Tham daãn ñeán ñau khoå. Neáu chuùng ta thaät söï hieåu bieát ñieàu naøy, chuùng ta muoán ñoaïn tröø tham. Tuy nhieân ñoaïn tröø tham khoâng theå thöïc hieän ngay ñöôïc. Chuùng ta coù theå ñeø neùn tham trong choác laùt, nhöng noù coù theå xuaát hieân trôû laïi khi coù nhöõng ñieàu kieän thích nghi cho söï phaùt sinh cuûa noù. Maëc duø chuùng ta bieát raèng tham daãn ñeán ñau khoå, noù seõ phaùt sinh nhieàu laàn. Nhöng coù moät phöông phaùp ñeå ñoaïn tröø noù: coù theå ñoaïn tröø baèng trí tueä, thaáy nhöõng ñieàu gì khi tham phaùt sinh.

Khi chuùng ta nghieân cöùu nhöõng taâm tham chi tieát hôn, noù seõ giuùp chuùng ta bieát veà baûn ngaõ. Chuùng ta khoâng nhöõng bieát veà taâm tham thoâ thieån maø coøn nhöõng möùc ñoä taâm tham vi teá. Chuùng ta xem Töông Öng Boä Kinh (I, Sagaøthaø-vagga IX, kinh khu röøng, 14):

Moät thôøi, coù moät vò Tyø khöu truù trong nhoùm daân xöù Kosala ôû moät khu röøng. Luùc baáy giôø vò Tyø khöu aáy sau khi duøng ngoï treân con ñöôøng ñi khaát thöïc trôû veà, vò aáy xuoáng ao sen, ngöûi höông cuûa hoàng sen. Luùc aáy coù moät vò trôøi cö nguï taïi khu röøng ñoù, vì thöông xoùt vò Tyø khöu, muoán haïnh phuùc, vaø muoán caûnh giaùc vò aáy, lieàn ñi ñeán gaàn vaø noùi leân baøi keä:

"Hoa sen sinh ra töø nöôùc
Khoâng cho sao ngaøi ngöûi troäm
Ñaây laø hình thöùc troäm caép
Daï thöa ngaøi toâi seõ goïi
Ngaøi laø ngöôøi troäm höông sen".

Toâi khoâng laáy vaø khoâng beû
Chæ ñöùng xa ngöûi höông thoâi
Vaäy do duyeân naøo goïi toâi
Laø keû troäm höông hoàng sen?
Ngöôøi naøo ñaøo reå cuû sen
Söû duïng caùc hình thöùc sen
Do nhöõng haønh vi laøm vaäy
Sao khoâng goïi hoï troäm höông?

"Ngöôøi taøn baïo vaø hung aùc
Gioáng nhö nhöõng vaät oâ ueá
Vôùi ngöôøi haønh ñoäng nhö vaäy
Lôøi ta noùi khoâng aûnh höôûng.
Nhöng chính ngaøi laø Sa moân
Lôøi ta noùi laïi thích hôïp
Vôùi ngaøi laø baäc thanh tònh
Thöôøng mong caàu vieäc thieän söï:
Vôùi ngöôøi laøm vieäc baát löông
Troâng nhoû nhö ñaàu sôïi loâng
Vì ngaøi laø ñaïi Sa moân
Gioáng nhö trôøi cao bieån roäng ......"

