Tröôùc khi ñi vaøo tìm hieåu Taùnh Khoâng, töôûng caàn ñi vaøo moät soá nhaän thöùc cô baûn veà giaùo lyù Phaät giaùo ñeå thaáy roõ tính truyeàn thoáng, tính roát raùo veà söï thaät, vaø tính taùc duïng thieát thöïc cuûa noù (Taùnh Khoâng), nhö :

- Töông Öng Boä Kinh II (Samyutta Nikaøya, Vol. II., PTS, London...), phaåm Töông Öng Nhaân duyeân xaùc nhaän baûy Ñöùc Theá Toân quaù khöù töø Theá Toân Tyø Baø Thi, Theá Toân Thích Ca, vaø chö Theá Toân vò lai ñeàu chöùng ngoä Voâ Thöôïng Boà Ñeà töø söï chöùng ngoä söï thaät Duyeân khôûi.

- Kinh Töông Öng Nhaân duyeân, Kinh Phaät Töï Thuyeát (Udaøna, Khuddaka Nikaøya, Vol. I., PTS, London,...), Kinh Ñaïi Duyeân (Dìgha Nikaøya), Kinh Ñaïi Boån (Dìgha Nikaøya) laø caùc kinh giôùi thieäu roõ giaùo lyù Duyeân Khôûi.

- Trung Boä Kinh I (Majjhima Nikaøya, Vol.I, PTS, London,...), Töông Öng Boä Kinh III (Samyutta Nikaøya, Vol.III, PTS, London,...) vaø Tieåu Boä Kinh I (Khuddaka Nikaøya, Vol I, PTS, London... ) ghi lôøi daïy cuûa Theá Toân raèng:"Ai thaáy Duyeân Khôûøi laø thaáy phaùp. Ai thaáy phaùp laø thaáy Phaät ".

Thaáy Phaät quaû laø thaáy söï thaät toái haäu. Vaø Duyeân Khôûi taùnh quaû laø Phaùp taùnh, Chaân taùnh, Khoâng taùnh, hay Phaät taùnh. Duyeân Khôûi taùnh nhö vaäy ñoàng nghóa vôùi Voâ ngaõ taùnh, Khoâng taùnh hay Trung ñaïo nghóa.

2. Muïc ñích noùi Phaùp cuûa Theá Toân

- Baøi phaùp ñaàu tieân, Sô chuyeån Phaùp luaân, ñöôïc Theá Toân giaûng taïi vöôøn Nai, Baranaøsi, noùi veà Khoå, nguyeân nhaân cuûa Khoå, vaø con ñöôøng dieät Khoå. Theá Toân, veà sau ñaõ nhieàu laàn xaùc ñònh Ngaøi chæ noùi veà Khoå vaø con ñöôøng daäp taét Khoå.

Ñaây laø muïc ñích noùi Phaùp cuûa Theá Toân maø veà sau chö Toå, chö vò Luaän sö trung thaønh vôùi tinh thaàn noùi Phaùp naày. Ñaïi sö Long Thoï (Nagarjuna) cuõng theá.

- Töông Öng Boä Kinh IV (Samyutta Nikaøya, Vol IV, PTS, London,...) ghi lôøi daïy cuûa Toân giaû Saøriputta, baäc Töôùng quaân Chaùnh phaùp raèng :

" Nhöõng ai thuyeát phaùp ñeå ñoaïn taän tham, nhöõng ai thuyeát phaùp ñeå ñoaïn taän saân, nhöõng ai thuyeát phaùp ñeå ñoaïn taän si, nhöõng vò aáy laø nhöõng vò thuyeát phaùp ôû ñôøi.

... Nhöõng ai thöïc haønh ñoaïn taän tham, thöïc haønh ñoaïn taän saân, thöïc haønh ñoaïn taän si, nhöõng vò aáy laø nhöõng vò kheùo thöïc haønh ôû ñôøi ".

- Taêng Chi Boä Kinh III (Anguttara Nikaøya, Vol. III, PTS, London,...) ghi raèng Theá Toân daïy caùc vò Tyû kheo moät phaàn cuûa ngaøy duøng ñeå hoïc phaùp, tuïng phaùp, tö duy veà phaùp, noùi phaùp, vaø moät phaàn cuûa ngaøy soáng ñoäc cö, chuyeân taâm tònh chæ, thì nhö vaäy coù nghóa laø soáng theo phaùp. Theá Toân ñaõø keát thuùc lôøi daïy baèng lôøi giaùo giôùi :

" Naøy caùc Tyû kheo, ñaây laø nhöõng goác caây, ñaây laø nhöõng caên nhaø troáng. Naøy caùc Tyû kheo, haõy tu thieàn, chôù coù phoùng daät. Chôù ñeå veà sau hoái tieác. Ñaây laø lôøi giaùo giôùi cuûa Ta daønh cho caùc oâng ".

