chaân cuûa caùc meänh ñeà phaùt bieåu.
Töông quan nhaân quaû loaïi taùc ñoäng.
Caâu "A laø nhaân cuûa B" coù nghóa laø "Haõy taùc ñoäng gaây A phaùt hieän thôøi seõ thaáy B phaùt hieän". Noùi khaùc, A laø nhaân (ñieàu kieän) ñuû ñeå B xuaát hieän. Hay cuõng coù nghóa laø: "Ngaên chaän khoâng cho A phaùt hieän, vaø B seõ khoâng xuaát hieän". Noùi khaùc, A laø nhaân (ñieàu kieän) caàn ñeå B xuaát hieän. Trong tröôøng hôïp töông quan nhaân quaû loaïi taùc ñoäng, ta khoâng ngoài yeân maø ñôïi chuùng xaûy ñeán. Traùi laïi, ta phaûi tìm caùch gaây cho A phaùt hieän hoaëc ngaên chaän khoâng cho A phaùt hieän.
Theo Phaåm Phaät Ñaø, Töông Öng boä, ii.1, thôøi hôn 2500 naêm veà tröôùc, ñöùc Phaät ñaõ baèng vaøo nôi thöïc taïi cuûa chuùng sinh ñeå tìm nguyeân nhaân cuûa khoå ñau vaø khaùm phaù ra raèng sinh meänh chæ laø moät giaû hôïp cuûa möôøi hai nhaân duyeân chöù khoâng coù thöïc ngaõ. Do quaùn thaäp nhò nhaân duyeân theo hai chieàu, löu chuyeån vaø hoaøn dieät, Ngaøi tröng daãn nhöõng töông quan nhaân quaû loaïi taùc ñoäng giöõa möôøi hai chi, moãi chi vöøa laø phaùp laøm duyeân (duyeân khôûi) vöøa laø phaùp do caùc duyeân sinh (duyeân dó sinh). Neáu Töù ñeá thuyeát minh nhaân quaû giaûi thoaùt vaø luaân hoài thôøi Möôøi hai Nhaân duyeân cho thaáy do thuaän quaùn maø luaân hoài, do nghòch quaùn maø giaûi thoaùt. Theo chieàu hoaøn dieät, chieàu ñoaïn dieät sinh khôûi cuûa theá giôùi luaân hoài, sinh töû khoå ñau,... vaø ñöa ñeán giaùc ngoä giaûi thoaùt, ñöùc Phaät ñònh höôùng con ñöôøng daãn ñeán thoaùt ly sinh töû nhö sau, baét ñaàu töø söï taän dieät Voâ minh, coäi nguoàn cuûa tham aùi.
"Do ly tham, ñoaïn dieät voâ minh moät caùch hoaøn toaøn neân haønh dieät. Do haønh dieät neân thöùc dieät. Do thöùc dieät neân danh saéc dieät. Do danh saéc dieät neân saùu xöù dieät. Do saùu xöù dieät neân xuùc dieät. Do xuùc dieät neân thoï dieät. Do thoï dieät neân aùi dieät. Do aùi dieät neân thuû dieät. Do thuû dieät neân höõu dieät. Do höõu dieät neân sinh dieät. Do sinh dieät neân giaø, cheát, saàu, bi, khoå, öu, naõo dieät. Nhö vaäy laø toaøn boä khoå uaån naøy ñoaïn dieät."
Theo chieàu hoaøn dieät, khoen xích AÙi laø chi quan troïng nhaát trong Möôøi hai Nhaân duyeân. Phaàn tröôùc chi ñoù laø do duyeân töø quaù khöù maø khôûi cho neân haønh giaû khoâng theå taùc ñoäng ñoaïn dieät. Khi ñeán chi AÙi thôøi haønh giaû coù theå löïa choïn hoaëc tieáp tuïc ñeå AÙi duyeân Thuû maø tieáp tuïc löu chuyeån trong voøng sinh töû luaân hoài, hoaëc cöông quyeát ñoaïn dieät AÙi Thuû ñeå möôøi hai khoen xích nhaân duyeân cuûa theá giôùi sinh töû luaân hoài tan raõ.