Khoâng nhöõng kinh ñieån maø coøn caû luaät taïng daãn chöùng nhöõng ví duï veà taâm tham vi teá hôn. Moãi lôøi daïy cuûa Tam taïng coù theå giuùp chuùng ta hieåu roõ mình hôn. Khi chuùng ta xem Giôùi luaät chuùng ta thaáy raèng, thaäm chí nhöõng vò Tyø khöu coù ñôøi soáng tri tuùc nhöng taâm tham vaãn coøn. Moãi laàn chö Tyø khöu phaåm haïnh khoâng thanh tònh, giôùi luaät ñöôïc ban haønh ñeå giuùp chö vò gìn giöõ toát hôn. Nhö vaäy chuùng ta coù theå hieåu lôïi ích cuûa giôùi luaät, maø ngay caû giôùi luaät caàn phaûi nghieân cöùu kyõ löôõng nhöõng chi tieát nhoû nhaát veà phaåm haïnh cuûa Tyø khöu. Giôùi luaät giuùp cho chö Tyø khöu coù chaùnh nieäm ngay khi thöïc hieän nhöõng haønh ñoäng thoâng thöôøng trong ñôøi soáng haèng ngaøy nhö aên, uoáng, maëc y, mang baùt. Coù nhöõng giôùi luaät döôøng nhö caám nhöõng vieäc laøm voâ toäi nhö ñuøa giôûn vôùi nöôùc (phaïm öng ñoái trò 53) hoaëc choïc gheïo nhöõng vò Tyø khöu khaùc. Nhöõng haønh ñoäng ñöôïc laøm nhö vaäy khoâng phaûi laø taâm thieän maø laø taâm baát thieän.

Chuùng ta xem trong Luaät taïng (III, Suttavibhanga, Öng ñoái trò, 85) nhöõng vò Tyø khöu khoâng neân ñi vaøo trong laøng phi thôøi. Ñoù laø lyù do khieán cho chö vò deã noùi chuyeän phaøm tuïc. Chuùng ta xem:

Luùc baáy giôø coù saùu vò Tyø khöu, sau khi ñi vaøo laøng phi thôøi, ngoài xuoáng trong phoøng, noùi nhieàu chuyeän phaøm tuïc, chö vò noùi chuyeän veà vua chuùa, troäm cöôùp, thöøa töôùng, quaân ñoäi, sôï haõi, chieán tranh, thöùc aên, thöùc uoáng, quaàn aùo, choã nguû, voøng hoa, höông thôm, thaân toäc, xe coä, laøng maïc, thaønh thò, thoân queâ, quoác ñoä, phuï nöõ, röôïu cheø, ñöôøng xaù, gieáng nöôùc, chuyeân ñeà, tieân ñoaùn veà theá gian, veà bieån caû, hieän höõu vaø khoâng hieän höõu nhö vaäy...

Ñoaïn luaät treân cuõng raát höõu ích cho ngöôøi ñôøi. Chuùng ta khoâng theå naøo traùnh khoûi vieäc noùi chuyeän veà nhöõng vaán ñeà theá tuïc, nhöng chuùng ta neân bieát raèng, nhöõng chuyeän cuûa chuùng ta noùi, thaäm chí noù döôøng nhö voâ toäi, thöôøng ñöôïc thuùc ñaåy do taâm tham caên hoaëc taâm saân caên. Ñeå bieát chính mình, chuùng ta neân khaùm phaù nhöõng loaïi taâm gì thuùc ñaåy chuùng ta noùi chuyeän.

Moãi khi taâm tham caên phaùt sinh, tham ñöôïc tích luõy. Khi coù nhöõng ñieàu kieän, tham taïo taùc haønh ñoäng do thaân, khaåu, yù. Khi chuùng ta thaáy taâm tham thì chuùng ta coù yù ñònh phaùt huy trí tueä vaø cuoái cuøng seõ daãn ñeán ñoaïn tröø taâm tham.

Nhöõng vieäc laøm aùc, tieáng Paøli goïi laø Baát thieän nghieäp (Akusala-kamma). Nghieäp laø sôû höõu taâm maø noù cuõng laø Taùc yù (Cetanaø). Tuy nhieân, danh töø nghieäp cuõng ñöôïc söû duïng trong yù nghóa phoå thoâng cho nhöõng haønh ñoäng coù taùc yù. Thuaät ngöõ nghieäp ñaïo (Kammapatha) theo nghóa ñen "tieán trình cuûa haønh ñoäng" cuõng ñöôïc söû duïng trong yù nghóa naày. Coù nghieäp baát thieän vaø nghieäp thieän do thaân khaåu yù taïo taùc. Coù 10 loaïi nghieäp baát thieän vaø nhöõng nghieäp do tham, saân, si laøm nhaân. Sôû höõu si caâu sinh vôùi taát caû taâm, noù laø nguoàn goác cuûa taát caû aùc nghieäp. Nhö vaäy baát cöù khi naøo nghieäp baát thieän phaùt sinh thì phaûi coù si. Ñoâi khi moät soá baát thieän nghieäp coù theå thöïc hieän vôùi taâm tham caên, ñoâi khi vôùi taâm saân caên. Do ñoù khi chuùng ta thaáy ngöôøi khaùc taïo aùc nghieäp, chuùng ta khoâng bieát chaéc ñoù laø laø loaïi taâm naøo thuùc ñaåy laøm nhö vaäy.