Muïc ñích cuûa noùi phaùp roõ laø noùi veà ñoaïn taän tham, saân, si, veà phaùp haønh ñoaïn taän tham, saân, si.

3. Söï giaùc ngoä toái thaéng cuûa Theá Toân

Kinh Phaïm Voõng, Tröôøng Boä Kinh I (Brahmajaølasuttam, Dìgha-Nikaøya, Vol I, PTS, London,...) ghi laïi söï kieän giaùc ngoä toái thaéng cuûa Theá Toân raèng : Caùc ñaïo sö phi Phaät giaùo do chaáp tröôùc caûm thoï, chaáp tröôùc tri kieán cuûa mình, neân khoâng theå vöôït qua ñöôïc Phi töôûng, phi phi töôûng xöù ñònh ( khoâng theå vöôït qua 5 thuû uaån ) ñeå vaøo Dieät thoï töôûng ñònh, nôi xuaát khôûi Chaùnh trí giaûi thoaùt. Ñöùc Theá Toân do vì thaáy roõ caùi voâ thöôøng, hö voïng cuûa caùc caûm thoï vaø tri kieán, Ngaøi khoâng chaáp thuû chuùng, do ñoù ñi vaøo chöùng ñaéc Chaùnh Ñaúng Chaùnh Giaùc.

Baûn kinh cho thaáy roõ : tham aùi vaø chaáp thuû kieán laø nhaân toá ngaên che trí tueä giaûi thoaùt caàn ñöôïc hieåu roõ vaø loaïi tröø.

4. Nghe phaùp

Thính chuùng nghe Theá Toân thuyeát giaûng ôû nhieàu caáp ñoä Ñònh,Tueä khaùc nhau :

- Toân giaû Kieàu Traàn Nhö vöøa nghe Theá Toân noùi toång quaùt veà Töù ñeá lieàn ñaéc Phaùp nhaõn (thaáy roõ söï thaät cuûa phaùp, duø chöa coù khaû naêng ñeå an truù, theå nhaäp). Boán ngaøy tieáp theo, nghe Nguõ uaån vaø Voâ ngaõ, thì toân giaû vaø boán huynh ñeä ñoàng tu ñeàu ñaéc quaû A-La-Haùn ( döùt sinh töû khoå ñau )

- Toân giaû Xaù Lôïi Phaát (Saøriputta) vaø Muïc Kieàn Lieân (Moggallaøna) vöøa nghe baøi keä toùm taét veà Duyeân Khôûi lieàn ñaéc Phaùp nhaõn.

Sau ñoù, sau boán tuaàn leã vöøa haàu quaït Theá Toân vöøa nghe phaùp thì toân giaû Xaù Lôïi Phaát ñaéc ñaïi tueä, Ñaïi A-La-Haùn, thaáu suoát söï thaät cuûa phaùp giôùi; toân giaû Muïc Kieàn Lieân thì haønh thieàn ñònh lieân tuïc taùm ngaøy, döôùi söï höôùng daãn cuûa Theá Toân, môùi ñaéc Ñaïi A-La-Haùn ( ñeä nhò trí tueä, ñeä nhaát thaàn thoâng ).

- Toân giaû Pukkusati, nghe Theá Toân noùi Kinh Luïc Xöù - trong tö caùch ngöôøi ñi ñöôøng cuøng truù möa - trong caên leàu truù möa, lieàn ñaéc quaû Thaùnh A-Na-Haøm ( Baát Lai )

