Ñöùc Phaät ñaõ giaûng daïy hai phöông phaùp thieàn : Chæ Tònh (Samatha) vaø Tueä Quaùn (Vipassanaø). Ñuùng ra phöông phaùp Chæ Tònh ñaõ coù töø tröôùc thôøi Ñöùc Phaät, nhöng Ngaøi vaån tieáp tuïc truyeàn daïy vì thaáy lôïi ích cuûa noù vaø ñoàng thôøi Ngaøi coù caùch ñeå ñöa noù vaøo con ñöôøng daãn tôùi söï giaûi thoaùt. Phöông phaùp Tueä Quaùn do chính Ngaøi phaùt hieän ra vaø ñöôïc Ngaøi phaåm ñònh laø moät "con ñöôøng duy nhaát (Ekaøyaønomaggo) ñeå chuùng sinh töï thanh loïc ñeå dieät tröø ñau khoå, ñeå thaønh ñaït trí tueä vaø chöùng ngoä Nieát Baøn" (Kinh Nieäm Xöù "Satipatthaønaø Sutta", Trung Boä Kinh soá 10).

Baøi naày xin ñeà caäp ñeán tinh yeáu cuûa loaïi thieàn thöù hai naày vaø thöû ñi tìm choã giao thoa giöõa 2 phöông phaùp.

Chuùng ta töø saùng tôùi toái, töø sinh ra cho tôùi cheát ñi, luùc naøo cuõng bò ngoaïi caûnh loâi cuoán. Töø söï nghe, thaáy, ngöõi, neám, ñuïng, cho tôùi suy nghó cuõng ñeàu töø caùi theá giôùi beân ngoaøi. Chöa luùc naøo chuùng ta coù dòp ngoài laïi nhìn caùi theá giôùi noäi taïi. Thieàn chính laø luùc chuùng ta laøm coâng vieäc naày. Tinh yeáu cuûa thieàn tröôùc tieân laø quay caùi nhìn vaøo beân trong töï theå. Muoán nhö theá chuùng ta caàn phaûi bieát xöû duïng 3 phöông tieän : söï coá gaéng, söï ghi nhaän vaø söï giaùc tænh. Ñaây laø 3 khaû naêng cuûa taâm thöùc maø neáu khoâng phaùt trieån duøi maøi, laøm cho ñieâu luyeän thì khoâng theå naøo thaáy ñöôïc thöïc töôùng cuûa söï vaät vaø con taâm.

Khi chuùng ta laøm vieäc gì vôùi söï coá gaéng, chuùng ta ñeàu bieát noù khaùc vôùi luùc chuùng ta laøm vôùi söï thôø ô cheånh maûng ; chuùng ta caûm thaáy coù moät nhieät tình, moät haêng haùi naøo ñoù trong taâm. Söï coá gaéng naày Phaät Giaùo goïi laø TINH TAÁN (Viriya), laø moät yeáu toá raát quan troïng cho söï giaùc ngoä. Trong thieàn tinh taán khoâng phaûi laø raùng ngoài baát ñoäng caøng laâu caøng toát, maø laø coá gaéng duy trì söï chuù yù - ghi nhaän (treân) caùc ñeà muïc thieàn vaø cuõng khoâng queân ghi nhaän söï thay ñoåi hay bieán maát cuûa caùc ñeà muïc naày. Do ñoù ta coù theå thay ñoåi tö theá töø ngoài sang ñöùng, sang ñi hay sang naèm hoaëc laøm vieäc, aên uoáng, tieâu tieåu, mieãn laø khoâng ñaùnh maát söï ghi nhaän.