Coù 10 loaïi baát thieän nghieäp laø:

Saùt sinh
Troäm caép
Taø daâm
Noùi doái
Noùi ñaâm thoïc
Noùi lôøi thoâ loã
Noùi nhaûm nhí
Tham aùc
Saân aùc
Taø kieán

Ñoái vôùi nghieäp baát thieän do khaåu taïo taùc lieân quan vôùi noùi doái, noùi ñaâm thoïc vaø noùi nhaûm nhí laø do taâm tham caên sai khieán, neáu ai muoán ñaït ñöôïc ñieàu gì cho mình, hoaëc ai muoán laøm thoõa maõn ngöôøi khaùc. Ñoái vôùi vieäc noùi doái chuùng ta coù theå nghó noùi doái khoâng laøm thieät haïi ai goïi laø noùi doái voâ toäi hoaëc lôøi noùi ñuøa. Tuy nhieân taát caû nhöõng loaïi noùi doái ñeàu do taâm baát thieän sai khieán. Chuùng ta xem Kinh Giaùo Giôùi Raøhulaø taïi laøng Ambalatthikaø(Trung Boä Kinh, taäp 2, soá 61, Phaåm Tyø khöu), Ñöùc Phaät daïy cho Raøhulaø veà söï noùi doái nhö sau:

Cuõng vaäy, naøy Raøhulaø, ñoái vôùi ai coá yù noùi doái maø khoâng coù taøm uùy, ta noùi raèng khoâng coù haønh ñoäng aùc naøo maø ngöôøi ñoù khoâng laøm. Do vaäy naøy Raøhulaø "con seõ khoâng noùi doái daàu chæ noùi chôi" - naøy Raøhulaø ñaây laø ñieàu con phaûi hoïc taäp.

Ñoái vôùi lôøi noùi ñaâm thoïc, chuùng ta coù yù ñònh noùi veà nhöõng ngöôøi khaùc. Khi khoâng coù yù ñònh laøm maát uy tín cuûa ngöôøi khaùc, ñoù khoâng phaûi laø nghieäp baát thieän. Tuy nhieân, khi noùi veà ngöôøi khaùc trôû thaønh moät thoùi quen thì deã coù theå trôû thaønh moät cô hoäi cho nghieäp baát thieän. Loaïi baát thieän nghieäp naøy do taâm tham caên thöïc hieän. Neáu moät ngöôøi noùi ñaâm thoïc ñeå thaønh ñaït ñieàu gì cho mình hoaëc laøm vui loøng ngöôøi khaùc. Neáu ai muoán haõm haïi ngöôøi khaùc thì vieäc laøm ñoù do taâm saân caên thöïc hieän. Chuùng ta khoâng quen noùi veà nhöõng ngöôøi khaùc vaø pheâ bình hoï, vì chuùng ta thaáy chính mình vaø nhöõng ngöôøi khaùc gioáng nhö hieän töôïng sinh dieät. Luùc chuùng ta noùi veà vieäc laøm cuûa nhöõng ngöôøi khaùc, nhöõng haønh ñoäng naøy ñaõ dieät roài; nhöõng gì hoï noùi hay laøm khoâng coøn toàn taïi nöõa.

Lôøi noùi thoâ loã ñöôïc noùi do taâm saân caên. Noùi lôøi nhaûm nhí laø noùi veà nhöõng ñieàu voâ ích vaø voâ nghóa. Nhöõng loaïi ngoân töø naøy coù theå ñöôïc noùi do taâm tham caên hoaëc do taâm saân caên. Noùi lôøi nhaûm nhí thöôøng khoâng phaûi laø nghieäp baát thieän. Noù coù theå taïo taùc vôùi taâm baát thieän maø khoâng coù söùc maïnh cuûa nghieäp baát thieän.