Coù nhieàu thaønh quaû nghe phaùp xaåy ra khaùc nhau: coù tröôøng hôïp coù theå lieãu ngoä ngay thöïc thöôùng, tieâu saïch caùc laäu hoaëc; coù tröôøng hôïp ngay khi nghe lieàn böøng ngoä thöïc töôùng, nhöng taâm thöùc coøn vöôùng caùc laäu hoaëc caàn coù thôøi gian tu taäp, ñeå ñoaïn tröø ; coù tröôøng hôïp sau khi nghe thì khôûi hoan hyû, tín taâm, vaø caàn moät thôøi gian daøi tu taäp ñeå phaùt trieån Vaên hueä, Tö hueä vaø Tu hueä. Nhö theá, khoâng theå quaû quyeát raèng chæ nghe phaùp thoâi thì khoâng theå lieãu hoäi, ngoä nhaäp Khoâng Taùnh (Suùnyataø) hay Voâ ngaõ taùnh cuûa vaïn höõu. Cuõng khoâng theå quaû quyeát raèng chæ caàn nghe phaùp vaø traàm tö veà phaùp laø coù theå ngoä nhaäp Khoâng Taùnh. Vaán ñeà coøn tuøy thuoäc vaøo caên cô, khaû naêng Ñònh, Tueä vaø thieân höôùng taâm lyù cuûa ngöôøi nghe ( coù ngöôøi thuoäc Tín caên; coù ngöôøi thuoäc Ñònh caên; coù ngöôøi thuoäc Tueä caên ...) Vôùi vieäc nghe giaûng veà Trung Luaän vaø caùc Luaän khaùc cuõng theá.

Trung Quaùn Luaän, phaåm XXIV, ñoaïn 18 vieát :

" Chuùng nhaân duyeân sanh phaùp
Ngaõ thuyeát töùc thò Khoâng.
Dieäc vi thò giaû danh
Dieäc thò Trung ñaïo nghóa "

( Phaùp do caùc nhaân duyeân sinh
Ta noùi töùc laø Khoâng
Cuõng goïi laø Giaû danh
Cuõng laø nghóa Trung ñaïo )

Luaän sö laïi vieát ôû ñoaïn 40, phaåm XXIV, Trung Quaùn Luaän raèng :

" Thò coá kinh trung thuyeát
Nhöôïc kieán nhaân duyeân phaùp
Taét vi naêng kieán Phaät
Kieán Khoå, Taäp, Dieät, Ñaïo "

( Theá neân trong kinh noùi
Neáu thaáy phaùp nhaân duyeân
Thì coù theå thaáy Phaät
Vaø thaáy Khoå, Taäp, Dieät, Ñaïo)

Taùnh Khoâng aáy, do vaäy, ôû ngoaøi taát caû ngaõ tính nhö thöôøng, ñoaïn; sinh, dieät; khöù, lai; nhaát, dò; toát, xaáu; toaøn, baát toaøn; v.v... nhö hai baøi keä ñaàu cuûa Trung Quaùn Luaän ñaõ noùi :

1. " Baát sanh dieäc baát dieät,
Baát thöôøng dieäc baát ñoaïn,
Baát nhaát dieäc baát dò,
Baát lai dieäc baát xuaát "

2. " Naêng thuyeát thò nhaân duyeân
Thieän dieät chö hyù luaän
Ngaõ kheå thuû leã Phaät
Chö thuyeát trung ñeä nhaát "

( Khoâng sanh cuõng khoâng dieät,
Khoâng thöôøng cuõng khoâng ñoaïn,
Khoâng ñoàng nhaát cuõng khoâng dò bieät,
Khoâng ñeán cuõng khoâng ñi.

Noùi roõ thuyeát nhaân duyeân aáy,
Kheùo daäp taét caùc hyù luaän.
Con cuùi ñaàu leã Phaät
Baäc thuyeát giaûng ñeä nhaát trong caùc baäc thuyeát giaûng )

Kinh Kim Cöông Baùt Nhaõ giôùi thieäu phaùp haønh cho caùc vò Boà Taùt (Bodhisattvaø) ñoaïn tröø chaáp thuû (upaødaøna), daäp taét caùc ngaõ töôûng: ngaõ töôûng, nhaân töôûng, chuùng sinh töôûng, thoï giaû töôûng, phaùp töôûng, phi phaùp töôûng, töôûng vaø phi töôûng. Daäp taét caùc ngaõ töôûng ñeå theå nhaän söï thaät voâ ngaõ cuûa thöïc taïi, ñeå theå nhaäp thöïc taïi nhö kinh ñaõ vieát :

" Nhöôïc thoâng ñaït voâ ngaõ phaùp giaû, töùc danh Ñaïi Boà Taùt "

( Neáu thoâng roõ thöïc taïi laø voâ ngaõ thì goïi laø Ñaïi Boà Taùt, vò ñaït ñöôïc trí tueä ba-la-maät )

Chính ngaõ töôûng laø nhaân toá ngaên che thöïc taïi nhö thöïc. Noù ñang cheá ngöï tö duy ngaõ tính cuûa con ngöôøi, giam haûm taâm thöùc con ngöôøi vaøo voøng sinh dieät cuûa saàu, bi, khoå, öu, naõo.

