TRÍ TUEÄ TRONG ÑAÏO PHAÄT
____________

Trònh Nguyeân Phöôùc

Ñoái vôùi nhieàu ngöôøi Phaät töû, töø bi laø quan troïng hôn caû, vaø neáu khoâng coù töø bi thì khoâng coù ñaïo Phaät. Ñaïo Phaät laø con ñöôøng dieät khoå, vaäy thì töø laø ñem vui, bi laø cöùu khoå, coøn gì ñuùng hôn nöõa khi noùi ñaïo Phaät laø ñaïo cuûa töø bi ?

Nhöng ngöôøi ta cuõng coù theå töï hoûi : coù theå naøo thaâu goàm laïi ñaïo Phaät trong hai chöõ töø bi ? Lieäu töø bi coù ñuû ñeå ñònh nghóa ñaïo Phaät, ñeå phaân bieät ñaïo Phaät vôùi caùc toân giaùo vaø trieát thuyeát khaùc ? Noùi moät caùch khaùc, coù theå naøo xem töø bi nhö laø moät ñaëc ñieåm cuûa ñaïo Phaät ?

Nhìn chung quanh, chuùng ta thaáy ñaïo giaùo naøo cuõng chuû tröông tình thöông bao la, roäng lôùn, nhö loøng baùc aùi cuûa ñöùc Ky Toâ, thuyeát kieâm aùi cuûa Maëc töû. Nhöng chæ coù ñaïo Phaät môùi noåi baät leân baèng söï ñeà cao trí tueä. Coù theå noùi raèng trong suoát lòch söû tö töôûng nhaân loaïi, khoâng coù moät toân giaùo naøo ñaët troïng taâm vaøo vai troø cuûa trí tueä hôn laø ñaïo Phaät. Bôûi vì Buddha (Phaät) phaùt xuaát töø chöõ Phaïn bud, coù nghóa laø hieåu bieát. Ñöùc Phaät laø ngöôøi ñaõ hieåu bieát troïn veïn, ñaõ tænh thöùc, ñaõ giaùc ngoä, laø ngöôøi coù trí tueä veïn toaøn.

Nhö vaäy coù theå noùi raèng trí tueä môùi chính thöïc laø ñaëc ñieåm, laø neàn taûng, laø coát tuûy cuûa ñaïo Phaät.

Tröôùc heát, chuùng ta phaûi hieåu roõ trí tueä trong ñaïo Phaät laø gì, bôûi vì trí tueä coù moät yù nghóa raát ñaëc bieät trong ñaïo Phaät. Trí tueä trong ñaïo Phaät phaûi ñöôïc phaân bieät vôùi quan nieäm thoâng thöôøng veà trí tueä.

Theo nghóa thoâng thöôøng, trí tueä laø keát quaû cuûa hoaït ñoäng trí thöùc (intellect), döïa leân lyù trí (raison), duøng ñeán lyù luaän, khaùi nieäm, ngoân töø, vaø chuû yeáu goàm nhöõng söï hieåu bieát, nhöõng kieán thöùc ñaõ ñöôïc gom goùp laïi.

Trong ñaïo Phaät, trí tueä cuõng ñöôïc goïi laø trí hueä, bôûi vì cuøng moät chöõ Haùn coù theå ñoïc laø hueä hay laø tueä. Ngöôøi Hoa thöôøng ñoïc laø hueä (tieáng quan hoûa ñoïc laø "huaäy"), trong khi ngöôøi Vieät hay duøng chöõ tueä hôn, vôùi ña soá nhöõng chöõ gheùp thuoäc danh töø nhaø Phaät, nhö tueä caên, tueä giaùc, tueä kieám, tueä löïc, tueä nhaõn, tueä taâm, tueä taùnh... Tieáng Pali laø pañña, tieáng Phaïn laø prajñaâ, vaø khi phieân aâm sang tieáng Hoa thì trôû thaønh Baùt Nhaõ (chöõ ñ ñoïc nhö laø nh cuûa tieáng Vieät).

Trieát lyù AÁn Ñoä coå xöa coù 3 danh töø ñeå chæ ñònh söï hieåu bieát : ñaâna (p) / jñaâna (s), viññaâna(p) / vijñaâna (s) vaø pañña(p) / prajñaâ (s).