Söï ghi nhaän laø moät khaû naêng khaùc cuûa taâm, noù coøn ñöôïc goïi laø NIEÄM (Sati), laø yù thöùc, nhaän bieát, naém baét ñoái töôïng xuyeân qua 6 cöûa ngoû cuûa taâm. Naêm cöûa giuùp chuùng ta giao tieáp vôùi theá giôùi beân ngoaøi ngay trong giaây phuùt hieän taïi vaø moät cöûa (yù) giuùp ta naém baét caùc ñoái töôïng noäi taïi ôû trong caû 3 thôøi quaù khöù, hieän taïi, vò lai vaø caû nhöõng yù nieäm tröøu töôïng, nhö yù nieäm KHOÂNG chaúng haïn hay nhöõng ñoái töôïng vöôït ngoaøi thôøi gian vaø khoâng gian, nhö NIEÁT BAØN chaúng haïn. Theå taùnh cuûa söï ghi nhaän laø CHUÙ TAÂM (attention). Noù laø truï coát cuûa thieàn. Khoâng coù GHI NHAÄN - CHUÙ TAÂM khoâng coù thieàn. Söï ghi nhaän giuùp cho ta gom taâm vaøo ñoái töôïng vaø saøng loïc nhöõng gì ñoái vôùi taâm laø quan troïng nhaát luùc baáy giôø. Coù luùc taâm chæ saøng loïc nhöõng gì mình öa thích. Coù luùc laïi choïn löïa nhöõng gì mình gheùt nhaát. Bôûi theá maø THAM vaø SAÂN ñöôïc coù dòp ñeå phaùt trieån vaø taùc haïi. Neáu chuùng ta bieát khoân kheùo choïn löïa ñoái töôïng, thì coâng duïng cuûa söï ghi nhaän laø ngaên chaän baûo veä taâm thoaùt khoûi hai löôõng cöïc tham vaø saân. Ñaây laø coâng duïng tích cöïc cuûa thieàn nhaèm baûo veä vaø reøn luyeän taâm.

Trong Thieàn Quaùn ñoái töôïng khoâng gì khaùc hôn laø thaân vaø taâm (hay caùc hieän töôïng vaät chaát vaø tinh thaàn) ñang dieån bieán khoâng ngöøng beân trong ta. Khi nhöõng voïng töôûng trôû neân thöa daàn, nhöõng ba ñoäng töø beân ngoaøi ñöôïc saøng saåy, thì thaân vaø taâm xuaát hieän ngaøy caøng roõ reät. Luùc ñoù ghi nhaän - chuù taâm giuùp cho ta thaáy roõ, hieåu roõ baûn chaát cuûa THAÂN TAÂM. Nhöõng ñaëc töôùng VOÂ THÖÔØNG, KHOÅ vaø VOÂ NGAÕ khoâng coøn laø nhöõng danh töø voâ nghóa maø chuùng hieän ra döôùi con maét baøng hoaøng cuûa keû quan saùt.

Söï ghi nhaän - chuù taâm giöõ moät vai troø quan troïng trong söï reøn luyeän vaø kieåm soaùt taâm. Trong moät baøi kinh, Ñöùc Phaät daïy moät vò Tyø Khöu : "Khi nghe haõy döøng laïi ôû söï nghe ; khi thaáy döøng laïi ôû söï thaáy ; khi ngöõi, neám, ñuïng, döøng laïi ôû ngöõi, neám, ñuïng". Vieäc naày chæ coù theå laøm ñöôïc nhôø söï ghi nhaän - chuù taâm. Thaät vaäy, söï chuù taâm soi saùng giai ñoaïn chuyeån tieáp töø tö töôûng sang haønh ñoäng, coù theå giuùp ngaên chaän nhöõng haønh ñoäng hay lôøi noùi laøm haïi ñeán chính mình hay laøm ñau khoå thieät haïi ñeán ngöôøi khaùc.

Trong giai ñoaïn thöïc taäp, noù coù theå laøm chaäm laïi söï haønh ñoäng, nhöng moät khi ñaõ trôû thaønh thoùi quen thuaàn thuïc, noù giuùp cho ta ngaên chaän moät caùch hieäu quaû vaø quyeát ñònh mau leï rôøi boû nhöõng tö töôûng vaø haønh ñoäng xaáu xa. Moät trong nhöõng "phöông phaùp" cuûa thieàn Sö Thích Thanh Töø laø : "Ñoái caûnh khoâng sinh taâm", neáu khoâng nhôø söï chuù taâm thì laøm sao coù theå khoâng sinh taâm ñöôïc ?