Ñoái vôùi nghieäp do yù, saân aùc thì do taâm saân caên sai khieán (coá yù laøm haïi ngöôøi khaùc); tham vaø taø kieán laø do taâm tham caên sai khieán [1]. Nghieäp baát thieän thì tham khi laáy cuûa khoâng cho. Ñoái vôùi taø kieán thì coù nhieàu loaïi. Moät laø Voâ nhaân kieán (Ahetuka-ditthi), tin raèng khoâng coù nhaân quaû trong ñôøi soáng cuûa chuùng sinh vaø khoâng coù nhaân laøm thanh tònh hoaëc oâ nhieãm. Hai laø Voâ haønh kieán (Akiriyaøditthi), tin raèng khoâng coù haønh ñoäng thieän vaø baát thieän ñeå troå quaû. Ba laø Voâ höõu kieán (Natthikaditthi), tin raèng khoâng coù quaû cuûa nghieäp vaø khoâng coù sinh töû luaân hoài.

Nhöõng möùc ñoä tham thì duø thoâ hay vi teá taát caû ñeàu daãn ñeán ñau khoå. Chöøng naøo chuùng ta coøn tham ñaém vaø dính maéc vaøo caûnh hieän taïi nhö maét, tai, muõi, löôõi, thaân vaø taâm thì luùc ñoù chuùng ta gioáng nhö nhöõng keû noâ leä. Chuùng ta chöa giaûi thoaùt neáu haïnh phuùc coøn leä thuoäc vaøo hoaøn caûnh maø chuùng ta bò tham ñaém vaø dính maéc vaøo vieäc cö xöû. Coù luùc ngöôøi ta töû teá vôùi mình nhöng luùc khaùc hoï khoâng vui veû vôùi mình. Neáu chuùng ta xem quaù troïng tình caûm cuûa ngöôøi, taâm ta deã bò phieàn nhieãu vaø nhö vaäy chuùng ta seõ trôû thaønh nhöõng keû noâ leä cho phieàn naõo.

Chuùng ta coù theå trôû neân töï do vaø thoaûi maùi hôn neáu chuùng ta nhaän thöùc raèng, caû chuùng ta laãn ngöôøi khaùc chæ laø danh vaø saéc, chuùng sinh roài laïi dieät. Khi ngöôøi khaùc noùi ñieàu khoâng vui vôùi chuùng ta, ñoù laø ñieàu kieän khieán hoï noùi nhö vaäy vaø ñoù cuõng ñieàu kieän khieán chuùng ta nghe nhöõng lôøi noùi ñoù. Nhöõng haønh vi cuûa ngöôøi khaùc vaø nhöõng phaûn öùng cuûa chuùng ta laø phaùp höõu vi maø chuùng thì khoâng toàn taïi. Luùc chuùng ta suy nghó veà nhöõng hieän töôïng naày thì chuùng ñaõ dieät roài. Söï phaùt huy cuûa tueä quaùn laø con ñöôøng trôû neân ít leä thuoäc vaøo söï thaêng traàm cuûa cuoäc ñôøi. Khi chuùng ta nhaän thöùc nhieàu veà giaây phuùt hieän tieàn, chuùng ta ít quan taâm ñeán caùch cö xöû cuûa ngöôøi khaùc.