- Ñaâna thöôøng chæ ñònh söï hieåu bieát thoâng thöôøng, theo nghóa roäng cuûa noù. Trong moät soá kinh ñieån, ngöôøi ta cuõng gaëp chöõ ñaâna duøng theo nghóa pañña.

- Viññaâna laø söï hieåu bieát döïa leân lyù trí, duøng phöông phaùp suy luaän vaø phaân tích.

- Trong khi ñoù, pañña laø trí hueä thaâm saâu, söï hieåu bieát toaøn dieän, coù tính chaát tröïc giaùc, khoâng döïa leân lyù luaän, khaùi nieäm, ngoân töø, maø vöôït khoûi ngoân töø. Tieáng Phaùp thöôøng dòch laø sagesse, connaissance profonde, transcendantale, hay cognition inteùgrale, nhöng nhöõng chöõ ñoù vaãn chæ dieãn taû ñöôïc moät phaàn naøo caùi khoâng theå dieãn taû ñöôïc.

Chính vì khoù dòch cho neân taïi caùc nöôùc AÙ chaâu, ngöôøi ta thöôøng giöõ nguyeân phieân aâm chöõ Phaïn, Baùt Nhaõ trí hueä (Hoa) hay hannya-chie (Nhaät) ñeå chæ ñònh trí tueä trong ñaïo Phaät.

Trí tueä Baùt Nhaõ vaø trí tueä thoâng thöôøng, nhö khoa hoïc chaúng haïn, coøn khaùc nhau ôû nôi ñoái töôïng cuûa söï hieåu bieát. Nhö ñöùc Phaät ñaõ noùi roõ trong baøi baøi thuyeát phaùp "laù trong röøng Sinsapa", söï giaûng daäy cuûa ngaøi chæ nhaèm vaøo con ñöôøng giaûi thoaùt, laø ñieàu caáp baùch vaø thieát thöïc nhaát. Neáu so saùnh khoa hoïc vaø ñaïo Phaät vôùi nhöõng tia saùng, thì chuùng ta coù theå ví khoa hoïc vôùi aùnh saùng toûa khaép nôi, vaø ñaïo Phaät vôùi moät tia laser tuï heát caû naêng löïc vaøo moät ñieåm, töùc laø dieät khoå.

Trong ñaïo Phaät coøn moät danh töø nöõa gaàn vôùi hueä laø giaùc (bodhi, phieân aâm laø Boà ñeà). Giaùc laø thöùc tænh, ñoái laïi vôùi nguû meâ. Vì vaäy trong nghi thöùc tuïng nieäm, chuùng ta thöôøng gaëp caâu "... xa beå khoå nguoàn meâ, choùng quay veà bôø giaùc". Vaø trong ñaïo Phaät, giaùc ngoä vaø tueä giaùc laø muïc ñích cuûa ngöôøi tu Phaät, ñi theo goùt cuûa ñöùc Phaät Thích Ca, laø vò "Chaùnh ñaúng chaùnh giaùc"(samma-sambuddha), laø ngöôøi ñaõ giaùc ngoä hoaøn toaøn.

Vai troø cuûa trí tueä trong ñaïo Phaät nguoàn goác (primitif) vaø ñaïo Phaät Nguyeân thuûy (Theravada) raát roõ raøng, saùng suûa : trí tueä laø phöông tieän duy nhaát ñöa tôùi giaùc ngoä, vaø giaûi thoaùt khoûi khoå ñau. Baøi "Trí tueä trong ñaïo Phaät" cuûa HT Thích Minh Chaâu (trong site Internet Buddhasasana) ñaõ trình baày moät caùch minh trieát vaø ñaày ñuû veà vaán ñeà naøy. Toâi chæ xin nhaéc laïi moät vaøi ñieàu caên baûn trong giaùo lyù cuûa ñaïo Phaät Nguyeân thuûy.

Neáu chuùng ta laáy " voøng möôøi hai nhaân duyeân " (paticca-samuppaâda) maø xeùt laïi, thì chuùng ta seõ thaáy ñaàu moái cuûa söï khoå ñau, cuûa söï ñoïa ñaày trong voøng traàm luaân cuûa con ngöôøi chính laø voâ minh (avijjaâ). Vì voâ minh laø ñaàu moái cuûa vaán ñeà, cho neân trí tueä chính laø giaûi ñaùp cuûa vaán ñeà.