Laøm sao chæ moät coâng vieäc ñôn giaûn laø CHUÙ TAÂM - GHI NHAÄN coù theå giaûi thoaùt con ngöôøi khoûi voøng sinh töû luaân hoài ? Nhö chuùng ta ñaõ bieát ñònh luaät "Thaäp Nhò Nhaân Duyeân" troùi buoäc con ngöôøi baèng 12 moùc xích : voâ minh -> haønh-> thöùc-> danh saéc-> luïc nhaäp-> xuùc-> thoï-> aùi-> thuû-> höõu-> sinh-> laõo töû ... ( -> voâ minh). Chính nhôø söï CHUÙ TAÂM can thieäp, caét ñöùt gaïch noái giöõa hai moùc xích THOÏ AÙI maø con ngöôøi môùi ñöôïc giaûi thoaùt khoûi voøng sinh töû khoå ñau. Nhö chuùng ta ñaõ bieát, thoï coù 3 loaïi : laïc, khoå vaø xaû. THOÏ LAÏC ñöa tôùi aùi duïc, öa thích, dính maéc. THOÏ KHOÅ ñöa tôùi saân öu, thuø haän, gheùt boû. Caû hai ñeàu ñöa tôùi söï chaáp thuû (THUÛ), taïo nghieäp (HÖÕU) Moät ñaøng taïo nghieäp THAM, moät ñaøng taïo nghieäp SAÂN. Caû hai ñaøng ñeàu daãn vaøo luaân hoài. Söï chuù taâm, nhôø ñöôïc reøn luyeän tinh teá, seõ giuùp ngaên chaän höõu hieäu söï taïo nghieäp xaáu naày.

Bôûi theá moät tinh yeáu khaùc cuûa thieàn laø phaûi ghi nhaän cho ñöôïc caûm thoï trong moïi hoaøn caûnh. Moãi khi coù söï tieáp xuùc giöõa giaùc quan (luïc caên) vaø caûnh traàn (luïc traàn), phaûi coá gaéng ghi nhaän cho ñöôïc caûm thoï. Caûm thoï cuûa thaân vaø caûm thoï cuûa taâm : töø deã chòu cho tôùi khoù chòu, töø hyû laïc cho tôùi ñau ñôùn, khoå sôû cuøng toät. Caûm thoï naøo roài cuõng ñi qua. Nhöõng caûm giaùc sung söôùng, khoaùi laïc ñi qua raát nhanh, chæ coøn laïi moät caûm giaùc ñaïi ñoàng, aâm æ, bao truøm : KHOÅ. Khi sung söôùng, haïnh phuùc, muoán keùo daøi khoâng ñöôïc cuõng khoå. Caây muoán laëng maø gioù khoâng ngöøng cuõng khoå. Taâm xao ñoäng, böùc röùc ; yù töôûng thuø haän hay aên naên, hoái tieác cöù noåi daäy quay cuoàng trong taâm, ñoâi khi phaûi duøng caùi cheát môùi chaám döùt ñöôïc. Caùi khoå xuaát hieän döôùi muoân hình vaïn traïng. Bao giôø chuùng ta thaáy taát caû caùc khía caïnh cuûa khoå trong söï tænh giaùc hoaøn toaøn töø KHOÅ THOÏ, KHOÅ HAØNH, KHOÅ TÖÔÙNG, cho tôùi cuoái cuøng laø KHOÅ ÑEÁ thì NIEÁT BAØN seõ hieän ra ôû ngöôõng cöûa cuoái cuøng.

Moät bí quyeát ñeå ñi tôùi söï thaät cuøng toät laø duy trì söï lieân tuïc cuûa chuù nieäm. Muoán nhö theá phaûi coù söï coá gaéng nhö ñaõ noùi ôû treân, vaø phaûi lieân tuïc ghi nhaän THAÂN, THOÏ, TAÂM, PHAÙP. Ñaøng sau thaân laø thoï, ñaøng sau taâm laø thoï, ñaøng sau phaùp laø thoï vaø ñaøng sau thoï aån naáp THAM vaø SAÂN, cuõng nhö aån naáp VOÂ THÖÔØNG, KHOÅ, vaø VOÂ NGAÕ.

