A. ÑÒNH NGHÓA

Nguyeân trong kinh A-haøm ñöùc Phaät duøng chöõ A tyø ñaït ma vôùi duïng yù taùn myõ caùc phaùp nghóa thaâm huyeàn, roäng lôùn khoâng gì saùnh kòp, daàn daàn noù bieán chuyeån qua nhieàu nghóa bôûi caùc luaän sö cuûa caùc boä phaùi. Nhö luaän sö Baø sa thì goïi A tyø ñaït ma laø Phuïc phaùp, vì noù haøng phuïc ñöôïc taát caû taø thuyeát cuûa ngoaïi ñaïo. Hoùa ñòa boä goïi laø Chieáu phaùp, vì noù coù khaû naêng chieáu soi taát caû tính töôùng caùc phaùp. Thí duï sö thì goïi laø Thöù phaùp, vì Nieát baøn laø toái thöôïng, noù döôùi phaùp Nieát baøn moät baäc. Chính lyù sö thì goïi laø Thoâng phaùp, vì noù coù khaû naêng thaáu ñaït taát caû kheá kinh. Hieáp Toân Giaû thì goïi laø Cöùu kính tueä, Quyeát ñoaùn tueä v.v... ñeán ngaøi Theá Thaân thì goïi laø Ñoái phaùp vôùi hai nghóa laø ñoái höôùng vaø ñoái quaùn. Ñoái laø ñoái dieän höôùng tôùi. Ñoái dieän höôùng tôùi Nieát baøn goïi laø Ñoái höôùng Nieát baøn vaø ñoái dieän quaùn saùt phaùp Töù ñeá goïi laø Ñoái quaùn. Phaùp cuûa Phaät daïy khoâng ngoaøi hai thöù laø phaùp Voâ laäu thaéng nghóa (Nieát baøn) vaø phaùp Höõu laäu phaùp töôùng. Trí tueä quaùn saùt phaùp töôùng vaø chöùng nhaäp Nieát baøn thì goïi laø Ñoái phaùp trí hay A tyø ñaït ma.

Ñaït ma (Dharma) dòch laø Phaùp coù nghóa laø töï giöõ laáy tính caùch noù (nhaäm trì töï tính) vaø laøm maãu möïc phaùt sinh cho söï nhaän bieát (quyõ sinh vaät giaûi).

Ñaït ma töùc Dharma töø töï caên Dhri (giöõ laïi, mang) töùc laø caùi ñöôïc naém giöõ, hay lyù töôûng neáu giôùi haïn yù nghóa noù trong taùc vuï taâm lyù. Trình ñoä taâm lyù sai bieät tuøy söï tieáp nhaän cuûa moãi caù theå:

1. ÔÛ ñöùc Phaät, ñoù laø söï toaøn giaùc hay vieân maõn giaùc (Boà ñeà).
2. Lyù töôûng dieãn taû trong ngoân töø laø giaùo lyù giaùo phaùp.
3. Lyù töôûng ñeà ra cho ñeä töû theo laø luaät nghi, ñöùc lyù, caám giôùi.
4. Lyù töôûng ñeå chöùng ngoä seõ laø nguyeân lyù, chaân lyù, baûn tính, luaät taéc, ñieàu kieän.
5. Lyù töôûng theå hieän trong moät yù nghóa toång quaùt ñoù laø söï thaät thöïc taïi, söï kieän, söï theå, yeáu toá, (bò taïo hay khoâng bò taïo), taâm vaø vaät, yù theå vaø hieän töôïng. Trong tröôøng hôïp phaùi duy thaät cuûa caùc luaän sö A tyø ñaït ma, chöõ Ñaït Ma ñöôïc duøng nhieàu nhaát theo nghóa thöù naêm naøy.