Trong " con ñöôøng chaùnh taùm neûo " (atthangika-magga), chaùnh kieán (sammaâ-ditthi) vaø chaùnh tö duy (sammaâ-sankappa) laø hai neûo thuoäc veà hueä (pañña), laø giai ñoaïn cuoái cuøng, quan troïng nhaát cuûa söï tu taäp (trong khi chaùnh ngöõ, chaùnh nghieäp, chaùnh maïng thuoäc veà giôùi, sila, vaø chaùnh tinh taán, chaùnh nieäm, chaùnh ñònh thuoäc veà ñònh, samaâdhi). Dó nhieân söï tu taäp theo ñaïo Phaät khoâng theå phaân chia ra thaønh töøng giai ñoaïn roõ reät nhö vaäy, vaø taùm neûo cuûa con ñöôøng ñoù phaûi ñöôïc ñi ñeàu vôùi nhau, nhöng chuùng ta cuõng coù theå nhaän thaáy trong söï phaân chia ñoù moât trình töï phuø hôïp vôùi nhöõng gì xaåy ra trong taâm lyù con ngöôøi. Phaûi nhieáp ñöôïc thaân khaåu yù (giôùi), thì môùi tinh taán, nieäm vaø ñònh taâm ñöôïc (ñònh), vaø nhö vaäy thì môùi hieåu vaø nhìn roõ ñöôïc söï thaät (hueä).

Trong kinh Phaùp Cuù (Dhammapada), laø moät trong nhöõng kinh coå xöa nhaát cuûa ñaïo Phaät, coù moät phaåm noùi veà " ngöôøi ngu vaø keû trí ". Ngu phaûi hieåu ôû ñaây khoâng phaûi laø söï ngu doát, ñaàn ñoän, keùm thoâng minh, thieáu kieán thöùc, maø phaûi hieåu nhö söï meâ muoäi, ñaém chìm trong nhöõng ñam meâ, aûo töôûng cuûa cuoäc ñôøi. Trí, nhö ñaõ noùi treân, khoâng phaûi laø söï thoâng minh, uyeân baùc, maø laø söï hieåu bieát saâu xa, troïn veïn, veà con ñöôøng chaùnh, ñöa tôùi an laïc vaø haïnh phuùc. HT Minh Chaâu coù laáy thí duï moät ngöôøi coù raát nhieàu kieán thöùc veà röôïu, bieát roõ nhöõng chaát lieäu cuûa röôïu, nhöõng taùc ñoäng cuûa röôïu treân cô theå, nhöng vaãn uoáng nhieàu röôïu, vaãn say vaø nghieän röôïu, vaãn bò röôïu chi phoái. Nhö vaäy thì ngöôøi aáy coù trí thöùc chöù khoâng coù trí tueä veà röôïu, ngöôøi ñoù laø ngöôøi ngu. Traùi laïi, moät ngöôøi hieåu bieát veà röôïu, nhöng cuõng bieát roõ söï nguy haïi cuûa röôïu, khoâng uoáng röôïu say, khoâng nghieän röôïu, vöôït ra khoûi söï chi phoái cuûa röôïu. Nhö vaäy ngöôøi aáy môùi thaät laø coù trí tueä veà röôïu, ngöôøi aáy môùi laø keû trí.

Noùi toùm laïi, trí tueä trong ñaïo Phaät Nguyeân thuûy coù maët trong suoát taát caû giaùo lyù caên baûn cuûa ñaïo Phaät : " boán söï thaät, con ñöôøng taùm neûo, ba phaùp aán, lyù nhaân duyeân "... vaø ñoùng moät vai troø chuû choát treân con ñöôøng ñöa tôùi giaûi thoaùt vaø giaùc ngoä. Trí tueä coù nghóa laø hieåu bieát troïn veïn vaø haønh trì theo Chaùnh Phaùp, ñeå phaù boû maøn voâ minh vaø nhaän chaân söï thaät.

Trí tueä chính laø sôïi giaây noái lieàn ñaïo Phaät nguoàn goác, ñaïo Phaät Nguyeân thuûy vaø ñaïo Phaät Ñaïi thöøa (Mahaâyaâna). Ngöôøi ta thöôøng goïi Tröôûng Laõo Boä (Sthaviravada), tieàn thaân cuûa ñaïo Phaät Nguyeân thuûy (Theravada), laø "Coå phaùi Trí tueä"(Ancienne Ecole de Sagesse), vaø goïi phaùi Trung Quaùn (Maâdhyamaka) cuûa Ñaïi thöøa laø "Taân phaùi Trí tueä"(Nouvelle Ecole de Sagesse).