Aristote, moät ñaïi trieát gia Hy Laïp, ñaõ neâu ra ba nguyeân lyù cô baûn cuûa tö duy, maø neáu muoán baùc boû chuùng thì tö duy cuõng phaûi vaän haønh treân chuùng. Ñoù laø :

1. Nguyeân lyù Ñoàng nhaát (Principle of Identity): Moät vaät ñöôïc goïi laø A, thì maõi maõi phaûi laø A thì tö duy môùi hoaït ñoäng ñöôïc ( kyù hieäu A = A )

2. Nguyeân lyù phi maâu thuaãn ( Principle of non contradiction ): Moät vaät laø A hay B, maø khoâng ñöôïc khi thì goïi laø A, khi thì goïi laø B.

3. Nguyeân lyù Trieät tam ( Principle of Excluded Middle) : Moät vaät laø A hoaëc B, maø khoâng ñöôïc vöøa A, vöøa B.

( Spaulding, The New Rationalism, New York, Henry Holt & Company, 1918, p. 106-107 )

Chæ treân ba nguyeân lyù ñoù thì tö duy môùi coù theå vaän haønh, con ngöôøi môùi coù theå trao ñoåi, truyeàn ñaït yù töôûng, kieán thöùc.

Ba nguyeân lyù aáy haøm nguï raèng moãi hieän höõu phaûi coù ngaõ tính coá ñònh, vaø theá giôùi cuûa tö duy laø theá giôùi ñöùng im baát ñoäng - tö duy ñaõ ngöng haún söï vaän haønh cuûa theá giôùi - , giöõa khi thöïc taïi thì troâi chaûy khoâng ngöøng. Theá giôùi troâi chaûy coù nghóa laø A  A ( hay A  A ). Ñieàu naày neâu roõ raèng tö duy veà thöïc taïi thì hoaøn toaøn xa laï vôùi thöïc taïi.

Chính tö duy haøm aån ngaõ tính aáy ñaõ môû ra caùc doøng vaên hoaù, caùc giaù trò cuûa öôùc leä (convention), keùo theo caùc phaûn öùng taâm lyù cuûa con ngöôøi (tham, saân, si, öa gheùt, thuø haän, v.v...) taïo thaønh cuoäc soáng vôùi caùc giaù trò aûo ñaày boùng toái vaø khoå ñau.

Luaän sö Long Thoï xieån döông Taùnh Khoâng laø nhaèm ñaùnh thöùc con ngöôøi ñi ra khoûi theá giôùi cuûa tö duy cuûa caùc ngaõ tính, ngaõ töôùng aûo aáy. Ñi ra khoûi theá giôùi aáy laø ñi ra khoûi tham, saân, si, saàu, bi, khoå, öu, naõo. Tuøy theo caên taùnh ñònh, tueä khaùc nhau maø ngöôøi hoïc vaø nghe veà Taùnh Khoâng coù theå tröïc ngoä, tröïc nhaäp, hoaëc thöùc tænh ñi vaøo caùc coâng phu haønh Giôùi, Ñònh, Tueä vaø Töù voâ löôïng taâm haàu coù theå tröïc ngoä, tröïc nhaäp Taùnh Khoâng veà sau.

Kinh ngaén Khoâng Taùnh, Trung Boä Kinh III, giôùi thieäu " nhö theá naøo laø an truù Khoâng "

Theá Toân daïy caùc ñoái töôïng an truù cuûa vò Tyû Kheo thöïc hieän an truù Khoâng Taùnh laø caùc töôûng veà Thoân, Röøng, Ñòa ñaïi, Töù Khoâng ñònh vaø Voâ töôùng taâm ñònh. Khi an truù ôû moät ñoái töôïng töôûng naøo thì vò Tyû kheo nhaát nieäm an truù (vôùi taâm thöùc ôû Töù Saéc ñònh) vaø nhaát nieäm giaùc tænh veà söï thaät Duyeân Khôûi cuûa ñoái töôïng (thaáy roõ "caùi naøy coù, caùi kia coù "). Vôùi an truù aáy, thì ñoái töôïng ñoái vôùi vò Tyû kheo laø thaät coù, khoâng ñieân ñaûo, söï thöïc hieän hoaøn toaøn thanh tònh, Khoâng Taùnh. Ñaây laø ñoái töôïng an truù maø Phaät vaø caùc baäc Thaùnh sau khi ñaõ hoaøn toaøn giaûi thoaùt vaãn tieáp tuïc an truù, goïi laø Phaät truù, Thaùnh truù, hay Phaïm truù.