Kieåm chöùng töông quan nhaân quaû baèng caùch taùc ñoäng caùc bieán coá laø neàn taûng cuûa khoa hoïc thöïc nghieäm. Trong moät soá ñòa haït söï taùc ñoäng thí nghieäm gaëp nhieàu khoù khaên hay coù khi khoâng theå thöïc hieän. Chaúng haïn coù nhieàu tröôøng hôïp khoâng theå thí nghieäm treân cô theå con ngöôøi hay khoâng theå taùc ñoäng daãn xuaát moät soá traïng huoáng xaõ hoäi theo döï ñònh. Trong nhöõng hoaøn caûnh baát löïc nhö vaäy khoa hoïc gia chæ coøn caùch duy nhaát laø ngoài baøn veà nhöõng töông quan nhaân quaû loaïi quan saùt. Treân ñaây ta ñaõ thaáy giaû thieát nhaân quaû loaïi quan saùt khoâng ñaùng tin caäy so vôùi giaû thieát nhaân quaû loaïi taùc ñoäng. Bôûi vaäy töông quan nhaân quaû loaïi quan saùt thöôøng ñöôïc goïi laø töông quan giaû (spurious correlation).
Söï kieåm chöùng töông quan nhaân quaû loaïi taùc ñoäng cuõng cho thaáy nhieàu tröôøng hôïp trong ñoù nhaân vaø quaû coù theå thay theá laãn nhau. Caùi ñöôïc goïi laø nhaân tuøy thuoäc caùch ta taùc ñoäng thí nghieäm. Chaúng haïn, khi taùc ñoäng moät maùy phaùt ñieän quay tay, chuyeån ñoäng cuûa cuoän daây quay laø nhaân vaø doøng ñieän laø quaû. Ngöôïc laïi, ñem noái hai ñaàu daây cuûa maùy aáy vaøo moät nguoàn ñieän xoay chieàu maùy seõ taùc ñoäng nhö moät ñoäng cô. Trong tröôøng hôïp naøy, doøng ñieän laø nhaân vaø chuyeån ñoäng laø quaû. Nhö vaäy, quyeát ñònh caùi naøo laø nhaân vaø caùi naøo laø quaû tuøy thuoäc nhöõng thí nghieäm maø ta taùc ñoäng ñeå kieåm chöùng söï töông quan.
Trong ñôøi soáng haèng ngaøy, ta thöôøng quen vôùi nhöõng hieän töôïng khoâng ñaûo chieàu. Nhö tröôøng hôïp ñaùnh rôi moät caùi cheùn laøm vôõ tan thaønh maûnh. Coù khi naøo trong töông lai caùc maûnh vuïn taäp hôïp trôû thaønh caùi cheùn nguyeân thuûy roài naèm laïi vaøo choã cuõ ôû treân baøn hay khoâng? Chính vì nhöõng kinh nghieäm nhö vaäy maø laâu ngaøy sinh ra hai khaùi nieäm sai bieät laø quaù khöù vaø vò lai. Kyù öùc chæ ghi quaù khöù chöù khoâng nhôù töông lai. Caùch tri löôïng nhöõng bieán coá coù theå xaûy ra cuõng khoâng gioáng hình thaùi nhaän thöùc nhöõng gì coù theå ñaõ xaûy ñeán. Ta thöôøng tin raèng khoâng theå laøm gì ñöôïc ñeå thay ñoåi quaù khöù nhöng coù theå haønh ñoäng moät caùch naøo ñoù ñeå aûnh höôûng töông lai. Qua nhöõng danh töø thöôøng duøng nhö hoái haän, nuoái tieác, hy voïng,... ta thaáy ngay moät söï caùch bieät quaù roõ raøng giöõa quaù khöù vaø vò lai.
Ngöôïc laïi, cho ñeán nay trong vaät lyù hoïc, moïi ñònh luaät cô baûn veà söùc huùt vaïn vaät, ñieän töø tröôøng, vaø phaûn öùng haït nhaân, heát thaûy ñeàu thuaän nghòch, nghóa laø khoâng phaân bieät quaù khöù vaø vò lai. Laâm thôøi neáu taát caû caùc phaân töû cuûa moät heä thoáng phöùc hôïp moãi moãi ñeàu ñoåi höôùng vaän toác thôøi nhöõng gì ñaõ thu nhieáp veà tröôùc seõ phoùng khai trôû laïi. Theo thuaät ngöõ Phaät giaùo, moïi hieän töôïng ñeàu do söï hieän haønh cuûa nhöõng chuûng töû ñaõ ñöôïc huaân tröôûng. Ñeå giaûi thích tính khoâng ñaûo chieàu trong theá giôùi hieän töôïng laø nhö huyeãn, khoâng baét nguoàn töø caùc ñònh luaät cô baûn, caùc nhaø vaät lyù hoïc phaûi thi thieát theâm nhieàu khaùi nieäm phöùc taïp nhö heä thoáng kín, heä thoáng hôû, baûo toaøn naêng löôïng, entropy,... vaø phaûi toán nhieàu coâng phu suy dieãn töïa treân nhöõng döõ kieän thí nghieäm. Ñieàu naøy cho thaáy caùc ñònh luaät vaät lyù cô baûn khoâng ñuû khaû naêng moâ taû toaøn veïn thöïc taïi nhö thaät. Tuy nhieân chuùng vaãn coù lôïi ích cho thaáy khoâng coù gì coá ñònh trong moïi phaùt bieåu veà lyù nhaân duyeân caùi naøo laø nhaân vaø caùi naøo laø quaû.