Thaät ra, nhö chuùng ta ñöôïc bieát, trong lòch söû phaùt trieån cuûa ñaïo Phaät, caùc tröôøng phaùi Ñaïi thöøa phaân chia ra laøm hai khuynh höôùng : moät beân laø trí tueä vaø moät beân laø ñöùc tin.

Tieâu bieåu nhaát cho trí tueä laø heä thoáng Baùt Nhaõ, döïa leân boä kinh ñoà soä Baùt Nhaõ Ba La Maät Ña ( Prajñaâpaâramitaâ-sûtra), (toaøn boä in ra ñöôïc 600 quyeån!), vôùi hai baøi kinh quan troïng nhaát laø Ñaïi Baùt Nhaõ Taâm Kinh (Mahaâprajñaâpaâramitaâ-hrdaya-sûtra) vaø Kinh Kim Cöông (Vajrachchedika-prajñaâpaâramitaâ-sûtra). Tinh thaàn Baùt Nhaõ ñöôïc trieån khai bôûi ngaøi Long Thuï (Naâgaârjuna), caàm ñaàu phaùi Trung Quaùn (Maâdhyamaka), nhaø luaän sö noåi tieáng ñaõ chöùng minh moät caùch saéc beùn raèng söï thaät khoâng theå naøo hieåu thaáu ñöôïc baèng lyù luaän. Theo ngaøi, trí tueä laø con ñöôøng khoù, maø ñöùc tin laø con ñöôøng deã. Ngaøi giaûng muoán hieåu giaùo lyù cuûa ñöùc Phaät thì phaûi hieåu hai möùc ñoä, hay ñuùng hôn hai kích thöôùc cuûa söï thaät, söï thaät töông ñoái (samvriti-satya) vaø söï thaät tuyeät ñoái(paramartha-satya). Vaø söï thaät tuyeät ñoái laø taùnh Khoâng (sûnyataâ), laø caùi khoâng theå nghó baøn, khoâng theå naém baét baèng nhöõng khaû naêng thoâng thöôøng cuûa trí tueä, maø chæ coù thaáu hieåu ñöôïc baèng tröïc giaùc, baèng thöïc nghieäm.

Baøi Ñaïi Baùt Nhaõ Taâm Kinh, tuy chæ coù 260 chöõ, nhöng chöùa ñöïng ñöôïc taát caû coát tuûy cuûa tinh thaàn Baùt Nhaõ. Paâramitaâ coù nghóa laø vöôït qua. Ngöôøi ta coù theå hieåu theo nghóa vöôït qua beân kia bôø, beân naøy laø voâ minh phieàn naõo, beân kia laø giaùc ngoä giaûi thoaùt, vaø trí tueä Baùt Nhaõ laø con thuyeàn chôû con ngöôøi qua beân kia bôø soâng. Nhöng ñoïc vaø thaám caû baøi kinh, chuùng ta môùi thaáy raèng trí tueä theo tinh thaàn Baùt Nhaõ raát laø ñaëc bieät, coù theå goïi laø sieâu vieät. Trong baøi kinh coù caâu " voâ trí dieäc voâ ñaéc ", nghóa laø khoâng coù trí tueä maø cuõng khoâng coù chöùng ñaéc. Sau khi khaúng ñònh raèng " khoâng coù saéc, thoï, töôûng, haønh, thöùc, khoâng coù maét, tai, muõi, löôõi, thaân, yù, khoâng coù saéc, thanh, höông, vò, xuùc, phaùp ", thì kinh noùi raèng " khoâng coù voâ minh, cuõng khoâng coù heát voâ minh, khoâng coù giaø cheát, cuõng khoâng coù heát giaø cheát, khoâng coù khoå, taäp, dieät, ñaïo, khoâng coù trí tueä, cuõng khoâng coù chöùng ñaéc ", töùc laø taát caû nhöõng gì ñaõ hoïc trong giaùo lyù caên baûn cuûa ñöùc Phaät ñeàu khoâng coù thaät, ñeàu laø nhöõng chaân lyù töông ñoái, taïm bôï... Bôûi vì töôùng Khoâng cuûa caùc phaùp laø khoâng sanh khoâng dieät, khoâng dô khoâng saïch, khoâng theâm khoâng bôùt, khoâng moät khoâng hai. Thaáu ñöôïc leõ Khoâng cuûa caùc phaùp, cuûa moïi söï vaät, môùi laø trí tueä thöïc söï, vöôït qua caû trí tueä (au-delaø de la sagesse). Ñoù môùi laø yù nghóa cuûa kinh Baùt Nhaõ sieâu vieät, töùc laø Prajñaâpaâramitaâ-sûtraâ, boä kinh caên baûn cuûa Ñaïi thöøa.