Luaän Ñaïi Trí Ñoä noùi: "A tyø ñaït ma laø gì? Ñaùp: Laø ñoái vaán maø ñaùp, hoaøn toaøn laø hình thöùc luaän cöùu, neâu ra nhieàu maët ñeå phaân bieät, nhö noùi veà 18 giôùi, thì phaân bieät caùi naøo coù saéc, caùi naøo khoâng saéc? Caùi naøo coù theå thaáy, caùi naøo khoâng theå thaáy? Caùi naøo höõu laäu, caùi naøo voâ laäu? Caùi naøo thieän, caùi naøo baát thieän? Caùi naøo höõu baùo, caùi naøo voâ baùo? v.v... nhö theá goïi laø A tyø ñaït ma".

Laïi nhö baûy kieát söû laø duïc nhieãm, saân nhueá, höõu aùi, kieâu maïnh, voâ minh, kieán, nghi (Kinh Maät Hoaøn Duï soá 115, Trung A haøm) trong ñoù caùi naøo laø duïc giôùi heä (troùi buoäc ôû coõi Duïc)? Caùi naøo laø saéc giôùi heä? Caùi naøo voâ saéc giôùi heä? Caùi naøo kieán ñeá ñoaïn? Caùi naøo tö duy ñoaïn? Caùi naøo bieán söû? Caùi naøo baát bieán söû? v.v...

Ngaøi Chaân Ñeá vaø ngaøi Huyeàn Trang ñeàu dòch Abhidharma laø Ñoái phaùp, coù nhieäm vuï taäp hôïp caùc phaùp nghóa laïi roài ñem ra phaân loaïi, ñònh nghóa, giaûi thích vaø phaân bieät. Ñoái phaùp coù hai laø Ñoái quaùn lyù Töù ñeá vaø Ñoái höôùng quaû Nieát baøn. Nhö vaäy khoâng theå hieåu Abhi, A laø voâ, Bhi laø tyû moät caùch maùy moùc ñöôïc.

B. NGUOÀN GOÁC CUÛA A TYØ ÑAÏT MA

Noù ñaõ bao goàm trong söï thuyeát phaùp cuûa ñöùc Phaät. Ñöùc Phaät thuyeát phaùp moät caùch ung dung töï taïi. Lôøi Phaät noùi ñôn giaûn minh baïch khoâng coù gì bí maät. Phaät ñaõ phaân bieät vaø phaân loaïi moät caùch roõ raøng. Nhö vaäy nguoàn goác cuûa A tyø ñaït ma xuaát phaùt töø Phaät.

C. QUAÙ TRÌNH PHAÙT TRIEÅN LUAÄN THÖ A TYØ ÑAÏT MA

1. Thôøi kyø 1: Luaän thö coøn giöõ hình thöùc kheá kinh. Trong thôøi kyø 100 naêm sau Phaät Nieát baøn, chöa chia kinh luaän nhö kinh A haøm coøn truyeàn ñeán ngaøy nay laø do hoïc phong cuûa Giaùo hoäi Taêng ñoaøn maø ñöôïc chænh lyù vaø A tyø ñaït ma hoùa, cho neân trong ñoù coù nhöõng kinh mang nhieàu saéc thaùi nhö luaän, nhö kinh Taêng Nhaát, Taïp A haøm, kinh Theá Kyù trong Tröôøng A haøm vaø Phaân Bieät Boä trong Trung Boä, kinh Chuùng Taäp trong Tröôøng Boä.

2. Thôøi kyø 2: Luaän thö giaûi thích nghóa kinh. Laáy kinh laøm boái caûnh roài ñònh nghóa, phaân loaïi, phaân bieät, giaûi thích nhöõng ñieàu ñaõ noùi trong kinh chöù chöa phaùt huy vaán ñeà gì ñaëc saéc ñoäc laäp, nhö Voâ Ngaïi Ñaïo Luaän cuûa Phaät AÂm, Ma ha ni luaät sa, Cöu laïp ni luaät sa trong Tieåu Boä hay nhö Haùn dòch Phaùp Uaån Tuùc Luaän, Taäp Dò Moân Tuùc Luaän.