Töø thuôû sô khai con ngöôøi ñaõ bieát taïo löûa baèng caùch coï xaùt hai phieán ñaù vôùi nhau. Ñoù laø aùp duïng töông quan nhaân quaû moät chieàu, "coâng sinh nhieät", "coâng laø nhaân vaø nhieät laø quaû" [Vaät lyù hoïc ñònh nghóa coâng laø löïc taùc duïng nhaân vôùi quaõng ñöôøng vaät xeâ dòch]. Ñeán khi hieåu ñöôïc ngöôïc laïi nhieät coù theå chuyeån hoùa thaønh coâng, "nhieät sinh coâng", "nhieät laø nhaân vaø coâng laø quaû", töùc laø ñeán khi khaùm phaù töông quan nhaân quaû öùng hieän hai chieàu "nhaân = quaû", khoâng coù sai bieät giöõa nhaân vaø quaû thôøi caùc maùy chaïy hôi nöôùc vaø ñoäng cô noå ñöôïc cheá taïo, khôûi ñaàu cuoäc Caùch maïng Kyõ ngheä (Industrial Revolution) ôû nöôùc Anh vaøo cuoái theá kyû 18 thay ñoåi toaøn dieän ñôøi soáng treân maët ñaát.
Ñoái vôùi vaät lyù hoïc, luaät nhaân quaû khoâng maáy lôïi ích. Ngoaïi tröø nhöõng luùc caàn traû lôøi vaén taét nhöõng caâu hoûi thaéc maéc veà nhaân quaû hay phaùt bieåu keát quaû moät caùch bình daân khoâng chaân thaät nhö: "Söùc huùt vaïn vaät laø nguyeân nhaân chuyeån ñoäng cuûa haønh tinh quanh maët trôøi", "Ma saùt laø nguyeân nhaân cuûa nhieät", khoa hoïc gia söû duïng hoaøn toaøn toaùn ngöõ, bieán chuyeån caùc phöông trình toaùn hoïc theo nhöõng quy taéc nhaát ñònh, coù theå tính chuyeån ñoäng cuûa caùc haønh tinh tuøy thuoäc söùc huùt vaïn vaät hay ngöôïc laïi tính söùc huùt vaïn vaät baèng vaøo chuyeån ñoäng cuûa caùc haønh tinh. Bôûi theá cho neân khoâng caàn phaûi phaân bieät ñaâu laø nhaân vaø ñaâu laø quaû.
ieän nay, moâ phoûng phöông phaùp khaûo saùt phaân tích vaø söû duïng toaùn ngöõ cuûa vaät lyù hoïc, caùc boä moân nhö kinh teá hoïc, xaõ hoäi hoïc, taâm lyù hoïc,... cuõng nghieân cöùu töông quan nhaân quaû loaïi taùc ñoäng ñeå tìm hieåu caùc vaán ñeà lieân quan sinh hoaït con ngöôøi. Thí duï hoûi: Gia taêng tieàn coâng coù phaûi laø nguyeân nhaân cuûa söï gia taêng vaät giaù? Chieán tranh gaàn keà coù phaûi laø do chaïy ñua saûn xuaát vuõ khí? Nôi aên choán ôû khoâng toát coù laøm suy giaûm tham voïng vaø söùc saûn xuaát hay khoâng? Taát nhieân moïi phaùt bieåu veà giaû thieát nhaân quaû phaûi ñöôïc kieåm chöùng chaët cheõ baèng moïi phöông phaùp khoa hoïc thôøi môùi mong daãn ñeán nhöõng haønh ñoäng coù lôïi ích xaõ hoäi. Thöôøng khi thi thieát töông quan nhaân quaû loaïi taùc ñoäng ngöôøi ta coù khuynh höôùng ñaët troïng taâm vaøo nhöõng yeáu toá deã taùc ñoäng. Chaúng haïn, giöõa hai yeáu toá, caûi caùch caáu truùc kinh teá cuûa xaõ hoäi vaø thay ñoåi ñôøi soáng vaät chaát vaø taâm linh cuûa daân chuùng, moät soá ngöôøi tin raèng caûi caùch caáu truùc kinh teá cuûa xaõ hoäi deã taùc ñoäng hôn laø thay ñoåi ñôøi soáng vaät chaát vaø taâm linh cuûa daân chuùng. Do ñoù môùi phaùt sinh chuû thuyeát choïn caûi caùch cô caáu kinh teá laøm nhaân ñeå xaây döïng moät ñôøi soáng vaät chaát vaø taâm linh tieán boä. Hieåm hoïa ôû ñaây laø chaáp laáy moät giaû thieát vaø bieán noù thaønh moät chaân lyù.