Tinh thaàn Baùt Nhaõ ñöôïc tieáp noái trong Thieàn toâng Trung Hoa, töø vò sô toå Boà Ñeà Ñaït Ma (Bodhidharma) töø AÁn Ñoä qua vaøo theá kyû thöù 6. Ngöôøi ta thöôøng gaùn cho ngaøi Boà Ñeà Ñaït Ma 4 caâu thu goïn laïi toân chæ cuûa Thieàn, laø " Giaùo ngoaïi bieät truyeàn, Baát laäp vaên töï, Tröïc chæ nhaân taâm, Kieán taùnh thaønh Phaät ". Nhöng thaät ra, theo caùc nhaø Phaät hoïc, thì luïc toå Hueä Naêng môùi laø taùc giaû cuûa toân chæ naøy. Vaø ñieåm quan troïng laø ngaøi ñaõ ñaùnh daáu moät khuùc ngoaët, ñaõ laøm moät cuoäc caùch maïng trong Thieàn toâng baèng caùch thay theá quan nieäm " khaùn taâm " baèng quan nieäm " kieán taùnh ".

Theo oâng Daisetz Suzuki, hai chöõ " khaùn " vaø " kieán " ñeàu coù nghóa laø " nhìn ", song chöõ " khaùn " coù chöõ " thuû " treân chöõ " muïc ", nhö baøn tay ñeå treân maét ñeå che aùnh saùng, vôùi yù nghóa " coá gaéng nhìn " (hay laø " nhoøm, soi ", (regarder, scruter), trong khi ñoù " kieán " chæ coù chöõ " muïc " treân ñoâi chaân, töùc laø " thaáy ", moät caùch töï nhieân, khoâng coá gaéng (voir). Nhö vaäy, quan nieäm coå ñieån cuûa Thieàn laø " khaùn taâm ", coá gaéng nhìn vaøo caùi taâm cuûa mình, soi caùi taâm cuûa mình, trong khi ñoù ngaøi Hueä Naêng chuû tröông " kieán taùnh ", nhìn thaáy caùi taùnh, caùi Phaät taùnh trong mình, moät caùch töï nhieân vaø hoàn nhieân, khoâng coá gaéng.

Töø ñoù, caùi nhìn cuûa Thieàn veà trí tueä trôû neân voâ cuøng ñôn giaûn : " maây tan thì traêng hieän ". Khoâng caàn phaûi maøi vieân gaïch ñeå mong noù trôû thaønh taám göông, khoâng caàn phaûi töï hoûi caây phöôùn ñoäng hay gioù ñoäng. Chaúng neân phaân taùch, ñaén ño, suy nghó, bôûi vì chæ caàn moät nieäm daáy leân laø bò söông muø cuoán ñi xa ngaøn daëm. Bôûi vaäy cho neân giaùc ngoä coù theå tôùi töø moät tieáng heùt, töø moät vieân ñaù vaêng vaøo moät khuùc goã, moät maûnh töôïng Phaät buøng chaùy... Phaät chính laø tueä giaùc, laø ôû trong taâm mình chöù khoâng ñaâu xa laï. Tìm trí tueä ôû ñaâu khaùc cuõng laø "oâm caây ñôïi thoû" hay "khaéc thuyeàn tìm kieám".

Thieàn cuõng ôû trong ñöôøng höôùng chung cuûa Baùt Nhaõ, khoâng chaáp tröôùc, khoâng phaân bieät, khoâng mong caàu, khoâng truï vaøo ñaâu. Chính " öng voâ sôû truï nhi sanh kyø taâm " laø caâu trong kinh Kim Cöông ñaõ ñaû khai trí tueä cho Luïc toå Hueä Naêng vaø vua Traàn Thaùi Toâng.