3. Thôøi kyø 3: Luaän thö tieán tôùi ñoäc laäp. Thôøi kyø naøy Luaän thö khoâng coøn baøn giaûi nghóa kinh maø laáy taát caû ñeà muïc cuûa caùc kinh taäp hôïp laïi roài phaân loaïi moät caùch töôøng taän vaø theo moïi tieâu chuaån ñeå phaân bieät tính chaát caùc ñeà muïc aáy, noäi dung daàn daàn bao haøm caùc vaán ñeà söï thaät ñoäc laäp haún vôùi kinh luaät. Ñoù laø thôøi kyø xuaát hieän baûy boä luaän cuûa Phaät giaùo Nam phöông vaø Ñaïi Tyø baø sa luaän cuûa Höõu boä, Thaønh Thaät luaän cuûa Kinh boä.

4. Thôøi kyø 4: Laø thôøi kyø Luaän thö cöông yeáu. Caùc luaän thö A tyø ñaït ma phaùt huy giaùo nghóa cuûa caùc boä phaùi khi ñaõ phaùt trieån thì maéc phaûi caùi naïn quaù nhieàu, khoù hoïc hoûi noåi, neân ñoøi hoûi phaûi coù caùc luaän thö toaùt yeáu. Boä luaän thö toaùt yeáu ra ñôøi ñaàu tieân laø boä A tyø ñaøm Taâm Luaän cuûa Phaùp Thaéng (Ñaït ma thi la), ñeán Taïp A tyø ñaøm Taâm Luaän cuûa Phaùp Cöùu, hoïc troø Phaùp Thaéng, roài ñeán Caâu xaù luaän cuûa ngaøi Theá Thaân, Thanh Tònh Ñaïo luaän cuûa ngaøi Phaät AÂm, Luaät A tyø ñaït ma Nghóa Taäp cuûa ngaøi A naäu laâu ñaø. Hai boä sau naøy thuoäc Thöôïng toïa boä Tích Lan.

Toùm laïi, phöông phaùp xöû lyù vaán ñeà cuûa caùc A tyø ñaït ma laø tröôùc heát noù hoaøn toaøn phuï thuoäc vaøo kinh, chæ coù kinh laø coù quyeàn chöùng tuyeät ñoái. Roài daàn daàn töø vieäc giaûi thích töøng moãi caâu kinh tieán leân thuyeát minh toaøn theå tö töôûng ñöôïc goùi gheùm trong caùc caâu kinh, trong söï tieán boä ñoù noù ñaõ naûy sinh ra thaùi ñoä pheâ phaùn tö töôûng trong kinh, cho ñeán khi khoâng coøn bò kinh chi phoái, thaäm chí khoâng toân troïng kinh baèng luaän. Luaän Ñaïi Tyø baø sa cuoán 5 noùi: "Neáu cöù khö khö chaáp chaët töøng caâu kinh maø khoâng ñaït quan chaân lyù noù thì ngöôøi aáy laø 'Tröôùc vaên Sa moân' ". Ñoù laø thaùi ñoä cuûa Höõu boä laáy A tyø ñaït ma laøm trung taâm. Vaø theo ngaøi Chaân Ñeá thì Keâ Daãn Boä coøn cho raèng: "Kinh luaät chaúng qua chæ laø phöông tieän, coøn ñeä nhaát nghóa ñeá chính thaät naèm trong A tyø ñaït ma". Nhö vaäy A tyø ñaït ma ñaõ coù choã ñaëc saéc khoâng gioáng kheá kinh. Chaúng haïn, ôû kheá kinh chuù troïng giaù trò tu chöùng thöïc tieãn theo chuû tröông "chuyeån meâ khai ngoä" cho neân nhöõng ñieàu gì khoâng thieát thöïc giuùp cho vieäc chuyeån meâ khai ngoä thì ñöùc Phaät boû qua khoâng noùi ñeán. Trong nhöõng Phaùp moân Ngaøi daïy ñeå chuyeån meâ khai ngoä, Ngaøi chæ daïy nhöõng ñieàu vöøa ñuû hieåu ñeå tu haønh, nhöng ñeán A tyø ñaït ma thì chuyeån sang chuù troïng nghieân cöùu vaán ñeà söï thaät. Thay vì xöû lyù caùc vaán ñeà tu döôõng tröôùc, thì A tyø ñaït ma laïi lo thuyeát minh moät caùch tinh teá veà söï thaät lieân quan ñeán nhaân sinh vuõ truï tröôùc roài sau môùi ñeà caäp vaán ñeà tu döôõng. Chuû yù caùc luaän sö A tyø ñaït ma tuy khoâng coi thöôøng vaán ñeà tu döôõng nhöng muoán xaùc laäp lyù töôûng tu döôõng thì tröôùc phaûi xaùc ñònh söï thaät.