Ñi chung vôùi söï chuù taâm - ghi nhaän laø söï GIAÙC TÆNH (Sampajanna : claire compreùhension). Dó nhieân, khi coù söï chuù taâm thì trí naõo seõ hieåu roõ nhöõng gì ñang xaûy ra beân trong vaø xung quanh ta. Coâng vieäc naày, khoa hoïc taâm thaàn (neuroscience) goïi laø xöû lyù caùc döõ kieän (traitement des informations) laø moät nhieäm vuï quan troïng cuûa taâm. Ñaây chính laø yeáu toá trí tueä trong Phaät Giaùo ; noù coù 4 chi :

1. Hieåu bieát roõ raøng veà muïc ñích (Saøtthaka Sampajanana) : trong ñôøi soáng coù ngöôøi khoâng bieát soáng ñeå laøm gì ? khi laøm moät vieäc gì ñoù, khoâng bieát laøm ñeå laøm gì ? Thieàn cuõng vaäy, khoâng bieát vôùi muïc ñích gì ? Thaáy ngöôøi khaùc laøm thì baét chöôùc vì thaáy hay hay. Cho neân trong khi laøm, neáu coù moät caùi gì ñoù coù veû thích thuù hôn thì ngöôøi ñoù chaïy theo caùi thích thuù môùi vaø cöù nhö theá tieáp tuïc cho ñeán heát cuoäc ñôøi. Muïc ñích cuûa thieàn raát roõ raøng laø thieâu ñoát phieàn naõo, tieâu dieät THAM, SAÂN, SI. Coù moân phaùi thieàn cho raèng thieàn khoâng nhaèm muïc ñích gì caû. Thaät ra, ñoù chæ laø moät caùch noùi ñeå cho thieàn sinh ñöøng voïng moùng, neáu khoâng hoï thieàn ñeå laøm gì ?

2. Hieåu bieát roõ raøng nhöõng ñieàu kieän (Sappaøya Sampajanana) thích hôïp veà thôøi gian, khoâng gian vaø phöông tieän ñeå thöïc hieän muïc ñích treân. Moät haønh ñoäng, cöû chæ hay lôøi noùi ñeàu nhaèm moät muïc ñích naøo ñoù, neáu khoâng noù trôû thaønh voâ ích. Trong thieàn ta ñaõ bieát roõ muïc ñích, vaäy thì baát cöù ñieàu gì caàn cho muïc ñích aáy hay caàn cho söï lieân tuïc cuûa phaùp haønh thì cöù laøm. Ngoaøi ra ñeàu neân traùnh. Ñöùc Phaät daïy raèng neáu ñieàu kieän nôi choán thuaän tieän, thöùc aên thích hôïp maø haønh giaû vaån khoâng thaáy phaùp thì toát hôn neân rôøi boû nôi aáy. Ngöôïc laïi, neáu nôi choán khoâng toát, thöùc aên khoâng thích hôïp maø haønh giaû haønh thaáy phaùp thì neân tieáp tuïc ôû laïi kieân trì. Ñieàu naày coù nghóa laø nhöõng ñieàu kieän vaät chaát khoâng ñaùng keå baèng nhöõng ñieàu kieän tinh thaàn nhö giôùi ñöùc, moät vò thaày, moät phöông phaùp thieàn...

3. Hieåu bieát roõ raøng veà laûnh vöïc quaùn nieäm (Gocara Sampajanana). Ñieàu naày coù theå ñöôïc hieåu laø bieát roõ luùc naøo chuùng ta ñang ôû trong thieàn vaø luùc naøo ñaõ xuaát thieàn. ÔÛ trong thieàn coù nghóa laø chuùng ta khoâng xa rôøi ñeà muïc. Xuaát thieàn laø chuùng ta ñaõ ra ngoaøi ñeà muïc vaø ra ngoaøi muïc ñích. Neáu ñeà muïc laø thaân vaø taâm, chuùng ta ñaõ ra khoûi thaân taâm. Neáu muïc ñích laø dieät tröø phieàn naõo, thì chuùng ta ñaõ ra khoûi muïc ñích naày. Treân thöïc teá neáu haønh TÖÙ NIEÄM XÖÙ thì luùc naøo chuùng ta cuõng coù theå ôû trong thieàn ñöôïc ; vì nhöõng laõnh vöïc cuûa thieàn töù nieäm xöù bao goàm taát caû nhöõng sinh hoaït cuûa ñôøi soáng. Caøng luyeän taäp thì nhöõng laõnh vöïc cuûa thieàn caøng ngaøy caøng môû roäng ñeå bao truøm taát caû moïi sinh hoaït. Ñeán khi thuaàn thuïc thì chuùng ta coù theå "soáng thieàn" lieân tuïc, tröø luùc nguû. Haønh thieàn Chæ Tònh thì khoâng theå ñöôïc nhö vaäy ; vì caøng luyeän taäp thì laõnh vöïc cuûa thieàn caøng chuyeân saâu, ñeán ñoä phaûi ñoùng kín caû 5 cöûa cuûa giaùc quan ñeå chæ giöõ moät cöûa yù. Do ñoù caøng ngaøy caøng phaûi xa laùnh ñôøi soáng theá tuïc oàn aøo ñeå aån cö nôi choán sôn laâm tónh mòch.