Vì tham ñaõ aên saâu vaøo taâm thöùc cuûa chuùng ta, neân chæ coù theå ñoaïn tröø baèng nhöõng giai ñoaïn khaùc nhau. Taø kieán phaûi ñoaïn tröø tröôùc tieân. Baäc thaùnh Tu ñaø huôøn ñaõ ñoaïn tröø taø kieán. Vò aáy ñaõ tu taäp trí tueä vaø nhaän thöùc raèng vaïn phaùp chæ laø danh vaø saéc – voâ ngaõ. Vì vò aáy ñaõ ñoaïn tröø taø kieán, taâm tham caên töông öng taø kieán khoâng phaùt sinh nöõa. Nhö chuùng ta bieát coù 4 loaïi taâm töông öng taø kieán (Ditthigatasampayutta) vaø 4 loaïi taâm baát töông öng taø kieán (Ditthigatavippayutta). Ñoái vôùi baäc thaùnh Tu ñaø huôøn, 4 loaïi taâm tham caên baát töông öng taø kieán vaãn coøn phaùt sinh; vò aáy chöa dieät caùc loaïi tham aùi aáy. Baäc thaùnh Tu ñaø huôøn vaãn coøn ngaõ maïn. Ngaõ maïn coù theå phaùt sinh vôùi 4 loaïi taâm tham caên baát töông öng taø kieán. Ngaõ maïn laø chaáp chaët ñònh kieán hôn thua vôùi ngöôøi khaùc, ví duï khi ngöôøi ta chaáp chaët ñònh kieán coù trí tueä hôn ngöôøi. Ñoù laø ngaõ maïn. Khi chuùng ta chaáp chaët ñònh kieán mình keùm hôn ngöôøi, ñoù khoâng phaûi laø ñieàu thieän; ñoù laø taâm ngaõ maïn. Ngaõ maïn ñaõ aên saâu vaøo taâm thöùc, ñoaïn tröø noù chæ coù baäc thaùnh A la haùn.

Baäc thaùnh Tö ñaø haøm, tham nheï ñi. Baäc thaùnh A na haøm khoâng coøn tham aùi nguõ traàn, nhöng caùc ngaøi vaãn coøn ngaõ maïn vaø taùi sinh. Baäc thaùnh A la haùn ñaõ ñoaïn taän hoaøn toaøn moïi hình thöùc tham aùi.

Baäc thaùnh A la haùn ñaõ giaûi thoaùt hoaøn toaøn bôûi vì caùc ngaøi ñaõ ñoaïn taän taát caû phieàn naõo. Chuùng ta xem trong Töông Öng Boä Kinh (IV, Phaåm saùu xöù, 50 kinh thöù ba, chöông IV, 136, Khoâng thaâu nhieáp). Ñöùc Phaät daïy cho chö Tyø khöu, trong khi ngaøi nguï giöõa daân chuùng Sakkas ôû taïi Devadaha:

Naøy chö Tyø khöu, chö thieân vaø nhaân loaïi thích thuù trong saéc vaø bò saéc loâi keùo. Khi saéc thay ñoåi, ñi ñeán ñoaïn taän, tieâu dieät, naøy chö Tyø khöu, luùc ñoù chö thieân vaø nhaân loaïi ñau khoå. Hoï thích thuù trong thinh, höông, vò, xuùc, phaùp vaø nhöõng thöù ñoù loâi keùo hoï. Khi noù ñoåi thay, ñi ñeán ñoaïn taän, tieâu dieät, naøy chö Tyø khöu, luùc ñoù chö thieân vaø nhaân loaïi soáng ñau khoå.

Nhöng naøy chö Tyø khöu, Nhö Lai, baäc A la haùn, Chaùnh ñaúng giaùc, thaáy chuùng nhö thaät, caû söï sinh laãn dieät, vò ngoït, söï nguy hieåm vaø söï xuaát ly cuûa caûnh saéc – Ngaøi khoâng thích thuù, khoâng hoan hyû, khoâng bò saéc loâi cuoán. Khi saéc thay ñoåi, ñi ñeán ñoaïn taän, tieâu dieät, lluùc ñoù Nhö Lai soáng an laïc ...

CAÂU HOÛI:

1/- Khi taùc yù khoâng boá thí, trì giôùi hoaëc tu tieán ngöôøi ta coù theå thöïc hieän vieäc laøm baèng taâm thieän khoâng?
2/- Sôû höõu naøo laø nghieäp?
3/- Möôøi baát thieän nghieäp laø gì?
4/- Caùc loaïi taø kieán laø nghieäp baát thieän chaêng?
5/- Taïi sao tham aùi luoân luoân daãn ñeán ñau khoå?
6/- Ai ñaõ ñoaïn taän taát caû caùc loaïi tham aùi?

[] Nhö chuùng ta thaáy (trong chöông 4) taø kieán caâu sinh vôùi taâm tham caên. Baát cöù khi naøo coù taø kieán laø coù tham.