Sau heát, nhìn vaøo phaïm vi phaân chia caùc vaán ñeà cöùu xeùt söï baát ñoàng giöõa môùi vaø cuõ. Luùc ñaàu A tyø ñaït ma chæ luaän cöùu nhöõng ñeà muïc ñaëc thuø nhö thieàn ñònh, trí tueä... Nhöng trong quaù trình tieán boä lieân tuïc noù ñaõ laáy vieäc thuyeát minh caùc ñeà muïc ñoù moät caùch heä thoáng laøm nhieäm vuï vaø ñeå traùnh khoù khaên noù laïi chia caùc vaán ñeà ñoù ra töøng boä moân (chö moân phaân bieät). Do ñoù môùi coù nhieàu luaän thö, vaø sau cuøng ñeå tieän vieäc hoïc hoûi laïi coù caùc luaän thö cöông yeáu ra ñôøi.

D. CAÙC LUAÄN THÖ CUÛA THÖÔ ÏNG TOÏA BOÄ

1. Phaùp Tuï Luaän (Dhamma Sanghani)
2. Phaân Bieät Luaän (Vibhanga)
3. Giôùi Thuyeát Luaän (Dhatu Katha)
4. Nhaân Thi Thieát Luaän (Pudgala Pannati)
5. Song Ñoái Luaän (Yamaka)
6. Phaùp Trí Luaän (Patthana)
7. Thuyeát Söï Luaän (Kathavasthu)

- Thanh Tònh Ñaïo Luaän (Visudhimagga) cuûa ngaøi Phaät AÂm theá kyû V TL, coù giaù trò nhö moät boä baùch khoa toaøn thö Phaät giaùo, tính chaát töông ñöông Caâu xaù Luaän ñoái vôùi Höõu boä. Ñaây laø saùch tieâu chuaån cuûa taân Thöông toïa boä.

- Tröôøng Taäp Kinh Chuù Sôù (Sumangala Vilasini), saùch giaûi thích Tröôøng Taäp Kinh (Tröôøng Boä Kinh).

- Attha Salina, saùch chuù thích boä Luaän Phaùp Tuï.

- Nguõ Thö Thuaät Nghóa (Panca-Pakarana Atthokattha): Naêm saùch Chuù sôù Ñoái phaùp taïng.

E. CAÙC LUAÄN THÖ CUÛA HÖÕU BOÄ

1. Phaùp Uaån Tuùc Luaän (Dharma Skandha): 12 cuoán, do Ñaïi Muïc Kieàn Lieân (Mahamogalyayana), coù thuyeát noùi do Xaù lôïi phaát vieát luùc Phaät taïi theá.

2. Taäp Dò Moân Tuùc Luaän (Sangti paryaya pada) do Xaù lôïi phaát vieát luùc Phaät taïi theá (20 cuoán).

3. Thi thieát Tuùc Luaän (Prajnapti): Do Ca chieân dieân (Kaiyaya) vieát luùc Phaät taïi theá, chöa dòch ra Haùn vaên.

4. Thöùc Thaân Tuùc Luaän (Vijnanakaya): 16 cuoán do Ñeà baø thieát ma (Devasarman) vieát sau Phaät Nieát baøn 100 naêm.

5. Phaåm Loaïi Tuùc Luaän (Ptrakarama): 18 cuoán do Theá Höõu vieát sau Phaät Nieát baøn 300 naêm, cuõng dòch laø Chuùng Söï Phaàn A tyø ñaøm Luaän.