4. Hieåu bieát roõ raøng veà thöïc taïi (Asammoha Sampajanana) : hieåu roõ coù ñuùng söï thaät hay nhöõng gì mình thaáy, mình caûm nhaän chæ laø moät aûo giaùc, aûo töôûng ; töùc laø hieåu bieát sö Ì£vaät ñuùng nhö noù laø nhö vaäy, khoâng theâm khoâng bôùt, khoâng qua laêng kính ngaõ chaáp, khoâng theo nhaõn quan tình caûm : Moät caùi nhìn "chaùnh kieán".

Tinh yeáu sau cuøng cuûa thieàn TÖÙ NIEÄM XÖÙ laø söï giöõ quaân bình giöõa nguõ caên : TÍN, TAÁN, NIEÄM, ÑÒNH vaø TUEÄ. Khi nguõ caên quaân bình vôùi nhau, thì nieäm seõ laøm vieäc moät caùch töï nhieân khoâng coá gaéng, khi aáy tueä seõ phaùt.

Vaøo thôøi Ñöùc Phaät, coù Ñaïi Ñöùc SONA KOLIVISA raát laø tinh taán, ngaøi coá gaéng quaù söùc caû thaân vaø taâm trong khi haønh thieàn nhöng vaãn khoâng coù keát quaû. Ngaøy kia ngaøi coù yù ñònh töø boû cuoäc soáng phaïm haïnh ñeå trôû veà vôùi gia ñình. Ñöùc Phaät bieát ñöôïc yù ñònh cuûa oâng, beøn xuaát hieän daïy doã : "Coù phaûi khi coøn laø cö só, con raát gioûi veà nhaïc khí khoâng ? Con nghó theá naøo, naøy SONA, khi caây ñaøn cuûa con leân daây cao quaù möùc, con coù theå ñaøn ñuùng aâm ñieäu khoâng ? Vaø con nghó theá naøo, naøy SONA, khi caây ñaøn cuûa con leân daây thaáp quaù, con coù theå ñaøn ñuùng aâm ñieäu khoâng ?" - "Baïch Ngaøi, khoâng" - "Cuõng nhö theá aáy, naøy SONA, coá gaéng quaù möùc laøm cho thaân taâm caêng thaúng vaø khoâng ñuû coá gaéng seõ sinh ra daõ döôïi, löôøi bieáng. Thaáu hieåu söï quaân bình cuûa caùc caên, con seõ thaønh ñaït muïc tieâu baèng caùch kieân trì vaø ñeàu ñaën tinh taán". Theo lôøi chæ daïy cuûa Ñöùc Phaät, veà sau Ñaïi Ñöùc SONA KOLIVISA ñaéc quaû A La Haùn (Vinaya text II, Anguttara 55).

TÍN laø nieàm tin cuûa haønh giaû nôi Phaät, Phaùp, Taêng :

- Phaät laø söï giaùc ngoä, söï giaûi thoaùt.

Tin nôi Phaät, haønh giaû tin raèng söï giaùc ngoä vaø giaûi thoaùt laø coù thaät vaø muïc ñích cuûa haønh thieàn laø ñi ñeán söï giaùc ngoä ñeå thaáy roõ baûn chaát BAÁT TÒNH, VOÂ THÖÔØNG, VOÂ NGAÕ cuûa thaân taâm naày, ñi ñeán söï giaûi thoaùt khoûi THAM, SAÂN, SI. Vì laø moät caùi gì coøn ôû ngoaøi taàm tay ngöôøi haønh thieàn, neân hoï chæ phaûi tin. Ñaây khoâng phaûi laø moät nieàm tin muø quaùng, voâ caên cöù, maø noù ñöôïc xaùc nhaän bôûi Ñöùc Phaät vaø voâ soá caùc theá heä thieàn sö chöùng ñaéc.