Laøm theá naøo ñeå phaùt trieån trí tueä ? Ñoù laø caâu hoûi chung cuûa nhöõng ngöôøi tu hoïc Phaät.

- Ñoái vôùi ngöôøi môùi hoïc Phaät thì ñaïo Phaät coù veû phöùc taïp, vôùi nhieàu moân phaùi, kinh ñieån, khoâng bieát neân theo ai, baét ñaàu baèng gì. Vôùi nieàm lo aâu laø nhôõ laàm thaày, laãn saùch thì coù theå sai ñöôøng, maát thôøi giôø hay coù khi coù haïi.

- Ñoái vôùi ngöôøi ñaõ laâu naêm tu hoïc Phaät, thì nhieàu khi thaáy raèng mình tuy ñaõ coù khaù nhieàu haønh lyù veà giaùo lyù, nhöng vaãn daäm chaân taïi choã, vaø thöïc teá maø noùi vaãn chöa tieán ñöôïc bao nhieâu (ñoâi khi coù leõ vì haønh lyù naëng quaù!).

Ñaïo Phaät laø moät con ñöôøng thöïc nghieäm. Moãi ngöôøi töï ruùt ra nhöõng kinh nghieäm caù nhaân, chæ coù giaù trò cho chính mình. Nhöng daãu sao, töø nhieàu kinh nghieäm caù nhaân, chuùng ta cuõng coù theå ruùt ra moät soá baøi hoïc chung :

1. Nhöõng lòch trình tu hoïc Phaät thöôøng ñöôïc theo töø xöa tôùi nay vaãn coøn giaù trò.

* Ñoù laø " tam voâ laäu hoïc ", töùc laø giôùi (sila), ñònh (samaâdhi) vaø hueä (pañña).

* Ñoù laø " vaên, tö, tu ", töùc laø ba loaïi hieåu bieát, ñöôïc phaân bieät trong Tröôøng Boä Kinh (Digha-nikaya) vaø Thanh Tònh Ñaïo (Visuddhi-magga) : söï hieåu bieát döïa leân hoïc hoûi (sutta-maya-pañña), söï hieåu bieát döïa leân suy tö (cinta-maya-pañña) vaø söï hieåu bieát döïa leân tu taäp (bhavana-maya-pañña).

* Ñoù laø " luïc ñoä Ba la maät ", töùc laø boá thí, trì giôùi, tinh taán, nhaãn nhuïc, thieàn ñònh, trí hueä.

2. Trí hueä dó nhieân laø giai ñoaïn cuoái cuøng vaø cao nhaát. Nhöng chuùng ta cuõng khoâng queân ñöôïc vai troø coát yeáu cuûa thieàn ñònh (bhavana hay jhaâna / dhyaâna) : chính nhôø thieàn ñònh maø ñöùc Phaät Thích Ca ñaõ giaùc ngoä döôùi goác caây Boà ñeà, vaø chæ coù thieàn ñònh môùi giuùp phaùt trieån ñöôïc trí hueä, nhôø hai phöông phaùp laø chæ (samatha, calme mental, tranquillity), töùc laø ñònh (samaâdhi), vaø quaùn (vipassana, vision peùneùtrante, insight). Moät caâu hoûi coù theå ñaët ra, nhöng coù leõ chæ coù nhöõng ñöông söï môùi coù theå traû lôøi ñöôïc : tuïng nieäm (theo Tònh Ñoä toâng chaúng haïn) coù theå ñöa tôùi traïng thaùi chæ (hay ñònh), nhaèm ñi tôùi "nhaát taâm baát loaïn". Nhöng lieäu tuïng nieäm coù theå naøo ñöa tôùi traïng thaùi quaùn, vaø nhö vaäy ñöa tôùi hueä khoâng ?

3. Kinh ñieån coù caàn thieát hay khoâng trong söï phaùt trieån trí tueä? Thieát töôûng ñaïo Phaät laø con ñöôøng trung ñaïo, cho neân cuõng neân nhìn kinh ñieån trong tinh thaàn ñoù.

Kinh ñieån chæ laø phöông tieän, laø ngoùn tay chæ maët traêng, cho neân khoâng neân coi kinh ñieån laø chính yeáu, khoâng neân baùm víu vaøo kinh ñieån, vaø buø ñaàu buø oùc vaøo kinh ñieån.