6. Giôùi Thaân Tuùc Luaän (Dhatukaya): 3 cuoán do Theá Höõu vieát sau Phaät Nieát Baøn hôn 300 naêm (coù tröôùc Ñaïi Tyø Baø Sa. Coù giaù trò nhaát trong caùc luaän khaùc thôøi ñoù. Sau ñeä töû thaáy nhieàu môùi gom laïi thaønh Giôùi Thaân Tuùc Luaän)

7. Phaùt Trí Luaän (Janna Prasthana, A tyø ñaøm Baùt kieàn ñoä Luaän): 20 cuoán do Ca chieân dieân töû (Katyayaniputra - Ca na dieãn ni töû) vieát sau Phaät Nieát baøn 300 naêm.

- Luaän Ñaïi Tyø baø sa (Mahavibhasa) 200 cuoán, laø keát quaû cuûa Ñaïi hoäi Kieát taäp laàn thöù tö vaøo giöõa theá kyû II T.L. taïi Ca thaáp di la (Kasmir, Keá Taân) do caùc ngaøi Theá Höõu, Dieäu AÂm, Giaùc Thieân, Phaùp Cöùu, Hieáp Toân Giaû chuû trì vôùi söï uûng hoä taän löïc cuûa vua Ca nò saéc ca (Kaniska). Boä naøy quaûng dieãn giaùo nghóa cuûa luaän Phaùt Trí.

- A tyø ñaøm Taâm Luaän (Abhidharmahridaya) do Phaùp Thaéng (Ñaït ma thi la) taïo vaøo theá kyû VI sau Phaät nieát baøn (ñaàu theá kyû III T.L.), toaùt yeáu Ñaïi Tyø baø sa Luaän.

- Taïp A tyø ñaøm Taâm Luaän (Samyutara Abhidharmahridaya) do ñeä töû cuûa ngaøi Phaùp Thaéng laø Phaùp Cöùu (Taêng giaø baït ma) taïo vaøo theá kyû VII sau khi Phaät dieät ñoä (ñaàu theá kyû IV T.L.) nhaèm laøm roõ nghóa trong A tyø ñaøm Taâm Luaän, vì cho A tyø ñaøm Taâm Luaän quaù giaûn löôïc.

- Caâu xaù Luaän (Abhidharma Kosa) do Theá Thaân (Vasubhandhu) taïo vaøo 900 naêm sau Phaät dieät ñoä (ñaàu theá kyû V T.L.), 30 cuoán.

- Thuaän Chính Lyù Luaän: 80 cuoán, do Chuùng Hieàn ñoàng thôøi Theá Thaân taïo, nhaèm baùc laïi Caâu xaù.

- Hieån Toâng Luaän: 40 cuoán do Chuùng Hieàn taïo, nhaèm neâu baät toâng nghóa cuûa Höõu boä.

- Kinh Löôïng Boä: coù Thaønh Thaät Luaän, 20 cuoán.

Theo ngaøi Phaät AÂm trong Nam phöông Phaät giaùo thì cho raèng, sau khi thaønh ñaïo, ñöùc Phaät ngoài tö duy döôùi coäi Boà ñeà, vaø veà sau trong caùc buoåi thuyeát phaùp cho thaân maãu treân cung trôøi Ñao lôïi, chính ñöùc Phaät ñaõ noùi saùu boä luaän ñaàu trong soá baûy luaän thö thuoäc Thöôïng toïa boä. Saùu luaän thö naøy ñaõ ñöôïc hình thaønh taïi Ñaïi hoäi Kieát taäp laàn thöù ba, coøn boä Luaän Söï thöù baûy do Muïc kieàn lieân töû Ñeá tu laøm ra khoaûng 200 naêm sau Phaät nieát baøn, nhöng cuõng do lôøi Phaät chuù kyù maø laøm, neân veà quan heä vaãn ñöôïc xem nhö do chính Phaät noùi. Traùi laïi, veà phía Baéc phöông Phaät giaùo thì cho raèng caùc luaän thö A tì ñaøm khoâng phaûi do Phaät noùi maø laø do caùc ñeä töû Phaät noùi trong caùc thôøi gian khaùc nhau, hoaëc trong luùc Phaät taïi theá, hoaëc sau khi Phaät nieát baøn. Quan ñieåm cuûa Baéc phöông saùt vôùi söï thaät hôn.