- Phaùp laø con ñöôøng, laø phöông phaùp daãn tôùi söï giaùc ngoä.

Tin nôi Phaùp, haønh giaû tin raèng phöông phaùp mình ñang theo phuø hôïp vôùi nhöõng giaùo huaán cuûa Ñöùc Phaät. Haønh giaû coù theå kieåm chöùng qua kinh ñieån do Ñöùc Phaät truyeàn laïi raõi raùc trong Tam Taïng Phaùp Baûo vaø ñaõ ñöôïc sao luïc bôûi caùc hoïc giaû Phaät Giaùo.

- Taêng laø taäp theå nhöõng ngöôøi cuøng haønh ñaïo, bao goàm caùc vò thieàn sö tu só vaø cö só. Tueä Trung Thöôïng Só, thaày cuûa vua Traàn Nhaân Toâng, töùc Truùc Taâm ñeä nhaát toå laø moät cö só Goenka, moät thieàn sö hieän ñaïi noåi tieáng, ñeä töû cuûa thieàn sö U BA KHIN, caû hai ñeàu laø cö só. Baø ACHAAN NAEB, thaày cuûa voâ soá taêng ni phaät töû Thaùi Lan vaø Vieät Nam, laø moät cö só ñaõ chöùng ñaéc.

Tin nôi Taêng, haønh giaû tin ôû söï hieåu bieát vaø kinh nghieäm cuûa ngöôøi thaày höôùng daãn mình, coù theå giuùp mình vöôït qua nhöõng khoù khaên trôû ngaïi treân con ñöôøng tu taäp. Ñoàng thôøi cuõng tin töôûng nôi nhöõng baïn ñaïo ñoàng haønh. Ñoâi khi nhöõng kinh nghieäm ngu doát cuûa hoï laïi laø nhöõng ngu doát cuûa ta. Nhöõng trao ñoåi kinh nghieäm giöõa caùc thieàn sinh ñoâi khi hieäu quaû hôn lôøi chæ daïy cuûa oâng thaày (hoïc thaày khoâng taøy hoïc baïn).

TÍN ngoaøi ra coøn laø moät nieàm tin nôi khaû naêng cuûa chính mình coù theå ñi heát con ñöôøng coøn laïi töø ñaây cho tôùi khi nhaém maét. Con ñöôøng duø coøn daøi, con ñöôøng duø coøn nhieàu choâng gai, söùc ta coøn, hôi ta chöa caïn, ta coøn coù theå caûi thieän thaân taâm naày. Cuõng nhö söï tích moät nhaø sö bò coïp voà trong luùc ñang haønh thieàn TÖÙ NIEÄM XÖÙ. Moãi moät cuù ngoaïm xeù cuûa coïp vaøo da thòt cuûa ngaøi laø moät laàn ñeå ngaøi tieáp tuïc haønh thoï quaùn nieäm xöù, cho ñeán khi thaønh ñaïo quaû tröôùc giaây phuùt truùt hôi thôû cuoái cuøng trong mieäng coïp.

Boán yeáu toá TÍN, TAÁN, NIEÄM, TUEÄ (giaùc tænh) ñaõ ñöôïc ñeà caäp tôùi, baây giôø xin ñeà caäp ñeán yeáu toá ÑÒNH.

Yeáu toá ÑÒNH raát quan troïng ñeå phaân bieät hai loaïi thieàn : Chæ Tònh (Samatha) vaø Tueä Quaùn (Vipassanaø) :

- Muïc tieâu cuûa thieàn Chæ Tònh laø ñi ñeán TOAØN ÑÒNH (= An Chæ Ñònh : Apana Samaødhi), roài töø ñoù coù theå tieán ñaït ñeán caùc taàng thieàn saéc giôùi vaø voâ saéc giôùi, hoaëc coù theå phaùt trieån caùc loaïi thaàn thoâng. Khi taâm ôû trong traïng thaùi toaøn ñònh, noù cuõng ngaên ngöøa ñöôïc caùc aùc phaùp THAM SAÂN khoâng cho sinh khôûi. Nhöng khi ra khoûi traïng thaùi naày, taâm vaãn bò oâ nhieãm nhö cuû.