aàm laãn hai tính "ñuùng" vaø "chaân" cuûa meänh ñeà phaùt bieåu daãn ñeán söï laàm töôûng töông quan nhaân quaû loaïi giaû ñònh laø töông quan nhaân quaû loaïi taùc ñoäng. Chaúng haïn trong ngaønh Ñoâng y, caùch ñònh beänh chæ ñuùng chöù khoâng chaân thaät. Lyù do: Ñeå tìm ra nguyeân nhaân cuûa beänh, thaày thuoác thöôøng y vaøo töôûng voïng vaø suy dieãn ñuùng theo moät moâ hình lyù luaän. Chöõa trò laø thöïc hieän moät soá taùc ñoäng nhö baét maïch, thöû maùu, ñònh thuoác trò beänh,... Nhöng ngöôøi thaày thuoác khoâng heà thöïc hieän caùc taùc ñoäng aáy nhö laø thí nghieäm ñeå thöû xem nhöõng nguyeân nhaân oâng chaån ñoaùn coù chaân thaät hay khoâng.
Phaân bieät nhaân quaû loaïi taùc ñoäng vaø loaïi giaû ñònh raát caàn thieát ñeå traùnh nhöõng tranh luaän voâ boå giöõa nhöõng tröôøng phaùi coù chuû tröông khaùc nhau. Chaúng haïn, coù caùc nhaø xaõ hoäi hoïc tin vaøo nhöõng töông quan nhaân quaû loaïi taùc ñoäng vaø chuû tröông khaùm phaù nhöõng ñònh luaät khaùch quan chi phoái taäp quaùn xaõ hoäi cuûa con ngöôøi, giaûi thích quaù trình tieán hoùa cuûa caùc xaõ hoäi,.... Baét chöôùc caùc nhaø vaät lyù hoïc kieåm chöùng nhöõng ñònh luaät vaät lyù hoï tìm caùch thöû nghieäm caùc ñònh luaät xaõ hoäi hoïc baèng ñuû moïi phöông phaùp khoa hoïc. Nhöng cuõng coù caùc nhaø xaõ hoäi hoïc khaùc chæ baèng vaøo nhöõng töông quan nhaân quaû loaïi giaû ñònh tuøy thuaän nhöõng tieâu chuaån chuû quan thích hôïp vôùi khung yù nieäm rieâng bieät cuûa hoï. Leõ coá nhieân, nhöõng trieát gia nhö Plato, Rousseau, Hegel,... thaønh laäp nhöõng heä thoáng tö töôûng xaõ hoäi raát hoaøn haûo trong ñoù moïi hieän töôïng ñeàu lieân heä thuaän hôïp nhau theo ñuùng nhöõng luaän chöùng coù pheùp taéc minh baïch. Nhöng vì khoâng ñeà xuaát moät döï ñoaùn naøo haøm yù phöông caùch thöû nghieäm, neân caùc heä thoáng tö töôûng aáy khoâng chaân thaät maø chæ ñuùng ñoái vôùi nhöõng ngöôøi ñoàng chuû tröông maø thoâi. Khi thaáy roõ söï khaùc bieät giöõa nhöõng loaïi töông quan nhaân quaû moãi hoïc phaùi choïn laøm caên baûn cho heä thoáng tö töôûng cuûa mình thôøi khoâng caàn phí phaïm thôøi giôø tranh bieän ñeå bieát phía naøo phaùt bieåu ñuùng, phía naøo phaùt bieåu chaân thaät.
Hoàng Döông Source : http://www.buddhismtoday.com
[ Trôû Veà ]