Cho ñeán khi ñoái töôïng an truù laø " voâ töôùng taâm ñònh " (hay goïi laø taùc yù Voâ ngaõ trong taát caû töôùng) maø haønh giaû thöùc tænh raèng "Voâ töôùng taâm ñònh" cuõng laø höõu vi, voâ thöôøng vaø taâm rôøi khoûi duïc laäu (ham muoán coõi Duïc), höõu laäu (ham muoán coõi Saéc), vaø voâ minh laäu (ham muoán coõi Voâ saéc) thì vò Tyû kheo thöïc söï giaûi thoaùt khoûi sinh töû, khoå ñau.

Nhö theá, coù hai yeáu toá taâm thöùc quyeát ñònh haønh giaû seõ an truù vöõng vaøo Khoâng Taùnh laø :

- Haønh giaû coù khaû naêng thieàn ñònh ôû Töù Saéc ñònh (nghóa laø xaû, vaø nhaát taâm baát loaïn)

- Giaùc tænh veà söï thaät Duyeân Khôûi cuûa ñoái töôïng an truù.

An truù Khoâng Taùnh nhö vaäy laø an truù thaät taùnh, taâm thöùc saïch heát caùc phieàn naõo, laäu hoaëc. An truù aáy cuõng ñöôïc goïi laø theå nhaäp Khoâng Taùnh.

Taùnh Khoâng nhö vöøa ñöôïc trình baøy ôû treân laø Phaùp taùnh Duyeân Khôûi taùnh. Möùc ñoä lieãu hoäi Taùnh Khoâng tuøy thuoäc vaøo caáp ñoä Ñònh, Tueä cuûa haønh giaû thuoäc haøng phaøm phu, Höõu hoïc hay Voâ hoïc. Vôùi caáp ñoä phaøm phu, taâm thöùc coøn bò raøng buoäc bôûi Duïc giôùi taâm (thieän,aùc cuûa Duïc giôùi), naëng taäp khí chaáp ngaõ, thì raát khoù lieãu hoäi Taùnh Khoâng. Vôùi haøng Thaùnh Höõu hoïc, haønh giaû duø ñaõ theå nhaän roõ Taùnh Khoâng, nhöng chöa ñuûû khaû naêng theå nhaäp. Vôùi haøng Thaùnh Voâ hoïc, do laäu hoaëc ñaõ ñöôïc saïch tröø, neân haønh giaû coøn ñieàu kieän theå nhaäp Taùnh Khoâng.

Vôùi ai chöa theå nhaäp Taùnh Khoâng, thì caàn tu thieàn chæ vaø Thieàn quaùn (Samatha vaø Vipassana) ñi qua ba caáp ñoä tu taäp :

1. Loaïi tröø caùc taâm lyù caáu ueá, saûn phaåm cuûa Nguõ caùi (traïo cöû, hoân traàm, duïc, saân, nghi)

2. Haønh Töù Nieäm Xöù ñeå vaøo Töù saéc ñònh.

3. Haønh thieàn quaùn Duyeân sinh - Voâ ngaõ töø taâm lyù ôû Töù saéc ñònh cho ñeán khi taâm thöùc lìa khoûi Duïc laäu, Höõu laäu vaø Voâ minh laäu.

Cho ñeán ñaây, ta thaáy coâng phu haønh Thieàn ñeå an truù, hay theå nhaäp, Taùnh Khoâng thöïc söï dung thoâng ôû giaùo lyù cuûa Thöôïng toïa boä (Theravada) vaø Ñaïi thöøa (Mahaøyana, hay Phaät Giaùo Phaùt Trieån). Tieåu thöøa (hoaëc Nguyeân Thuûy) hay Ñaïi thöøa laø ôû khaû naêng thöïc hieän Ñònh, Tueä maø khoâng thuoäc phaàn giaùo lyù. Taùnh Khoâng laø söï thaät cuûa vaïn höõu, vaø söï thaät chæ coù moät (khoâng coù hai), laø nôi ñeán vaéng maët heát moïi phieàn naõo, khoå ñau.

Tyû kheo Thích Chôn Thieän