Tröôùc khi ñeán Toaøn Ñònh, taâm phaûi traûi qua traïng thaùi CAÄN ÑÒNH (Upacara Samaødhi). Caän Ñònh laø moät traïng thaùi taâm an truï khaù vöõng chaéc, maëc duø khoâng saâu maïnh baèng taâm Toaøn Ñònh nhöng cuõng coù khaû naêng ngaên giöõ nhöõng oâ nhieãm ôû beân ngoaøi taâm. Taâm Caän Ñònh coù theå an truï treân ñoái töôïng trong moät thôøi gian khaù laâu. Goïi laø Caän Ñònh bôûi vì noù xaûy ra tröôùc taâm Toaøn Ñònh vaø chæ coù moät ñoái töôïng duy nhaát khoâng thay ñoåi, tuøy theo haønh giaû ñaõ choïn löïa tröôùc hoaëc do vò thaày ñaõ aán ñònh tröôùc khi vaøo thieàn.

- Thieàn Tueä Quaùn khoâng duøng hai loaïi ÑÒNH naày, maø chæ xöû duïng CHAÄP ÑÒNH (hay coøn goïi laø SAÙT NA ÑÒNH : Kanika Samaødhi). Chaäp Ñònh cuõng coù khaû naêng ngaên giöõ nhöõng oâ nhieãm ôû ngoaøi taâm vaø cuõng coù khaû naêng an truï treân ñoái töôïng moät caùch laâu daøi, nhöng khaùc moät ñieàu laø ñoái töôïng ôû ñaây coù theå thay ñoåi tuøy theo taâm baét ñöôïc ñoái töôïng naøo trong 4 ñoái töôïng THAÂN, THOÏ, TAÂM, PHAÙP, ôû giaây phuùt hieän taïi. Muïc tieâu cuûa thieàn Tueä Quaùn laø thieâu ñoát taän goác phieàn naõo, chí ñeán nhöõng phieàn naõo nguû ngaàm trong tieàm thöùc. Moät ñieàu khaùc nöõa, laø khi moät phieàn naõo naøo ñaõ bò thieâu ñoát thì noù bò trieät tieâu vónh vieãn trong taâm, cuõng gioáng nhö moät khoaûng naøo ñoù cuûa taâm ñöôïc thaép saùng thì khoâng coù moät boùng toái chen vaøo nöõa. Theo moät soá thieàn sö, CAÄN ÑÒNH vaø CHAÄP ÑÒNH coù hieäu quaû ngang nhau. Raát tieác moân Thaàn Kinh Thaàn hoïc (neurotheùologie, moân khoa hoïc môùi, nghieân cöùu nhöõng caên baûn khoa hoïc cuûa caùc khaû naêng taâm linh) chöa ñuû phaùt trieån ñeå kieåm nhaän ñieàu naày, khieán cho moät soá thieàn gia hoang mang, khoâng bieát mình coù haønh ñuùng phöông phaùp thieàn Tueä khoâng ? Rieâng toâi thieån nghó trong caùc möùc ñoä Ñònh, coù moät möùc ñoä ngöôõng cöûa (seuil) khoâng neân vöôït qua. Neáu vöôït qua, taâm seõ nhaäp thaúng vaøo TOAØN ÑÒNH, luùc ñoù taâm seõ maát khaû naêng linh hoaït phaùn ñoaùn (tueä) vaø haønh giaû rôi vaøo loaïi thieàn Chæ Tònh. Ñöùc Phaät vaø moät vaøi thieàn sö chöùng ñaéc caû hai loaïi thieàn, naém giöõ bí quyeát veà ñieåm giao thoa giöõa 2 phöông phaùp. Töø ñieåm naày coù theå taùch ra ñeå ñi vaøo moät trong 2 phöông phaùp CHÆ TÒNH hay TUEÄ QUAÙN. Trong Taïng Kinh, coù nhöõng baøi kinh Ñöùc Phaät noùi veà Thieàn Chæ Tònh, coù leû ñeå giaûng daïy caùc tyø khöu ñaõ chöùng ñaéc, giuùp caùc ngaøi gìn giöõ söùc khoeû, baûo toàn sinh khí moãi khi ñau yeáu. Coù nhöõng baøi noùi veà thieàn Tueä Quaùn ñeå giaûng daïy cho taát caû nhöõng ai chöa chöùng ñaéc. Ñieàu naày caàn phaûi ñöôïc nghieân cöùu theâm.