Ngöôïc laïi, cuõng khoâng neân baùc boû moïi kinh ñieån, bôûi vì kinh ñieån coù theå giuùp mình tieán böôùc treân con ñöôøng tu hoïc. Chuùng ta neân nhôù raèng ngay caû nhöõng ngöôøi coù caên cô xuaát chuùng nhö ngaøi Hueä Naêng cuõng nhôø nghe caâu kinh maø ngoä ñaïo.

Noùi veà trí tueä seõ raát thieáu soùt neáu khoâng noùi tôùi nhöõng töông quan giöõa töø bi vaø trí tueä.

Ngöôøi ta thöôøng cho raèng ñaïo Phaät Nguyeân Thuûy ñaët naëng veà trí tueä, trong khi ñaïo Phaät Ñaïi Thöøa ñaët naëng veà töø bi. Söï thaät khoâng haún laø nhö vaäy.

Trong kinh Töø Bi (Metta-sutta), thuoäc heä thoáng Pali, ñöùc Phaät ñaõ daäy cho chuùng ta phaûi thöông yeâu, cöùu ñoä taát caû caùc chuùng sanh, khoâng phaân bieät, khoâng ñieàu kieän, khoâng giôùi haïn. Trong baøi kinh naøy, ngaøi khoâng noùi tôùi nhöõng lieân heä maät thieát giöõa trí tueä vaø töø bi, nhöng neáu chuùng ta hieåu roõ lyù duyeân khôûi, laø söï töông quan, töông duyeân, töông taùc, töông höõu giöõa moïi söï vaät, thì söï lieân heä maät thieát giöõa töø bi vaø trí tueä trôû neân voâ cuøng saùng toû. Bôûi vì taát caû chuùng sanh ñeàu coù lieân ñôùi vôùi nhau nhö anh em, baø con ruoät thòt, cho neân söï khoå ñau cuûa chuùng sanh cuõng khoâng khaùc gì söï khoå ñau cuûa chính mình.

Vôùi Ñaïi Thöøa, lyù töôûng A La Haùn ñöôïc thay theá baèng lyù töôûng Boà Taùt, vaø töø bi ñöôïc ñeà cao bôûi nhöõng nhaân vaät nhö ngaøi Duy Ma Caät (Vimalakirti) : " Sôû dó Boà Taùt beänh laø bôûi vì chuùng sanh beänh. Bao giôø chuùng sanh khoûi beänh, thì Boà Taùt cuõng khoûi beänh". Trong Kinh cuõng nhaán maïnh : " Coù hai ñieàu maø Boà Taùt phaûi ghi nhôù, laø khoâng bao giôø boû rôi chuùng sanh, vaø nhìn thaáy roõ raèng taát caû laø Khoâng".

Coù theå noùi raèng töø bi coù vöõng chaéc ñöôïc laø nhôø neàn taûng trí tueä, vaø trí tueä coù phaùt trieån ñöôïc laø nhôø ôû töø bi.

Thieáu trí tueä thì töø bi seõ coù theå chæ laø caûm xuùc nhaát thôøi, vaø thieáu töø bi thì trí tueä khoù loøng ñöôïc theå hieän. Trong haønh ñoäng cöùu ñoä chuùng sanh, con ngöôøi töø bi töï queân mình, thöïc nghieäm ñöôïc theâm Voâ ngaõ, taùnh Khoâng, vaø töï môû mang theâm trí tueä. Tôùi khi khoâng coøn phaân bieät giöõa ngöôøi cöùu ñoä vaø ngöôøi ñöôïc cöùu ñoä, thì luùc baáy giôø ñaõ töï giaûi thoaùt hoaøn toaøn.

Töø bi vaø trí tueä ñi ñoâi vaø gaén lieàn vôùi nhau, vì töø nguoàn trí tueä maø suoái töø bi tuoân chaåy, nhôø suoái töø bi cho neân caây trí tueä troå hoa.

Nhö vaäy, trong ñaïo Phaät, töø bi vaø trí tueä boå tuùc cho nhau, nöông vaøo nhau maø hieän höõu, cuõng nhö hai maët cuûa moät baøn tay, hay ñoâi caùnh cuûa moät con chim.

Con chim bay xa, bay xa maõi, khi khoâng coøn thaáy bôø beân naøy hay beân kia...