Tinh yeáu cuûa thieàn tröôùc heát laø coá gaéng thieát laäp söï chuù taâm ghi nhaän treân moät ñeà muïc caên baûn tuøy theo phöông phaùp thieàn trong chuû ñích tieâu dieät taän goác phieàn naõo. Khi hoäi ñuû 3 yeáu toá coá gaéng, ghi nhaän vaø giaùc tænh thì ta goïi laø coù chaùnh nieäm, moät trong taùm chi cuûa Baùt Chaùnh Ñaïo. Moãi phöông phaùp coù moät ñeà muïc caên baûn :

- phöông phaùp Mahasi laáy söï Phoàng Xeïp cuûa buïng,

- phöông phaùp Goenka laáy Caûm Thoï,

- phöông phaùp Achaan Naeb laáy Töù Oai Nghi,

- phöông phaùp Swe Min laáy Taâm,

- phöông phaùp Zen laáy tö theá Ngoài (Zazen)...

Sau ñoù, duy trì söï lieân tuïc cuûa chaùnh nieäm treân 4 ñoái töôïng THAÂN THOÏ TAÂM PHAÙP, tuøy theo ñoái töôïng naøo xuaát hieän roõ raøng nhaát trong giaây phuùt hieän taïi.

Cuoái cuøng, giöõ traïng thaùi quaân bình giöõa 5 yeáu toá TÍN, TAÁN, NIEÄM, ÑÒNH, TUEÄ, ñeå cho nieäm laøm vieäc moät caùch töï nhieân. Chaùnh nieäm quan saùt thaân taâm, söï taùc ñoäng giöõa thaân vaø taâm, giöõa thaân taâm vôùi moâi tröôøng beân ngoaøi moät caùch khaùch quan cho ñeán khi phaùt hieän nhöõng söï thaät. Nhöõng söï thaät naày chính laø nhöõng tueä giaùc. Theo kinh saùch Nguyeân Thuûy, haønh giaû phaûi traûi qua 16 caùi tueä môùi coù theå böôùc vaøo gioøng thaùnh (Nhaäp Löu) töông öùng vôùi 7 giai ñoaïn thanh loïc cuûa saùch "Thanh Tònh Ñaïo" (Visuddhi-magga, Buddhaghosa). Luùc ñoù, vò naày ñaõ thanh loïc ñöôïc 3 kieát söû (oâ nhieãm) : thaân kieán, hoaøi nghi vaø giôùi caám thuû , vaø chæ coøn taùi sinh laïi 7 kieáp ñeå hoaøn thaønh coâng vieäc thanh loïc nhöõng kieát söû coøn laïi. Vò naày chaéc chaén khoâng taùi sinh vaøo 4 khoå caûnh vaø coù theå taùi sinh vaøo moät coõi thieân giôùi höõu hoïc neáu hoäi ñuû nhöõng phöôùc baùu höõu laäu.

Phöông phaùp laø nhö theá. Baây giôø chæ coøn chôø ñôïi söï chín muoài cuûa Ba La Maät (coâng ñöùc tu taäp tích luõy töø muoân kieáp tröôùc).

Neân nhôù raèng söï giaûi thoaùt tuøy thuoäc 3 ñieàu kieän :

- haïnh nguyeän giaûi thoaùt ;

- söï quyeát taâm vaø kieân trì thöïc hieän haïnh nguyeän naày ;

- ñaày ñuû Ba La Maät.

Neáu chuùng ta caûm thaáy coâng ñöùc chöa ñaày ñuû, thì coá gaéng tieáp tuïc boài ñaép theâm. Chæ coù theá thoâi.

Nguyeãn Toái Thieän